Халықаралық медиа нарықтағы ақпараттық биліктің рөлі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ

Баспасөз және электронды БАҚ кафедрасы

ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫС

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МЕДИА НАРЫҚТАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ БИЛІК
(ӘЛ-ЖАЗИРА ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ ҮЛГІСІМЕН)

Орындаған:
Жұматай А.Б.

Ғылыми жетекшісі:
Мысаева Қ.Н., ф.ғ.к, доцент

Алматы 2018
Қосымша 1
Ғылыми жұмыс аннотациясы
Атауы: ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МЕДИА НАРЫҚТАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ БИЛІК
(ӘЛ-ЖАЗИРА ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ ҮЛГІСІМЕН)
ЖОО: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
УДК (ӘОЖ):
Жұмыстың аяқталуы: 2018 жыл
Жұмыс көлемі: 30 бет
Қосымшалар:
Кестелер: 1 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 12
Негізгі әдебиеттер: 10
Қосымша әдебиеттер: 2
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Біріншіден, ақпараттық билік ұғымына жан-жақты анықтама беру. Екіншіден, халықаралық медиа нарықта жетекші орынға ие Әл-Жазира телеарнасының тәжірибесімен ақпараттық және саяси биліктің рөлін айқындау. Үшіншіден, зерттеуші-мамандар пікіріне сүйене отырып, арабтық медиа кеңістіктегі сөз бостандығының алғышарттарын атап көрсету. Төртіншіден, үгіт-насихат, психологиялық шабуыл және ақпараттық қауіпсіздіктің журналистикада қолданылу тәсілдеріне көңіл бөлу. Бесінші, араб көктемі жағдайында әлемдік БАҚ-тың хабар тарату үлгісі мен Қазақстандағы медиа байланысына жіті көңіл бөлу. Алтыншы, ақпараттық биліктің қауқарын зерттеп, қоғамдық пікір қалыптастыру.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі.
Қазақстандық және халықаралық медиа нарықтағы ақпарат тарату үлгісіне маманданған ғалымдардың зерттеулеріне, тәуелсіз тілшілер мен блогерлердің мақалаларына, соның ішінде Шафель Əли Шаиф Хусейн, Е.Л. Вартанова, Ю.К.Суворова, Амер Маан сынды шетелдік, Б.Сейдахметова, Н.Сұлтанмұратов, Ж.Батырбекұлы, Ғ.Боқаш сынды тағы да басқа отандық зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып жазылды.
Ғылыми жұмыстың нәтижесі.
Журналистика саласында еңбек етіп жүрген бірқатар зерттеушілердің пікірін негізге ала отырып, нақты дәлелдер келтірілді. Араб медиа нарығындағы саяси биліктің ықпалын мысалға келтіру арқылы, отандық БАҚ-тағы ақпараттық қауіпсіздік деңгейі анықталды. Халықаралық журналистика жетістіктерін салыстыра отырып, жаһанданудың жаңа кезеңінде тұрған Қазақстанның хабар таратудағы орны қарастырылды.

Ғылыми зерттеу құжаттары: жоқ

Ғылыми мақала авторы: ___________ А.Жұматай
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МЕДИА НАРЫҚТАҒЫ АҚПАРАТТЫҚ БИЛІК
(ӘЛ-ЖАЗИРА ТЕЛЕАРНАСЫНЫҢ ҮЛГІСІМЕН)

Түйіндеме

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Шетелдік БАҚ-тағы ақпараттық биліктің рөлін араб медиасының жарқын үлгісі Әл-Жазира телеарнасын мысалға алып, зерттеу жүргізу. Журналистикада үгіт-насихаттың қолданылуы, кез келген оқиға жайлы тың жаңалықтың берілу тәсілдерін қарастыру. Халықаралық медиа нарықтағы және отандық журналистикадағы ақпараттық қауіпсіздік деңгейін салыстыру.
Тақырыптың өзектілігі.
Халықаралық медиадағы үгіт-насихат, психологиялық шабуыл мемлекеттің ішкі жəне сыртқы жағдайына нұқсан келтіретін құралдар. Ғаламдастыру үрдісіне сай ақпараттық қоғам қалыптасып, аталған құралдар қатары жаңалықпен толықты. Демек, екі немесе өзге де ел арасындағы жағдайларды халыққа жеткізу барысында баспасөздің рөлі айрықша. Осы ретте арабтық Әл-Жазира телеарнасының хабар тарату үлгісі отандық журналистикадағы ақпараттық қауіпсіздік үшін маңызды. Заман талабына сай, ақпараттық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің ажырамас бөлігі ретінде қалыптасты.
Ғылыми жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
1. Ақпараттық билік ұғымына жан-жақты анықтама беру.
2. Халықаралық медиа нарықта жетекші орынға ие Әл-Жазира телеарнасының тәжірибесімен ақпараттық және саяси биліктің рөлін айқындау.
3. Зерттеуші-мамандар пікіріне сүйене отырып, арабтық медиа кеңістіктегі сөз бостандығының алғышарттарын атап көрсету.
4. Үгіт-насихат, психологиялық шабуыл және ақпараттық қауіпсіздіктің журналистикада қолданылу тәсілдеріне көңіл бөлу.
5. Араб көктемі жағдайында әлемдік БАҚ-тың хабар тарату үлгісі мен Қазақстандағы медиа байланысына жіті көңіл бөлу.
6. Ақпараттық биліктің қауқарын зерттеп, қоғамдық пікір қалыптастыру.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы. Араб медиа нарығындағы саяси биліктің ықпалын мысалға келтіру арқылы, отандық БАҚ-тағы ақпараттық қауіпсіздік деңгейі анықталды. Шетелдік медиа нарықта жетекші орынға ие Әл-Жазира телеарнасының тәжірибесімен ақпараттық және саяси биліктің рөлі қарастырылды. Белгілі зерттеуші-мамандар еңбектерін негізге ала отырып, ақпараттық кеңістіктегі сөз бостандығының алғышарттарына жіті назар аударылды.
Ғылыми жұмыстың нысаны. Халықаралық медиа жүйедегі ақпараттық биліктің түрлері және оның ықпалы.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Отандық және халықаралық медиа нарықтағы ақпарат тарату үлгісіне маманданған ғалымдардың зерттеулеріне, тәуелсіз тілшілер мен блогерлердің мақалаларына, соның ішінде Шафель Əли Шаиф Хусейн, Е.Л. Вартанова, Ю.К.Суворова, Амер Маан сынды шетелдік, Б.Сейдахметова, Н.Сұлтанмұратов, Ж.Батырбекұлы, Ғ.Боқаш сынды тағы да басқа отандық зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып жазылды.
Ғылыми жұмыстың құрылымы. Ғылыми жұмыс 30 беттен, яғни кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------------------------5
1. І тарау. Халықаралық медиа нарықтағы ақпараттық биліктің рөлі
0.1. Әл-Жазира: тарихтағы таспадан--------------------------- ---------------------6
0.2. Әл-Жазира: рупор, әлде соғыс?..--------------------------- ---------------------8
0.3. Араб көктеміндегі Әл-Жазира---------------------- ----------------------------11

2. ІІ тарау. Ақпараттық билік және сөз бостандығы
2.1. Билік етудің әдіс-тәсілдері: ақпараттық билік------------------------------ ---19
2.2. Мемлекеттің саяси құрылымының сөз
бостандығына ықпалы----------------------------- ----------------------------------- ----20
2.3. Тəуелсіз БАҚ-тың ерекшеліктері жəне маңызы----------------------------- --23
2.4. Әл-Жазира: үміт пен күдік------------------------------ ------------------------24

3. Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- --------------27

4 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------28

5 Қосымшалар------------------------- ----------------------------------- --------------29

Кіріспе
Бұл ғылыми жұмысымда халықаралық медиа жүйедегі ақпараттық биліктің түрлері және оның ықпалы туралы ұғым-түсініктер теориялық және тәжірибелік тұрғыда айтылады. Сонымен қатар, зерттеуші-мамандар еңбектері арқылы медиа кеңістіктегі сөз бостандығының маңызы жайлы сөз қозғалады.
Бүгінгі таңда бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі зор. Мемлекеттің ақпараттық деңгейі жоғары болса, елдің экономикалық жағдайы құлдырамайды. Ал жаңалықты тыңнан түрен салып тарату, нақты дәлелдер арқылы креативті ойлауды қалыптастыру - ақпараттық биліктің қолында.
Отандық журналистика күн санап жанданып келеді. Заман талабына сай, ақпараттық дәуірде өмір сүрген қоғам үшін медиа нарықтың дамуы маңызды. Үгіт-насихат, психологиялық шабуыл мемлекеттің ішкі жəне сыртқы жағдайына нұқсан келтіретін құралдар. Ғаламдастыру үрдісіне сай ақпараттық қоғам қалыптасып, аталған құралдар қатары жаңалықпен толықты. Демек, екі немесе өзге де ел арасындағы жағдайларды халыққа жеткізу - ақпараттың теңдессіз нәтижесі. Тарихты тұлға жасаса, тілшілердің ақпараты резонанс туғызуы мүмкін. Осы ретте араб елдерінде орын алған оқиғалар мен белді телеарна Əл-Жазираның хабар тарату үлгісі сөзімізге дəлел.
Ұлттық қауіпсіздікпен тең ақпараттық қауіпсіздіктің күшеюі қазіргі кезеңде маңызды болып отыр. Демек, шетелдік медиа нарықтағы ақпараттық қауіпісіздіктің сақталуын, бұқаралық ақпарат құралдарына биліктің ықпалын негізге ала отырып, қазақстандық медиа жүйенің дамуына үлес қосуымыз қажет. Шетелдік медиада жетекші орынға ие Әл-Жазира телеарнасының хабарларын негізге ала отырып, ақпараттық және саяси биліктің рөлін айқындау және жақсы қырын отандық БАҚ-та қолдану ғылыми жұмысымның басты мақсаты. Жаһандану кезеңіндегі жаңа Қазақстанның дамыған мемлекеттер қатарына қосылуы үшін отандық журналистика мамандары да елеулі үлес қосуда. Ақпараты мықты, ойы жүйелі қоғамның жағдайы да өзгеден биік тұрады. Демек, медиа нарықтағы ақпараттық биліктің жүйелі әрекеті ұлттық қауіпсіздікті сақтайды. Халықаралық медиа нарықтағы және отандық журналистикадағы ақпараттық қауіпсіздік деңгейін салыстыру арқылы жазылған ғылыми жұмыс оқырманға саясат пен ақпараттық биліктің маңызы жайлы хабар беріп, қоғамдық пікір қалыптастыратыны сөзсіз.

5
І тарау. Халықаралық медиа нарықтағы ақпараттық биліктің рөлі
1.1. Әл-Жазира: тарихтағы таспадан
Қоғам арасында қандай да бір таптаурын ой қалыптастырып, тұшымды хабар беру телевидениенің бір қызметіне жатады. Қызметтен бұрын, қуаты десек те болар. Бұл ретте араб ақпарат əлемінде қос тілде хабар тарататын Əл-Жазира, Əл-Арабия телеарналары жетекші рөлге ие болды. Катардың астанасы Доха қаласында орын тепкен Әл-Жазираның алғаш телеарна ретінде құрылу тарихы да ерекше. Араб елін дүр сілкіндіретін арна ашуды франк-израилдік ағайындылар Давид пен Жан Фридман көздеді. Олардың тың телеарна ашуына жақын туыс саналған Ицках Рабиннің өмірі себеп болды. 1995 жылы жазушы, саясаттанушы және әскери шенді Ицках Рабин Тель-Авивтегі халық көтерілісінде үш жерден оқ тиіп, қаза болады. Израильдің алтыншы және он бірінші премьер-министрі қызметін атқарған Рабинді Осло оқиғасына байланысты Игаль Амир есімді студент өлтіреді. Цивилизациялық кезеңді артқа тастаған барша мемлекет басшыларын дүр сілкіндірген жағдайдан соң Давид және Жан Фридман оқиғаны зерттеуге бағытталған телеарнаның негізін қалады. Араб халқы мен еврейлер үшін маңызы зор жаалықтар бөлімін құрып, тек қана нақты, дәл хабар тарататын тілшілерді іздеді. Алғашқы мақсат бойынша, Фридмандар телеараның саясаттан алшақ болғанын қалады. Алайда, 1995 жылы Катар басшылығына мұрагерлік жолмен Хамад бен Тамер əл-Танидің келуі жағдайды өзгертті. Ол өз елін дүние жүзі халықтарына ақпарат арқылы танытқысы келді. Билікте ықпалды басшы ағайындылардың ойын жалғастырды. Фридмандар қаңқасын құраған телеарна үшін барлық мүмкіндіктерге жол ашты. Дәл сол уақытта британдық Би-Би-Си телеарнасының ресми шешімімен 1996 жылы араб тіліндегі редакция жабылды. Мұны сəтті пайдаланған Шейх BBC Arabic Service тілшілерін тəуелсіз телеарна ашып, бірігіп жұмыс істеуге шақырады. Ақпарат министрлігі хабардар болған соң, Шейх жаңа телеарнаның атын Əл-Жазира деп атады. Арна атауы араб тілінен аударғанда арал, түбек деген мағынаны білдіреді. Ал жаңа арнаның президенті болып шейх Хамад бен Тамер əл-Танидің немере ағасы сайланды. Араб ақпарат тарихына серпіліс əкелген телеарна 1996 жылы 7 қарашада алғаш эфирге шықты. Ақпарат құралдарының хабарлауы бойынша, шейх бұл телеарнаға жылына 30 миллион доллар көлемінде қаржылай көмек көрсеткен. Елдегі жиі орын алатын оқиғалар жайлы ақпарат ағылшын тіліндегі редакция арқылы əлемнің 31 мемлекетіне хабар таратады [1].
ХХ ғасырдың соңында негізі қаланған Әл-Жазираның әр жылдардағы бағыты сан түрлі. Алғашқыда арнадан əлем жаңалықтары, аналитикалық материалдар, ток-шоулар, деректі фильмдер көрсетілді. Ал Фридмандар әулетінен билікті қолға алған Шейхтің тұсында телеарнаның бағдарламалар саны артып, рейтингі жоғарылады. Сол кезде ашылған бірнеше танымдық бөлімдер бүгінгі күнге дейін бар.
6

Олар төмендегідей:
:: Al Jazeera - араб тілінде халықаралық жаңалықтарды тарататын бөлім;
:: Al Jazeera Documentary Channel - араб тіліндегі деректі фильмдерді
көрсететін бөлім;
:: Al Jazeera Sports - араб тілінде спорттық жаңалықтарды көрсететін бөлім;
:: Al Jazeera Mobasher - араб тілінде саяси шолу, мінбердегілердің жобаларын көрсететін бөлім;
:: Al Jazeera Childrens Channel - араб тілінде балаларға арналған танымдық, рекреативті хабарларды көрсететін бөлім;
:: Al Jazeera English - ағылшын тіліндегі ақпараттық арна, әлемнің отыз бір еліне таралды;
:: Baraem - мектепке дейінгі балаларға арналған араб тілді бөлім.
Хамад бен Тамер әл-Танидің тікелей қолдауымен қомақты қаржы жұмсалған телеарна араб елдерін мардымды ақпаратпен қамтамасыз ету арқылы бар сенімді ақтады. Әлемдік бұқаралық ақпарат құралдары арасындағы жоғары деңгейде ұйымдастырылған сценарий бойынша
Би-Би-Си, Си-Эн-Эн телеарналарымен иық тірестіретін деңгейге жетті. Мол қаржы көздері мен жетік техникалық құралдармен толықтырылған арнаға білім мен тәжірибені қатар ұштастырған журналистер қызметке ағылды. Пікір және жеке пікір! ұранын басты қағида еткен телевидение өзінің әшкерелеу сипаттағы материалдарымен Катар мен Парсы шығанағы елдерінің арасында едәуір тың жоба, соны серпіліс әкелді. Бірақ, Әл-Жазира әуел бастан Фридмандардың жоспары бойынша Ұлыбританиядағы беделді қаржыландыру көзі және құпия тыңшылық әрекеттерді жақтаушы МИ - 6 ұйымының ықпалында еді. Би-Би-Сидің арабтық редакциясының жабылуы да алдағы уақытта Парсы шығанағындағы халықтар үшін қандай жаңалықтар мен арнайы әрекеттердің күтіп тұрғанын болжамсыз қалдырды. Сараптаудан бір адым ілгері, саясаттан бір адым кем болған телеарна тілшілері жылы-жылы сөйлеп, көптеген елдің назарын аударды. Мысалы, Ауғанстандағы авиа-ракеталық шабуыл, Усама бен Ладеннің хабарлары ақылы Катардың ішкі саясатында, ал Египет, Сирия, Ливия, Сауд Арабиясының сыртқы саяси жағдайында қуатты ақпарат көзі саналды.
1999 жылы Əл-Жазираның Ауғанстандағы бюросы ашылып, CNN, Associated Press, Reuters агенттіктерімен бірлесе қызмет етті. Арабтық медиа нарықта Би-Би-Си Арабик, Əл-Арабия, Франц 24, Əл-Худра сияқты арналар болғанмен, Əл-Жазираның ақпараттық кеңістіктегі орны ерекше болды. Екінші CNN атанған телеарна 2003 жылы Ирак, 2006 жылы Ливиядағы қарулы қақтығыс немесе Израильдегі рождестволық соғыс туралы хабарларымен танылды. 2005 жылы сəуірде өткен ІV Еуразиялық Медиа Форумда телеарна авторы BBC-дің белді қызметкері Н.Парсонмен кездесіп, екіжақты хабар таратуға келісім береді [2]. Жаңа жобаларды бірлесе атқаруды көздеген телеарнаның сол жылдардағы хабарларынан əлемде жетекші орынға ие бұқаралық ақпарат құралдарының ізбасары екені
байқалды.
7
Алайда, 2006 жылы барлығы үміт күткен Әл-Жазираның ұстанған позициясы 180 градусқа өзгерді. Англиядағы тыңшылармен құпия жұмыс атқаратын МИ - 6 Парсы шығанағындағы халықтар үшін Араб көктемінің нобайын жасады. Телеарнаның редакциялық қосынын JTrack компаниясының мүшесі Махмұд Джибрилге берілді. Ол - ливиялық жойқын соғыс ұйымдастырушы топтың басшысы еді.

1.2. Әл-Жазира: рупор, әлде соғыс?..

Ақпараттық биліктің қауқары мемлекеттің хал-жағдайын көрсетеді. Алғашында израильдік Фридмандар негізін қалап, кейіннен шейх Хамад бен Тамер әл-Тани қаржылай қолдау көрсеткен арабтық телеарна 2006 жылы Мұсылман бауырлар лаңкестік ұйымының белді мүшесі Юсуф әл-Арадавидің қолына өтті. Француздық журналист Тьерри Мейсан өзінің Мемлекеттегі қысым мен қылмыс: 11 қыркүйектен Дональд Трампқа дейін атты зерттеу еңбегінде Катарлық Әл-Жазираның террорлық ұйымды насихаттау барысын жазады. Сирияда ұзақ уақыт өмір сүрген зерттеушінің айтуынша: Телеарна алғашқы ұстанымының ұстынын қашырып, нағыз насихат құралының қызметіне көшті. Болашағынан көп үміт күткен араб халықтары үшін Мұсылман бауырлардың қарамағына өткен телеарна әр хабар сайын үрей туғызды. Осы тектес мақалалар араб медиа кеңістігіндегі ақпараттық биліктің ықпалын зерттеді. 2006 жылы Усама бен Ладенді қауіпті тұлға ретінде таныған шетелдік БАҚ жер-жерде біржақты хабар таратты. Ақпараттың қуатты қару екенін пайдаланған кейбір тілшілер АҚШ президенті Хиллари Клинтон мен Усама бен Ладен ақ үйде кездесу ұйымдастырды [3]. Олардың түпкі мақсаты - экстремистік ұйымдарға қолдау көрсету деген мәтінмен халықты дүр сілкіндірді[3]. Шын мәнінде, аталған кездесудің болмағаны және суреттің фейк нұсқа екендігі анықталды. Билік басшысын жаманатты етіп көрсету телеарнаның басты мақсаты саналды. Себебі, Ресей Федерациясы, Америка Құрама Штаттары және Ұлыбритания үшін террорлық топ ретінде танылған Мұсылман бауырлардың бір мүшесі елдегі билікті қолға алуды көздеді.
Орта Азия халқы мен құпиясы мол араб әлеміндегі тарих пен мәдениеттің өзара ықпалдастығы үшін ақпарат көздерінің рөлі айрықша. Уақыт өте келе Әл-Жазира әлемнің біршама мемлекетінде таралып, араб халқының бейнесін бұрмалап көрсетуге көшті. Ақпаратқа билік еткен террорлық ұйым тілшілерді - қару, мақаланы - қалқан ретінде пайдаланды. 2005 жылы Қазақстанмен танысқан телеарна тілшілері: Қазақстанда террорлық əрекет болмайтындықтан, біз бұл елде бөлімшемізді ашпаймыз деп мəлімдеген болатын. Алайда, 2006 жылдың 25 ақпанында Əл-Жазира телеарнасы Алматы қаласында өзінің Орталық Азиядағы тұңғыш бюросын ашты. Ал 2007 жылы Қазақстандағы тәжірибелік күндері өтті. Ал Əл-Жазираның Мəскеудегі бөлімшесін Акрам Хузам басқарды. Өзінің тың əрі сұранысқа ие материалдары мен хабарлары арқылы беделді Би-Би-Си, Си-Эн-Эн
8
телеарналарымен иық тірестірген арабтық арна өтірікке құрылған хабарларды тарата бастаса да, өз рейтингін жоғалтқан жоқ. 2011 жылы ақпанда Ливиядағы халық толқуларының азаматтық соғысқа ұласуы Əл-Жазира позициясын басқа қырынан көрсетті. Тарихта араб көктемі деген атпен белгілі оқиға аз ғана халқы бар Доха аралын күллі әлемге танытты. Биліктегілерді теріс бағытта насихаттаған телеарна аталған оқиғаның өршуіне себеп болды. Египетте Хүсни Мүбарак, Ливияда Муаммар Каддафи билігіне қарсы жойқына шабуылдар басталды [1]. Экстремистік топтардың Муаммар Каддафиге қарсы шабуылы жайлы ақпарат батыс халықтарына таралды. Сол кезден бастап тəуелсіз телеарна ақпараттық биліктің құрсауында қалып, саяси тұрғыдан толықтай тəуелді болады.
Батыс халықтары үшін рупорлық қызмет ретінде, ал араб халқы үшін соғыс тудырушы телеарна ретінде танылған Әл-Жазираның хабар тарату үлгісі түрлі бағытта өріс алды. Әлемдік ақпарат кеңістігіне жаңа қадам басқан телеарнадағы ағылшын бөлімінің сайтында Пікір және жеке пікір! ұраны шегеленіп жазылса да, 2006 жылдардан бастап орын алған көтерілістерді тілшілер тек біржақты көзқараспен таныды. Бұл туралы Эль-Мюрид атты бүркеншік атпен танылған ресейлік блогер Анатолий Несмиян: Катардың экономикалық жағын да, саяси билігін де ағылшындар қадағалайды. Ақпарат әлемі дәл солай. Ал арабтықтар тек ғаламторда ойын ойнап, айына 25-30 мың доллар табады. Демек, олар басқамен айналысып жүргенде, Әл-Жазира батыстағы билік үшін ислам мемлекетіне кіретін басты қақпа болды. Бірнеше уақыт ішінде Әл-Жазира әлемдік желі ретінде жоғары деңгейге жетті: Альберт Гороға тиесілі АҚШ-тық телеарнаны сатып алды; Ресей Федерациясында орыс және татар тілінде, ал Қытай Халық Республикасында ұйғыр тілді редакция қосынын ашты. Әлемде мықты насихатталғанмен, Әл-Жазираға билік етушілер араб халықтарының үрейін қашырудан ары асқан жоқ. Расымен, бір уақытта бірнеше қалада немесе жер-жерде бір мақсатта орын алған жойқын көтерілістердің кең таралуына Әл-Жазира ықпал етті. Рупорлық, яғни ащы дауыс қағидасын емес, соғыс отын тұтатуды мақсат тұтқан тілшілер қауымы үгіт-насихат үшін жанын аямады. Ақпараттық биліктің халықаралық медиа нарықтағы қуатын арабтық арна дәлелдеп берді. Халықтың емес, Мұсылман бауырлардың көзі, құлағы функциясын атқарған Әл-Жазираның әр жылдардағы ақпараты сөзімізге тұздық.
Араб елдерінің белді телеарнасы сөзден бұрын, саясаттың үстемдік құруы себебінен біржақты, жалған ақпарат таратты. 2011 жылы ақпан айында Ливияда орын алған толқулардың азаматтық соғысқа ұласуы жайында күллі әлем бір ғана дерек қамтылған бірнеше репортаждарды тамашалады. Әл-Жазираның шынайы бейнесі қолдан ұйымдастырылған жағдайдан кейін айқындала түсті. Мәселен, Ливиядағы Триполь оқиғасындағы қарулы қақтығыстар туралы сюжеттің бірінде наразы топтың Муаммар Каддафиге қарсы шабуылы салдарынан Киренаикада 6000 адамның қайтыс болғаны айтылады. Шын мəнінде, тұтастай манифестік жағдайдың болмағаны жəне
9
қаза тапқандар саны 200-ге жуық екендігі анықталды [5]. Сол жылы Russian Todау тілшілерінің зерттеуі қаладағы қанға боялған үлкен алаң мен тоқтаусыз атылған мылтық оқтары көрсетілген сюжеттің Катарда болған оқиға кезінде түсірілгенін дəлелдеді. Жұмсақ қаруды сəтті пайдаланған Əл-Жазира тілшілерінің репортажында көбіне-көп ұялы телефонға түсірілген видеолар көрсетілген. Сонымен қатар, таспалау кезінде жер сілкінісін, халық дүмпуін шынайы көрсету мақсатында операторлар қол қимылдарын жасаған. Яғни, расымен бомбалардың жарылысынан асфальттердің, көліктердің қозғалғанын көрсету үшін, бейнетаспаны дірілдету арқылы түсірген. Жалған ақпарат таратуда алдына жан салмаған Əл-Жазираның артында нақты кім тұрғаны белгісіз еді. Үгіт-насихат функциясына көшкен телеарнаға деген халық наразылығы күннен-күнге күшейе түсті. Тіпті, редакцияға Израильден ресми 400 нота келіп түседі [2]. Шетелдік БАҚ өкілдері де ливиялық армия ашқан соғыс туралы біржақты көзқарас танытып, Əл-Жазираның үлгісінде жаңалық таратты. Нəтижесінде, М.Каддафи жайлы озбыр тиран түсінігі қалыптасып, мемлекетке сырт мемлекеттерден, Біріккен Ұлттар Ұйымының ұсынысымен салынған санкциялар күшейді.
Халықаралық ақпарат кеңістігіне кеңінен танылған телеарна Ресейде, Египетте террорлық топ ретінде саналған Мұсылман бауырлардың билік басындағыларға қарсы шабуылына біржақты көзқараспен қарады. Бұл кездері ел басқарған Хүсни Мүбарак, Муаммар Каддафи, Башар Асад сияқты саяси тұлғалар тілшілерге тойтарыс беруге талпынғанмен, террорлық топтарды тежей алмады. Ақпаратқа үстемдік еткен экстремистік ұйымдар Əл-Жазираны басты насихаттаушы құрал ретінде пайдаланды. 2011 жылы тілшілер билік басшысына қарсы барлығы бір миллион тұрғын Тахрир алаңына шеруге шықты, - деп хабарлады. Оқиға куəгері, араб жазушысының айтуынша, шынтуайтына келгенде, алаңда небəрі 200-ге жуық адам болған. Бірақ, көрермен назарын аударту үшін асыра сілтеген хабарлардан соң бір сағат көлемінде шерудегі халық саны сюжетте айтылғандай, бір миллионға жеткен [6]. Жаңалықтарда көрсетілген видео-роликтерде адамдар қисық ракурста алынып, түсініксіз планда түсірілген. Бұл да телеарнаның біржақты көзқараста екенін дəлелдеді. Саяси биліктен ақпараттық билікке көшкен Мұсылман бауырлар террорлық тобы араб телеарнасын толықтай тəуелді етеді.
Парсы шығанағында орналасқан мемлекеттер мен араб халқының ішкі саясаттағы жай-күйі ушыққан сайын, батыстық медиа нарық ақпаратты тек Әл-Жазираның үлгісінде таратумен шектелді. Себебі, батыс халықтары үшін арабтарды соғысқұмар, насихаттан ары аспайтын ел ретінде көрсету тиімді еді. 2011 жылдары қарулы қақтығыстардың қызған шағында Би-Би-Сидің белді тілшісі, бірталай президенттермен сұхбаттасқан Дэвид Фрост, Риц Кан сынды журналистер Әл-Жазираға қызметке келді [3]. Бұл хабардан соң, батыс мемлекеттері белді тілшілерінің террорлық жағдайдан көз ашпайтын Египет, Судан, Ливия, Катар, Сирия сияқты қауіпті елді мекендерге хабар таратуға қалайша көндіккендерін білмей сарсаңға салынды.
10
Бірақ, Фрост үшін Әл-Жазирадан жаңалық таратып, соғыс алаңынан репортаж жүргізу бұрынғы арман еді. Осы ретте саясаттанушы Дана Рерабакер: Журналистикадағы жауаптылыққа бей-жай қарай алмайтындар үшін Әл-Жазира - анафема! Олар АҚШ-тың қаншама халқына залалын тигізіп келе жатқан есалаң әрі радикалды исламшылар шоғырының баяғыдан бергі көсеуі, - дейді. Телевидение өзінің әшкерелеу сипаттағы материалдарымен Катар мен Парсы шығанағы елдерінің арасында едәуір дағдарыс туғызып, Катар басшылығын көптеген жағымсыз жағдайларға тап қылғанына қарамастан, оның жетекшілері арнаның айыбын тежеуді ойлаған жоқ.

1.3. Араб көктеміндегі Әл-Жазира
Тарихты тұлға жасайды, ал революцияны ақпарат туғызады. Шетелдік ақпарат кеңістікте жетекші орынға ие Си-Эн-Эн екі жағдайда да басымдық танытты. Аталған арнамен бірлесе хабар таратқан арабтық телеарна соғыс туғызуда алдына жан салған жоқ. СNN-ң пайда болуы коммуникациялық технологиялардың дəуірлеуімен, нон-стоп режимінде берілетін жаңалықтарға да сұраныстың көбеюімен белгілі болды. Бұл жағдайлардың барлығы канал рейтингінің өсуіне себеп болды. Тернер Бродкастинг систем (Ти-Би-Эс) тəулік бойы кабельді теледидар арқылы хабар таратса, бүгінде СNN спутниктік-кабельді қызмет деп аталып, дүние жүзін тəулік бойы ақпаратпен қамтамасыз етеді. Тернердің алпауыт арнасы араб елдеріндегі оқиғаларды Әл-Жазираның ақпаратымен таратты. Өзге де телеарналар кез келген қақтығысқа Әл-Жазираның көзімен қарап, исламдықтарға деген жеккөрініш, қорқынышты арттырды.
ХХІ ғасырдың басынан орын алған оқиғалар Араб көктемі деген атпен белгілі. Яғни 2010 жылы қаңтардың 18-і күні араб елдерінде билікке қарсы көтерілістерді әлемдік бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ) Араб көктемі деп атады. Бұл жағдайдың түп негізінде араб елдеріндегі бұқара халықтың сыбайлас жемқорлық жайлаған ескі режимге қарсы шығып, демократиялы, либералды ел болуға ұмтылуы жатыр.
Stratfor Commentary сараптама орталығы 2013 жылы 16 қаңтарда Екі жылдан соңғы Араб көктемі деген мақала жариялады. Мақала мәтінінде халық толқулары болған бес елдің жағдайына талдау жасалды. Олардың қатарында Египет, Сирия, Ливан, Бахрейн мен Иемен бар. Сарапатамаға негізделген жарияланымда Барлық бас көтерулер революция емес, барлық революция демократиялық қоғамға ұмтылады деуге келмейді және демократияланудың бәрі либералдану дегенді де білдірмейді деген ой айтады. Азаттық радиосы да айтып өткендей, араб әлеміндегі толқулар жайлы сақтанып сөйлеу керектігін ескерткен Stratfor Commentary: Біздің сақтығымыз осы үш тұжырымның шекарасынан шықпайтындығын ескертті.

11
Аталған мақалада америкалық саясаттанушы, сараптама орталығының негізін
қалаушы Джордж Фридман: Әрине, араб әлемінде көтеріліс болды. Кей жердегі шерулердің ауқымы теледидарда көрсеткеннен де асып түсті. Кей елдерде үкімет толқуды басып отырды. Кейбір жағдайда басшының өзі биліктен кетті, бірақ оның режимі сақталып қалды. Ливия сияқты елдерде ескі режим құлап, ешкім түсінбейтін аласапыран кезең басталды. Ал Египетте демократияның жаңа, сенімділеу түрі орнады. Бірақ Египеттегі демократиялық режимді либералды режиммен шатастырмау керек. Египет демократиясына қазіргі кезде Мұсылман бауырлар ұйымы ықпал етіп отыр. Сондықтан елдегі режимді либералды дей алмаймыз. Бірақ Араб көктемінің келе жатқаны сол кезде-ақ анық болды, - дейді [8]. Саясаттанушы айтып өткендей, террорлық ұйым мүшелері елдегі жағдайға ықпал етті. Ал осы оқиғалардың біртараптан ғана таралуына Әл-Жазира телеарнасы үлес қосты. Тақырыпқа сай, дүниежүзілік меди кеңістікке жасалатын қандай да бір қысым, жоғарыдан жүргізілетін биліктің қауқары ақпарат арқылы қоғам санасына яки қозғау салады, яки насихат арқылы жойып жіберуге тырысады. Көп жағдайда екінші пунктің басымдығын араб елдеріндегі жайттардан байқаймыз.
Жоғарыда аталған Stratfor Commentary сараптама орталығының зерттеуіне сай Араб көктемі болған елдерге Әл-Жазираның хабарлары арқылы шолу жасап көрелік:
ЕГИПЕТ. Араб көктемі дегенде, Египеттегі саяси оқиғаларға баса мән беріледі. Себебі бұл мемлекет - араб елдерінің ішіндегі ең үлкені. Бірақ ондағы жағдайды дөп басып түсіндіру әлі күнге дейін мүмкін емес. Араб жерінде танымал WikiLeaks администрациялық орталығы мысырлықтардың шабуылға тойтарысы жөнінде былай дейді: Кез келген тарихи оқиғаның өз деңгейінде таралуы үшін ақпараттық қоғамның рөлі айқын болуы керек. Бұл функцияны орындауда Әл-Жазира телеарнасы нағыз пропагандалық бағытта үндеді. Халықты басшыларға қарсы көтеріліске қалай да шығарып, алаңды толтыру үшін өтірік ақпарат, қолдан жасалған декорациялық заттарға арқа сүйеді. Мұның барлығында бір гәп бар. Ол - ақпаратқа террорлық топтың үстемдік етуі [9].
Қарулы қақтығыс кезінде Египеттегі қуатты әскердің билікті қалай бере салғаны түсініксіз, Мұсылман бауырлар ұйымының либералды режимді қаншалықты қолдайтыны да белгісіз болды. Египеттегі оқиға адамды екіұшты ойға жетеледі. Сонда көтерілісшілер не пайда тапты? Бұл елде не болғаны, болашақта қандай жағдай болатыны әлі күнге айқындалмай қалған жоқ па? Бір ғана тетік: оқиғаның шешуін таптаған жағдайда Әл-Жазира өз дегеніне жетті.
ЛИВИЯ. Араб көктемі кезінде шынымен көне режимді талқандаған ел деп Ливияны атар едік. Бір жағынан, бұл жағдайды тұтас халықтық көтеріліс деу де қиын, НАТО-ның ықпалы да аз болған жоқ. НАТО Муаммар Каддафи Бенгазидегі қарсыластарын бауыздамақ болғаны үшін араластық

12
деп ақталды деген хабарлар жан-жақта таралды. Ливиядағы жойқын соғысты Мұсылман бауырлардың пайдасына шешкен арабтық ақпарат жаршылары мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне залал келтірді [7]. Ақпараттық қауіпсіздік - ұлттық қауіпсіздікпен тең десек, экстремистік және террористік ұйымдардың ақпараттық-коммуникациялық желіні өз үгіті үшін қолдануы, компьютерлік шабуыл және киберқылмыс аталған қауіпсіздіктерге төнетін бірден-бір қатерлер. Ливиядағы үлкен алаң қан-жоса болды немесе Ливия президенті Муаммар Каддафи халық қарсылығына қарамастан жемқорлық әрекеттерін жалғастыруда деген сияқты біржақты ақпарат таратқан тілшілер тек үгіт-насихат жүргізетін арна екенін дәлелдеді.
СҮРИЯ. Сүриядағы жанжал 2011 жылдың наурыз айында басталған кезде бұл жағдай Солтүстік Африка мен Таяу Шығыста орын алып жатқан үлкен саяси процестердің, яғни мамандармен араб көктемі деп аталып кеткен оқиғалардың бір бөлігі ретінде қарастырылды. Көптеген мамандар Башар Асад көп ұзамай биліктен кетеді деген болжамдар жасады. Бірақ соғыстың біршама уақытқа созылып кетуі және оның қашан, қандай нәтижемен аяқталатындығы белгісіз болды. Осындай жағдайдың қалыптасуына төмендегідей бірнеше факторлар әсер етті.
Біріншіден, оппозициялық күштердің әлсін тұстары мол. Күресушілердің қатарында діни радикалистердің ықпалы, үкіметтік әскерлерге қарсы күресуші топтардың табыстарына қомақты үлес қосты. Оның ішінде алпауыт Америка Құрама Штаттары, Ресей Федерациясы террористік ұйым қатарына қосып үлгерген Джахбат ан-Нусра бар. Мамандардың пікіріне сай, мұндай ұйымдардың Аль-Каидамен тікелей тығыз байланысы бар. Олар Сүрияда ислам мемлекетін құруға талпынды. Бірақ, соңғы үш-төрт жыл көлемінде олар өздерінің террористерге ешқандай қатысы жоқ екендігін және Сүрияның мүдделерін бірінші орынға қоятындығын жиі мәлімдеді [5]. Мұндай мәлімдемелер халықаралық қауымдастықпен жергілікті халық арасынан жақтастарды көбірек тартуға бағытталған қулық ретінде қабылданады. Осындай шиеленіскен жағдайларды Әл-Жазира сәтті пайдаланды. Мұсылман бауырлардың қарамағындағы телеарна ақпараттық биліктің үстемдігінен ары асқан жоқ.
Екіншіден, аузы қанға малынған тиран ретінде танылған Башар Асад билік жүйесінің әскери тұрғыдан қарағанда оппозициядан жетекші болуы. Олардың ең басты қаруы - авиаракеталық қару-жарақ, әуедегі басымдылық саналды. 2011 жылы көтерілісшілердің басып алынған аймақтарды тиімді ұстап тұруы мен алға жылжуларында үкімет әскерлері тарапынан іске асырылып жатқан авиация соққылары үлкен кедергі болды. мұнымен қоса, қолдауға зәру Асад әскерлері сырттан көмек алды. Бұл ретте батыстық дипломаттар Сүрияның ең басты одақтасы Иранды заңсыз әрекеттері үшін айып таққаны жайлы Әл-Жазираның ағылшын тілді редакциясы жарияға жар салған болатын. Мұсылман бауырлардың ықпалында қалған арабтық телеарна үшін Башар Асад режимінің күл-талқанын шығару басты мақсат
13
болды. Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімі бойынша, Иранға қару-жарақпен сауда жасауға қаржы (эмбарго) салынған болатын. Бірақ, Сүрияға және өзге де мемлекеттерге мұндай шектеулер қойылған жоқ. Ал Асад билігінің емін-еркін қару сатып алуға құқығы болды. Ресей көмекке зәру Сүрияны қарумен басты қамтамасыз етушілердің қатарынан табылды. Өз кезегінде ресейліктер тек зымыранға қарсы әуе қорғанысы жүйелерін жеткізіп отырғандығын айтса, оппозиция өкілдері кейбір мемлекеттер мен ұйымдарды үкімет жағында соғысу үшін әскер жіберіп отырғандығы туралы жеткізді. Әл-Жазиралықтар болжағандай, Асад режимі ұзақ уақыттық соғысқа шыдамай, экономикалық тұрғыдан құлдырайды деген пікір жүзеге асқан жоқ. Бейресми ақпараттар бойынша, Барак Обама әкімшілігі оппозиция өкілдерін қарумен қамтамасыз ету мәселесін талқылаған соң, оппозиция толық жеңіске жету мүмкіндігіне ұмтылу еді. 2010 жылдан басталған араб көктемінің Сүриядағы көрінісі жан түршігерлік сипатта өрбіді. Арабтық медиа кеңістіктің от тұтандырған жаңалықтары да халықтың үрейін туғызды. Ал 2012 жылға дейін көтерілісшілер тек азық-түлік, байланыс құралдары секілді көмек алып келді. Сондай-ақ, АҚШ президенті Сүриядағы биліктің химиялық қаруды қолдануы да Американың позициясын күрделі өзгертеді деген болатын. Оппозицияның басшысы кім болу керектігі жөніндегі мәселе де түйіткілді. Себебі, жан-жақтан көз тіккен көжек арбаған аждаһа бейнесіндегі алпауыт мемлекеттер елдегі мұнайға, экономикалық жағдайға аса қызығушылық танытты. Араб мемлекеттерінің ертеден қара алтын үстінде қалықтағанын ескерсек, бұл жайттардың өзге де шетелдік БАҚ үшін көз қызығарлық сюжет болары анық. Бірқатар топтар мен сыртқы күштердің арасында ақпараттық биліктің үстемдігінен зор бәсекелестік болды деп айтуға болады. Түптің түбінде топтар құрылғаннан кейін оның жетекшісі болып АҚШ-та ұзақ жылдар бойы өмір сүрген Хасан Хитто тағайындалды. Бірақ, оны опозиция өкілдері мен өңірлік БАҚ мойындаған жоқ. Жергілікті көтерілісшілердің айтуынша, оппозиция басшылығына Сүрияда тұрғылықты мекендейтін, оның ішкі ерекшеліктерін білетін адам келу керек. Ал Асадтың билігі Әл-Жазира арқылы күллі әлемге танылды. Египет, Сүрияда Мұсылман бауырлардың үстемдігі, телеарналардың ойдан құрастырылған хабарлары ақпараттық билікте саясаттың ықпалды қару екенін көрсеті. Сол кезеңдерде Əл-Жазира СNN-нің iReport бағдарламасының үлгісінде интерактивті хабар таратуға бейімделсе де, əр онлайндық жүздесуде террорлық ұйым мүшелерімен сұхбат жүргізді. Ең қауіпті саналатын Сүриядағы тілшілер қосыны да Аль Каиданы жақтады [10].
Үшіншіден, көтерілісшілер қатарына көптеген үкіметтік сарбаздардың өтіп жатқанына қарамастан, ел ішіндегі Асадты жақтаушылардың көптігі қиындық туғызды. Әл-Жазира өзінің сұсты хабарларымен билік басшысын тақтан тайдыруды ойлады. Вашингтон пост тілшісі Карен де Иеннің жазуынша, Асад және оның әулеті исламның ішіндегі алавизм ағымының

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.