Кредиттік оқыту және қашықтықтан оқыту
Ж.К.Сағалиева, Г.И.Сейлхан
ПЕДАГОГИКА
АСТАНА 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағыҚазақагротехникалықуниверси теті
Ж.К.САҒАЛИЕВА, Г.И.СЕЙЛХАН
ПЕДАГОГИКА
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Ғылыми - педагогикалық бағытта оқитын
магистранттарға арналған
Оқу құралы ретінде
Университеттің Ғылыми Кеңесімен бекітілген
Астана 2018
КБЖ 74.58 я 73
ОӘК 378 (075.8)
С 14
Ж.К.Сағалиева, Г.И.Сейлхан.Педагогика. Оқу құралы.- Астана: С. Сейфулинат.ҚазАТУ баспасы, 2018.-188бет
Пікір берушілер:
Баубекова З.Д.- п.ғ.д., профессор Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы;
Майгелдиева Ш.М.- п.ғ.д., профессор Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемілекеттік университеті;
ҒалиевТ.Т. - п.ғ.д., профессор С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті.
ISBN 9965-806-74-8
Педагогика оқу құралы жоғары мектеп педагогикасының негізі, оқыту теориясы, тәрбие теориясы мен жоғары оқу орындарында кредиттік оқыту жағдайында оқыту процесін ұйымдастыруға байланысты мазмұнды қамтиды.
Оқу құралы жоғары мектеп оқытушылары мен ғылыми - педагогикалық бағытта оқитын магистранттарға арналған.
ISBN 9965-806-74-8(C) Ж.К.Сагалиева, Г.И.Сейлхан,2018
(C) С. Сейфулин ат. ҚАТУ баспасы, 2018
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
Жоғары мектеп педагогикасының жалпы негіздері ... ... ... ... ...
6
2-3
Жоғары мектеп педагогикасының теориялық-әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
4
Қазақстандағы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім берудің дамуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ...
26
5-6
Жоғары мектептегі оқыту теориясы (дидактика) ... ... ... ... ... ... .
35
7
Білім берудің жаңа парадигмасы және жоғары кәсіби білім берудің мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
8-9
Жоғары мектептегі оқыту әдістері, формалары, құралдары ... ... .
91
10
Кредиттік білім беру жүйесі негізінде оқыту процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
127
11
Жоғары мектептегі білім беру технологиялары ... ... ... ... ... . ... ...
139
12
Жоғары білім беруді интеграциялаудың Болондық үдерісі және Қазақстанның Болондық декларацияны қабылдауы ... ... ... ... ... ..
152
13-14
Жоғары оқу орнындағы тәрбие кеңістігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
163
15
Жоғары мектепте болашақ маман тұлғасы мен оның құзіреттілігіне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
174
Ұсынылатын әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
183
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі білім беру мекемелерінде оқыту процесінің мазмұндық болмысын жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді талап етеді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту процесін түбегейлі өзгертудің қажеттігін көрсетіп, оқытудың инновациялық қызметін дамытып, білім мазмұнының ұлттық негізде берілуін жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді қарастырады.
Білім берудің жаңа бағыттарының басты ерекшелігі - оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, жеке тұлға қызығушылықтары мен ізденімпаздығы негізінде білімі мен біліктерін жетілдіріп, оны сана сүзгісінен терең зерделей отырып, шығармашылық әлеуетін үнемі дамытуға және рухани толысуға ұмтылысын қалыптастыруды бағдар тұтады.
Жаңа білім парадигмасы шәкіртке оқу қызметінің субъектісі ретінде қарап, танымдық қызығушылықтары негізінде білімге құндылық бағдарын қалыптастыра отырып, рухани-интеллектуалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруды және жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғасын қалыптастыруды көздейді.
Білім беру процесін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, педагогикалық-психологиялық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. Бүгінгі философтар мен оқытушы - ғалымдар пікірінше, білім беру саласында жаңа оқыту технологиялары мен әдістерін енгізумен ғана шектелмей, білім берудегі дүниетанымдық ұстанымдарды қайта қарау, рухани-адамгершілік құндылықтарға бетбұрыс жасау қажеттігін дәлелдеуде.
Білім беру саласындағы инновациялық процестердің күрделілігі мен қайшылықтары жаңа құбылыстармен әрекеттесу және жоғары кәсіптік білімді ізгілендірудің сапалы кезеңінде тұлғаның акмеологиялық бағдарын қалыптастырудың мәселесін өзекті етуде.
Соңғы жылдары оқу-тәрбие процесіндегі жеке тұлғаны дамытуға бағытталған оқытуға үлкен мән берудің өзі еліміздегі өзгерістердің маңыздылығын көрсетеді.
Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, ҚР стратегиялық даму бағдарламаларында, ҚР білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында басты принциптері ретінде жеке адамның рухани-интеллектуалдық әлеуетін дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, шығармашыл акме маман болуын қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектісінің әлеуетіне тікелей әсері мол кәсіби акметұлғасын қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық, дидактикалық тұғырларын айқындау міндеттерін алдыңғы қатарға шығарады. Сондықтан бұл мәселелердің шешімін табуда "Педагогика" пәнінің алар орны ерекше.Себебі "Педагогика" - жоғары оқу орны студенттердің магистрантардың педагогикалық біліммен қаруландыратын, құзыретті маман даярлауды мақсат етуші арнайы бағытты пән болып табылады.
Педагогикада оқу-тәрбие үрдісінде жинақталған материалдар негізінде магистранттар жоғары мектеп педагогикасының өзекті мәселелері мен мақсат, міндеттері, жоғары білім берудін тарихы, қазіргі жағдайы мен келешегі туралы мағлұматтар алып, кәсіби даярлығын қалыптастыру мүмкіндіктеріне ие болады.
Осыған орай, бүгінгі ақпараттық қоғам жағдайының өркениетті, прогресшіл бағытына сай, терең білімді, өзгермелі жағдайға тез бейімделгіш, өзін-өзі саналы игеретін, бәсекелестік жағдайда өресі биік, азаматтық-тұлғалық бет-бейнесі қалыптасқан, рухани жан дүниесі бай, тұлға тәрбиелеу қоғамның басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл мақсат-міндеттердің жүзеге асуы адам бойындағы асыл қасиеттердің көзін ашып, оқыту мен тәрбиені сабақтастықта, шығармашылық мақсат қоя отырып, арнайы оқыту процесін жүргізгенде мүмкін болмақ.
Ұсынылып отыран еңбекте студенттер жоғары мектеп педагогикасының теориялық-әдіснамалық негізі, Қазақстандағы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім берудің дамуы мен қазіргі жағдайы туралы мәлімет алады. Сонымен қатар, білім берудің жаңа парадигмасы жағдайындағы жоғары кәсіби білім берудің мақсаты мен мазмұнына сәйкес, оқыту әдістері, формалары, құралдары жайында білімдерін кеңейтеді. Кредиттік білім беру жүйесі негізінде оқыту процесін ұйымдастырудағы білім беру технологиялары мен жоғары оқу орнындағы тәрбие кеңістігі, болашақ маман тұлғасы мен оның құзіреттілігіне қойылатын талаптармен танысады.
Оқу құралы жоғары оқу орындары студенттері мен магистранттарына, оқытушылар мен докторанттарға, білім жетілдіру мекемелері қызметкерлері мен ізденушілерге арналған.
1 ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
Қарастырылатын сұрақтар
1 Педагогика тәрбие туралы ғылым.
2 Жоғары мектеп педагогикасының мәні мен ерекшеліктері, нысаны, пәні, категориялары.
3 Педагогика оқу пәні, мақсат - міндеттері.
1 Педагогика тәрбие туралы ғылым
Педагогика өзінің атауын гректің paidagogas білім алушыны жетектеуші сөзінен алған. Алғашқыда бұл қожасының баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе, кейін ол тәрбие туралы ғылым ретінде қалыптасты.
Педагогика XVII ғасырға дейін философияның бір саласы ретінде қарастырылып келді. Дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы Ұлы чех оқытушыы Ян Амос Коменскийдің (1592-1670) есімімен байланысты. 1654 жылы Я.А.Коменскийдің Амстердамда жарық көрген Ұлы Дидактика атты басты еңбегі алғашқы ғылыми-педагогикалық кітап ретінде бөлініп шығуына әсер етті.
Педагогика - тәрбие туралы ғылым.
Тәрбие - қоғамда жас ұрпақтың қоғамдағы орнын табуы, алдыңғы ұрпақтардың жинаған әлеуметтік тәжірибесін меңгертуге бағытталған негізгі педагогикалық қызмет түрі. Сондықтан уақыт өткен сайын еңбектің қоғамдық бөлінісінде қоғамның тәрбиенің қызметін жүзеге асырумен байланысты кәсіби педагогикалық іс-әрекет бөлініп шықты.
2 Жоғары мектеп педагогикасының категориялары, мәні мен ерекшеліктері
Кез келген ғылым өзінің категориялық-түсініктілік аппараты негізінде танылады. Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызы жақтары бейнеленуі уақыт анықталған категориялар құрамы, осы ғылым зерттейтін, объектвиті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға мүмкіндік береді
Осыған байланысты термин, ұғым және категория сөздерінің мәнін ашып алу керек.
Термин (лат. terminus - шек, шекара) - шындық нысанын айқын бейнелейтін және жеке сала аясында басқа ұғымдармен қатынас орнататын сөздер мен сөз тіркестері.
Категория (грек. kategoria - анықтама) - шынайылықтың қатынасы мен заңдылықтарын, қасиеттерін, ұғымдарын бейнелейтін және ғылыми-теориялық ойлау сипатын анықтайтын жалпы және нақтылы ұғым.
Ұғым - белгілі бір мазмұндағы сөз бен сөз тіркестігі.
Педагогиканың негізгі категорияларына келесі ұғымдар жатады: білім беру, оқыту, тәрбие, педагогикалық үдеріс, өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеу, педагогика ғылымы,педагогика теориясы,педагогика пәні. Бұл категориялардың анықтамасына тоқталайық.
Білім беру - білім алушылардың білімдер жүйесін қалыптастырудағы білім, іскерлік пен дағдыларын меңгертудің үдерісі, олардың негізінде дүниетанымдық, адамгершілік және т.б. тұлға қасиеттері, адамға тән көзқарастардың қалыптасуы, шығармашылық пен қабілеттерінің дамуы арқылы кәсіби қалыптасуы.
Оқыту - арнайы ұйымдастырылған, мақсатты бағытталған ЖОО-ғы педагогикалық процесс, оның ұйымдастырылуы барысында білім алушылар белгілі бір көлемде кәсіби білім, іскерлік пен дағдылар жүйесін игеріп, табиғи қабілеттер дамиды, әлеуметтік және тұлғалық мәнге ие қасиеттердің қалыптасуы жүзеге асады.
Тәрбие - тұлғаның кәсіби дамуына және қалыптасуына негізгі жағдайларды жасауға бағытталған мақсатты үдеріс.
Педагогикалық процесс - тұлғаның білім алуы мен дамуы, оқуы мен тәрбиеленуі туралы міндеттер шешілетін арнайы ұйымдастырылған оқытушы мен білім алушылардың өзара әрекеттестігі.
Білім беру мен тәрбие ұғымдарынан өздігінен білім алу және өзін-өзі тәрбиелеу деген сөздер туындайды.
Өздігінен білім алу - білімді іздеу мен игеру жолындағы адамның мақсатты әрекеті мен нысаналы бағытталған жұмысы.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамның өзіне қажетті мінез-құлық сапаларын қалыптастыру үшін мақсатты бағытталған саналы жұмыс түрі.
Педагогика ғылымы да басқа ғылымдар сияқты, белгілі бір ақиқат саласындағы білімдерді жүйеге келтіре отырып, педагогикалық теорияларды түзеді. Ал ғылымның дамуы ұғымдар жүйесі арқылы ғылыми білімнің тұрақтануымен байланысты.
Кез келген ғылым теория және іргелі (фундаментальді) білім жүйесінен тұрады.
Педагогикалық теория - сипаттау, түсіндіру, болжалдау және сәйкес келетін педагогикалық шынайылықты қайта құратын, педагогикалық нысандардың обьективті және заңнамалық қасиеттері мен байланыстарын ретке келтірілген білімдер жүйесін құрайды.
Педагогика дербес ғылым ретінде, басқада ғылымдармен әдіснамалық және пәндік байланыста: философия, психология,адам физиологиясы мен гигиенасы, әлеуметтану, этнография, медицина, экология, экономика, әдебиет, тарих және т.б. Педагогикада негізгі ұғымдар немесе категориялар жүйесі XVII ғасырдан бастап қалыптасты. Ол кездейсоқ емес, өйткені алдымен педагогикалық білімдер философия төңірегінде жинақталған, педагогика философиядан бөлінуі педагогикалық ғылымның объектісінің (насынасының) анықталуымен тығыз байланысты.
Сондықтан педагогикада аталған ғылымдардың категориялары да педагогикалық категориялармен кіріге қолданылуда.
Педагогиканың басқа ғылымдардың әдіснамалық байланысын философиялық идеялар мен тұжырымдамаларды, ал әлеуметтану ғылымының зерттеу әдістерін педагогикада қолдануымен түсіндірсек, ал педагогиканың басқа ғылымдармен пәндік байланысынпсихологияның, медицинаның, жоғары нерв физиологиясының зерттеу нәтежиелерін қолдануымен түсіндіреміз.
Аталған байланыстар педагогиканың жаңа салаларының пайда болуына әсер етті. Сонымен бірге білімдер аумағының өсуі жеке пәндерінің бөлінуіне алып келеді, яғни пәннің өзінің ішінде бөлініп даралануы басталды.
Педагогиканың философиямен байланысында - "Білім философиясы", психологиямен байланысында - "Педагогикалық психология", физиологиясымен байланысында - "Жас ерекшелік педагогикасы" пайда болды.
Бірте - бірте, педагогикада жалпы пәнмен байланысты, мақсатары, оқу-тәрбиелеу, оқу орындарының түрлері, типтері бойынша ерекшелегі бар салалар айқындала түсті.
Сондықтан педагогика барлық ғылымдар жүйесі салаларымен байланыста.
Педагогика ғылымдарының жүйесіне: жалпы педагогика, жас ерекшелік педагогикасы, мектепке дейінге педагогика, кәсіби педагогика, жоғары мектеп педагогикасы мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогика, салыстырмалы педагогика, әлеуметтік педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады.
Ал, жоғары мектеп педагогикасы өз алдына дербес ғылым саласы ретінде жоғары оқу орнындағы педагогикалық процесс пен білім берудің негізгі заңдылықтарын зерттейді. Сондай-ақ жоғары оқу орнында болашақ мамандарға кәсіби әлеуметтік тәжірибені игеруі процесін ұйымдастырушы - жоғары мектеп оқытушысы.
Жоғары мектеп педагогикасы - ЖОО педагогикалық үдерістің мақсатын, заңдылықтарын, принциптерін, әдістері мен құралдарын, формаларын, мазмұны мен технологиясын адам дамуының құралы мен факторы ретінде зерттейтін ғылыми пән.
Педагогика нысаныретінде кең мағынасындаЖОО-ғыбілім беруді танимыз, яғни тұтас педагогикалық үдерістегі болашақ маманның дамуы мен кәсіби қалыптасуы үшін білім алуы мен тәрбиеленуі.
Ғылым нысаны көпқырлы, көп аспектілі феномен, сондықтан оның ғылым пәні ретінде қызмет ететін нақтылы жақтары ғана алынады. Сондай-ақ, жоғары мектеп педагогикасы ғылымы - адам туралы ғылымдар жүйесіндегі, білім беру, педагогикалық шындық туралы ғылым ретінде педагогикалық процестің жоғары мектепте дамуы мен қызмет етуінің заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды және жүйеге келтіреді, педагогикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни практика үшін педагогикалық шындықты қайта құру үшін негізін жасайды.
Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер практикаға бағытталған қолданбалық сипатта болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер жүйесімен байланысы басталады.
Педагогика - адам туралы ғылымдар жүйесіне ене отырып, ол педагогикалық мақсаттылық және тұлғаның қалыптасуына педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір ғылыми пән.
Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер жүйесінде, діни ілімдерде, саясатануда, заңда, әдебиетте дамиды.
Педагогиканың дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы (дифференциалдануы) белгілі бір уақыт кезеңінде ішкі ғылыми дифференциалдануға, педагогика ғылымдары жүйесінің түзелуіне алып келді. Бірақ ХІХ- ХХ ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым аралық байланыстарының жоғарыда мәні болғанын көрсетеді.
Қазіргі замандағы педагогика психологиямен тығыз байланысты.
Психология - адам психикасының дамуының заңдарын, ал педагогика - тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді. Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен өзгерту психологиялық білімдерсіз мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның оқығанын және тәрбиелілігін бағалуға мүмкін болмайды. Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер ғана емес, сонымен бірге педагогикалық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу әдістері (рейтинг, психометрия, жұптық салыстыру және тағы басқалар) пайдаланылады.
Педагогика ол ағзаның материалды-энергиялық түрлілігін ашып көрсететін физиологияға, соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықатырна (И.П.Павлов, П.К.Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс-әрекет және тұлғаның әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Педагогиканың социологиямен жан-жақты байланысының өте маңыздылығы: ол қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен тұратын ғылым болып табылады. Міне осыдан, педагогиканың социологияның білім социологиясы, студенттер социологиясы және т.б. тарауларына деген қызығушылығы туған, себебі тек қана социологиялық зерттеулер арқасында оқытушытар, ұстаздар және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, демографиялық және мәдени ортаның жағдайы туралы біле алады.
Демек, педагогика теориясы педагогикалық шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасау үшін тәрбие, білім беру, педагогикалық процесс, оқыту, әлеуметтендіру, іс-әрекет нәтежиесі сияқты басқа ғылымдардың негізгі ұғымдарын категорияларын пайдалана алады, олар шындығында әртүрлі педагогикалық құбылыстарды танып білуде қолданылады.
Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз байланысты - мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады. Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұғымдар арқылы бекітіледі.
3. Педагогика оқу пәні, мақсат - міндеттері
Жоғары мектеп педагогикасы - болашақ мамандарды аға ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін, педагогикалық теорияларды меңгертетіп, жоғары оқу орнында білім алушыларды қалай оқыту, неге оқыту, кәсіби маман ретінде тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру бірлігіндегі тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыруға бағыттайтын ғылыми пән болып табылады.
Педагогика пәні - қоғамның тәрбиелік қызметін жүзеге асыру процесімен байланысты ғылым. Демек, педагогикалық іс-әрекет іске асырылатын объективтік шындықты сипаттайтын, педагогиканың насаны болып табылады. Ғылым шыңын бағындыру - оның негізін зерттеуден басталатындығы баршамызға аян. Бұл негіздер оқу пәнінде жинақталған. Ғылым мен оқу пәні бір-бірімен тығыз байланысты.
Педагогикалық әдебиеттерде оқу пәні деген ұғым төмендегідей ретпен анықталады:
-білім жүйесі; білімді меңгерудегі оқу-танымдық іс-әрекет түрлерінің жүйесі; ғылымның негізін дидактикалық жүйелі түрде мазмұндау;
-білім жүйесіндегі белгілі сатының модулі, оның ішіне мақсаттылық, мазмұндық, қисындық-әдістемелік (технологиялық), нәтиже-бағалаушылық компоненттері енеді; өзіне сәйкес ғылым негізінде әлеуметтік тәжірибе әсерінен қалыптасатын модуль.
Оқу пәні - ғылымның нәтежесі мен жетістігі. Оқу пәні жаңа білімдерді ашпайды, ол ғылымның дайын болған қорытындысын пайдаланады. Ғылым және оқу пәні ұғымдарының мазмұндық талдауы олардың бір нүктеде түйісетінін көрсетті, бұл - білімнің жүйелілігі.
Оқу пәні оқыту міндеттерін, білім алушылардың дайындығы мен жас ерекшелігін арнайы есепке алатын ғылымның негізінен тұрады. Оның негізгі қызметі - білім беру. Оқу пәні міндетті түрде ғылым құрылымының негізін сипаттайды. Оқу пәнін құруда ғылыми түсініктер мен жағдайды анықтау, жүйелеу, нақтылау болады. Ғылыми түсініктер, категориялар оқу пәнінде қайта өңделгеннен кейін ғылыми қолданыста жаңа, нақтыланған түрде қолданыла алады.
Жоғары оқу орындарындағы оқу пәнінің ерекшелігі ғылымның құрылымына жақын болғандықтан, онда ғылым теориясымен анықталған мәліметтер мен оларды танып білудің әр түрлі жолдары ашып көрсетілген.
Педагогика оқу пәні ретінде келесі компоненттерден тұрады:
1) білім беру, оқыту, тәрбие жайлы білім жүйесі;
2) білім, іскерлік, дағдылар мен құзыреттіліктерді меңгеруге бағытталған оқу-танымдық іс-әрекет жүйесі.
Оқу пәнінің құрылысын жасау кезінде бірнеше факторлар ескеріледі. Оларды:
1. Егер ғылыми білімдер жеткілікті түрде жүйеленген және оны оқытудың әдістемелік аспектілері болса, сонда ғана олар оқу пәніне енеді.
2. Сәйкес саладағы студенттердің біліміне байланысты оқытушы оқу пәнін жобалай алады. Сонымен бірге, білім алушылардың қабілеттілігі, жас және жеке психологиялық ерекшеліктеріне тән оқу пәні әрқалай оқытылады.
3. Оқу пәні дәрістер, семинарлар, тәжірибелік және зертханалық сабақтар көмегімен оқытылады.
4. Кез-келген оқу пәні дидактикалық материалдар қорымен (нақты тапсырмалар, көрнекілік материалдар, бақылау сұрақтары, әдістемелік нұсқаулар) бекітіледі.
5. Оқу пәнінде белгілі теория, тұжырымдамалармен қоса, оқытушының әдіснамалық көзқарасы да орын алады.
Педагогиканың оқу пәні ретіндегі педагогикалық ғылым және әлеуметтік тәжірибемен өзара қатынасы маңызды сұрақтардың бірі болып саналады. Бұны өзара байланысты мақсаттық және қорытынды-бағалық компоненттер мысалында байқауға болады.
Педагогиканың мақсаттылық компоненті ғылым пәнін ескере отырып, әлеуметтік факторлар әсерімен өзгеріп, қалыптасады. Мысалы, Жоғары мектеп педагогикасын оқытудың мақсаты - педагогикалық үдерістің міндеттерін шешу үшін педагогикалық білімді, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру болды. Ал қазіргі кездері педагогиканы оқу пәні ретіндегі мақсаты - әлемге деген этикалық қатынасының, дамыған дүниетанымдық көзқарасының, мәдениеті мен инновациялық құзіреттілігі бар кәсіби шебер оқытушыты қалыптастыру.
Педагогиканың қорытынды-бағалық компоненті де әлеуметтік практика әсерімен қалыптасады. Сонымен қатар, педагогикалық білім әлеуметтік практиканы ғылыми тұрғыдан түсіндіріп, жобалап, болжап отырады. Егер педагогикалық білім базалық ғылымның негізгі қызметтерін орындай алса, сонда ол сапалы болып саналады.
Оқу пәні өз кезегінде, педагогикалық ғылымға әсер етеді. Мысалы, педагогикада ғылым ретінде инновация секілді ұғымның жаңартылған түсіндірмесі ашылады. Әсіресе педагогикалық практика педагогиканы зерттеу саласында маңызды бағыттарды нұсқап, ғылыми тұжырымдамалардың қалыптасуына әсер етеді.
Оқу пәнінің мазмұны зерттелетін ғылыми теориялардың үйлесімділігімен, оқу орындарының дәстүрлі, инновациялық тәжірибелерімен, оқытылатын ғылым саласындағы оқытушылардың және студенттердің жеке тәжірибелерімен анықталады.
Жоғары оқу орындарында жоғары білімнен кейінгі білім саласында, ғылыми-педагогикалық магистратурада педагогика базалық оқу пәні ретінде рәсімделген.
Осыған орай, қазіргі кезеңде шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың жоғарғы ақпараттық оқулықтармен қамтамасыз етуде басылымдары бар: Н.В. Бордовская, А.А. Реан Педагогика (2001 ж.), А.В. Хуторской Современная дидактика (2001 ж), С.Д. Смирнов Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности (2003 ж.), В.В. Краевский Общие основы оқытушыики (2003 ж.), В.И. Сластенин, И.Ф. Исаев, Е.Н. Мищенко Педагогика (2006 ж.), А.М. Столяренко Общая педагогика (2006 ж.), И.П. Пидкасистый Педагогика (2008 ж.), В.И. Загвязинский Общая педагогика (2008 ж.), В.Г. Виненко Общие основы оқытушыики (2009 ж.), О.Ю. Ефремов Педагогика (2010 ж.) және т.б.
Қазақстанда шығарылған педагогика саласындағы оқулықтар мен оқу құралдары бар: Т.Тәжібаевтің Абай Құнанбаевтың педагогикалық, психологиялық, философиялық көзқарастары (1957 ж.), ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстандағы ағартушылық-педагогикалық ойлардың дамуы (1958 ж.), Р.Г. Лембергтің Дидактические очерки (1960 ж.), Ә.Сембаевтің Қазақ совет мектебінің тарихы (1967 ж.), Н.Көшекбаевтің Оқыту теориясы (1967 ж.), М.М. Мұқановтың Ақыл-ой өрісі (1980 ж.), К.Б. Жарықбаевтың Аталар сөзі-ақылдың көзі (1980 ж.), К.Б. Бержановтың, С.М. Мусиннің Педагогика тарихы (1984 ж.) және Ж.Б.Қоянбаевтың Педагогика (1992 ж.), М.Жұмабаевтың Педагогика (1993 ж.), К.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтың Қазақ тәлім-тәрбиесі (1995 ж.) т.б. кітаптары жарық көрді. Сондай-ақ Н.Д. Хмельдің редакциялауымен Педагогика (2003ж.), Ж.Әбиевтің Педагогика (2004 ж.), Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтың Педагогика (2004 ж.) т.б. оқулықтар мен оқу құралдары кірді.
Сонымен, педагогика ғылым ретінде зерттеушілерге бағдарланған болса, ал оқу пәні ретінде білім алушыларға арналған. Өзіндік жеке мақсаттары, жеке ерекшеліктері, өзіне тән қорытындылары болса да, ғылым мен оқу пәні диалектикалық түрде өзара байланысты болады.
Осылайша, жаңа білімдерді ашу - ғылымның міндеті, ал білімді жүйелендіру мен меңгеруге ұсыну - оқу пәнінің міндеті болып табылады.
Бақылау сұрақтар
1 Педагогика тәрбие туралы ғылым екенін дәлелдеңіз.
2 Жоғары мектеп педагогикасын оқытудың мәнін қалай түсінесіз?
3 Жоғары мектеп педагогикасын оқыту басқа педагогика салаларынан немен ерекшеленеді?
4 Жоғары мектеп педагогикасының нысаны, пәні, категорияларын атаңыз.
5 Жоғары мектеп педагогикасының пәні, мақсаты, міндеттері қандай?
6 Жоғары мектеп педагогикасын зерттеген шетелдік, отандық ғалымдарды атаңыз.
7 Жоғары мектеп педагогикасының даму мен қалыптасу тарихын сипаттаңыз.
8 Жоғары мектеп педагогикасының басқа ғылымдармен байланысын дәлелдеңіз.
9 Жоғары мектеп педагогика пәнінің құрылымын атаңыз.
10 Жоғары мектеп педагогикасына басқа ғылым саласынан енген категорияларды атаңыз.
2-3ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
Қарастырылатын сұрақтар
1 Педагогика ғылым ретінде.
2 Педагогика ғылымының даму тарихы.
3 Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны.
4 Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы және әдіснама, әдіс, теория ұғымдарының бір-бірімен байланыстылығы.
1 Педагогика ғылым ретінде
Ғылыми таным теориясы ғылым ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Олардың біразына тоқталайық.
Ғылым - әлемнің ғылыми картасының негізінде тексерілген, дәлелденген білімдер жүйесі; ғылыми білімнің жекелеген салалары.
Ғылым - білімді өндіруге байланысты туындайтын іс-әрекеттер (ғалымдардың білімділігі мен қабілеттері, ғылыми біліктілігі мен тәжірибесі; ғылыми еңбекті бөлу және кооперациялау, ғылыми мекемелер мен оның құрал-жабдықтары); ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістері; ғылыми түсініктер мен категориялар; ғылыми ақпарат жүйесі және ғылыми өндірістің негізі немесе құралы немесе нәтижесі ретінде көрінетін білімдер жиынтығы.
Ғылым төрт аспектіден тұрады:
- жеке-ғылыми (ғылым білімді алу көзі ретінде);
- әлеуметтік мәдени (ғылым әлеуметтік институт ретінде);
- пәндік (ғылым ғылыми пәндер үйлесімділігі ретінде);
- іс-әрекеттік (ғылым адамның іс-әрекеті ретінде).
Ғылымды мынандай белгілері ерекшелейді:
1) әлеуметтік, мұндай белгіде ғылымның дамуына қоғамның қажеттіліктері негіз болады;
2) жүйелілік, яғни ғылым - өзара байланысқан нысан мен пән, өзіндік категориялық аппарат, теория мен болжам, әдістер мен фактілер сияқты элементтерден құралған жүйелі феномен;
3) топбастарсыздік, ғылым эмпирикалық тексерілген және теориялық негізделген дәлелді білімдермен топбастарсыз толықтырылып отырады.
Сондықтан, кез келген ғылым - бұл тек білім ғана емес, сонымен қатар білімді жетілдірудің үдерісі; пән ретінде әрекеттегі білім саласы болып табылатын адамның тәжірибелік іс-әрекетінің бір түрі. Педагогика ғылым ретінде жоғарыда аталған аспектілер мен белгілерге сүйенеді және дербес ғылымдар жүйесіне жатқызылады.
Педагогика ғылым ретінде бірнеше қызмет атқарады. Ғылым өз дамуының алғашқы сатыларында белгілі бір көлемдегі міндеттерді, нақты айтқанда, педагогикалық шындық құбылысын түсіндіруге тырысады. Осыдан келіп, түсіндірмелі қызметі негізгі болып саналды.
Қоғамның дамуы, эмпирикалық материалдың көп жинақталуы, өмірдің барлық саласындағы интеграцияланған үрдістер педагогиканың көптеген сұрақтарына жеткілікті көлемде айқын түсініктеме бере алмауына әкеп соқты. Әр түрлі болжамдар, пікірлер пайда болды, олар ғалымдардың қойған сұрақтарға жауап іздеулерін талап етті. Біртіндеп білімдер жинақталып, жетілдірілді және нақтыланып отырды. Педагогика адамдар өміріне біртіндеп ене бастады, өмір туралы ойлануларына себепкер болды. Осылайша, түсіндірмелі қызмет қайта құру қызметімен алмастырылды.
Обьективті түрде шынайы әрі терең білім алу үшін ғылыми білімнің жекелеген салалары пайда болды, олар өз пәні мен нысанын таңдап алды. Педагогика да өз пәнін терең әрі толық зерделей бастады, осыдан келіп оның басты қызметі болып зерттеушілік қызмет таңдалынды.
Менеджмент сапа жүйесі дамуының заманауи талаптарына байланысты инновацияларды эксперттік бағалауда педагогика рөлі арта түсті, нәтижесінде, жаңа - эксперттік қызмет қалыптасты.
Кез келген ғылым практикаға қатысты өз көзқарасын айқындайды. Педагогика ғылымы практикаға қатысты үш бағдарды ұстанады:
Бірінші бағдар - әдістемелік енгізілім. Ол мемлекеттің қабылдаған шешімдеріне толық қолдау көрсету мен нақтылауға және оларды ойдағыдай жүзеге асыруға байланысты нақты тәсілдер мен шарттарды өңдеуден тұрады.
Екінші бағдар - таза ғылымдық (нейтралды). Ол ережелерді, тұжырымдамаларды, теориялар мен нұсқауларды ғалымдар туындатады дегенді білдіреді. Ал практика ғылым жетістіктерін пайдалануы мүмкін. Алайда, бұл міндеттің шешімі өте күрделі, өйткені ғылым мен практика арасында үлкен алшақтық бар. Осыдан келіп ғылымның өмірден алшақтауы шығады, өйткені ол практикаға бүгінгі таңда өзекті болып келетін, әрі педагогикалық шындық талап етіп отырған нәрсені бере алмайды. Мысалы, тұтас педагогикалық үдерістің күрделі айқын шарттарына әрқашан ене бермейтін ғылыми ұсыныстарды пайдалануға оқытушы-практиктерді қызықтырудың тәсілдерін іздестіруге тура келеді.
Үшінші бағдар - белсенді-қайта құрушылық. Ғалымдар практиктермен бірлесе отырып, проблемаларды айқындап, толымсыз жерлерді белгілеп, оны жетілдіру үшін тұжырымдамалар, жобалар мен ұсыныстар әзірлейді және оларды ғылыми, әкімшілік қолдаумен бірлесе жүзеге асырады.
Қорыта келе, "Педагогика" ғылыми пән және оның ерекшелігі:
1) ғылыми сала және пән ретінде айқындалған, дербес және өзіндік орны қалыптасқан;
2) педагогика пәнін меңгеру үшін теориялық, эмпирикалық, социометрикалық әдістер қолданылады;
3) жеке категориялық-ұғымдық аппараты бар;
4) педагогикалық үдеріс бір-бірімен байланысты фактілерден тұрады, оны дәлелдеуде педагогикалық білім негізгі болып саналады.
1 Педагогика ғылымының даму тарихи
Кез келген ғылым дамудың белгілі бір тарихи жолымен өтеді. Олай болса, педагогиканың ғылым ретіндегі дамуының негізгі кезеңдері бар:
Бірінші кезең адамдардыңэмпирикалық жолмен жинақтаған педагогикалық тәжірибесін таратумен байланысты. Жинақталған тәжірибе сол кездегі көптеген наным-сенім, білімалушы қамқорлығы туралы ежелгі Египеттің папирустары, ежелгі үнділік діни-философиялық трактаттары және т.б. жазба дереккөздерінен көрініс тапты.
Алғашқы арнайы білім беру құрылымдары Ежелгі дүниенің б.з.д. ІІІ мыңжылдығында пайда болды. Онда білімді оқытудың жеңілдетілген формалары мен тәсілдері болды, мысалы үлкендер үлгісіне еліктеу, көрсеткенді қайталау, бұйрықты орындау, талапқа бағыну және т.б. Оқытушы мен білім алушылар арасында осындай қатынас болды. Бұл тәжірибеге сол кезде теориялық талдау болмады. Хат пайда болған кезде сауаттылыққа, оқуға, жазуға үйрену кесте көмегімен жүзеге асырылды. Оқу әріптерді қосу әдісі арқылы үйретілді. Білім алушылар мәтінді жаттап алып, содан соң сөзбе-сөз қайталап айтатын еді.
Екінші кезең тәрбие үдерісінің бағытын, заңдылығын, негізін көрсететін қағидалар мен ережелердің, нұсқаулықтардың жүйелілігімен сипатталады. Бұл кезеңде педагогикалық білім философиялық және саяси білімнің бөлігі болды. Осы тұста Гомердің Илиада, Одисей, Плутархтың Изречения спартанцев, Гесиодтың Труды и дни атты эпикалық поэмалары жазылды.
Атақты Ежелгі Грек ойшылдары Пифагор (б.з.д V ғ.), Гераклит (б.з.д. 520-460), Демокрит (б.з.д. 460-370), ғалым-сопылар (б.з.д. V-IV ғ), Платон (б.з.д. 427-347), Аристотель (б.з.д. 384-322 жж.) әр түрлі сұрақтар бойынша философиялық ойларымен қатар, білімнің мазмұны, оқытудың тәсілдері жайлы педагогикалық көзқарастарын айтты. Осылайша біздің заманымызға дейін Пифогор теоремасы, эвристикалық (сократтық) әңгіме, Платонның таным (білместік, өзін-өзі тану, толық білім) туралы ілімдері жетті. Мысалы, Аристотель былай деп жазған: Білім алушылар биіктен көріну үшін алдыңғыларға жетіп, соңындағыларды тоспауы керек [7, 18-бет]. Аристотельдің ойы ХХ ғасырда жеке және дифференциалды оқыту теориясында өзінің негізін тапты (И. Унт және т.б.).
Ежелгі Шығыс (б.з.д. V-IV мыңжылдық - б.з.д. V ғ.), Мысыр, Үндістан, Қытай өркениеті ұйымдастырылған оқытудың құнды тәжірибесін қалдырды. Осылайша Ежелгі Месопотамияда (б.з.д. ІІІ мыңжылдық) эдуббтарда (мектептерде) әңгіме, талқылау, диалог-талас, жаттау, көшіру, жаттығу, көшіріп жазу әдістерін қолданылған. Біздің заманымызға дейінгі І мыңжылдықта Ежелгі Үндістанда мектептің білім беру ісінде оқытудың белсенді тәсілдері қолданылған, мысалы, оқытушы білім алушының алдына әр түрлі мақсат қойып, білімалушыны сұрақтарға жауапты өз бетінше табуға, шындықты танудың тәсілдерін меңгертуге үйретті. Ежелгі Қытайдағы Конфуций мектебінде (Кун-Цзы б.з.д. 551-479 жж.) оқытудың үлгіге еліктеу, диалог, салыстыру, заттарды және құбылыстарды топтастыру тәсілдері қолданылды.
Педагогиканың тарихын зерттеушілер білім беру мен оқыту теорияларының пайда болуын ежелгі грек ағартушысы, шешендік өнердің теориясын салушы Квинтилиан Марк Фабия (б.з.д. 35-96 жж.) атымен байланыстырады. Квинтилиан б.з.д. І ғасырдың аяғында шешендік өнер мектебін ашып, Об образовании оратора (Institution oratoria) атты 12 томдық еңбек жазды. Трактатта білім беру және тәрбиелеудің әр түрлі мәселелері талқыланды. Сондықтан Квинтилиан шығармасы Ежелгі Римнің педагогика тарихының бай көзі болып табылады. Оқытудың негізгі тәсілдеріне еліктеу, уағыздау, жаттығу жатады. Квинтилиан ұжымдық оқу мен оқылған мәтінді талдауды тәжірибеден өткізді. Бұл еңбек шешендік өнер ісінде үлкен жетекші рөл атқарды.
Шешендік өнерге дайындау орта мектептегі ең маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі болғанға дейін Квинтилианның кітаптары үлкен жетістіктерге жеткен еді. Алайда Рим империясы құлағаннан кейін, ерте Орта ғасырда олар туралы ұмытыла басталды. Тек 1416 ж. италияндық ойшыл Подьжьо шіркеулер бірінен шығарманың толық нұсқасын тауып алды. Квинтилианның мың жылдан аса ұмытылып қалған еңбегі XV ғасырдың ортасынан бастап, XVI ғасырдың аяғына дейін бірнеше жүз рет басылып шығарылды.
Үшінші кезең - Еуропадағы (б.з.д. V ғ.) ортағасырлық мектептің құрылуы. Оқыту бағдарламасының мазмұны жеті өнерден тұрды: бірінші, бастапқы цикл - тривиум (лат. Trivium - үш жол) грамматика, риторика, диалектикадан тұрды; екінші, көтеріңкі цикл - квадривиум (лат. Quadrivium - дәлме-дәл, төрт жолдың қиылысуы) арифметика, геометрия, астрономия, музыкадан тұрды. Бұл топтастыруды Рим философы, бірнеше кітап авторы Боэций (б.з. 480-524 жж.) анықтады. Мыңжылдықтар бойы орта ғасырлық мектептердегі оқытудың мазмұнын дәстүрлі түрде жеті өнер ретінде анықталып келді, тек Қайта өрлеу кезеңінде бұл бағдарламаны классикалық білім беру алмастырды.
Төртінші кезең - Қайта өрлеу дәуіріне сәйкес келеді. Қайта өрлеу кезеңіндегі педагогикалық ойлардың өкілдері - ағартушы, испан философы, психолог, оқытушы, оқыту үдерісінің мәселелерін ойлап табушы - Х.Л.Вивес (1492-1540); неміс оқытушыы, классикалық гимназияның негізін қалаушы - И. Штурм (1507-1587); италияндық философ, саяси қайраткер, білімалушыды тәрбиелеуге баса назар аударған, оқытуда көрнекілік әдісін қолдануды ұсынған - Т. Кампанелла (1568-1639); француз философы, ойшыл, тәжірибені оқыту құралы ретінде насихаттаушы - М. Монтень (1533-1592); голландиялық ойшыл, адамгершіліктің өлшемі- еңбекке деген қатынас деген пікірді айтушы - Э. Роттердамский (1466-1536) және т.б.
Бесінші кезең - педагогиканың жеке ғылыми теория ретінде қалыптасуы. Бұл чех оқытушыы Ян Амос Коменскийдің есімімен байланысты. Ұлы Дидактика кітабында (1628 ж.) Я.А.Коменский педагогикалық білімнің ғылыми негізін салуға тырысты. Коменскийдің еңбегі педагогиканы ғылым ретінде жүйелеудің жолын тапқан алғашқы жетекші оқулықтардың бірі болды [8]. Бірақ онда ғылыми және оқу пәндерінің арасындағы нақты айырмашылықтар болмады. Ол келесі факторлармен түсіндіріледі: біріншіден, ғылыммен жинақталған білім жеткілікті түрде кең болмады және бір кітапта жазылды; екіншіден, ғылым әлі де педагогиканың мәселелерін, білім алушылардың жас ерекшеліктерін есепке алып, білім берудің түрі мен формаларын қарастырмады.
Алтыншы кезең - педагогика ғылымыныңмаңызды құрылымы - дидактиканың дамуына көптеген үлестерін қосқан белгілі оқытушытар И.Ф.Гербарттың (1776-1841), И.Г.Песталоццидің (1746-1827), А.Дистервергтің (1790-1816) есімдерімен байланысты.
И.Г.Песталоцци - швед оқытушыы, бастауыш оқыту әдістемесінің негізін қалады; И.Ф.Гербарт - немістің ғалым-философы, психолог, оқытушы, дидактиканың теориялық негіздерін салды; А.Дистерверг - неміс ұстаздарының ұстазы, оқытудың ережесін ойлап шығарды; Э.Белл, Д. Ланкастер (XVIII ғ. екінші жартысы-XIX ғ. бірінші жартысы) өзара байланысты оқыту жүйесін тәжірибе арқылы бірінші болып өткізді және ұйымдастырды.
Жетінші кезең - В.Г. Белинский (1811-1848), А.И. Герцен (1812-1870), Н.Г. Чернышевский (1828-1889), Н.А. Добролюбов (1836-1861), Л.Н. Толстой (1828-1910), Н.И. Пирогов (1810-1881) және т.б. белгілі орыстың ғалымдары мен ағартушыларының қызметімен танылды.
Ғалым, дәрігер, қоғам қайраткері Н.И.Пироговтың білім жүйесі жайлы ойлары қызығушылықты туғызады. Ол сословиелік мектепке қарсы шығып, оқытудың көрнекілік пен түсініктілік принциптерін алдыға тартып, мектеп жүйесінің жаңа жобасын ұсынды.
Сегізінші кезең - педагогиканың ғылым ретінде дамуы К.Д.Ушинскийдің (1824-1870) педагогикалық тәжірибесімен байланысты. Ол көптеген мәселелерді бірінші болып шешті, оның ішінде: антропология, физиология, психология және тағы басқа ғылымдарды білуге негізделген жаңа педагогиканың жүйесін ойлап тапты; оқытудың қисындық негізін ашты; тәрбиелеу мен оқыту принциптерінің негізін қалады; орыстың педагогикалық ойларының демократиялық және гуманистік дәстүрлерін бекітті, оларға ғылыми серпін берді. К.Д.Ушинский педагогиканы ғылыми жүйе ретінде көрсете алды. Бұл жүйені білу оқытушыға оқытудың және тәрбиелеудің міндеттерін тиімді шешуге септігін тигізді [9]. Оның тәрбие және оқыту жайлы идеялары бүгінде сөзсіз, маңызды.
Орыс оқытушы-дидактиктерінің ішінен бастауыш мектепте оқытудың бағдарламасының авторы Н.А.Корфты (1837-1904), білімалушыға арналған оқыту әдістемесін құрастырған В.И. Водовозовты (1825-1886), білім алушылардың адамгершілік, ақыл-ой, дене бітімінің дамуына бағытталған бағдарламаларды құрған Н.Ф. Бунаковты (1837-1904) атауға болады.
Тоғызыншы кезең - педагогиканың ғылым ретінде дамуы ХХ ғасырдың басындағы тарихи оқиға - 1917 жылғы Ұлы Қазан төңкерісімен байланысты. 1918-1931 жж. - білім беру мен оқытуды түбегейлі қайта құру жылдары болды. Осылайша, төңкеріске дейінгі мектептегі білім берудің құрылымы жаңа жүйемен ауыстырылды, оның ішінде оқытудың жаңа кешенді бағдарламалары енгізілді; топ-сабақтық оқыту жүйесі бригада-зертханалық әдіске ауысты; кеңестік адамды төмендету ретінде саналған жеке есеп пен білімді бағалау, емтихандар алынып тасталды. Білімалушыға игеруге берілген оқу материалдар оқытушының қадағалауымен меңгерілетін жүйелі оқыту тәжірибе жүзінде іске асатын жобалау әдісімен ауыстырылды. Еңбек және оған дайындалу, еңбекпен айналысу негізгі мазмұн мен оқыту әдістемесін құрды. Мектептің өзі алдыңғы жалпы білім беретін орындардың (гимназия, лицей, училищелер, шіркеулік және жергілікті мектептер және т.б.) типтерін ауыстырып, бірыңғай еңбек мектебі (ресми түрде - 1918 жылдан бастап Бірыңғай еңбек мектебі) болып аталды. Бұл оқытудың дәстүрлі жүйесінен бас тартып, оқытудың мүлдем жаңа теориясы мен білім берудің тәжірибесін іздеудің белсенді кезеңі болды.
Оқытудың, білім берудің теориясы мен тәжірибесінде шетел ғалымдары да үлес қосты. Осылайша американың ірі ғалымы Джон Дьюи (1859-1952) білім алушылардың тәжірибелік іс-әрекеті кезіндегі интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту идеясын алға тартты. Дидактика саласындағы басқа шетел ғалымдардың ішінен таным саласындағы педагогикалық мақсаттар таксономиясының негізін қалаған Б.Блумның (1913 ж., АҚШ), оқыту үдерісі саласындағы еңбектердің авторы Д. Брунердің (1915 ж., АҚШ), оқыту стильдерінің сипаттарын көрсеткен Н. Беннеттің (Ұлыбритания), жалпы дидактика теориясы мен проблемалық оқытуды зерттеген В.Оконьнің (1914 ж., Польша), проблемалық оқыту және бағдарламалық оқыту, өзін-өзі оқытуды педагогикалық басқару, білім беру технологиясы, дидактика теориясы негіздерін қалаған Ч. Куписевичтің (1924 ж., Польша) есімдері көпке танымал.
Оныншы кезең - 1990 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең оқытудағы педагогикалық технологиялары, соның ішінде ақпараттық-коммуникативті технологияны және тұлға-бағдарлық білімді беруді енгізу мәселелеріне қатысты қызығушылықтардың туындауымен сипатталады. Педагогикалық инновацияның, педагогикалық мониторингтің, менеджменттің теориялық негіздері зерттелінді. Бұл сұрақтарды зерттеуде Ю.А. Конаржевский (1990 ж.), Т.И. Шамова (1991 ж.), М.М. Поташник (1992 ж.), Л.С. Подымова (1995 ж.), М.В. Кларин (1995 ж.), Г.К. Селевко (1998 ж.), В.П. Беспалько (1998 ж.), Е.В. Бондаревская (2000 ж.), И.С. Якиманская (2000 ж.) және тағы басқа ғалымдар зор үлесін қосты.
Осылайша, педагогиканың ғылым ретінде дамуына әсер еткен бірнеше кезеңдер болды.
Қазақстандық педагогиканың даму жолы ерекше болып келеді. Қазақстандық педагогика ғылымының дамуындағы алты кезеңді шартты түрде атап айтуға болады.
Бірінші кезең - тәрбиелік ойлар жазылған эпос пен жырлардағы, ертегілердегі халықтың ауызекі өнерімен, қазақтың салт-дәстүрімен байланысты.
Екінші кезең - Шығыс мәдениетінің қалыптасу кезеңімен байланысады. Себебі еуропалық Қайта өрлеуге дейін араб-мұсылман ғалымдары антика дәуірінің рухани мұрасын түбегейлі зерттеп, өзіндік гуманистік рухани көзқарас қалыптастырды.
Қазақ халқының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950), Әбу Әли Хусейн ибн Абдаллах Синаның (980-1037), Әбу Рейхан Мухаммед аль-Бирунидің (970-1048), Әбу Хамида аль-Газалидің (1056-1111), Насэреддин Тусидің (1202-1273) және т.б. тәрбие және білім беру жайлы еңбектері зор ықпал етті. Алайда, ғалым-энциклопедистердің тәрбие және білім жайлы құнды педагогикалық ойлары біртұтас жүйеге келтірілмеген еді.
Үшінші кезең - қазақстандық педагогиканың дамуына үлкен үлес қосқан танымал философтардың, ғалымдардың, ақындардың, жазушылардың, ағартушылардың атымен байланыстырылады, атап айтсақ, Ш.Уәлиханов (1883-1865), Ы.Алтынсарин (1841-1889), А.Құнанбаев (1845-1904), С. Торайғыров (1893-1920), Ш.Құдайбердиев (1858-1931) және тағы басқалар. Олардың тәрбие және білім беру жөніндегі ойлары, идеялары отандық педагогиканың дамуындағы аса маңызды құндылықтары болып табылады. Мысалы, Ы.Алтынсарин қазақ мектебінің негізін қалаушы, ол бірінші болып Қазақ хрестоматиясын (1879 ж.), Қазақтарды орыс тіліне үйретуге басшылық (1879 ж.), т.б. оқулықтар жазды. Ы.Алтынсариннің басшылығымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКА
АСТАНА 2018
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағыҚазақагротехникалықуниверси теті
Ж.К.САҒАЛИЕВА, Г.И.СЕЙЛХАН
ПЕДАГОГИКА
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Ғылыми - педагогикалық бағытта оқитын
магистранттарға арналған
Оқу құралы ретінде
Университеттің Ғылыми Кеңесімен бекітілген
Астана 2018
КБЖ 74.58 я 73
ОӘК 378 (075.8)
С 14
Ж.К.Сағалиева, Г.И.Сейлхан.Педагогика. Оқу құралы.- Астана: С. Сейфулинат.ҚазАТУ баспасы, 2018.-188бет
Пікір берушілер:
Баубекова З.Д.- п.ғ.д., профессор Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы;
Майгелдиева Ш.М.- п.ғ.д., профессор Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемілекеттік университеті;
ҒалиевТ.Т. - п.ғ.д., профессор С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті.
ISBN 9965-806-74-8
Педагогика оқу құралы жоғары мектеп педагогикасының негізі, оқыту теориясы, тәрбие теориясы мен жоғары оқу орындарында кредиттік оқыту жағдайында оқыту процесін ұйымдастыруға байланысты мазмұнды қамтиды.
Оқу құралы жоғары мектеп оқытушылары мен ғылыми - педагогикалық бағытта оқитын магистранттарға арналған.
ISBN 9965-806-74-8(C) Ж.К.Сагалиева, Г.И.Сейлхан,2018
(C) С. Сейфулин ат. ҚАТУ баспасы, 2018
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
1
Жоғары мектеп педагогикасының жалпы негіздері ... ... ... ... ...
6
2-3
Жоғары мектеп педагогикасының теориялық-әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
4
Қазақстандағы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім берудің дамуы мен қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ...
26
5-6
Жоғары мектептегі оқыту теориясы (дидактика) ... ... ... ... ... ... .
35
7
Білім берудің жаңа парадигмасы және жоғары кәсіби білім берудің мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
8-9
Жоғары мектептегі оқыту әдістері, формалары, құралдары ... ... .
91
10
Кредиттік білім беру жүйесі негізінде оқыту процесін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
127
11
Жоғары мектептегі білім беру технологиялары ... ... ... ... ... . ... ...
139
12
Жоғары білім беруді интеграциялаудың Болондық үдерісі және Қазақстанның Болондық декларацияны қабылдауы ... ... ... ... ... ..
152
13-14
Жоғары оқу орнындағы тәрбие кеңістігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
163
15
Жоғары мектепте болашақ маман тұлғасы мен оның құзіреттілігіне қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
174
Ұсынылатын әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
183
МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ
Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық бағыттарына сәйкес білім беру жүйесін дамыта отырып, әлемдік білім кеңістігіне ықпалдастырудағы негізгі бағдар - адамды қоғамның ең маңызды құндылығы ретінде танып, оның рухани жан-дүниесінің дамуына, көзқарастары мен шығармашылық әлеуетінің, танымдық біліктілігі мен мәдени құндылықтарының жоғары деңгейде дамуына, жеке тұлғасының қалыптасуына жағдай жасау.
Бұл міндеттерді жүзеге асыру еліміздегі білім беру мекемелерінде оқыту процесінің мазмұндық болмысын жаңа әдіснамалық тұрғыдан негіздеуді талап етеді. Мұндай жаңа әдіснамалық жүйе дәстүрлі оқыту процесін түбегейлі өзгертудің қажеттігін көрсетіп, оқытудың инновациялық қызметін дамытып, білім мазмұнының ұлттық негізде берілуін жаңа өркениеттік бағдар тұрғысынан жетілдіруді қарастырады.
Білім берудің жаңа бағыттарының басты ерекшелігі - оқытудың нәтижесін алдын-ала болжап, жеке тұлға қызығушылықтары мен ізденімпаздығы негізінде білімі мен біліктерін жетілдіріп, оны сана сүзгісінен терең зерделей отырып, шығармашылық әлеуетін үнемі дамытуға және рухани толысуға ұмтылысын қалыптастыруды бағдар тұтады.
Жаңа білім парадигмасы шәкіртке оқу қызметінің субъектісі ретінде қарап, танымдық қызығушылықтары негізінде білімге құндылық бағдарын қалыптастыра отырып, рухани-интеллектуалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруды және жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғасын қалыптастыруды көздейді.
Білім беру процесін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, педагогикалық-психологиялық негіздерін, теориясы мен тәжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. Бүгінгі философтар мен оқытушы - ғалымдар пікірінше, білім беру саласында жаңа оқыту технологиялары мен әдістерін енгізумен ғана шектелмей, білім берудегі дүниетанымдық ұстанымдарды қайта қарау, рухани-адамгершілік құндылықтарға бетбұрыс жасау қажеттігін дәлелдеуде.
Білім беру саласындағы инновациялық процестердің күрделілігі мен қайшылықтары жаңа құбылыстармен әрекеттесу және жоғары кәсіптік білімді ізгілендірудің сапалы кезеңінде тұлғаның акмеологиялық бағдарын қалыптастырудың мәселесін өзекті етуде.
Соңғы жылдары оқу-тәрбие процесіндегі жеке тұлғаны дамытуға бағытталған оқытуға үлкен мән берудің өзі еліміздегі өзгерістердің маңыздылығын көрсетеді.
Көтеріліп отырған мәселенің өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында, ҚР стратегиялық даму бағдарламаларында, ҚР білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында басты принциптері ретінде жеке адамның рухани-интеллектуалдық әлеуетін дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелерінде басты міндеттер қатарында қойылған.
Демек, болашақ жастарымыздың кәсіби құзырлы, шығармашыл акме маман болуын қамтамасыз ететін оқытудың жаңа парадигмасы оқытудың субъектісінің әлеуетіне тікелей әсері мол кәсіби акметұлғасын қалыптастырудың теориялық, әдіснамалық, дидактикалық тұғырларын айқындау міндеттерін алдыңғы қатарға шығарады. Сондықтан бұл мәселелердің шешімін табуда "Педагогика" пәнінің алар орны ерекше.Себебі "Педагогика" - жоғары оқу орны студенттердің магистрантардың педагогикалық біліммен қаруландыратын, құзыретті маман даярлауды мақсат етуші арнайы бағытты пән болып табылады.
Педагогикада оқу-тәрбие үрдісінде жинақталған материалдар негізінде магистранттар жоғары мектеп педагогикасының өзекті мәселелері мен мақсат, міндеттері, жоғары білім берудін тарихы, қазіргі жағдайы мен келешегі туралы мағлұматтар алып, кәсіби даярлығын қалыптастыру мүмкіндіктеріне ие болады.
Осыған орай, бүгінгі ақпараттық қоғам жағдайының өркениетті, прогресшіл бағытына сай, терең білімді, өзгермелі жағдайға тез бейімделгіш, өзін-өзі саналы игеретін, бәсекелестік жағдайда өресі биік, азаматтық-тұлғалық бет-бейнесі қалыптасқан, рухани жан дүниесі бай, тұлға тәрбиелеу қоғамның басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл мақсат-міндеттердің жүзеге асуы адам бойындағы асыл қасиеттердің көзін ашып, оқыту мен тәрбиені сабақтастықта, шығармашылық мақсат қоя отырып, арнайы оқыту процесін жүргізгенде мүмкін болмақ.
Ұсынылып отыран еңбекте студенттер жоғары мектеп педагогикасының теориялық-әдіснамалық негізі, Қазақстандағы жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім берудің дамуы мен қазіргі жағдайы туралы мәлімет алады. Сонымен қатар, білім берудің жаңа парадигмасы жағдайындағы жоғары кәсіби білім берудің мақсаты мен мазмұнына сәйкес, оқыту әдістері, формалары, құралдары жайында білімдерін кеңейтеді. Кредиттік білім беру жүйесі негізінде оқыту процесін ұйымдастырудағы білім беру технологиялары мен жоғары оқу орнындағы тәрбие кеңістігі, болашақ маман тұлғасы мен оның құзіреттілігіне қойылатын талаптармен танысады.
Оқу құралы жоғары оқу орындары студенттері мен магистранттарына, оқытушылар мен докторанттарға, білім жетілдіру мекемелері қызметкерлері мен ізденушілерге арналған.
1 ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ НЕГІЗДЕРІ
Қарастырылатын сұрақтар
1 Педагогика тәрбие туралы ғылым.
2 Жоғары мектеп педагогикасының мәні мен ерекшеліктері, нысаны, пәні, категориялары.
3 Педагогика оқу пәні, мақсат - міндеттері.
1 Педагогика тәрбие туралы ғылым
Педагогика өзінің атауын гректің paidagogas білім алушыны жетектеуші сөзінен алған. Алғашқыда бұл қожасының баласын мектепке жетектеп апарушы дегенді білдірсе, кейін ол тәрбие туралы ғылым ретінде қалыптасты.
Педагогика XVII ғасырға дейін философияның бір саласы ретінде қарастырылып келді. Дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы Ұлы чех оқытушыы Ян Амос Коменскийдің (1592-1670) есімімен байланысты. 1654 жылы Я.А.Коменскийдің Амстердамда жарық көрген Ұлы Дидактика атты басты еңбегі алғашқы ғылыми-педагогикалық кітап ретінде бөлініп шығуына әсер етті.
Педагогика - тәрбие туралы ғылым.
Тәрбие - қоғамда жас ұрпақтың қоғамдағы орнын табуы, алдыңғы ұрпақтардың жинаған әлеуметтік тәжірибесін меңгертуге бағытталған негізгі педагогикалық қызмет түрі. Сондықтан уақыт өткен сайын еңбектің қоғамдық бөлінісінде қоғамның тәрбиенің қызметін жүзеге асырумен байланысты кәсіби педагогикалық іс-әрекет бөлініп шықты.
2 Жоғары мектеп педагогикасының категориялары, мәні мен ерекшеліктері
Кез келген ғылым өзінің категориялық-түсініктілік аппараты негізінде танылады. Категориялар мазмұндарында объективті шындықтың маңызы жақтары бейнеленуі уақыт анықталған категориялар құрамы, осы ғылым зерттейтін, объектвиті шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасауға мүмкіндік береді
Осыған байланысты термин, ұғым және категория сөздерінің мәнін ашып алу керек.
Термин (лат. terminus - шек, шекара) - шындық нысанын айқын бейнелейтін және жеке сала аясында басқа ұғымдармен қатынас орнататын сөздер мен сөз тіркестері.
Категория (грек. kategoria - анықтама) - шынайылықтың қатынасы мен заңдылықтарын, қасиеттерін, ұғымдарын бейнелейтін және ғылыми-теориялық ойлау сипатын анықтайтын жалпы және нақтылы ұғым.
Ұғым - белгілі бір мазмұндағы сөз бен сөз тіркестігі.
Педагогиканың негізгі категорияларына келесі ұғымдар жатады: білім беру, оқыту, тәрбие, педагогикалық үдеріс, өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеу, педагогика ғылымы,педагогика теориясы,педагогика пәні. Бұл категориялардың анықтамасына тоқталайық.
Білім беру - білім алушылардың білімдер жүйесін қалыптастырудағы білім, іскерлік пен дағдыларын меңгертудің үдерісі, олардың негізінде дүниетанымдық, адамгершілік және т.б. тұлға қасиеттері, адамға тән көзқарастардың қалыптасуы, шығармашылық пен қабілеттерінің дамуы арқылы кәсіби қалыптасуы.
Оқыту - арнайы ұйымдастырылған, мақсатты бағытталған ЖОО-ғы педагогикалық процесс, оның ұйымдастырылуы барысында білім алушылар белгілі бір көлемде кәсіби білім, іскерлік пен дағдылар жүйесін игеріп, табиғи қабілеттер дамиды, әлеуметтік және тұлғалық мәнге ие қасиеттердің қалыптасуы жүзеге асады.
Тәрбие - тұлғаның кәсіби дамуына және қалыптасуына негізгі жағдайларды жасауға бағытталған мақсатты үдеріс.
Педагогикалық процесс - тұлғаның білім алуы мен дамуы, оқуы мен тәрбиеленуі туралы міндеттер шешілетін арнайы ұйымдастырылған оқытушы мен білім алушылардың өзара әрекеттестігі.
Білім беру мен тәрбие ұғымдарынан өздігінен білім алу және өзін-өзі тәрбиелеу деген сөздер туындайды.
Өздігінен білім алу - білімді іздеу мен игеру жолындағы адамның мақсатты әрекеті мен нысаналы бағытталған жұмысы.
Өзін-өзі тәрбиелеу - адамның өзіне қажетті мінез-құлық сапаларын қалыптастыру үшін мақсатты бағытталған саналы жұмыс түрі.
Педагогика ғылымы да басқа ғылымдар сияқты, белгілі бір ақиқат саласындағы білімдерді жүйеге келтіре отырып, педагогикалық теорияларды түзеді. Ал ғылымның дамуы ұғымдар жүйесі арқылы ғылыми білімнің тұрақтануымен байланысты.
Кез келген ғылым теория және іргелі (фундаментальді) білім жүйесінен тұрады.
Педагогикалық теория - сипаттау, түсіндіру, болжалдау және сәйкес келетін педагогикалық шынайылықты қайта құратын, педагогикалық нысандардың обьективті және заңнамалық қасиеттері мен байланыстарын ретке келтірілген білімдер жүйесін құрайды.
Педагогика дербес ғылым ретінде, басқада ғылымдармен әдіснамалық және пәндік байланыста: философия, психология,адам физиологиясы мен гигиенасы, әлеуметтану, этнография, медицина, экология, экономика, әдебиет, тарих және т.б. Педагогикада негізгі ұғымдар немесе категориялар жүйесі XVII ғасырдан бастап қалыптасты. Ол кездейсоқ емес, өйткені алдымен педагогикалық білімдер философия төңірегінде жинақталған, педагогика философиядан бөлінуі педагогикалық ғылымның объектісінің (насынасының) анықталуымен тығыз байланысты.
Сондықтан педагогикада аталған ғылымдардың категориялары да педагогикалық категориялармен кіріге қолданылуда.
Педагогиканың басқа ғылымдардың әдіснамалық байланысын философиялық идеялар мен тұжырымдамаларды, ал әлеуметтану ғылымының зерттеу әдістерін педагогикада қолдануымен түсіндірсек, ал педагогиканың басқа ғылымдармен пәндік байланысынпсихологияның, медицинаның, жоғары нерв физиологиясының зерттеу нәтежиелерін қолдануымен түсіндіреміз.
Аталған байланыстар педагогиканың жаңа салаларының пайда болуына әсер етті. Сонымен бірге білімдер аумағының өсуі жеке пәндерінің бөлінуіне алып келеді, яғни пәннің өзінің ішінде бөлініп даралануы басталды.
Педагогиканың философиямен байланысында - "Білім философиясы", психологиямен байланысында - "Педагогикалық психология", физиологиясымен байланысында - "Жас ерекшелік педагогикасы" пайда болды.
Бірте - бірте, педагогикада жалпы пәнмен байланысты, мақсатары, оқу-тәрбиелеу, оқу орындарының түрлері, типтері бойынша ерекшелегі бар салалар айқындала түсті.
Сондықтан педагогика барлық ғылымдар жүйесі салаларымен байланыста.
Педагогика ғылымдарының жүйесіне: жалпы педагогика, жас ерекшелік педагогикасы, мектепке дейінге педагогика, кәсіби педагогика, жоғары мектеп педагогикасы мен білім берудің тарихы, салалық педагогика, корекциялық педагогика, салыстырмалы педагогика, әлеуметтік педагогика, жеке пәндер әдістемесі және т.б. жатады.
Ал, жоғары мектеп педагогикасы өз алдына дербес ғылым саласы ретінде жоғары оқу орнындағы педагогикалық процесс пен білім берудің негізгі заңдылықтарын зерттейді. Сондай-ақ жоғары оқу орнында болашақ мамандарға кәсіби әлеуметтік тәжірибені игеруі процесін ұйымдастырушы - жоғары мектеп оқытушысы.
Жоғары мектеп педагогикасы - ЖОО педагогикалық үдерістің мақсатын, заңдылықтарын, принциптерін, әдістері мен құралдарын, формаларын, мазмұны мен технологиясын адам дамуының құралы мен факторы ретінде зерттейтін ғылыми пән.
Педагогика нысаныретінде кең мағынасындаЖОО-ғыбілім беруді танимыз, яғни тұтас педагогикалық үдерістегі болашақ маманның дамуы мен кәсіби қалыптасуы үшін білім алуы мен тәрбиеленуі.
Ғылым нысаны көпқырлы, көп аспектілі феномен, сондықтан оның ғылым пәні ретінде қызмет ететін нақтылы жақтары ғана алынады. Сондай-ақ, жоғары мектеп педагогикасы ғылымы - адам туралы ғылымдар жүйесіндегі, білім беру, педагогикалық шындық туралы ғылым ретінде педагогикалық процестің жоғары мектепте дамуы мен қызмет етуінің заңдылықтарын зерттейді, теориялық білімдерді жинақтайды және жүйеге келтіреді, педагогикалық шындық тәжірибесін зерттейді, яғни практика үшін педагогикалық шындықты қайта құру үшін негізін жасайды.
Сондықтан осы саладағы ғылыми зерттеулер практикаға бағытталған қолданбалық сипатта болады. Міне осыдан педагогиканың гуманитарлық білімдер жүйесімен байланысы басталады.
Педагогика - адам туралы ғылымдар жүйесіне ене отырып, ол педагогикалық мақсаттылық және тұлғаның қалыптасуына педагогикалық басшылықты зерттейтін бірден бір ғылыми пән.
Педагогикалық ой алғашында жалпы философиялық білімдер жүйесінде, діни ілімдерде, саясатануда, заңда, әдебиетте дамиды.
Педагогиканың дербес ғылым ретінде бөлініп шығуы (дифференциалдануы) белгілі бір уақыт кезеңінде ішкі ғылыми дифференциалдануға, педагогика ғылымдары жүйесінің түзелуіне алып келді. Бірақ ХІХ- ХХ ғасырлардағы зерттеулер педагогиканың ғылым аралық байланыстарының жоғарыда мәні болғанын көрсетеді.
Қазіргі замандағы педагогика психологиямен тығыз байланысты.
Психология - адам психикасының дамуының заңдарын, ал педагогика - тұлғаның дамуын басқаруды зерттейді. Ойлаудың, іс-әрекетті мақсаттылықпен өзгерту психологиялық білімдерсіз мүмкін емес. Мұндай білімдерсіз тұлғаның оқығанын және тәрбиелілігін бағалуға мүмкін болмайды. Сондықтан педагогикада психологиялық білімдер ғана емес, сонымен бірге педагогикалық міндеттерді шешу үшін тұлғаны зерттеу әдістері (рейтинг, психометрия, жұптық салыстыру және тағы басқалар) пайдаланылады.
Педагогика ол ағзаның материалды-энергиялық түрлілігін ашып көрсететін физиологияға, соның ішінде жоғарғы нерв қызметінің заңдылықатырна (И.П.Павлов, П.К.Анохин) сүйенеді. Мұндай білімдерді меңгеру танымдық іс-әрекет және тұлғаның әлеуметтену процестері табиғатын терең түсінуге мүмкіндік береді.
Педагогиканың социологиямен жан-жақты байланысының өте маңыздылығы: ол қоғам туралы біртұтас жүйе ретіндегі және оның бөліктерінен тұратын ғылым болып табылады. Міне осыдан, педагогиканың социологияның білім социологиясы, студенттер социологиясы және т.б. тарауларына деген қызығушылығы туған, себебі тек қана социологиялық зерттеулер арқасында оқытушытар, ұстаздар және қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, демографиялық және мәдени ортаның жағдайы туралы біле алады.
Демек, педагогика теориясы педагогикалық шындықтың толық бағалы сипаттамасын жасау үшін тәрбие, білім беру, педагогикалық процесс, оқыту, әлеуметтендіру, іс-әрекет нәтежиесі сияқты басқа ғылымдардың негізгі ұғымдарын категорияларын пайдалана алады, олар шындығында әртүрлі педагогикалық құбылыстарды танып білуде қолданылады.
Педагогиканың негізгі ұғымдары (категориялары) өзара тығыз байланысты - мазмұнды түрде бір-бірін өзара толықтырады. Толық бағалы теориялық білім дәл негізгі ұғымдар арқылы бекітіледі.
3. Педагогика оқу пәні, мақсат - міндеттері
Жоғары мектеп педагогикасы - болашақ мамандарды аға ұрпақтың әлеуметтік тәжірибесін, педагогикалық теорияларды меңгертетіп, жоғары оқу орнында білім алушыларды қалай оқыту, неге оқыту, кәсіби маман ретінде тәрбиелеу, дамыту, қалыптастыру бірлігіндегі тұтас педагогикалық процесті ұйымдастыруға бағыттайтын ғылыми пән болып табылады.
Педагогика пәні - қоғамның тәрбиелік қызметін жүзеге асыру процесімен байланысты ғылым. Демек, педагогикалық іс-әрекет іске асырылатын объективтік шындықты сипаттайтын, педагогиканың насаны болып табылады. Ғылым шыңын бағындыру - оның негізін зерттеуден басталатындығы баршамызға аян. Бұл негіздер оқу пәнінде жинақталған. Ғылым мен оқу пәні бір-бірімен тығыз байланысты.
Педагогикалық әдебиеттерде оқу пәні деген ұғым төмендегідей ретпен анықталады:
-білім жүйесі; білімді меңгерудегі оқу-танымдық іс-әрекет түрлерінің жүйесі; ғылымның негізін дидактикалық жүйелі түрде мазмұндау;
-білім жүйесіндегі белгілі сатының модулі, оның ішіне мақсаттылық, мазмұндық, қисындық-әдістемелік (технологиялық), нәтиже-бағалаушылық компоненттері енеді; өзіне сәйкес ғылым негізінде әлеуметтік тәжірибе әсерінен қалыптасатын модуль.
Оқу пәні - ғылымның нәтежесі мен жетістігі. Оқу пәні жаңа білімдерді ашпайды, ол ғылымның дайын болған қорытындысын пайдаланады. Ғылым және оқу пәні ұғымдарының мазмұндық талдауы олардың бір нүктеде түйісетінін көрсетті, бұл - білімнің жүйелілігі.
Оқу пәні оқыту міндеттерін, білім алушылардың дайындығы мен жас ерекшелігін арнайы есепке алатын ғылымның негізінен тұрады. Оның негізгі қызметі - білім беру. Оқу пәні міндетті түрде ғылым құрылымының негізін сипаттайды. Оқу пәнін құруда ғылыми түсініктер мен жағдайды анықтау, жүйелеу, нақтылау болады. Ғылыми түсініктер, категориялар оқу пәнінде қайта өңделгеннен кейін ғылыми қолданыста жаңа, нақтыланған түрде қолданыла алады.
Жоғары оқу орындарындағы оқу пәнінің ерекшелігі ғылымның құрылымына жақын болғандықтан, онда ғылым теориясымен анықталған мәліметтер мен оларды танып білудің әр түрлі жолдары ашып көрсетілген.
Педагогика оқу пәні ретінде келесі компоненттерден тұрады:
1) білім беру, оқыту, тәрбие жайлы білім жүйесі;
2) білім, іскерлік, дағдылар мен құзыреттіліктерді меңгеруге бағытталған оқу-танымдық іс-әрекет жүйесі.
Оқу пәнінің құрылысын жасау кезінде бірнеше факторлар ескеріледі. Оларды:
1. Егер ғылыми білімдер жеткілікті түрде жүйеленген және оны оқытудың әдістемелік аспектілері болса, сонда ғана олар оқу пәніне енеді.
2. Сәйкес саладағы студенттердің біліміне байланысты оқытушы оқу пәнін жобалай алады. Сонымен бірге, білім алушылардың қабілеттілігі, жас және жеке психологиялық ерекшеліктеріне тән оқу пәні әрқалай оқытылады.
3. Оқу пәні дәрістер, семинарлар, тәжірибелік және зертханалық сабақтар көмегімен оқытылады.
4. Кез-келген оқу пәні дидактикалық материалдар қорымен (нақты тапсырмалар, көрнекілік материалдар, бақылау сұрақтары, әдістемелік нұсқаулар) бекітіледі.
5. Оқу пәнінде белгілі теория, тұжырымдамалармен қоса, оқытушының әдіснамалық көзқарасы да орын алады.
Педагогиканың оқу пәні ретіндегі педагогикалық ғылым және әлеуметтік тәжірибемен өзара қатынасы маңызды сұрақтардың бірі болып саналады. Бұны өзара байланысты мақсаттық және қорытынды-бағалық компоненттер мысалында байқауға болады.
Педагогиканың мақсаттылық компоненті ғылым пәнін ескере отырып, әлеуметтік факторлар әсерімен өзгеріп, қалыптасады. Мысалы, Жоғары мектеп педагогикасын оқытудың мақсаты - педагогикалық үдерістің міндеттерін шешу үшін педагогикалық білімді, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру болды. Ал қазіргі кездері педагогиканы оқу пәні ретіндегі мақсаты - әлемге деген этикалық қатынасының, дамыған дүниетанымдық көзқарасының, мәдениеті мен инновациялық құзіреттілігі бар кәсіби шебер оқытушыты қалыптастыру.
Педагогиканың қорытынды-бағалық компоненті де әлеуметтік практика әсерімен қалыптасады. Сонымен қатар, педагогикалық білім әлеуметтік практиканы ғылыми тұрғыдан түсіндіріп, жобалап, болжап отырады. Егер педагогикалық білім базалық ғылымның негізгі қызметтерін орындай алса, сонда ол сапалы болып саналады.
Оқу пәні өз кезегінде, педагогикалық ғылымға әсер етеді. Мысалы, педагогикада ғылым ретінде инновация секілді ұғымның жаңартылған түсіндірмесі ашылады. Әсіресе педагогикалық практика педагогиканы зерттеу саласында маңызды бағыттарды нұсқап, ғылыми тұжырымдамалардың қалыптасуына әсер етеді.
Оқу пәнінің мазмұны зерттелетін ғылыми теориялардың үйлесімділігімен, оқу орындарының дәстүрлі, инновациялық тәжірибелерімен, оқытылатын ғылым саласындағы оқытушылардың және студенттердің жеке тәжірибелерімен анықталады.
Жоғары оқу орындарында жоғары білімнен кейінгі білім саласында, ғылыми-педагогикалық магистратурада педагогика базалық оқу пәні ретінде рәсімделген.
Осыған орай, қазіргі кезеңде шетелдік және Қазақстандық ғалымдардың жоғарғы ақпараттық оқулықтармен қамтамасыз етуде басылымдары бар: Н.В. Бордовская, А.А. Реан Педагогика (2001 ж.), А.В. Хуторской Современная дидактика (2001 ж), С.Д. Смирнов Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности (2003 ж.), В.В. Краевский Общие основы оқытушыики (2003 ж.), В.И. Сластенин, И.Ф. Исаев, Е.Н. Мищенко Педагогика (2006 ж.), А.М. Столяренко Общая педагогика (2006 ж.), И.П. Пидкасистый Педагогика (2008 ж.), В.И. Загвязинский Общая педагогика (2008 ж.), В.Г. Виненко Общие основы оқытушыики (2009 ж.), О.Ю. Ефремов Педагогика (2010 ж.) және т.б.
Қазақстанда шығарылған педагогика саласындағы оқулықтар мен оқу құралдары бар: Т.Тәжібаевтің Абай Құнанбаевтың педагогикалық, психологиялық, философиялық көзқарастары (1957 ж.), ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстандағы ағартушылық-педагогикалық ойлардың дамуы (1958 ж.), Р.Г. Лембергтің Дидактические очерки (1960 ж.), Ә.Сембаевтің Қазақ совет мектебінің тарихы (1967 ж.), Н.Көшекбаевтің Оқыту теориясы (1967 ж.), М.М. Мұқановтың Ақыл-ой өрісі (1980 ж.), К.Б. Жарықбаевтың Аталар сөзі-ақылдың көзі (1980 ж.), К.Б. Бержановтың, С.М. Мусиннің Педагогика тарихы (1984 ж.) және Ж.Б.Қоянбаевтың Педагогика (1992 ж.), М.Жұмабаевтың Педагогика (1993 ж.), К.Б.Жарықбаев пен С.Қалиевтың Қазақ тәлім-тәрбиесі (1995 ж.) т.б. кітаптары жарық көрді. Сондай-ақ Н.Д. Хмельдің редакциялауымен Педагогика (2003ж.), Ж.Әбиевтің Педагогика (2004 ж.), Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаевтың Педагогика (2004 ж.) т.б. оқулықтар мен оқу құралдары кірді.
Сонымен, педагогика ғылым ретінде зерттеушілерге бағдарланған болса, ал оқу пәні ретінде білім алушыларға арналған. Өзіндік жеке мақсаттары, жеке ерекшеліктері, өзіне тән қорытындылары болса да, ғылым мен оқу пәні диалектикалық түрде өзара байланысты болады.
Осылайша, жаңа білімдерді ашу - ғылымның міндеті, ал білімді жүйелендіру мен меңгеруге ұсыну - оқу пәнінің міндеті болып табылады.
Бақылау сұрақтар
1 Педагогика тәрбие туралы ғылым екенін дәлелдеңіз.
2 Жоғары мектеп педагогикасын оқытудың мәнін қалай түсінесіз?
3 Жоғары мектеп педагогикасын оқыту басқа педагогика салаларынан немен ерекшеленеді?
4 Жоғары мектеп педагогикасының нысаны, пәні, категорияларын атаңыз.
5 Жоғары мектеп педагогикасының пәні, мақсаты, міндеттері қандай?
6 Жоғары мектеп педагогикасын зерттеген шетелдік, отандық ғалымдарды атаңыз.
7 Жоғары мектеп педагогикасының даму мен қалыптасу тарихын сипаттаңыз.
8 Жоғары мектеп педагогикасының басқа ғылымдармен байланысын дәлелдеңіз.
9 Жоғары мектеп педагогика пәнінің құрылымын атаңыз.
10 Жоғары мектеп педагогикасына басқа ғылым саласынан енген категорияларды атаңыз.
2-3ЖОҒАРЫ МЕКТЕП ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗІ
Қарастырылатын сұрақтар
1 Педагогика ғылым ретінде.
2 Педагогика ғылымының даму тарихы.
3 Педагогикалық ғылымдар және олардың мазмұны.
4 Педагогикалық зерттеулердің әдіснамасы және әдіснама, әдіс, теория ұғымдарының бір-бірімен байланыстылығы.
1 Педагогика ғылым ретінде
Ғылыми таным теориясы ғылым ұғымына берілген анықтамалар өте көп. Олардың біразына тоқталайық.
Ғылым - әлемнің ғылыми картасының негізінде тексерілген, дәлелденген білімдер жүйесі; ғылыми білімнің жекелеген салалары.
Ғылым - білімді өндіруге байланысты туындайтын іс-әрекеттер (ғалымдардың білімділігі мен қабілеттері, ғылыми біліктілігі мен тәжірибесі; ғылыми еңбекті бөлу және кооперациялау, ғылыми мекемелер мен оның құрал-жабдықтары); ғылыми-зерттеу жұмыстарының әдістері; ғылыми түсініктер мен категориялар; ғылыми ақпарат жүйесі және ғылыми өндірістің негізі немесе құралы немесе нәтижесі ретінде көрінетін білімдер жиынтығы.
Ғылым төрт аспектіден тұрады:
- жеке-ғылыми (ғылым білімді алу көзі ретінде);
- әлеуметтік мәдени (ғылым әлеуметтік институт ретінде);
- пәндік (ғылым ғылыми пәндер үйлесімділігі ретінде);
- іс-әрекеттік (ғылым адамның іс-әрекеті ретінде).
Ғылымды мынандай белгілері ерекшелейді:
1) әлеуметтік, мұндай белгіде ғылымның дамуына қоғамның қажеттіліктері негіз болады;
2) жүйелілік, яғни ғылым - өзара байланысқан нысан мен пән, өзіндік категориялық аппарат, теория мен болжам, әдістер мен фактілер сияқты элементтерден құралған жүйелі феномен;
3) топбастарсыздік, ғылым эмпирикалық тексерілген және теориялық негізделген дәлелді білімдермен топбастарсыз толықтырылып отырады.
Сондықтан, кез келген ғылым - бұл тек білім ғана емес, сонымен қатар білімді жетілдірудің үдерісі; пән ретінде әрекеттегі білім саласы болып табылатын адамның тәжірибелік іс-әрекетінің бір түрі. Педагогика ғылым ретінде жоғарыда аталған аспектілер мен белгілерге сүйенеді және дербес ғылымдар жүйесіне жатқызылады.
Педагогика ғылым ретінде бірнеше қызмет атқарады. Ғылым өз дамуының алғашқы сатыларында белгілі бір көлемдегі міндеттерді, нақты айтқанда, педагогикалық шындық құбылысын түсіндіруге тырысады. Осыдан келіп, түсіндірмелі қызметі негізгі болып саналды.
Қоғамның дамуы, эмпирикалық материалдың көп жинақталуы, өмірдің барлық саласындағы интеграцияланған үрдістер педагогиканың көптеген сұрақтарына жеткілікті көлемде айқын түсініктеме бере алмауына әкеп соқты. Әр түрлі болжамдар, пікірлер пайда болды, олар ғалымдардың қойған сұрақтарға жауап іздеулерін талап етті. Біртіндеп білімдер жинақталып, жетілдірілді және нақтыланып отырды. Педагогика адамдар өміріне біртіндеп ене бастады, өмір туралы ойлануларына себепкер болды. Осылайша, түсіндірмелі қызмет қайта құру қызметімен алмастырылды.
Обьективті түрде шынайы әрі терең білім алу үшін ғылыми білімнің жекелеген салалары пайда болды, олар өз пәні мен нысанын таңдап алды. Педагогика да өз пәнін терең әрі толық зерделей бастады, осыдан келіп оның басты қызметі болып зерттеушілік қызмет таңдалынды.
Менеджмент сапа жүйесі дамуының заманауи талаптарына байланысты инновацияларды эксперттік бағалауда педагогика рөлі арта түсті, нәтижесінде, жаңа - эксперттік қызмет қалыптасты.
Кез келген ғылым практикаға қатысты өз көзқарасын айқындайды. Педагогика ғылымы практикаға қатысты үш бағдарды ұстанады:
Бірінші бағдар - әдістемелік енгізілім. Ол мемлекеттің қабылдаған шешімдеріне толық қолдау көрсету мен нақтылауға және оларды ойдағыдай жүзеге асыруға байланысты нақты тәсілдер мен шарттарды өңдеуден тұрады.
Екінші бағдар - таза ғылымдық (нейтралды). Ол ережелерді, тұжырымдамаларды, теориялар мен нұсқауларды ғалымдар туындатады дегенді білдіреді. Ал практика ғылым жетістіктерін пайдалануы мүмкін. Алайда, бұл міндеттің шешімі өте күрделі, өйткені ғылым мен практика арасында үлкен алшақтық бар. Осыдан келіп ғылымның өмірден алшақтауы шығады, өйткені ол практикаға бүгінгі таңда өзекті болып келетін, әрі педагогикалық шындық талап етіп отырған нәрсені бере алмайды. Мысалы, тұтас педагогикалық үдерістің күрделі айқын шарттарына әрқашан ене бермейтін ғылыми ұсыныстарды пайдалануға оқытушы-практиктерді қызықтырудың тәсілдерін іздестіруге тура келеді.
Үшінші бағдар - белсенді-қайта құрушылық. Ғалымдар практиктермен бірлесе отырып, проблемаларды айқындап, толымсыз жерлерді белгілеп, оны жетілдіру үшін тұжырымдамалар, жобалар мен ұсыныстар әзірлейді және оларды ғылыми, әкімшілік қолдаумен бірлесе жүзеге асырады.
Қорыта келе, "Педагогика" ғылыми пән және оның ерекшелігі:
1) ғылыми сала және пән ретінде айқындалған, дербес және өзіндік орны қалыптасқан;
2) педагогика пәнін меңгеру үшін теориялық, эмпирикалық, социометрикалық әдістер қолданылады;
3) жеке категориялық-ұғымдық аппараты бар;
4) педагогикалық үдеріс бір-бірімен байланысты фактілерден тұрады, оны дәлелдеуде педагогикалық білім негізгі болып саналады.
1 Педагогика ғылымының даму тарихи
Кез келген ғылым дамудың белгілі бір тарихи жолымен өтеді. Олай болса, педагогиканың ғылым ретіндегі дамуының негізгі кезеңдері бар:
Бірінші кезең адамдардыңэмпирикалық жолмен жинақтаған педагогикалық тәжірибесін таратумен байланысты. Жинақталған тәжірибе сол кездегі көптеген наным-сенім, білімалушы қамқорлығы туралы ежелгі Египеттің папирустары, ежелгі үнділік діни-философиялық трактаттары және т.б. жазба дереккөздерінен көрініс тапты.
Алғашқы арнайы білім беру құрылымдары Ежелгі дүниенің б.з.д. ІІІ мыңжылдығында пайда болды. Онда білімді оқытудың жеңілдетілген формалары мен тәсілдері болды, мысалы үлкендер үлгісіне еліктеу, көрсеткенді қайталау, бұйрықты орындау, талапқа бағыну және т.б. Оқытушы мен білім алушылар арасында осындай қатынас болды. Бұл тәжірибеге сол кезде теориялық талдау болмады. Хат пайда болған кезде сауаттылыққа, оқуға, жазуға үйрену кесте көмегімен жүзеге асырылды. Оқу әріптерді қосу әдісі арқылы үйретілді. Білім алушылар мәтінді жаттап алып, содан соң сөзбе-сөз қайталап айтатын еді.
Екінші кезең тәрбие үдерісінің бағытын, заңдылығын, негізін көрсететін қағидалар мен ережелердің, нұсқаулықтардың жүйелілігімен сипатталады. Бұл кезеңде педагогикалық білім философиялық және саяси білімнің бөлігі болды. Осы тұста Гомердің Илиада, Одисей, Плутархтың Изречения спартанцев, Гесиодтың Труды и дни атты эпикалық поэмалары жазылды.
Атақты Ежелгі Грек ойшылдары Пифагор (б.з.д V ғ.), Гераклит (б.з.д. 520-460), Демокрит (б.з.д. 460-370), ғалым-сопылар (б.з.д. V-IV ғ), Платон (б.з.д. 427-347), Аристотель (б.з.д. 384-322 жж.) әр түрлі сұрақтар бойынша философиялық ойларымен қатар, білімнің мазмұны, оқытудың тәсілдері жайлы педагогикалық көзқарастарын айтты. Осылайша біздің заманымызға дейін Пифогор теоремасы, эвристикалық (сократтық) әңгіме, Платонның таным (білместік, өзін-өзі тану, толық білім) туралы ілімдері жетті. Мысалы, Аристотель былай деп жазған: Білім алушылар биіктен көріну үшін алдыңғыларға жетіп, соңындағыларды тоспауы керек [7, 18-бет]. Аристотельдің ойы ХХ ғасырда жеке және дифференциалды оқыту теориясында өзінің негізін тапты (И. Унт және т.б.).
Ежелгі Шығыс (б.з.д. V-IV мыңжылдық - б.з.д. V ғ.), Мысыр, Үндістан, Қытай өркениеті ұйымдастырылған оқытудың құнды тәжірибесін қалдырды. Осылайша Ежелгі Месопотамияда (б.з.д. ІІІ мыңжылдық) эдуббтарда (мектептерде) әңгіме, талқылау, диалог-талас, жаттау, көшіру, жаттығу, көшіріп жазу әдістерін қолданылған. Біздің заманымызға дейінгі І мыңжылдықта Ежелгі Үндістанда мектептің білім беру ісінде оқытудың белсенді тәсілдері қолданылған, мысалы, оқытушы білім алушының алдына әр түрлі мақсат қойып, білімалушыны сұрақтарға жауапты өз бетінше табуға, шындықты танудың тәсілдерін меңгертуге үйретті. Ежелгі Қытайдағы Конфуций мектебінде (Кун-Цзы б.з.д. 551-479 жж.) оқытудың үлгіге еліктеу, диалог, салыстыру, заттарды және құбылыстарды топтастыру тәсілдері қолданылды.
Педагогиканың тарихын зерттеушілер білім беру мен оқыту теорияларының пайда болуын ежелгі грек ағартушысы, шешендік өнердің теориясын салушы Квинтилиан Марк Фабия (б.з.д. 35-96 жж.) атымен байланыстырады. Квинтилиан б.з.д. І ғасырдың аяғында шешендік өнер мектебін ашып, Об образовании оратора (Institution oratoria) атты 12 томдық еңбек жазды. Трактатта білім беру және тәрбиелеудің әр түрлі мәселелері талқыланды. Сондықтан Квинтилиан шығармасы Ежелгі Римнің педагогика тарихының бай көзі болып табылады. Оқытудың негізгі тәсілдеріне еліктеу, уағыздау, жаттығу жатады. Квинтилиан ұжымдық оқу мен оқылған мәтінді талдауды тәжірибеден өткізді. Бұл еңбек шешендік өнер ісінде үлкен жетекші рөл атқарды.
Шешендік өнерге дайындау орта мектептегі ең маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі болғанға дейін Квинтилианның кітаптары үлкен жетістіктерге жеткен еді. Алайда Рим империясы құлағаннан кейін, ерте Орта ғасырда олар туралы ұмытыла басталды. Тек 1416 ж. италияндық ойшыл Подьжьо шіркеулер бірінен шығарманың толық нұсқасын тауып алды. Квинтилианның мың жылдан аса ұмытылып қалған еңбегі XV ғасырдың ортасынан бастап, XVI ғасырдың аяғына дейін бірнеше жүз рет басылып шығарылды.
Үшінші кезең - Еуропадағы (б.з.д. V ғ.) ортағасырлық мектептің құрылуы. Оқыту бағдарламасының мазмұны жеті өнерден тұрды: бірінші, бастапқы цикл - тривиум (лат. Trivium - үш жол) грамматика, риторика, диалектикадан тұрды; екінші, көтеріңкі цикл - квадривиум (лат. Quadrivium - дәлме-дәл, төрт жолдың қиылысуы) арифметика, геометрия, астрономия, музыкадан тұрды. Бұл топтастыруды Рим философы, бірнеше кітап авторы Боэций (б.з. 480-524 жж.) анықтады. Мыңжылдықтар бойы орта ғасырлық мектептердегі оқытудың мазмұнын дәстүрлі түрде жеті өнер ретінде анықталып келді, тек Қайта өрлеу кезеңінде бұл бағдарламаны классикалық білім беру алмастырды.
Төртінші кезең - Қайта өрлеу дәуіріне сәйкес келеді. Қайта өрлеу кезеңіндегі педагогикалық ойлардың өкілдері - ағартушы, испан философы, психолог, оқытушы, оқыту үдерісінің мәселелерін ойлап табушы - Х.Л.Вивес (1492-1540); неміс оқытушыы, классикалық гимназияның негізін қалаушы - И. Штурм (1507-1587); италияндық философ, саяси қайраткер, білімалушыды тәрбиелеуге баса назар аударған, оқытуда көрнекілік әдісін қолдануды ұсынған - Т. Кампанелла (1568-1639); француз философы, ойшыл, тәжірибені оқыту құралы ретінде насихаттаушы - М. Монтень (1533-1592); голландиялық ойшыл, адамгершіліктің өлшемі- еңбекке деген қатынас деген пікірді айтушы - Э. Роттердамский (1466-1536) және т.б.
Бесінші кезең - педагогиканың жеке ғылыми теория ретінде қалыптасуы. Бұл чех оқытушыы Ян Амос Коменскийдің есімімен байланысты. Ұлы Дидактика кітабында (1628 ж.) Я.А.Коменский педагогикалық білімнің ғылыми негізін салуға тырысты. Коменскийдің еңбегі педагогиканы ғылым ретінде жүйелеудің жолын тапқан алғашқы жетекші оқулықтардың бірі болды [8]. Бірақ онда ғылыми және оқу пәндерінің арасындағы нақты айырмашылықтар болмады. Ол келесі факторлармен түсіндіріледі: біріншіден, ғылыммен жинақталған білім жеткілікті түрде кең болмады және бір кітапта жазылды; екіншіден, ғылым әлі де педагогиканың мәселелерін, білім алушылардың жас ерекшеліктерін есепке алып, білім берудің түрі мен формаларын қарастырмады.
Алтыншы кезең - педагогика ғылымыныңмаңызды құрылымы - дидактиканың дамуына көптеген үлестерін қосқан белгілі оқытушытар И.Ф.Гербарттың (1776-1841), И.Г.Песталоццидің (1746-1827), А.Дистервергтің (1790-1816) есімдерімен байланысты.
И.Г.Песталоцци - швед оқытушыы, бастауыш оқыту әдістемесінің негізін қалады; И.Ф.Гербарт - немістің ғалым-философы, психолог, оқытушы, дидактиканың теориялық негіздерін салды; А.Дистерверг - неміс ұстаздарының ұстазы, оқытудың ережесін ойлап шығарды; Э.Белл, Д. Ланкастер (XVIII ғ. екінші жартысы-XIX ғ. бірінші жартысы) өзара байланысты оқыту жүйесін тәжірибе арқылы бірінші болып өткізді және ұйымдастырды.
Жетінші кезең - В.Г. Белинский (1811-1848), А.И. Герцен (1812-1870), Н.Г. Чернышевский (1828-1889), Н.А. Добролюбов (1836-1861), Л.Н. Толстой (1828-1910), Н.И. Пирогов (1810-1881) және т.б. белгілі орыстың ғалымдары мен ағартушыларының қызметімен танылды.
Ғалым, дәрігер, қоғам қайраткері Н.И.Пироговтың білім жүйесі жайлы ойлары қызығушылықты туғызады. Ол сословиелік мектепке қарсы шығып, оқытудың көрнекілік пен түсініктілік принциптерін алдыға тартып, мектеп жүйесінің жаңа жобасын ұсынды.
Сегізінші кезең - педагогиканың ғылым ретінде дамуы К.Д.Ушинскийдің (1824-1870) педагогикалық тәжірибесімен байланысты. Ол көптеген мәселелерді бірінші болып шешті, оның ішінде: антропология, физиология, психология және тағы басқа ғылымдарды білуге негізделген жаңа педагогиканың жүйесін ойлап тапты; оқытудың қисындық негізін ашты; тәрбиелеу мен оқыту принциптерінің негізін қалады; орыстың педагогикалық ойларының демократиялық және гуманистік дәстүрлерін бекітті, оларға ғылыми серпін берді. К.Д.Ушинский педагогиканы ғылыми жүйе ретінде көрсете алды. Бұл жүйені білу оқытушыға оқытудың және тәрбиелеудің міндеттерін тиімді шешуге септігін тигізді [9]. Оның тәрбие және оқыту жайлы идеялары бүгінде сөзсіз, маңызды.
Орыс оқытушы-дидактиктерінің ішінен бастауыш мектепте оқытудың бағдарламасының авторы Н.А.Корфты (1837-1904), білімалушыға арналған оқыту әдістемесін құрастырған В.И. Водовозовты (1825-1886), білім алушылардың адамгершілік, ақыл-ой, дене бітімінің дамуына бағытталған бағдарламаларды құрған Н.Ф. Бунаковты (1837-1904) атауға болады.
Тоғызыншы кезең - педагогиканың ғылым ретінде дамуы ХХ ғасырдың басындағы тарихи оқиға - 1917 жылғы Ұлы Қазан төңкерісімен байланысты. 1918-1931 жж. - білім беру мен оқытуды түбегейлі қайта құру жылдары болды. Осылайша, төңкеріске дейінгі мектептегі білім берудің құрылымы жаңа жүйемен ауыстырылды, оның ішінде оқытудың жаңа кешенді бағдарламалары енгізілді; топ-сабақтық оқыту жүйесі бригада-зертханалық әдіске ауысты; кеңестік адамды төмендету ретінде саналған жеке есеп пен білімді бағалау, емтихандар алынып тасталды. Білімалушыға игеруге берілген оқу материалдар оқытушының қадағалауымен меңгерілетін жүйелі оқыту тәжірибе жүзінде іске асатын жобалау әдісімен ауыстырылды. Еңбек және оған дайындалу, еңбекпен айналысу негізгі мазмұн мен оқыту әдістемесін құрды. Мектептің өзі алдыңғы жалпы білім беретін орындардың (гимназия, лицей, училищелер, шіркеулік және жергілікті мектептер және т.б.) типтерін ауыстырып, бірыңғай еңбек мектебі (ресми түрде - 1918 жылдан бастап Бірыңғай еңбек мектебі) болып аталды. Бұл оқытудың дәстүрлі жүйесінен бас тартып, оқытудың мүлдем жаңа теориясы мен білім берудің тәжірибесін іздеудің белсенді кезеңі болды.
Оқытудың, білім берудің теориясы мен тәжірибесінде шетел ғалымдары да үлес қосты. Осылайша американың ірі ғалымы Джон Дьюи (1859-1952) білім алушылардың тәжірибелік іс-әрекеті кезіндегі интеллектуалдық мүмкіндіктерін дамыту идеясын алға тартты. Дидактика саласындағы басқа шетел ғалымдардың ішінен таным саласындағы педагогикалық мақсаттар таксономиясының негізін қалаған Б.Блумның (1913 ж., АҚШ), оқыту үдерісі саласындағы еңбектердің авторы Д. Брунердің (1915 ж., АҚШ), оқыту стильдерінің сипаттарын көрсеткен Н. Беннеттің (Ұлыбритания), жалпы дидактика теориясы мен проблемалық оқытуды зерттеген В.Оконьнің (1914 ж., Польша), проблемалық оқыту және бағдарламалық оқыту, өзін-өзі оқытуды педагогикалық басқару, білім беру технологиясы, дидактика теориясы негіздерін қалаған Ч. Куписевичтің (1924 ж., Польша) есімдері көпке танымал.
Оныншы кезең - 1990 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең оқытудағы педагогикалық технологиялары, соның ішінде ақпараттық-коммуникативті технологияны және тұлға-бағдарлық білімді беруді енгізу мәселелеріне қатысты қызығушылықтардың туындауымен сипатталады. Педагогикалық инновацияның, педагогикалық мониторингтің, менеджменттің теориялық негіздері зерттелінді. Бұл сұрақтарды зерттеуде Ю.А. Конаржевский (1990 ж.), Т.И. Шамова (1991 ж.), М.М. Поташник (1992 ж.), Л.С. Подымова (1995 ж.), М.В. Кларин (1995 ж.), Г.К. Селевко (1998 ж.), В.П. Беспалько (1998 ж.), Е.В. Бондаревская (2000 ж.), И.С. Якиманская (2000 ж.) және тағы басқа ғалымдар зор үлесін қосты.
Осылайша, педагогиканың ғылым ретінде дамуына әсер еткен бірнеше кезеңдер болды.
Қазақстандық педагогиканың даму жолы ерекше болып келеді. Қазақстандық педагогика ғылымының дамуындағы алты кезеңді шартты түрде атап айтуға болады.
Бірінші кезең - тәрбиелік ойлар жазылған эпос пен жырлардағы, ертегілердегі халықтың ауызекі өнерімен, қазақтың салт-дәстүрімен байланысты.
Екінші кезең - Шығыс мәдениетінің қалыптасу кезеңімен байланысады. Себебі еуропалық Қайта өрлеуге дейін араб-мұсылман ғалымдары антика дәуірінің рухани мұрасын түбегейлі зерттеп, өзіндік гуманистік рухани көзқарас қалыптастырды.
Қазақ халқының педагогикалық көзқарастарының қалыптасуына Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950), Әбу Әли Хусейн ибн Абдаллах Синаның (980-1037), Әбу Рейхан Мухаммед аль-Бирунидің (970-1048), Әбу Хамида аль-Газалидің (1056-1111), Насэреддин Тусидің (1202-1273) және т.б. тәрбие және білім беру жайлы еңбектері зор ықпал етті. Алайда, ғалым-энциклопедистердің тәрбие және білім жайлы құнды педагогикалық ойлары біртұтас жүйеге келтірілмеген еді.
Үшінші кезең - қазақстандық педагогиканың дамуына үлкен үлес қосқан танымал философтардың, ғалымдардың, ақындардың, жазушылардың, ағартушылардың атымен байланыстырылады, атап айтсақ, Ш.Уәлиханов (1883-1865), Ы.Алтынсарин (1841-1889), А.Құнанбаев (1845-1904), С. Торайғыров (1893-1920), Ш.Құдайбердиев (1858-1931) және тағы басқалар. Олардың тәрбие және білім беру жөніндегі ойлары, идеялары отандық педагогиканың дамуындағы аса маңызды құндылықтары болып табылады. Мысалы, Ы.Алтынсарин қазақ мектебінің негізін қалаушы, ол бірінші болып Қазақ хрестоматиясын (1879 ж.), Қазақтарды орыс тіліне үйретуге басшылық (1879 ж.), т.б. оқулықтар жазды. Ы.Алтынсариннің басшылығымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz