Ислам мәдениетіндегі дәстүр
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Философия, саясаттану және дінтану институты
ӘОЖ Қолжазба құқында
ТОКТАРБЕКОВА ЛАУРА НИЯЗБЕКОВНА
Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрі:
дінтанулық талдау
6D020600 - Дінтану
Философия докторы (PhD) дәрежесін алуға
дайындалған диссертация
Отандық ғылыми кеңесші:
философия ғылымдарының докторы,
профессор, Сатершинов Б.М.
Шетелдік ғылыми кеңесші:
PhD, доцент
Ачилов Дильшод
Массачусест Университеті
(Дартмут, АҚШ)
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДІНИ ДӘСТҮР - ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС 7
1.1 Дәстүр - діни мәдениет құбылысы 7
1.2 Христиан және ислам мәдениеттеріндегі дәстүрге дінтанулық салыстырмалы талдау 17
1.3 Ислам мәдениетіндегі дәстүр - білім беру мен тәрбиелеу дәстүрі ретінде 32
2 ИСЛАМ ДӘСТҮРІНІҢ ҚҰБЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПАРАДИГМАСЫ 43
2.1 Ислам дәстүрі мен исламның дәстүрлерін тұжырымдау 43
2.2 Ислам қоғамдарында діни-мәдени дәстүрлердің қалыптасуы 50
2.3 Ислам дәстүрі және Батыс Еуропадағы мәдени интеграция мәселелері 55
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИСЛАМ ДӘСТҮРІ: ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ-ӘЛЕУМЕТТІК КОНТЕКСТ 76
3.1 Қазақстандағы ислам дәстүрінің ерекшеліктері мен әмбебаптылығы 76
3.2 Ислам дәстүрі мен қазақ халқының салт-дәстүрлер: қатар өмір сүру сипаттары 93
3.3 Ислам дәстүрі және оның қазіргі қазақстандық бірегейлікті қалыптастырудағы рөлі: тәуелсіз Қазақстанның мәдени-әлеуметтік және діни тәжірибесі 98
ҚОРЫТЫНДЫ 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 108
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі: мәдени-әлеуметтік кеңістіктегі ислам дәстүрінің проблемасын талдау исламды объективті қайта қараумен және оның қазақстандық мәдениет үшін маңызды мағынасымен байланысты.
Қазақ қоғамының рухани-адамгершілік ахуалын қалыптастырудағы ислам дәстүрінің феноменологиялық мәнін ашу және оның конфессияаралық қазіргі қазақстандық тәжірибедегі қайтадан өзектенуі қазіргі қазақстандық шындықтағы жаңа үрдістер мен дәстүрлерді анықтауға мүмкіндік беріп, исламдық дәстүрдің жаңашылдыққа, зайырлы құндылықтармен интеграциялануға және басқа діни дәстүрлермен сұхбаттасуға дайын екендігін көрсетеді.
Дін көптеген ғасырлар бойы қазақстандық қоғам өмірінің ажырамас бөлігі болып табылып, адамдардың құндылықтары мен мінез-құлық көзқарастарын қалыптастырды. Соңғы жылдары елімізде діннің рөлі едәуір артты. Діни дәстүрлердің алуан түрлілігі, әр түрлі конфессия өкілдерінің бір тарихи аумақта өмір сүруі мен өзара әрекеттесу тәжірибесі Қазақстанның ерекшелігі болып саналып және оның дамуын анықтайды.
Қоғамның мемлекеттілігі, тұрақтылығы және нығаюының одан әрі дамуы көп жағдайда жүйелі ұлттық саясатқа және ұлттардың, республиканың барлық азаматтарының елмен бірегейлігін сезінуіне байланысты болады. Азаматтық қоғам, азаматтық бірегейлік, этно-конфессиялық бірегейлік, қазақстандық патриотизм, қазақстандық халық ұғымдарының өзара байланысы және қазіргі өзгерістер жағдайында олардың ұлттық бірегейлікте нақты көрінісі ерекше маңызды болып табылады.
Ислам - әлемдегі дәстүрлі үш діннің бірі. Бүгінгі таңда бұл әлемдегі ең кең таралған діндердің бірі: ислам дінін ұстаушылар барлық континенттерде тұрады, әсіресе Солтүстік Африка, Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс, Орталық Азияда өте көп. Біздің елімізде мұсылман дінін ұстанушы зайырлы мемлекет болып саналады. Осындай үлкен географиялық аумаққа қарамастан, ислам дінін ұстанушы барлық халықтар біртұтас мәдени тұтастықты құрайды, сондықтан исламның мәдениеті, дәстүрі туралы айту орынды.
Ислам мәдениетінің түрі исламның діни дәстүрлерінің үстемдігіне байланысты дәстүрлі мәдениет болып табылады. Осыған байланысты мәдениеттің осы түрін қарастыру діннің мәніне терең енбей зерттеу мүмкін емес. Ислам мәдениеті адамның жер бетіне қандай мақсатпен келгенін, яғни Аллаға құлшылық ету мақсатын ескертіп отырады. Ислам дәстүрінің басты мақсаты - адамның психологиялық және физикалық әл-ауқаты және өмір сүру сипатын жақсарту.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі.
Зерттеудің нысаны: Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрі.
Диссертациялық зерттеудің пәні: ислам дәстүрінің мәдени-әлеуметтік кеңістіктегі ықпалының рөлі мен факторының өзгеруі.
Докторлық диссертацияның мақсаты - философиялық, діни және мәдени-әлеуметтік зерттеулер негізінде Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрінің құбылысына талдау жасау.
Зерттеу мақсатында туындайтын негізгі міндеттері:
дәстүрді діни мәдениеттің феномені ретінде зерттеу;
христиан және ислам мәдениеттеріндегі дәстүрлерге салыстырмалы түрде діни зерттеулер жүргізу;
ислам мәдениетіндегі дәстүрлерді оқыту және тәрбиелеу дәстүрі ретінде зерттеу;
ислам қоғамдарындағы діни-мәдени дәстүрлердің қалыптасуын анықтау;
Батыс Еуропадағы мәдени интеграция мәселелерін саралау;
Қазақстандағы ислам дәстүрінің ерекшеліктері мен әмбебаптылығын айқындау;
ислам дәстүрі мен қазақ халқының салт-дәстүрлеріне салыстырмалы талдау;
ислам дәстүрінің қазіргі қазақстандық бірегейлікті қалыптастырудағы рөлін зерделеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы: алғаш рет ислам дәстүрлерін дінтану талдау тұрғысынан, дін феноменологиясы, дінтану компаративистикасы, оның ішінде ислам компаративистикасы, дін социологиясы әдістерін қолдана отырып, қазақстандық қоғамның мәдени-діни парадигмасын қалыптастырған және қалыптастыратын мәдени-әлеуметтік феномен ретінде талдау жүзеге асырылады.
Алғаш рет қазақ қоғамының рухани өміріндегі ислам дәстүрінің этикалық рөлі және қазіргі қазақстандық қоғамның толеранттылығы ашылады.
Зерттеу үрдісінде жаңашылдық сипаттағы келесі ғылыми нәтижелер алынды:
Диссертациялық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы:
Диссертациялық зерттеу жұмысы барысында алынған ғылыми-теориялық және практикалық нәтижелер Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігінде ислам дәстүріне философиялық-дінтану және мәдени-әлеуметтік талдау жүргізілуіне байланысты маңызды теориялық мәнге ие болады. Қазіргі заманғы Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрі мен ислам мәдениетінің рөлін, зайырлы құндылықтармен интеграциялау мәселелерін терең зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы отандық дінтану саласындағы ислам дәстүрі, исламтану және дін саласындағы ҚР мемлекеттік саясаты мәселелері бойынша элективті курстарды әзірлеу кезінде қолдануға болады.
Ғылыми зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі.
Қойылған мақсатқа жету әдістері мыналар болды: логикалық бірізділікпен тарихи қайта құру, діннің феноменологиясы, діни дәстүрдің герменевтикасы, діни әлеуметтану, дәстүршілік пен исламтану әдістері, діни салыстырмалы зерттеулер. Теориялық негіз классикалық дінтанудың еңбектері болды. Атақты философтардың, мәдениеттанушылардың, ислам және батыс әлемінің гуманитарлық дискурс тарихшыларының еңбектері, теологтардың шығармалары мен трактаттары. Негізгі дерек көзі ретінде діни дәстүрді калыптастырудың тарихи мәнмәтінін және оның әр түрлі этномәдени және тілдік жағдайларда бейімделуін ашуға мүмкіндік беретін тарихи хроника мен Қасиетті мәтіндер қолданылды.
Зерттеу әдістері:
Ғылыми-зерттеу жұмысы төмендегі әдістер мен әдіснамалық мақсаттардан тұратын теориялық ғылыми тұтас кешенді әдіснаманы қолдануды талап етеді:
кроссмәдени-тарихи компаративистика әдісі (зерттеу пәнін тұжырымдамалау) метод кросскультурно-исторической компаративистики (концептуализация предмета исследования);
негізгі философиялық әдістер: интертекстальды кеңістіктің проблемалық өрісін анықтайтын талдау және синтез тәртібіндегі герменевтика, Компаративистика және структурализм әдістері салыстырмалы зерттеу үшін қажет. Сыни әдіс, философиялық және мәдени талдау, тарихи мен логикалық бірлік;
дінтанулық феноменологиялық әдіс (пәнаралық қағидаларды енгізу арқылы: тарихи-философиялық, антропологиялық және тарихи-дінтанулық және т.б.);
кроссмәдени және пәнаралық әдіс;
құрылымдық және функциональдық әдіс.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар.
1. Діни дәстүр мәдени-діни болмысты мұра ету және беру тәсілі болып табылады;
2. Діни дәстүр - бұл діннің тұрақтылығы мен сақталуының белгісі;
3. Ислам дәстүрі ислам руханилығын және діни тәжірибенің сабақтастығын қалыптастырады;
4. Ислам дәстүрі - исламдық өмір салтының парадигмасы;
5. Қазақстанда айрықша тарихи-мәдени және аймақтық ерекшеліктерге негізделген өзіндік ислам дәстүрін қалыптасты;
6. Ислам дәстүрі қарым-қатынас, қоғам мен адамның әлеуметтенуін жалғаушы ислам мәдениетінің кодтарын құрайды;
7. Қазақстанда тарихи дамыған ислам дәстүрі конфессияаралық қатынастардың толеранттылығына диалогтық әсер етеді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыс ҚР БҒМ Ғылыми комитеті Философия, саясаттану және дінтану институтының Дінтану бөлімінде орындалды. Философия, саясаттану және дінтану институтының Дінтану бөлімінің методологиялық семинарларында талқылаудан өтті.
Диссертациялық зерттеудің мазмұны мен негізгі нәтижелері 12 ғылыми мақалада көрініс тапты, соның ішінде ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған саяси, философиялық және мәдениеттану бойынша диссертациялардың негізгі қорытындыларын жариялауға арналған ҚазҰУ Хабаршысы журналында - 1 ғылыми мақала, Адам әлемі журналында - 2 мақала, ҰҒА хабаршысы журналына 1 ғылыми мақала жарияланып, нөлдік емес импакт факторы бар халықаралық ғылыми журналдар базасына тіркелген шетелдік журналда жарияланған ғылыми мақала - 1, халықаралық ғылыми конференциялар материалдарының арнайы жинақтарында - 7 ғылыми мақала (оның ішінде, 3 мақала шетелдік баспада) басылып шықты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертацияның құрылымы зерттеу жұмысының мақсаты мен мндеттеріне сай кірісіпе бөлімнен, үш негзгі тараудан, тоғыз тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 120 бет.
1 ДІНИ ДӘСТҮР - ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС
1.1 Дәстүр - діни мәдениет құбылысы
Дәстүр - ұрпақтан ұрпаққа берілген, қоғамда немесе әлеуметтік топта ұзақ уақыт бойы сақталған әлеуметтік және мәдени мұраның бір бөлігі. Бұл дәстүрлі элементтерге белгілі бір әлеуметтік институттар, мінез-құлық нормалары, құндылықтар мен нанымдар, салт-дәстүрлер және салт-жоралғылар жатады.
Рене Генон дәстүрді Батыста тек қана ауызша таралады деген түсінікте болғанын, алайда бастапқыда ауызша болғанымен, қазір таңда дәстүр ауызша да жазбаша да болып табылатынын айтады [].
Дәстүр - салт-жоралғылар мен әдет-ғұрыптар сияқты стереотиптік көріністермен ғана шектелмейді; ол көптеген әлеуметтік құбылыстарды да қамтиды. Барлық әлеуметтік жүйелер белгілі бір дәстүрлерге ие, олар қандайда бір дәрежеде олардың қызметін анықтайды. Дәстүр арқылы нақты бір адамдар тобы өзін-өзі дамытуға және тіпті күн көріске қажетті білімге де ие болады. Яғни, бұл термин ұжымдық қарым-қатынастың тетігі ретінде түсіндірілуі мүмкін. Ғалымдар дәстүрдің бұқаралық (этникалық), әлеуметтік, ұлттық, діни және мәдени дәстүр деген төрт негізгі түрлерін анықтап берген. Бәріне таныс дәстүр сөзі белгілі бір мағына береді. Егер біз бұл терминді латын тілінен тікелей аударатын болсақ, ол қандай да бір затты беру дегенді білдіреді. Бастапқыда дәстүр ұғымы сөзбе-сөз мағынасында қолданылды және жай ғана іс-әрекетті білдірген болатын. Тіпті ежелгі римдіктер біреуге әлдебір затты немесе тіпті қызын тұрмысқа берген жағдайда да осы сөзді қолданған.
Кейіннен оның материалдық мәні екінші орынға ысырылып, орнына берілетін дағдылар мен әдеттер қолданыла бастады. Дәстүр - бұл нақты бір адамға тиесілі емес, ол сырттан берілетін нәрсе. Оның туынды мағынасы қазір жаңашылдығын мүлдем жоғалтқан, өзгеріссіз және символикалық тұрақты, өткенге байланысты барлық нәрсемен ассоциацияланады.
Әлеуметтік ой-пікірлер тарихында бұрынғы заманда болып кеткен нәрсенің сақталуы, ескіліктің иісі мүңкіп тұрған құбылысты дәріптеу сияқты өткенге деген берік сүйіспеншілік байқалады. Мұндай ұстаным ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейінгі бүкіл адамзат өмірінде көрініс табады. Өткенмен осындай тығыз байланыс көбінесе дәстүрдің арқасында сақталды, яғни мәдени және әлеуметтік мұраның элементтерін ұдайы толықтыру мен ұрпақтардың, уақыт пен дәуірлердің тұрақтылығы мен сабақтастығын белгілеу әдістері арқасында сақталған. Олар мұрагерлікке лайық деп саналатындықтан, мінез-құлық ережесі мен практикасы, сана нысаны мен дүниетанымдық мақсаттары қоғамда сақталып, ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Дәстүрлер қоғамда құндылық мәртебесін қалыптастыратын бірқатар әлеуметтік функцияларды орындайды, яғни олардың жеке және әлеуметтік санада қаншалықты маңызды және қажет екендігін көрсетеді.
Дәстүр мәселесі бойынша ең беделді зерттеушілердің бірі, поляк әлеуметтанушысы және философы Э. Шацкий, құндылық аспектісіне үлкен мән беріп, дәстүрге мынадай анықтама береді: топтың қоғамдық мұрасына олардың шынайы және жалған болуына байланысты, топ мүшелерімен пайдалы немесе жөнсіз деп бағаланған сезім, ойлау және мінез-құлық үлгілері [].
Сондықтан ойшылдар өткеннің барлық мұраларын дәстүрге жатқызбайды, тек мұрагерлер толықтай мойындап және қорғауға әлі де маңызды және өзекті болып табылатын бөлігін ғана жатқызады.
Маркс дәстүрге барлық өлі ұрпақтың дәстүрлері тірілердің ақыл-ойын қорқыныш сияқты қыспаққа алады [] деген анықтама берген. Ол дәстүрдің әлеуметтік маңызын мойындағанмен, оны құндылық ретінде бағаламай, әлеуметтік өзгеріске кедергі, тосқауыл ретінде сипаттады. Марксистік көзқарастар бойынша, дәстүрдің рөлі сұрыпталып бағалануы тиіс. Дәстүрлерге соқыр бағыну ескішілдік пен қоғамда тоқырауды тудыратын болса; екінші жағынан, әлеуметтік мұраға немқұрайлылық әлеуметтік және мәдени сабақтастықтың бұзылуына және адамзаттың құнды жетістіктерінің жоғалуына әкеп соқтыруы мүмкін.
Американдық әлеуметтанушы Шилз: дәстүр қоғамдағы өзгеру жылдамдығын төмендетеді, алайда ол қалыпты мөлшерде өзгерістерге жол беріп отырғандықтан, ол даму тәртібін қамтамасыз етеді және әділдікке бағытталған еркін дамуға мүмкін береді [] деп Маркстың көзқарасымен жартылай келіседі. Алайда Талал Асадтың өз мақаласында келтірілген мына нақыл сөзге мән берсек, дәстүр - бұл адам үйрене алатын нәрсе емес; қалаған кезінде қажет қылатын байланыс емес, адамның ата-бабасын таңдай алмауынан да күштірек. Дәстүрі жоқ адам және оған ие болғысы келетін адам бақытсыз ғашық ұқсайды [], мұндағы ойланатын жағдай дәстүрді адам үйренбейді, дәстүрді адам қабылдайды, ата-ананы таңдай алмайсың дегендей, дәстүрді адам таңдамайды, дәстүр ол бізге ғасырлар бойында атадан балаға мирас болып сақталған үрдіс.
Дәстүрді жасаушы құндылықтарды таңдау осы құбылыстарды қозғалыста қарастыруға мүмкіндік береді, себебі бұл жағдайда қоғамдағы дәстүрге деген қарым-қатынасқа ықпал ететін факторлар мен механизмдер зерттеушінің назарына түседі, ал дәстүрдің жеке адамдардың сана-сезіміне әсер етуі бірде күшейіп, бірде бәсеңдейді.
Э.Шилз өзінің Дәстүр және еркіндік: олардың қарама-қайшылықтары мен өзара тәуелділіктері () мақаласында дәстүрге былайша түсініктеме береді: Дәстүр - бұл өткеннің жансыз қолы емес, керісінше өздігінен пайда болмайтын рухани талпынысты айқындап, жеткізетін бағбанның қолдары тәрізді. Осыған орай дәстүр жау емес, керісінше даралықты тудыратын қолдаушы. Ол есірткіден әлдеқайда күшті адамгершілік ізденістер мен өзіндік тәртіпті қоздырғыш зат. Ол реципиент пен қоғам өміріндегі қасиетті құндылықтар арасындағы байланысты орнатады. Бұл жағдайда дәстүр икемсіз және қатал бастама ретінде емес, тек жетекші және бағыттаушы мәдени шығармашылық құбылыс ретінде әрекет етеді. Алайда, Шилз дәстүрдің өзін-өзі дамытуға қабілетті екеніне сенбейді: Дәстүрлер бұрын қолданған қоғамда болған өзгерістерді жобалау үшін сыртқы жағдайлардағы өзгерістерге жауап ретінде өзгеруі мүмкін. Дәстүрлер өзгереді, себебі олармен барабар жағдайлар да өзгереді [].
Бұл тұрғыда оның ойы дұрыс. Өйткені дәстүр адамдар бағынатын заң емес, оны адамдар тудырады, шынайы өмірлік тәжірибе арқылы көрсетіліп, таратылады.
Ш.Эйзенштадт дәстүрді кез-келген қоғамдық ұйымның ажырамас бөлігі деп санайды. Алайда ол дәстүрге ...әлеуметтік жүйенің қатып қалған символдар мен кодтар жиынтығы, мінез-құлық ережелері шектелген мәдениет тәртібін, оған қатысу шекарасын белгілейді, адекватты мақсаттар мен мінез-құлық үлгілерін ұсынады; оны (дәстүрді) бағалаудың түрлері ретінде қарастыруға болады, сондай-ақ мәдени және қоғамдық тәртіптің немесе оның кез-келген бөлігінің тұтастығын рұқсат етуге және заңдастыруға болады [] деген анықтама берсе, Э.Шилз Дәстүрлер - ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз берілу үрдісі нәтижесінде бұрынғы ұрпақтардан мұраға қалған көп немесе аз дәрежеде ауызша айтылған, бірақ ешқашан толық емес, наным-сенімдер, үлгілер мен ережелер [] деп оның толықтырады.
Талал Асад өзінің жұмысында дәстүр терминін екі түрде қолданғанын айтады. Біріншіден, билік, уақыт жайлы мәселелерді қозғайтын, тіл мен сөйлемді пайдаланатын теориялық орын ретінде; ал екіншіден, дискурсивтілік пен материалдылық күнделікті өмірдің күйбің тіршілігі арқылы байланысты болатын эмпирикалық құрылғы []. Асад тілдік әрекеттер мәселесін дәстүрдің дискурсивті қыры деп түсіндіреді. Яғни адам кейде ол рефлексивті, кейде ойсыз сөзді пайдалануды үйрететінқайта үйренетін және белгілі бір оқиғада өзін қалай сезінуге және өз денесін басқаруға үйрететінқайта үйрететін ұрпақтан ұрпаққа берілген өмір салтының үрдісі.
Қазіргі кезде адамдар, әсіресе жастар дәстүр сөзіне түсініспеушілікпен тіпті күдікпен қабылдайды. Дәстүр, дәстүрлі, дәстүршілдік деген ұғымдар бағзы заманда өтіп кеткен, қажетсіз, кедергі жасаушы нәрселермен байланысты. Ал, шындығында, дәстүр бұл - өткен заманның естелігі емес, ол құндылықты ұрпақтан ұрпаққа жеткізудің тәсілі, жолы болып табылады. Дәл қазіргі таңдағы біздің қолданып жүрген білім, ілім, ой-толғамдар мен ой-пікірлер, салт-дәстүр, ғұрыптар осы кезге дейін қалай сақталды? Олар бізге осы дәстүр арқылы жеткен. Яки, дәстүр - құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа сақтап және жеткізу. Алайда дәстүр деген өткендегінің жаппай барлығын сақтау деген ұғым емес. Біз керексіз заттарды немесе қоқысты үйімізде сақтамай, лақтырып тастаймыз. Сол сияқты адам өмір сүру және еңбек ету барысында болашақ үшін көптеген керексіз заттар шығарады. Алайда, тек шынайы құндылықтар дәстүр арқылы беріледі. Демек, Дәстүрлер - мәдениетті сақтап, жинақтап және дамытудың негізгі тетігінің бірі [].
Әрбір ұрпақ, бұрынғының кейбір мәдени үлгілер жиынтығын қабылдау барысында, оларды өзгеріссіз және дайын түрінде ғана игеріп қана қоймайды. Ол мүмкін емес, өйткені адам сол дәстүрден өзіне қажетін іріктеп, оны өзінше түсініп, түйсініп, кейде оларға осы кезге дейін болмаған жаңа сипат пен мән-мағына береді. Бұл тұрғыда біз әрдайым қазіргіні ғана емес, болашағымызды да емес, біз әрқашан өз ырқымызбен немесе лажысыздан өткенімізді таңдаймыз.
Әлемдегі қоғамдар мен мәдениеттердің саналуан болуына сәйкес дәстүрлерде әралуандығымен ерекшеленеді. Алайда, қоғамдар мен мәдениеттер қатып қалған немесе өзгермейтін болып саналмайтындықтан, инновациялар мен мәдени алмасу және мәдени араласу үрдісі үнемі орын алып тұрады. Тіпті қоғамның дәстүрлі келбетін және символдық өзіндік ерекшелігін қалыптастырған ең тұрақты, ұзақ мерзімді және өзгермейтін мәдени құрылымдардың өзі де мәдени алыс-беріс нәтижесінен құрылуы әбден мүмкін. Мәдениет үшін инновация ретінде пайда болған мәдени үлгілер, кейінірек дәстүрге айналып, оның мәдени мұрасының ажырамас бөлігі айналады.
Дәcтүрлi қoғaмның басты анықтамасы әлeумeттiк құрылымның қасиетті қағидаларында көрiнicі болып табылады. Ф. Шуoн айтып өткeндeй, Бacтaу дeгeнiмiз Құдaй aдaмғa үндeу тacтaу aрқылы, дәcтүрдiң жoлымeн жүр дeдi, яғни бұл өз бacтaуыңa aдaл бoлып, тaзaлықты caқтaғaның, мiнe бұл бacтaуың, қaйнaр көзiң. Мaтeриaлды жaғдaй жoғaрылaғaн caйын, aдaмдaрдың рухaни әлeуeтi төмeндeй түceдi, caнaлaры тeхникaлaнып дaрaлaнaды. Киeлi бacтaудaн тaрaйтын тaрихи үдeрic, қaдiр-қacиeтi кeткeн әлeумeттiлiк дәcтүршiлдiктiң aяcындa жoйылып, қaзiргi әлeмнiң cипaтынa aйнaлaды [].
Фрaнцуз филocoфы Рeнe Гeнoнның ойынша, дәcтүр aдaмғa Тәңiрідeн бeрiлгeн iлiм, дәcтүр cөзiн этимoлoгиялық тұрғыдaн қарастырсақ бeру дeгeн мaғынaны білдіреді. Қасиеттілігі бiртiндeп әсіреп, ұзaқ қoлдaныcтa жүргeндiктeн дәcтүр идeяcының мaғынacы үнeмi бұзылып, aлғaшқы мәнiнeн қoл үзiп кeткeн. O бacтa дәcтүр ұғымы aдaмзaттaн бiзгe бeрiлгeн, бiзгe мұра ретінде жeткeн құндылық дeгeн мaғынaны бiлдiргeн. Адамзат қажеттілігін жүзеге асыратын барлық құндылықтар - материалдық, әлеуметтік және рухани құндылықтар дәстүрді құрайды.
Сонымен қатар, Генон дәстүр ұғымын толыққанды ашу үшін оған өмір сүру ұстанымы қандай да бір дәстүрлі ілімде болатын түрлі институттар мен ұйымдардың бірқатарын қосу қажет деген ұсыныс жасаған [].
Дәстүрлер қоғамдар мен әлеуметтік топтардың өзіндік бірегейлігі мен дамуындағы сабақтастықты қамтамасыз ете отырып, олардың ұжымдық жадысын құрайды. Әлеуметтік және топтық саралау ұлттық мәдени мұраны түсіндіруге және пайдалануға елеулі әсер етеді. Сонымен қатар, жекелеген топтар мен қауымдардың да өз дәстүрлері бар.
Қоғамдар мен әлеуметтік топтар мәдени мұраның кейбір элементтерін қабылдағанмен, екіншісін бас тартуы мүмкін, сондықтан да дәстүрлер жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар дегендей, кейбір дәстүрлер уақыт өте келе адамзат өмірінің мәдени мұрасынан асырылып қалары анық.
Дәстүр мәдени теорияның маңызды санаттарының бірі болып табылады. Бұл санаттың әмбебаптығы мен жан-жақтылығына байланысты, дәстүрлер материалдық, саяси, көркемдік, моральдық, тұрмыстық салаларда кездеседі.
Генон дәстүр ұғымын өркениет түсінігімен шатастырып жатады дейді. Алайда өркениет пен дәстүрді барабарлығы тек Шығысқа байланысты болғандай жағдайда болады деген. Өйткені шығыстағы әрбір өркениет болмысы мен сипатына байланысты дәстүрлі болып саналады. Ал Батыс өркениетіне келсек, ол дәстүрден толықтай қол үзіп қалған деуге болады, тек діни элементтер сақталған []. Генон заманында өзекті болып саналған батыстағы дәстүр мәселесі қазіргі ХХІ ғасырдың да басты сұрағына айналғаны рас. Сонымен, дәстүр мәдениеттің де қозғаушы күші.
Мәдениет - материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін адамның өмірі мен әрекетін ұйымдастыру тәсілі, қоғам мен адамның тарихи даму деңгейі. Мәдени әрекет деп, мәдени игіліктерді өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған әлеуметтік шараларды айтады.
Белгілі француз философия Жак Маритен мәдениетке: Мәдениет адам үшін ақыл-парасат пен ізілік жұмысы сияқты табиғи. Ал оның Ол адамзаттың туабіткен табиғи қажеттіліктеріне жауап береді, сонымен қатар, ол өз күш-жігері мен табиғаттың күшімен біріктірген ақыл-парасат пен еркіндіктің туындысы [] деген анықтама береді.
Мәдениет кез-келген диалектикалық дамып келе жатқан үрдіс ретінде, тұрақты және дамушы (инновациялық) түрі болады
Мәдени дәстүрлер адамдарды өз халқын, Отанын сезінуге, оларды мақтан тұтуға, құрметтеуге тәрбиелейді. Әр кезеңде қоғам алға басқан сайын мәдени дәстүр де қалыспай, көнеден жаңаға өтіп отырады.
Мәдениеттің тұрақты түрі - мәдени дәстүр, соның арқасында адам тарихындағы тәжірибе жинақталады және таратылады, ал әрбір жаңа ұрпақ осы тәжірибені алдыңғы ұрпақтарының негізінде жасай отырып, өзектендіре алады. Дәстүрлі қоғамдарда адамдар мәдениетті игеру барысында оның үлгілерін жаңартады, алайда олар қандайда бір өзгерістерді тек дәстүрдің аясында жасайды. Өзгерістер негізінде мәдениет өмір сүреді. Мәдениет дәстүрсіз өмір сүрмейді. Дәстүр жасампаздықтан (шығармашылық) басым тұрады. Жасампаздық адам өзін-өзі материалдық және жетілген нысандармен жұмыс істеуге дайын, стереотиптік қызмет бағдарламаларының жиынтығы (әдет-ғұрып, салт-жоралғылар және т.б.) ретінде әрекет ететін мәдениеттің субъектісі ретінде қалыптасқанда көрінеді.
Кейбір жағдайларда мұндай тұрақты мәдени дәстүр адамзат өмір салты үшін аса қажет. Бірақ кейбір қоғамдар асырасілтенген дәстүрден бас тартып және мәдениеттің неғұрлым серпінді түрлерін дамытып жатса, ол жалпы мәдени дәстүрден бас тартуға болатынын білдірмейді. Мәдениет дәстүрсіз өмір сүре алмайды.
Мәдени дәстүрлер дегеніміз - ұзақ уақыттар бойында белгілі бір қоғамдар мен әлеуметтік топтарда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа берілген әлеуметтік және мәдени мұра [].
Мәдениетте идеялық ұстанымдардағы құндылықтар жүйесіндегі дүниетанымның айырмашылықтарынан байқалатындықтан, мәдениеттегі кертарпа және озық үрдістер туралы айту заңды. Бірақ бұдан бұрынғы мәдениетті лақтырып тастап, жоқ жерден жаңа керемет мәдениетті құру мүмкін емес. Мәдениеттегі дәстүрлер туралы және мәдени мұраға қатысты мәселелер тек қана мәдениетті сақтауға ғана емес, сонымен қатар мәдениетті дамытуға да қатысты. Яғни, жасампаздық (шығармашылық) үрдістегі мәдени құндылықтарды жетілдіру. Жасампаздық үрдісінің шынайы және мәдени мұра үшін объективті алғышарттары бар болса да, ол жасампаздық қызметтің субъектісі арқылы жүзеге асырылады. Кез-келген жаңашылдықтар - бұл мәдениеттің жасампаздығы емес екендігін бірден айта кету керек.
Мәдениеттің жасампаздығы міндетті түрде мәдениетті қалыптастыратын адамның белсенділігін тарихи даму үдерісіне енгізуді талап етеді, демек, ол инновацияның көзі болып табылады. Бірақ әрбір жаңалық мәдени құбылыс емес, мәдени үрдістің құрамына кіретін барлық жаңашылдық - мәдениеттің гуманистік мақсаттарына сай келетін озық әрі жетекші үрдіс болып саналмайды. Мәдениеттің озық және кертартпа үрдістері барын айтып кеткен едік. Мәдениеттің дамуы - кейде қарама-қайшы және қарама-қарсы әлеуметтік топтың, белгілі бір тарихи дәуірдің ұлттық мүдделерінің кең ауқымын көрсететін әртүрлі үрдіс.
Кез-келген дәстүр - уақытпен сыналған бұрынғы инновация, ал кез-келген инновация болашақ дәстүр. Хайектің пікірінше, Дәл сол себепті біз кейбір дәстүрлердің қоғамдық тәртібімізге тек қана өзіміздің ұстанымымыз бойынша ғана міндеттіміз. Кез-келген прогресс дәстүрге негізделуі керек. Біз не жасасақ та дәстүрге сүйеніп жасауымыз керек және сол арқылы бізге жеткенді ғана түзетуге тырыса аламыз [], яғни, кез-келген инновация ұтымды және тиімді болуы үшін, тек ішінара, біртіндеп дәстүрге негізделуі қажет.
Мәдениет, қоғам сияқты құндылықтар жүйесіне негізделеді. Құндылықтар кез келген мәдениетте үлкен маңызға ие, өйткені адамның табиғатпен, қоғаммен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын анықтайды. Қоршаған ортаның құндылығын игере отырып, адам оның мәдениетінде қалыптасқан дәстүрлерге, нормаларға, әдет-ғұрыптарға сүйеніп, оның өмірін реттейтін негізгі және жалпы қабылданған құндылықтар жүйесін біртіндеп қалыптастырады. Осы негізде әрбір мәдениет өзінің әлемдегі нақты жағдайын көрсететін өз құндылықтар жүйесін дамытады.
Ал мәдени құндылықтар - бұл осы әлеуметтік субъект үшін оның қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру тұрғысынан белгілі бір маңызы бар материалдық заттар немесе рухани қағидалар.
Құндылықтар адам үшін қандай да бір объектілердің (материалдық немесе рухани) маңыздылығын ұғыну нәтижесінде пайда болады. Адамның мәдени қызметінің әрбір саласы өзіне тән құндылықты өлшемге ие болады. Материалдық, экономика, әлеуметтік тәртіп, саясат, мораль, өнер, ғылым және діни құндылықтар бар. Әрбір мәдениетте құндылықтар мен құндылықтатр өлшемінің сатысы пайда болады.
Құндылықтар салыстырмалы, өзгермелі және жылжымалы болады. Олар үнемі қозғалыс үстінде және белгілі бір мәдениет шеңберінде жиі асыра бағаланады. Мәдениеттің дамуы, оның тұрақтылығы құндылықтардың ұдайы өсіп-өнуіне, таралуына мен сақталуына және өзгеруіне байланысты.
Құндылықтар ұғымы құндылық бағдары ұғымымен байланысты.
Құндылық бағдар жүйесі өздігінен кез-келген қоғамның ішкі құрылысын қалыптастырады және маңызды әлеуметтік жағдайды реттеушілік функциясын атқарады [].
Сондықтан құндылық бағдар адамның жеке және топтық деңгейде рухани қызметінің, сондай-ақ оған сәйкес келетін әлеуметтік-психологиялық білімнің индикаторы ретінде көрінеді. Құндылықты бағдарлаудың көрсеткіштері ретінде ұсыныстар, білім, мүдделер, уәждер мен қажеттіліктер, сондай-ақ мақсаттар, стереотиптер және т. б. болуы мүмкін.
Дәстүрлер этникалық мәдениеттің негізгі тірегін құрайтын тұрақты құрамдас бөлігі болып табылады. Ал этникалық мәдениеттегі дәстүр - тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін тетік. Этникалық мәдениет дәстүрлерде жинақталады. Оның басты құрамдас бөліктерінің бірі дін болып табылады. Дін - мәдениеттің тарихи заңды құрамдас бөлігі.
Дін - адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени сана. Діннің басты мақсаты - адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдайға сенімі. Ислам философиясының түсіндіруінше, дін дегеніміз - әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Ислам тұжырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші деңгейінде тұрған адамның алғашқы махаббаты, таза құлшылығы, қорқынышы Аллаға арналады [].
Р.Генон Дін, сөздің бастапқы түпнұсқа байланыстырушы дегенді білдіреді; бірақ бұл сөз адамды жоғары қағидатпен немесе адамдарды бір-бірімен байланыстыратынын білдіреді ме? деген сауал қояды. Оған жауап ретінде Тиллихтың Дін күнделікті күйбең тіршіліктің көлеңкесінде, дүниелік бейнеттің тасасында қалған адамның рухани өмірінің терең тамырын ашады. Ол бізге қол тигізуге болмайтын және діни үрейді, шекті мағынаны, шекті батылдық көзін жеткізетін Қасиетті нәрсенің тәжірибесін береді анықтамасы дөп келеді [].
Демек, дін - бұл айрықша көзқарас, келісті мінез-құлық, сондай-ақ табиғаттан тыс, тылсым әрі Ұлы және қасиетті сенімге негізделген ерекше әрекеттер. Ол психологиялық, иррационалдық (ақылға негізделмеген) элементтер басым болып табылатын шындықты меңгерудің мәдени нысаны. Олар жанның әртүрлі күйлері, көңіл-күй және мистикалық көзқарас және т.б.
Дүние туралы діни көзқарастар дәстүрлі түрде адамға қатысты жоғары, жан-жақты және бағынбайтын бастама ретінде сөз ететін табиғаттың алғашқы қауымдық адамдарымен байланысты, ол құрмет пен табынуды талап етеді.
Ұзақ уақыт бойы дін табиғат заңдарын білмеген және белгісіз құбылыстар алдында қорқыныш сезген алғашқы қауымдық адамдардың надандығының жемісі деп саналды. Демек, әлем туралы ғылыми көзқарастың дамуы арқасында дін жоғалуы тиіс. Бірақ ол тек жоғалып қана қоймай, мәдениетте ерекше, бірегей орынға ие болды.
Дүние туралы діни көзқарастар әдетте алғашқы қауым адамдарының табиғатты құдай деп тануымен байланысты. Олар табиғаттың тылсым күштерін құрметтеп, табытуды талап ететін таңғажайып, құдіретті және тәуелсіз бастау ретінде қабылдады.
Сондықтан ұзақ уақыт бойы дін табиғат заңдарын білмеген және белгісіз құбылыстар алдында қорқыныш, үрей сезінген алғашқы қауым адамдарының надандығының жемісі деп саналып келді. Сондықтан, дүние туралы ғылыми көзқарастардың дамуының арқасында дін жоғалып кетуі тиіс еді.
Конттың Курсы позитивной философии [] атты еңбегінде тарихи дамудың үшінші саты саналатын позитивті жағдай, ғылымның көмегімен қолда бар жағдайларға дұрыс баға беру. Яки, осы тарихтың позивтивті жағдайы жүзеге асқанда тарихты алғашқы сатысы саналған діни немесе теологиялық жағдайда пайда болған дін жоғалып кету тиіс еді. Алайда оның жоғалғаны былай тұрсын, дін мәдениетте ерекше, бірегей орынға ие болды.
Ал қазіргі таңда діни сенімді адамдар арасында не нәрсе туындатуда? Діннің ғылыми таныммен арақатынасы қандай: оған қайсы ма әлде оны толықтыра ма? Дін мәдениет жүйесінде қандай рөл атқарады? Міне, дін мен ғылымға қарсылық танытқан адамдар үшін ең өзекті мәселе осы.
Кез-келген адамның өміріндегі басты мәселе әрқашан өмірдің мәні туралы сұрақ болды. Бұл сұраққа жауап адамға өзін-өзі тануға, сондай-ақ дүниедегі өз орнын табуға мүмкіндік берді. Сауалға жауап іздестіру жолында бір адам ғылымға, екіншісі - өнерге, үшіншісі - материалдық игіліктерге жүгінсе, көпшілігі діни ілімнен өздерін қызықтыратын сұрақтарға жауап тапқан болып саналады.
Осылайша, дін - әлемнің кез-келген халқының мәдениеті үшін аса маңызды әлеуметтік-мәдени құбылыс. Демек, діннің барлық көріністері мәдениеттің қалыптасуына әсер ететіні анық. Мәдениет кең мағынада дінді мәдениет нысаны ретінде қарастырады. Ал діни мәдениет адамдардың діни сұраныстарынан туындаған және оларды қанағаттандыруға арналған адамзаттың рухани мәдениетінің бөлігі.
Діни мәдениет - діни қызмет барысында іске асырылатын және келер ұрпаққа берілетін және алынған нәтиженің мағынасы мен діни мәні бар, адамның болмысын қамтамасыз ету мен жүзеге асырудың тәсілдері мен тәсілдерінің жиынтығы. Діни мәдениет - діни қызмет барысында іске асырылатын адамның болмысын қамтамасыз ету және жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Оның діни мәні мен мағынасы келер ұрпаққа берілетін және игерілген өнімдерде көрсетілген. Діни мәдениеттің мазмұнын анықтайтын фактор - діни сана.
Діни мәдениет екі бөлік бөлінеді. Бірінші бөлігі - қасиетті мәтіндер, ғұрыптың әртүрлі элементтері, теология және тағы басқалар. Мұнда діни сенім тікелей көрініс табады. Екінші бөлігі - философиялық идеялар, моральдық қағидалар мен діни-рухани және мәдени қызметіне тарихи түрде тартылатын өнер туындылары.
Әр түрлі діндер мен діни конфессияларда діни мәдениеттің өзіндік ерекшеліктері бар. Рулық-тайпалық діндердің діни мәдениетін, индуистік, конфуциандық, синтоистік, буддистік, христиандық, ислам, дәстүрлі емес діндердің мәдениетін және т. б. бөліп көрсетеді. Діни мәдениет азды-көпті дәрежеде зайырлы мәдениетке назар аударады.
Діни мәдениетті діни мораль, діни философия және діни көркемөнер сияқты маңызды компоненттерді қамтиды. Діни мәдениеттің басты элементі діни мораль болып табылады. Ол тиісті діни мазмұнмен жинақталған адамгершілік нормалар мен түсініктердің және өсиеттер мен сезімдердің жүйесін білдіреді. Діни моральдың өзегі - сенім. Діни мораль қасиетті мәндер мен құбылыстарға, осы дінді дәріптейтін элементтердің тұтас кешеніне қатысты ұстанымдарды белгілейді. Сонымен қатар, адамдардың бір-бірімен және қоғаммен қарым-қатынас ережелері мен нормалары бекітіледі.
Барлық қасиетті қасиеттерге қатысты моральдық ережелер, барлық басқа моральдық қатынастарды, атап айтқанда, адамдар арасындағы қатынастарды анықтайды. Діни мораль діни қауымдастыққа, діни орындарға және оған келушілерге қатысты нұсқамаларды қамтиды. Оған діндар адамның дүниеде басшылыққа алынуы тиіс ережелерді қамтиды.
Адамгершілік нормалары әртүрлі діни жүйелер мен конфессияларда әртүрлі болуы мүмкін. Бұл, ең алдымен, олардың әр түрлі елдерде, әр түрлі халықтарда, әлеуметтік дамудың әр түрлі кезеңдерінде қалыптасуымен байланысты. Діни моральда адамгершілік талаптары адамды жаратқан және оның моральдық мақсатын алдын ала анықтаған Құдайдың жарлығы болып саналады.
Діни мораль әр түрлі қоғамдық жүйелердегі адамдардың әлеуметтік болмысын, мінез-құлықтың адамгершілік нормалары мен қоғамның әр түрлі топтың уәжін бейнелейді. Онда болмыстың жалпыадамзаттық мәселесі - өмірдің мәні, жақсылық пен зұлымдық, ар-ождан, қайғы мен өкініш туралы айтылады. Діни мәдениеттің арнайы деңгейі жүйеленген діни ілімдер мен конфессияларды, эзотерика және мистиканы, сиқырлық пен ырымшылдыққа білдіреді. Дүниеге ерекше көзқарасының арқасында дін өзінің мәдениетіндегі айқын әрі өшпес мәніне қол жеткізді.
Мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде пайда болған дін - діни дәстүрлердің арқасында өмір сүреді. Діни дәстүр қазіргі мен өткеннің арасындағы байланыс жүйесі болып табылады. Г.В. Плеханов: Дінді іс-әрекеттер, көріністер мен көңіл-күй жүйесі ретінде анықтауға болады. Көріністер діннің мифологиялық элементін құрайды, көңіл-күй діни сезім саласына, ал іс-әрекет - діни құлшылық саласына жатады [].
Діни дәстүр Құдайдың аянына сенетін және мінез-құлықтың белгілі бір ережелері мен нормаларын сақтайтын адамдар арасындағы қарым-қатынастың ерекше түрін ұдайы қалпына келтіру үшін қызмет етеді. Осындай дәстүрдің негізін құраушы - діндарлардың дүниетанымдық ұстанымдары мен құндылықтық бағдарларын қалыптастыратын діни ілім.
Діни дәстүрлер екі түрде кездеседі: бірінші, жалпы діни дәстүр. Ол адамның тылсым, таңғажайып сенімге бағыты мен оның болмысының мәнін анықтайды. Екінші, жергілікті діни дәстүр. Ол нақты діни наным-сенімге жүгінуді көздейтін және адамдар мен әлеуметтік топтардың әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін, стереотиптелген әрекеттерін жинақтаушы ретінде әрекет етеді. Сонымен қатар, діни дәстүр - бұл мәдениеттің ерекше коды және тірі, дамытушы және өзгертуші ерекше тілі. Сондықтан да дінді қабылдап немесе онымен танысу өзге шет тілді үйренуге ұқсайтыны таңқаларлық емес. Өзге тілдерді, соның ішінде мәдениет тілдерін танып-білу, өз тіліңді жоғалту немесе одан мүлде бас тартуды білдірмейді. Керісінше, ол өз-өзіңді тереңірек түсінуге және басқаларды да түсінуге құштарлықты алып келеді.
Мюллер ежелгі тілдерді білу зерттеушіге адам жанының тылсым сырын үғынуға, ежелгі адамдардың діни сенімінің шынайы мағынасын ашуға, олардың санасындағы құдайлар аттарымен, олар туралы аңыз-әңгімелермен байланысты сезімдері мен әсерлердін жаңғыртуға мүмкіндік беретініне сенімді болды ().
Ал Хайектің ойынша, діни-мифтік және мистикалық түсініктер пайдалы дәстүрлерді сақтау мен жеткізу, және тұрақтылық факторларының бірі болып табылады. Сонымен қатар, адамдардың Құдай туралы түсініктері тек қоғамның өмірін қолдайтын дәстүрлі моральдық нормалар мен құндылықтарды ғана бейнелеуі мүмкін, себебі адамдардың көпшілігі абстрактылы дәстүрді тек біреудің жеке қалауы ретінде қабылдай алады [].
Діни дәстүр, айналасында қандай институттардың болғанына қарамастан, қарапайым күнделікті өмірдің фактісі ретінде өмір сүреді. Ол ешқашан мұндай тәжірибе алмаған адамдар үшін де, оны алған адамдар үшін де әртүрлі шындықтың тәжірибесін ұсынады, бірақ оны ұмытып кету қаупі бар. Кез-келген дәстүр - ұжымдық жады. Діни дәстүр - бұл басқа әлемнің шындықтары күнделікті өмірдегі басымдықты бұзатын сәттердің ұжымдық жады.
Кез келген діни дәстүрдің маңызды бөлігі - теориялық ойлауды дамыту. Ол ұлы әлемдік діндер деп аталатын үлкен көлемдегі және өте күрделі теориялық құрылым түрін қолдана алады; немесе бұл көрініс салыстырмалы түрде қарапайым мифтер, аңыздар арқылы жасалуы мүмкін. Оның үстіне, адам шын мәнінде оның рефлексиялық болмысы болып табылады, оның табиғаты бойынша өзінің тәжірибесі туралы ойлануға мәжбүр. Ал діни дәстүр легитимацияның әлеуметтік талаптарына байланысты рефлексиялық ойлауды дамытуы тиіс және әрбір жаңа ұрпаққа істің нақ осы дәстүрде ғана мазмұндалатынын түсіндіру қажет ()
Дін адамзат қоғамының маңызды бөлігі. Ол адамдарға өзіндік ерекшелік беріп, әр түрлі ұлттар мен тілдер арасындағы біріктіруші фактор болып табылады. Дін қоғамды қалыптастырып және айқындап қана қоймай, кейде ұлттық, мемлекеттік сипатта қабылданатын заңдар мен ережелерге бағыт-бағдар беріп, тікелей болмаса да жанама әсер етеді. Діни дәстүрлер қоғамдағы көптеген мақсаттарға қызмет етеді. Діни дәстүрлерде діни сенім туралы пайымдауын зерттеген кезде сыни мәселелер туындайды. Алдымен ауызша және жазбаша дәстүрдің айырмашылығын біліп алуымыз керек. Жоғарыда айтып өткеніміздей, дәстүр ауызша және жазбаша болып екіге бөлінеді. Ауызша дәстүр деп біз ұрпақтан ұрпаққа ауызша, есте сақтау, тиісті ырғақ әдістерді сақтап, импровизацияға ерік беру дәстүрін айтамыз. Жазу-сызуға дейін дәстүр ауызша сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Қазіргі әлемдік, ұлттық діндердің дамуында ауызша дәстүр үлкен рөл атқарған.
Жазбаша дәстүрде қасиетті жазбалар мен ілім, пайғамбарлар және олардың ізгі істері жазылған. Ірі әлемдік діндер, әсіресе монотеистік діндерде қасиетті мәтіндер де, ауызша орындалатын дәстүрде бар. Біз келесі тараушада негізгі әлемдік діндер христиан діні мен ислам діндері мәдениетіндегі жазба және ауызша дәстүрге сипаттама беріп, салыстырмалы талдау жасап, екі діннің өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашып көрсетуге тырысамыз.
1.2 Христиан және ислам мәдениеттеріндегі дәстүрге дінтанулық салыстырмалы талдау
Иудаизм, христиан діні мен ислам ортақ рухани бастамаға ие болып, бірыңғай рухани қайнар көзге иеленіп, ортақ бабасының, үш діннің атасы, Авраам пайғамбардың атымен авраамдік деп аталады. Үш діннің барлығы да - аяндардың монотеистік діндері болып табылады. Бұл аяндарда Құдайдың адамдарға өз елшілері, Пайғамбарлары арқылы келіп, өзінің еркі мен талаптарын хабарлайды делінеді. Аврамдік діндердің рухани бастамаларының бірлігі ортақ рухани-ізгіліктік құндылықтар жүйесінің негізінде олардың өзара әрекеттесуі мен сұхбаттастығының нағыз мүмкіндігін тудырады.
Әлемнің барлық діни жүйелері Құдайдың (монотеистерде) немесе Құдайлардың (политеистерде) айтуы бойынша олардың діни сеніміне сәйкес жазылған қасиетті жазбаларға ие. Буддистерде - Питаки, зороастризмде - Авеста, индуизмде - Веда. Ал монотеистік діндерде иудаизм мен христианда Библия және исламда Құран қасиетті кітаптар болып саналады.
Христиан діні - пайда болуы уақыты бойынша екінші, ұстанушылар саны бойынша ең көп таралған дін. Христиан діні б.з. І ғасырда Рим импариясының аумағында ежелгі гректер мен римдіктердің, сондай-ақ бергі Азия халықтарының діни-нанымдары мен иудаизмнің монотеистік дәстүрінің өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болды. Христиан діні біртұтас дін болып саналмайды. Ол бірнеше бағыттарға бөлінеді: католицизм, православие, протестантизм. Христиан діні (гр. Χριστός, Khristos, cөзбе-сөз аудармасы мәсіхтелгендер) Ибраһимдік дін (грекше Χριστός (Khristós) ағылшын тілінде anointed - орыс тілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия, саясаттану және дінтану институты
ӘОЖ Қолжазба құқында
ТОКТАРБЕКОВА ЛАУРА НИЯЗБЕКОВНА
Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрі:
дінтанулық талдау
6D020600 - Дінтану
Философия докторы (PhD) дәрежесін алуға
дайындалған диссертация
Отандық ғылыми кеңесші:
философия ғылымдарының докторы,
профессор, Сатершинов Б.М.
Шетелдік ғылыми кеңесші:
PhD, доцент
Ачилов Дильшод
Массачусест Университеті
(Дартмут, АҚШ)
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ДІНИ ДӘСТҮР - ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС 7
1.1 Дәстүр - діни мәдениет құбылысы 7
1.2 Христиан және ислам мәдениеттеріндегі дәстүрге дінтанулық салыстырмалы талдау 17
1.3 Ислам мәдениетіндегі дәстүр - білім беру мен тәрбиелеу дәстүрі ретінде 32
2 ИСЛАМ ДӘСТҮРІНІҢ ҚҰБЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПАРАДИГМАСЫ 43
2.1 Ислам дәстүрі мен исламның дәстүрлерін тұжырымдау 43
2.2 Ислам қоғамдарында діни-мәдени дәстүрлердің қалыптасуы 50
2.3 Ислам дәстүрі және Батыс Еуропадағы мәдени интеграция мәселелері 55
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИСЛАМ ДӘСТҮРІ: ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ-ӘЛЕУМЕТТІК КОНТЕКСТ 76
3.1 Қазақстандағы ислам дәстүрінің ерекшеліктері мен әмбебаптылығы 76
3.2 Ислам дәстүрі мен қазақ халқының салт-дәстүрлер: қатар өмір сүру сипаттары 93
3.3 Ислам дәстүрі және оның қазіргі қазақстандық бірегейлікті қалыптастырудағы рөлі: тәуелсіз Қазақстанның мәдени-әлеуметтік және діни тәжірибесі 98
ҚОРЫТЫНДЫ 107
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 108
КІРІСПЕ
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі: мәдени-әлеуметтік кеңістіктегі ислам дәстүрінің проблемасын талдау исламды объективті қайта қараумен және оның қазақстандық мәдениет үшін маңызды мағынасымен байланысты.
Қазақ қоғамының рухани-адамгершілік ахуалын қалыптастырудағы ислам дәстүрінің феноменологиялық мәнін ашу және оның конфессияаралық қазіргі қазақстандық тәжірибедегі қайтадан өзектенуі қазіргі қазақстандық шындықтағы жаңа үрдістер мен дәстүрлерді анықтауға мүмкіндік беріп, исламдық дәстүрдің жаңашылдыққа, зайырлы құндылықтармен интеграциялануға және басқа діни дәстүрлермен сұхбаттасуға дайын екендігін көрсетеді.
Дін көптеген ғасырлар бойы қазақстандық қоғам өмірінің ажырамас бөлігі болып табылып, адамдардың құндылықтары мен мінез-құлық көзқарастарын қалыптастырды. Соңғы жылдары елімізде діннің рөлі едәуір артты. Діни дәстүрлердің алуан түрлілігі, әр түрлі конфессия өкілдерінің бір тарихи аумақта өмір сүруі мен өзара әрекеттесу тәжірибесі Қазақстанның ерекшелігі болып саналып және оның дамуын анықтайды.
Қоғамның мемлекеттілігі, тұрақтылығы және нығаюының одан әрі дамуы көп жағдайда жүйелі ұлттық саясатқа және ұлттардың, республиканың барлық азаматтарының елмен бірегейлігін сезінуіне байланысты болады. Азаматтық қоғам, азаматтық бірегейлік, этно-конфессиялық бірегейлік, қазақстандық патриотизм, қазақстандық халық ұғымдарының өзара байланысы және қазіргі өзгерістер жағдайында олардың ұлттық бірегейлікте нақты көрінісі ерекше маңызды болып табылады.
Ислам - әлемдегі дәстүрлі үш діннің бірі. Бүгінгі таңда бұл әлемдегі ең кең таралған діндердің бірі: ислам дінін ұстаушылар барлық континенттерде тұрады, әсіресе Солтүстік Африка, Оңтүстік-Батыс, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс, Орталық Азияда өте көп. Біздің елімізде мұсылман дінін ұстанушы зайырлы мемлекет болып саналады. Осындай үлкен географиялық аумаққа қарамастан, ислам дінін ұстанушы барлық халықтар біртұтас мәдени тұтастықты құрайды, сондықтан исламның мәдениеті, дәстүрі туралы айту орынды.
Ислам мәдениетінің түрі исламның діни дәстүрлерінің үстемдігіне байланысты дәстүрлі мәдениет болып табылады. Осыған байланысты мәдениеттің осы түрін қарастыру діннің мәніне терең енбей зерттеу мүмкін емес. Ислам мәдениеті адамның жер бетіне қандай мақсатпен келгенін, яғни Аллаға құлшылық ету мақсатын ескертіп отырады. Ислам дәстүрінің басты мақсаты - адамның психологиялық және физикалық әл-ауқаты және өмір сүру сипатын жақсарту.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі.
Зерттеудің нысаны: Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрі.
Диссертациялық зерттеудің пәні: ислам дәстүрінің мәдени-әлеуметтік кеңістіктегі ықпалының рөлі мен факторының өзгеруі.
Докторлық диссертацияның мақсаты - философиялық, діни және мәдени-әлеуметтік зерттеулер негізінде Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрінің құбылысына талдау жасау.
Зерттеу мақсатында туындайтын негізгі міндеттері:
дәстүрді діни мәдениеттің феномені ретінде зерттеу;
христиан және ислам мәдениеттеріндегі дәстүрлерге салыстырмалы түрде діни зерттеулер жүргізу;
ислам мәдениетіндегі дәстүрлерді оқыту және тәрбиелеу дәстүрі ретінде зерттеу;
ислам қоғамдарындағы діни-мәдени дәстүрлердің қалыптасуын анықтау;
Батыс Еуропадағы мәдени интеграция мәселелерін саралау;
Қазақстандағы ислам дәстүрінің ерекшеліктері мен әмбебаптылығын айқындау;
ислам дәстүрі мен қазақ халқының салт-дәстүрлеріне салыстырмалы талдау;
ислам дәстүрінің қазіргі қазақстандық бірегейлікті қалыптастырудағы рөлін зерделеу.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы: алғаш рет ислам дәстүрлерін дінтану талдау тұрғысынан, дін феноменологиясы, дінтану компаративистикасы, оның ішінде ислам компаративистикасы, дін социологиясы әдістерін қолдана отырып, қазақстандық қоғамның мәдени-діни парадигмасын қалыптастырған және қалыптастыратын мәдени-әлеуметтік феномен ретінде талдау жүзеге асырылады.
Алғаш рет қазақ қоғамының рухани өміріндегі ислам дәстүрінің этикалық рөлі және қазіргі қазақстандық қоғамның толеранттылығы ашылады.
Зерттеу үрдісінде жаңашылдық сипаттағы келесі ғылыми нәтижелер алынды:
Диссертациялық жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы:
Диссертациялық зерттеу жұмысы барысында алынған ғылыми-теориялық және практикалық нәтижелер Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігінде ислам дәстүріне философиялық-дінтану және мәдени-әлеуметтік талдау жүргізілуіне байланысты маңызды теориялық мәнге ие болады. Қазіргі заманғы Қазақстанның мәдени-әлеуметтік кеңістігіндегі ислам дәстүрі мен ислам мәдениетінің рөлін, зайырлы құндылықтармен интеграциялау мәселелерін терең зерттеуге мүмкіндік береді. Зерттеудің практикалық маңыздылығы отандық дінтану саласындағы ислам дәстүрі, исламтану және дін саласындағы ҚР мемлекеттік саясаты мәселелері бойынша элективті курстарды әзірлеу кезінде қолдануға болады.
Ғылыми зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі.
Қойылған мақсатқа жету әдістері мыналар болды: логикалық бірізділікпен тарихи қайта құру, діннің феноменологиясы, діни дәстүрдің герменевтикасы, діни әлеуметтану, дәстүршілік пен исламтану әдістері, діни салыстырмалы зерттеулер. Теориялық негіз классикалық дінтанудың еңбектері болды. Атақты философтардың, мәдениеттанушылардың, ислам және батыс әлемінің гуманитарлық дискурс тарихшыларының еңбектері, теологтардың шығармалары мен трактаттары. Негізгі дерек көзі ретінде діни дәстүрді калыптастырудың тарихи мәнмәтінін және оның әр түрлі этномәдени және тілдік жағдайларда бейімделуін ашуға мүмкіндік беретін тарихи хроника мен Қасиетті мәтіндер қолданылды.
Зерттеу әдістері:
Ғылыми-зерттеу жұмысы төмендегі әдістер мен әдіснамалық мақсаттардан тұратын теориялық ғылыми тұтас кешенді әдіснаманы қолдануды талап етеді:
кроссмәдени-тарихи компаративистика әдісі (зерттеу пәнін тұжырымдамалау) метод кросскультурно-исторической компаративистики (концептуализация предмета исследования);
негізгі философиялық әдістер: интертекстальды кеңістіктің проблемалық өрісін анықтайтын талдау және синтез тәртібіндегі герменевтика, Компаративистика және структурализм әдістері салыстырмалы зерттеу үшін қажет. Сыни әдіс, философиялық және мәдени талдау, тарихи мен логикалық бірлік;
дінтанулық феноменологиялық әдіс (пәнаралық қағидаларды енгізу арқылы: тарихи-философиялық, антропологиялық және тарихи-дінтанулық және т.б.);
кроссмәдени және пәнаралық әдіс;
құрылымдық және функциональдық әдіс.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар.
1. Діни дәстүр мәдени-діни болмысты мұра ету және беру тәсілі болып табылады;
2. Діни дәстүр - бұл діннің тұрақтылығы мен сақталуының белгісі;
3. Ислам дәстүрі ислам руханилығын және діни тәжірибенің сабақтастығын қалыптастырады;
4. Ислам дәстүрі - исламдық өмір салтының парадигмасы;
5. Қазақстанда айрықша тарихи-мәдени және аймақтық ерекшеліктерге негізделген өзіндік ислам дәстүрін қалыптасты;
6. Ислам дәстүрі қарым-қатынас, қоғам мен адамның әлеуметтенуін жалғаушы ислам мәдениетінің кодтарын құрайды;
7. Қазақстанда тарихи дамыған ислам дәстүрі конфессияаралық қатынастардың толеранттылығына диалогтық әсер етеді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыс ҚР БҒМ Ғылыми комитеті Философия, саясаттану және дінтану институтының Дінтану бөлімінде орындалды. Философия, саясаттану және дінтану институтының Дінтану бөлімінің методологиялық семинарларында талқылаудан өтті.
Диссертациялық зерттеудің мазмұны мен негізгі нәтижелері 12 ғылыми мақалада көрініс тапты, соның ішінде ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған саяси, философиялық және мәдениеттану бойынша диссертациялардың негізгі қорытындыларын жариялауға арналған ҚазҰУ Хабаршысы журналында - 1 ғылыми мақала, Адам әлемі журналында - 2 мақала, ҰҒА хабаршысы журналына 1 ғылыми мақала жарияланып, нөлдік емес импакт факторы бар халықаралық ғылыми журналдар базасына тіркелген шетелдік журналда жарияланған ғылыми мақала - 1, халықаралық ғылыми конференциялар материалдарының арнайы жинақтарында - 7 ғылыми мақала (оның ішінде, 3 мақала шетелдік баспада) басылып шықты.
Диссертацияның құрылымы. Диссертацияның құрылымы зерттеу жұмысының мақсаты мен мндеттеріне сай кірісіпе бөлімнен, үш негзгі тараудан, тоғыз тараушадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 120 бет.
1 ДІНИ ДӘСТҮР - ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ ҚҰБЫЛЫС
1.1 Дәстүр - діни мәдениет құбылысы
Дәстүр - ұрпақтан ұрпаққа берілген, қоғамда немесе әлеуметтік топта ұзақ уақыт бойы сақталған әлеуметтік және мәдени мұраның бір бөлігі. Бұл дәстүрлі элементтерге белгілі бір әлеуметтік институттар, мінез-құлық нормалары, құндылықтар мен нанымдар, салт-дәстүрлер және салт-жоралғылар жатады.
Рене Генон дәстүрді Батыста тек қана ауызша таралады деген түсінікте болғанын, алайда бастапқыда ауызша болғанымен, қазір таңда дәстүр ауызша да жазбаша да болып табылатынын айтады [].
Дәстүр - салт-жоралғылар мен әдет-ғұрыптар сияқты стереотиптік көріністермен ғана шектелмейді; ол көптеген әлеуметтік құбылыстарды да қамтиды. Барлық әлеуметтік жүйелер белгілі бір дәстүрлерге ие, олар қандайда бір дәрежеде олардың қызметін анықтайды. Дәстүр арқылы нақты бір адамдар тобы өзін-өзі дамытуға және тіпті күн көріске қажетті білімге де ие болады. Яғни, бұл термин ұжымдық қарым-қатынастың тетігі ретінде түсіндірілуі мүмкін. Ғалымдар дәстүрдің бұқаралық (этникалық), әлеуметтік, ұлттық, діни және мәдени дәстүр деген төрт негізгі түрлерін анықтап берген. Бәріне таныс дәстүр сөзі белгілі бір мағына береді. Егер біз бұл терминді латын тілінен тікелей аударатын болсақ, ол қандай да бір затты беру дегенді білдіреді. Бастапқыда дәстүр ұғымы сөзбе-сөз мағынасында қолданылды және жай ғана іс-әрекетті білдірген болатын. Тіпті ежелгі римдіктер біреуге әлдебір затты немесе тіпті қызын тұрмысқа берген жағдайда да осы сөзді қолданған.
Кейіннен оның материалдық мәні екінші орынға ысырылып, орнына берілетін дағдылар мен әдеттер қолданыла бастады. Дәстүр - бұл нақты бір адамға тиесілі емес, ол сырттан берілетін нәрсе. Оның туынды мағынасы қазір жаңашылдығын мүлдем жоғалтқан, өзгеріссіз және символикалық тұрақты, өткенге байланысты барлық нәрсемен ассоциацияланады.
Әлеуметтік ой-пікірлер тарихында бұрынғы заманда болып кеткен нәрсенің сақталуы, ескіліктің иісі мүңкіп тұрған құбылысты дәріптеу сияқты өткенге деген берік сүйіспеншілік байқалады. Мұндай ұстаным ежелгі дәуірден бастап бүгінгі күнге дейінгі бүкіл адамзат өмірінде көрініс табады. Өткенмен осындай тығыз байланыс көбінесе дәстүрдің арқасында сақталды, яғни мәдени және әлеуметтік мұраның элементтерін ұдайы толықтыру мен ұрпақтардың, уақыт пен дәуірлердің тұрақтылығы мен сабақтастығын белгілеу әдістері арқасында сақталған. Олар мұрагерлікке лайық деп саналатындықтан, мінез-құлық ережесі мен практикасы, сана нысаны мен дүниетанымдық мақсаттары қоғамда сақталып, ұрпақтан ұрпаққа беріледі.
Дәстүрлер қоғамда құндылық мәртебесін қалыптастыратын бірқатар әлеуметтік функцияларды орындайды, яғни олардың жеке және әлеуметтік санада қаншалықты маңызды және қажет екендігін көрсетеді.
Дәстүр мәселесі бойынша ең беделді зерттеушілердің бірі, поляк әлеуметтанушысы және философы Э. Шацкий, құндылық аспектісіне үлкен мән беріп, дәстүрге мынадай анықтама береді: топтың қоғамдық мұрасына олардың шынайы және жалған болуына байланысты, топ мүшелерімен пайдалы немесе жөнсіз деп бағаланған сезім, ойлау және мінез-құлық үлгілері [].
Сондықтан ойшылдар өткеннің барлық мұраларын дәстүрге жатқызбайды, тек мұрагерлер толықтай мойындап және қорғауға әлі де маңызды және өзекті болып табылатын бөлігін ғана жатқызады.
Маркс дәстүрге барлық өлі ұрпақтың дәстүрлері тірілердің ақыл-ойын қорқыныш сияқты қыспаққа алады [] деген анықтама берген. Ол дәстүрдің әлеуметтік маңызын мойындағанмен, оны құндылық ретінде бағаламай, әлеуметтік өзгеріске кедергі, тосқауыл ретінде сипаттады. Марксистік көзқарастар бойынша, дәстүрдің рөлі сұрыпталып бағалануы тиіс. Дәстүрлерге соқыр бағыну ескішілдік пен қоғамда тоқырауды тудыратын болса; екінші жағынан, әлеуметтік мұраға немқұрайлылық әлеуметтік және мәдени сабақтастықтың бұзылуына және адамзаттың құнды жетістіктерінің жоғалуына әкеп соқтыруы мүмкін.
Американдық әлеуметтанушы Шилз: дәстүр қоғамдағы өзгеру жылдамдығын төмендетеді, алайда ол қалыпты мөлшерде өзгерістерге жол беріп отырғандықтан, ол даму тәртібін қамтамасыз етеді және әділдікке бағытталған еркін дамуға мүмкін береді [] деп Маркстың көзқарасымен жартылай келіседі. Алайда Талал Асадтың өз мақаласында келтірілген мына нақыл сөзге мән берсек, дәстүр - бұл адам үйрене алатын нәрсе емес; қалаған кезінде қажет қылатын байланыс емес, адамның ата-бабасын таңдай алмауынан да күштірек. Дәстүрі жоқ адам және оған ие болғысы келетін адам бақытсыз ғашық ұқсайды [], мұндағы ойланатын жағдай дәстүрді адам үйренбейді, дәстүрді адам қабылдайды, ата-ананы таңдай алмайсың дегендей, дәстүрді адам таңдамайды, дәстүр ол бізге ғасырлар бойында атадан балаға мирас болып сақталған үрдіс.
Дәстүрді жасаушы құндылықтарды таңдау осы құбылыстарды қозғалыста қарастыруға мүмкіндік береді, себебі бұл жағдайда қоғамдағы дәстүрге деген қарым-қатынасқа ықпал ететін факторлар мен механизмдер зерттеушінің назарына түседі, ал дәстүрдің жеке адамдардың сана-сезіміне әсер етуі бірде күшейіп, бірде бәсеңдейді.
Э.Шилз өзінің Дәстүр және еркіндік: олардың қарама-қайшылықтары мен өзара тәуелділіктері () мақаласында дәстүрге былайша түсініктеме береді: Дәстүр - бұл өткеннің жансыз қолы емес, керісінше өздігінен пайда болмайтын рухани талпынысты айқындап, жеткізетін бағбанның қолдары тәрізді. Осыған орай дәстүр жау емес, керісінше даралықты тудыратын қолдаушы. Ол есірткіден әлдеқайда күшті адамгершілік ізденістер мен өзіндік тәртіпті қоздырғыш зат. Ол реципиент пен қоғам өміріндегі қасиетті құндылықтар арасындағы байланысты орнатады. Бұл жағдайда дәстүр икемсіз және қатал бастама ретінде емес, тек жетекші және бағыттаушы мәдени шығармашылық құбылыс ретінде әрекет етеді. Алайда, Шилз дәстүрдің өзін-өзі дамытуға қабілетті екеніне сенбейді: Дәстүрлер бұрын қолданған қоғамда болған өзгерістерді жобалау үшін сыртқы жағдайлардағы өзгерістерге жауап ретінде өзгеруі мүмкін. Дәстүрлер өзгереді, себебі олармен барабар жағдайлар да өзгереді [].
Бұл тұрғыда оның ойы дұрыс. Өйткені дәстүр адамдар бағынатын заң емес, оны адамдар тудырады, шынайы өмірлік тәжірибе арқылы көрсетіліп, таратылады.
Ш.Эйзенштадт дәстүрді кез-келген қоғамдық ұйымның ажырамас бөлігі деп санайды. Алайда ол дәстүрге ...әлеуметтік жүйенің қатып қалған символдар мен кодтар жиынтығы, мінез-құлық ережелері шектелген мәдениет тәртібін, оған қатысу шекарасын белгілейді, адекватты мақсаттар мен мінез-құлық үлгілерін ұсынады; оны (дәстүрді) бағалаудың түрлері ретінде қарастыруға болады, сондай-ақ мәдени және қоғамдық тәртіптің немесе оның кез-келген бөлігінің тұтастығын рұқсат етуге және заңдастыруға болады [] деген анықтама берсе, Э.Шилз Дәстүрлер - ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз берілу үрдісі нәтижесінде бұрынғы ұрпақтардан мұраға қалған көп немесе аз дәрежеде ауызша айтылған, бірақ ешқашан толық емес, наным-сенімдер, үлгілер мен ережелер [] деп оның толықтырады.
Талал Асад өзінің жұмысында дәстүр терминін екі түрде қолданғанын айтады. Біріншіден, билік, уақыт жайлы мәселелерді қозғайтын, тіл мен сөйлемді пайдаланатын теориялық орын ретінде; ал екіншіден, дискурсивтілік пен материалдылық күнделікті өмірдің күйбің тіршілігі арқылы байланысты болатын эмпирикалық құрылғы []. Асад тілдік әрекеттер мәселесін дәстүрдің дискурсивті қыры деп түсіндіреді. Яғни адам кейде ол рефлексивті, кейде ойсыз сөзді пайдалануды үйрететінқайта үйренетін және белгілі бір оқиғада өзін қалай сезінуге және өз денесін басқаруға үйрететінқайта үйрететін ұрпақтан ұрпаққа берілген өмір салтының үрдісі.
Қазіргі кезде адамдар, әсіресе жастар дәстүр сөзіне түсініспеушілікпен тіпті күдікпен қабылдайды. Дәстүр, дәстүрлі, дәстүршілдік деген ұғымдар бағзы заманда өтіп кеткен, қажетсіз, кедергі жасаушы нәрселермен байланысты. Ал, шындығында, дәстүр бұл - өткен заманның естелігі емес, ол құндылықты ұрпақтан ұрпаққа жеткізудің тәсілі, жолы болып табылады. Дәл қазіргі таңдағы біздің қолданып жүрген білім, ілім, ой-толғамдар мен ой-пікірлер, салт-дәстүр, ғұрыптар осы кезге дейін қалай сақталды? Олар бізге осы дәстүр арқылы жеткен. Яки, дәстүр - құндылықтарды ұрпақтан ұрпаққа сақтап және жеткізу. Алайда дәстүр деген өткендегінің жаппай барлығын сақтау деген ұғым емес. Біз керексіз заттарды немесе қоқысты үйімізде сақтамай, лақтырып тастаймыз. Сол сияқты адам өмір сүру және еңбек ету барысында болашақ үшін көптеген керексіз заттар шығарады. Алайда, тек шынайы құндылықтар дәстүр арқылы беріледі. Демек, Дәстүрлер - мәдениетті сақтап, жинақтап және дамытудың негізгі тетігінің бірі [].
Әрбір ұрпақ, бұрынғының кейбір мәдени үлгілер жиынтығын қабылдау барысында, оларды өзгеріссіз және дайын түрінде ғана игеріп қана қоймайды. Ол мүмкін емес, өйткені адам сол дәстүрден өзіне қажетін іріктеп, оны өзінше түсініп, түйсініп, кейде оларға осы кезге дейін болмаған жаңа сипат пен мән-мағына береді. Бұл тұрғыда біз әрдайым қазіргіні ғана емес, болашағымызды да емес, біз әрқашан өз ырқымызбен немесе лажысыздан өткенімізді таңдаймыз.
Әлемдегі қоғамдар мен мәдениеттердің саналуан болуына сәйкес дәстүрлерде әралуандығымен ерекшеленеді. Алайда, қоғамдар мен мәдениеттер қатып қалған немесе өзгермейтін болып саналмайтындықтан, инновациялар мен мәдени алмасу және мәдени араласу үрдісі үнемі орын алып тұрады. Тіпті қоғамның дәстүрлі келбетін және символдық өзіндік ерекшелігін қалыптастырған ең тұрақты, ұзақ мерзімді және өзгермейтін мәдени құрылымдардың өзі де мәдени алыс-беріс нәтижесінен құрылуы әбден мүмкін. Мәдениет үшін инновация ретінде пайда болған мәдени үлгілер, кейінірек дәстүрге айналып, оның мәдени мұрасының ажырамас бөлігі айналады.
Дәcтүрлi қoғaмның басты анықтамасы әлeумeттiк құрылымның қасиетті қағидаларында көрiнicі болып табылады. Ф. Шуoн айтып өткeндeй, Бacтaу дeгeнiмiз Құдaй aдaмғa үндeу тacтaу aрқылы, дәcтүрдiң жoлымeн жүр дeдi, яғни бұл өз бacтaуыңa aдaл бoлып, тaзaлықты caқтaғaның, мiнe бұл бacтaуың, қaйнaр көзiң. Мaтeриaлды жaғдaй жoғaрылaғaн caйын, aдaмдaрдың рухaни әлeуeтi төмeндeй түceдi, caнaлaры тeхникaлaнып дaрaлaнaды. Киeлi бacтaудaн тaрaйтын тaрихи үдeрic, қaдiр-қacиeтi кeткeн әлeумeттiлiк дәcтүршiлдiктiң aяcындa жoйылып, қaзiргi әлeмнiң cипaтынa aйнaлaды [].
Фрaнцуз филocoфы Рeнe Гeнoнның ойынша, дәcтүр aдaмғa Тәңiрідeн бeрiлгeн iлiм, дәcтүр cөзiн этимoлoгиялық тұрғыдaн қарастырсақ бeру дeгeн мaғынaны білдіреді. Қасиеттілігі бiртiндeп әсіреп, ұзaқ қoлдaныcтa жүргeндiктeн дәcтүр идeяcының мaғынacы үнeмi бұзылып, aлғaшқы мәнiнeн қoл үзiп кeткeн. O бacтa дәcтүр ұғымы aдaмзaттaн бiзгe бeрiлгeн, бiзгe мұра ретінде жeткeн құндылық дeгeн мaғынaны бiлдiргeн. Адамзат қажеттілігін жүзеге асыратын барлық құндылықтар - материалдық, әлеуметтік және рухани құндылықтар дәстүрді құрайды.
Сонымен қатар, Генон дәстүр ұғымын толыққанды ашу үшін оған өмір сүру ұстанымы қандай да бір дәстүрлі ілімде болатын түрлі институттар мен ұйымдардың бірқатарын қосу қажет деген ұсыныс жасаған [].
Дәстүрлер қоғамдар мен әлеуметтік топтардың өзіндік бірегейлігі мен дамуындағы сабақтастықты қамтамасыз ете отырып, олардың ұжымдық жадысын құрайды. Әлеуметтік және топтық саралау ұлттық мәдени мұраны түсіндіруге және пайдалануға елеулі әсер етеді. Сонымен қатар, жекелеген топтар мен қауымдардың да өз дәстүрлері бар.
Қоғамдар мен әлеуметтік топтар мәдени мұраның кейбір элементтерін қабылдағанмен, екіншісін бас тартуы мүмкін, сондықтан да дәстүрлер жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар дегендей, кейбір дәстүрлер уақыт өте келе адамзат өмірінің мәдени мұрасынан асырылып қалары анық.
Дәстүр мәдени теорияның маңызды санаттарының бірі болып табылады. Бұл санаттың әмбебаптығы мен жан-жақтылығына байланысты, дәстүрлер материалдық, саяси, көркемдік, моральдық, тұрмыстық салаларда кездеседі.
Генон дәстүр ұғымын өркениет түсінігімен шатастырып жатады дейді. Алайда өркениет пен дәстүрді барабарлығы тек Шығысқа байланысты болғандай жағдайда болады деген. Өйткені шығыстағы әрбір өркениет болмысы мен сипатына байланысты дәстүрлі болып саналады. Ал Батыс өркениетіне келсек, ол дәстүрден толықтай қол үзіп қалған деуге болады, тек діни элементтер сақталған []. Генон заманында өзекті болып саналған батыстағы дәстүр мәселесі қазіргі ХХІ ғасырдың да басты сұрағына айналғаны рас. Сонымен, дәстүр мәдениеттің де қозғаушы күші.
Мәдениет - материалдық және рухани байлықты жасауынан көрінетін адамның өмірі мен әрекетін ұйымдастыру тәсілі, қоғам мен адамның тарихи даму деңгейі. Мәдени әрекет деп, мәдени игіліктерді өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған әлеуметтік шараларды айтады.
Белгілі француз философия Жак Маритен мәдениетке: Мәдениет адам үшін ақыл-парасат пен ізілік жұмысы сияқты табиғи. Ал оның Ол адамзаттың туабіткен табиғи қажеттіліктеріне жауап береді, сонымен қатар, ол өз күш-жігері мен табиғаттың күшімен біріктірген ақыл-парасат пен еркіндіктің туындысы [] деген анықтама береді.
Мәдениет кез-келген диалектикалық дамып келе жатқан үрдіс ретінде, тұрақты және дамушы (инновациялық) түрі болады
Мәдени дәстүрлер адамдарды өз халқын, Отанын сезінуге, оларды мақтан тұтуға, құрметтеуге тәрбиелейді. Әр кезеңде қоғам алға басқан сайын мәдени дәстүр де қалыспай, көнеден жаңаға өтіп отырады.
Мәдениеттің тұрақты түрі - мәдени дәстүр, соның арқасында адам тарихындағы тәжірибе жинақталады және таратылады, ал әрбір жаңа ұрпақ осы тәжірибені алдыңғы ұрпақтарының негізінде жасай отырып, өзектендіре алады. Дәстүрлі қоғамдарда адамдар мәдениетті игеру барысында оның үлгілерін жаңартады, алайда олар қандайда бір өзгерістерді тек дәстүрдің аясында жасайды. Өзгерістер негізінде мәдениет өмір сүреді. Мәдениет дәстүрсіз өмір сүрмейді. Дәстүр жасампаздықтан (шығармашылық) басым тұрады. Жасампаздық адам өзін-өзі материалдық және жетілген нысандармен жұмыс істеуге дайын, стереотиптік қызмет бағдарламаларының жиынтығы (әдет-ғұрып, салт-жоралғылар және т.б.) ретінде әрекет ететін мәдениеттің субъектісі ретінде қалыптасқанда көрінеді.
Кейбір жағдайларда мұндай тұрақты мәдени дәстүр адамзат өмір салты үшін аса қажет. Бірақ кейбір қоғамдар асырасілтенген дәстүрден бас тартып және мәдениеттің неғұрлым серпінді түрлерін дамытып жатса, ол жалпы мәдени дәстүрден бас тартуға болатынын білдірмейді. Мәдениет дәстүрсіз өмір сүре алмайды.
Мәдени дәстүрлер дегеніміз - ұзақ уақыттар бойында белгілі бір қоғамдар мен әлеуметтік топтарда қалыптасқан және ұрпақтан ұрпаққа берілген әлеуметтік және мәдени мұра [].
Мәдениетте идеялық ұстанымдардағы құндылықтар жүйесіндегі дүниетанымның айырмашылықтарынан байқалатындықтан, мәдениеттегі кертарпа және озық үрдістер туралы айту заңды. Бірақ бұдан бұрынғы мәдениетті лақтырып тастап, жоқ жерден жаңа керемет мәдениетті құру мүмкін емес. Мәдениеттегі дәстүрлер туралы және мәдени мұраға қатысты мәселелер тек қана мәдениетті сақтауға ғана емес, сонымен қатар мәдениетті дамытуға да қатысты. Яғни, жасампаздық (шығармашылық) үрдістегі мәдени құндылықтарды жетілдіру. Жасампаздық үрдісінің шынайы және мәдени мұра үшін объективті алғышарттары бар болса да, ол жасампаздық қызметтің субъектісі арқылы жүзеге асырылады. Кез-келген жаңашылдықтар - бұл мәдениеттің жасампаздығы емес екендігін бірден айта кету керек.
Мәдениеттің жасампаздығы міндетті түрде мәдениетті қалыптастыратын адамның белсенділігін тарихи даму үдерісіне енгізуді талап етеді, демек, ол инновацияның көзі болып табылады. Бірақ әрбір жаңалық мәдени құбылыс емес, мәдени үрдістің құрамына кіретін барлық жаңашылдық - мәдениеттің гуманистік мақсаттарына сай келетін озық әрі жетекші үрдіс болып саналмайды. Мәдениеттің озық және кертартпа үрдістері барын айтып кеткен едік. Мәдениеттің дамуы - кейде қарама-қайшы және қарама-қарсы әлеуметтік топтың, белгілі бір тарихи дәуірдің ұлттық мүдделерінің кең ауқымын көрсететін әртүрлі үрдіс.
Кез-келген дәстүр - уақытпен сыналған бұрынғы инновация, ал кез-келген инновация болашақ дәстүр. Хайектің пікірінше, Дәл сол себепті біз кейбір дәстүрлердің қоғамдық тәртібімізге тек қана өзіміздің ұстанымымыз бойынша ғана міндеттіміз. Кез-келген прогресс дәстүрге негізделуі керек. Біз не жасасақ та дәстүрге сүйеніп жасауымыз керек және сол арқылы бізге жеткенді ғана түзетуге тырыса аламыз [], яғни, кез-келген инновация ұтымды және тиімді болуы үшін, тек ішінара, біртіндеп дәстүрге негізделуі қажет.
Мәдениет, қоғам сияқты құндылықтар жүйесіне негізделеді. Құндылықтар кез келген мәдениетте үлкен маңызға ие, өйткені адамның табиғатпен, қоғаммен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын анықтайды. Қоршаған ортаның құндылығын игере отырып, адам оның мәдениетінде қалыптасқан дәстүрлерге, нормаларға, әдет-ғұрыптарға сүйеніп, оның өмірін реттейтін негізгі және жалпы қабылданған құндылықтар жүйесін біртіндеп қалыптастырады. Осы негізде әрбір мәдениет өзінің әлемдегі нақты жағдайын көрсететін өз құндылықтар жүйесін дамытады.
Ал мәдени құндылықтар - бұл осы әлеуметтік субъект үшін оның қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру тұрғысынан белгілі бір маңызы бар материалдық заттар немесе рухани қағидалар.
Құндылықтар адам үшін қандай да бір объектілердің (материалдық немесе рухани) маңыздылығын ұғыну нәтижесінде пайда болады. Адамның мәдени қызметінің әрбір саласы өзіне тән құндылықты өлшемге ие болады. Материалдық, экономика, әлеуметтік тәртіп, саясат, мораль, өнер, ғылым және діни құндылықтар бар. Әрбір мәдениетте құндылықтар мен құндылықтатр өлшемінің сатысы пайда болады.
Құндылықтар салыстырмалы, өзгермелі және жылжымалы болады. Олар үнемі қозғалыс үстінде және белгілі бір мәдениет шеңберінде жиі асыра бағаланады. Мәдениеттің дамуы, оның тұрақтылығы құндылықтардың ұдайы өсіп-өнуіне, таралуына мен сақталуына және өзгеруіне байланысты.
Құндылықтар ұғымы құндылық бағдары ұғымымен байланысты.
Құндылық бағдар жүйесі өздігінен кез-келген қоғамның ішкі құрылысын қалыптастырады және маңызды әлеуметтік жағдайды реттеушілік функциясын атқарады [].
Сондықтан құндылық бағдар адамның жеке және топтық деңгейде рухани қызметінің, сондай-ақ оған сәйкес келетін әлеуметтік-психологиялық білімнің индикаторы ретінде көрінеді. Құндылықты бағдарлаудың көрсеткіштері ретінде ұсыныстар, білім, мүдделер, уәждер мен қажеттіліктер, сондай-ақ мақсаттар, стереотиптер және т. б. болуы мүмкін.
Дәстүрлер этникалық мәдениеттің негізгі тірегін құрайтын тұрақты құрамдас бөлігі болып табылады. Ал этникалық мәдениеттегі дәстүр - тұрақтылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін тетік. Этникалық мәдениет дәстүрлерде жинақталады. Оның басты құрамдас бөліктерінің бірі дін болып табылады. Дін - мәдениеттің тарихи заңды құрамдас бөлігі.
Дін - адамзат қоғамындағы аса күрделі де маңызды әлеуметтік-мәдени сана. Діннің басты мақсаты - адамның рухани жетілуі және оның Жаратушы Құдайға сенімі. Ислам философиясының түсіндіруінше, дін дегеніміз - әлемді байланыстыратын күш Алланың барлығына сенім. Ислам тұжырымдамасы бойынша, рухани жетілу сатысының бірінші деңгейінде тұрған адамның алғашқы махаббаты, таза құлшылығы, қорқынышы Аллаға арналады [].
Р.Генон Дін, сөздің бастапқы түпнұсқа байланыстырушы дегенді білдіреді; бірақ бұл сөз адамды жоғары қағидатпен немесе адамдарды бір-бірімен байланыстыратынын білдіреді ме? деген сауал қояды. Оған жауап ретінде Тиллихтың Дін күнделікті күйбең тіршіліктің көлеңкесінде, дүниелік бейнеттің тасасында қалған адамның рухани өмірінің терең тамырын ашады. Ол бізге қол тигізуге болмайтын және діни үрейді, шекті мағынаны, шекті батылдық көзін жеткізетін Қасиетті нәрсенің тәжірибесін береді анықтамасы дөп келеді [].
Демек, дін - бұл айрықша көзқарас, келісті мінез-құлық, сондай-ақ табиғаттан тыс, тылсым әрі Ұлы және қасиетті сенімге негізделген ерекше әрекеттер. Ол психологиялық, иррационалдық (ақылға негізделмеген) элементтер басым болып табылатын шындықты меңгерудің мәдени нысаны. Олар жанның әртүрлі күйлері, көңіл-күй және мистикалық көзқарас және т.б.
Дүние туралы діни көзқарастар дәстүрлі түрде адамға қатысты жоғары, жан-жақты және бағынбайтын бастама ретінде сөз ететін табиғаттың алғашқы қауымдық адамдарымен байланысты, ол құрмет пен табынуды талап етеді.
Ұзақ уақыт бойы дін табиғат заңдарын білмеген және белгісіз құбылыстар алдында қорқыныш сезген алғашқы қауымдық адамдардың надандығының жемісі деп саналды. Демек, әлем туралы ғылыми көзқарастың дамуы арқасында дін жоғалуы тиіс. Бірақ ол тек жоғалып қана қоймай, мәдениетте ерекше, бірегей орынға ие болды.
Дүние туралы діни көзқарастар әдетте алғашқы қауым адамдарының табиғатты құдай деп тануымен байланысты. Олар табиғаттың тылсым күштерін құрметтеп, табытуды талап ететін таңғажайып, құдіретті және тәуелсіз бастау ретінде қабылдады.
Сондықтан ұзақ уақыт бойы дін табиғат заңдарын білмеген және белгісіз құбылыстар алдында қорқыныш, үрей сезінген алғашқы қауым адамдарының надандығының жемісі деп саналып келді. Сондықтан, дүние туралы ғылыми көзқарастардың дамуының арқасында дін жоғалып кетуі тиіс еді.
Конттың Курсы позитивной философии [] атты еңбегінде тарихи дамудың үшінші саты саналатын позитивті жағдай, ғылымның көмегімен қолда бар жағдайларға дұрыс баға беру. Яки, осы тарихтың позивтивті жағдайы жүзеге асқанда тарихты алғашқы сатысы саналған діни немесе теологиялық жағдайда пайда болған дін жоғалып кету тиіс еді. Алайда оның жоғалғаны былай тұрсын, дін мәдениетте ерекше, бірегей орынға ие болды.
Ал қазіргі таңда діни сенімді адамдар арасында не нәрсе туындатуда? Діннің ғылыми таныммен арақатынасы қандай: оған қайсы ма әлде оны толықтыра ма? Дін мәдениет жүйесінде қандай рөл атқарады? Міне, дін мен ғылымға қарсылық танытқан адамдар үшін ең өзекті мәселе осы.
Кез-келген адамның өміріндегі басты мәселе әрқашан өмірдің мәні туралы сұрақ болды. Бұл сұраққа жауап адамға өзін-өзі тануға, сондай-ақ дүниедегі өз орнын табуға мүмкіндік берді. Сауалға жауап іздестіру жолында бір адам ғылымға, екіншісі - өнерге, үшіншісі - материалдық игіліктерге жүгінсе, көпшілігі діни ілімнен өздерін қызықтыратын сұрақтарға жауап тапқан болып саналады.
Осылайша, дін - әлемнің кез-келген халқының мәдениеті үшін аса маңызды әлеуметтік-мәдени құбылыс. Демек, діннің барлық көріністері мәдениеттің қалыптасуына әсер ететіні анық. Мәдениет кең мағынада дінді мәдениет нысаны ретінде қарастырады. Ал діни мәдениет адамдардың діни сұраныстарынан туындаған және оларды қанағаттандыруға арналған адамзаттың рухани мәдениетінің бөлігі.
Діни мәдениет - діни қызмет барысында іске асырылатын және келер ұрпаққа берілетін және алынған нәтиженің мағынасы мен діни мәні бар, адамның болмысын қамтамасыз ету мен жүзеге асырудың тәсілдері мен тәсілдерінің жиынтығы. Діни мәдениет - діни қызмет барысында іске асырылатын адамның болмысын қамтамасыз ету және жүзеге асыру әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы. Оның діни мәні мен мағынасы келер ұрпаққа берілетін және игерілген өнімдерде көрсетілген. Діни мәдениеттің мазмұнын анықтайтын фактор - діни сана.
Діни мәдениет екі бөлік бөлінеді. Бірінші бөлігі - қасиетті мәтіндер, ғұрыптың әртүрлі элементтері, теология және тағы басқалар. Мұнда діни сенім тікелей көрініс табады. Екінші бөлігі - философиялық идеялар, моральдық қағидалар мен діни-рухани және мәдени қызметіне тарихи түрде тартылатын өнер туындылары.
Әр түрлі діндер мен діни конфессияларда діни мәдениеттің өзіндік ерекшеліктері бар. Рулық-тайпалық діндердің діни мәдениетін, индуистік, конфуциандық, синтоистік, буддистік, христиандық, ислам, дәстүрлі емес діндердің мәдениетін және т. б. бөліп көрсетеді. Діни мәдениет азды-көпті дәрежеде зайырлы мәдениетке назар аударады.
Діни мәдениетті діни мораль, діни философия және діни көркемөнер сияқты маңызды компоненттерді қамтиды. Діни мәдениеттің басты элементі діни мораль болып табылады. Ол тиісті діни мазмұнмен жинақталған адамгершілік нормалар мен түсініктердің және өсиеттер мен сезімдердің жүйесін білдіреді. Діни моральдың өзегі - сенім. Діни мораль қасиетті мәндер мен құбылыстарға, осы дінді дәріптейтін элементтердің тұтас кешеніне қатысты ұстанымдарды белгілейді. Сонымен қатар, адамдардың бір-бірімен және қоғаммен қарым-қатынас ережелері мен нормалары бекітіледі.
Барлық қасиетті қасиеттерге қатысты моральдық ережелер, барлық басқа моральдық қатынастарды, атап айтқанда, адамдар арасындағы қатынастарды анықтайды. Діни мораль діни қауымдастыққа, діни орындарға және оған келушілерге қатысты нұсқамаларды қамтиды. Оған діндар адамның дүниеде басшылыққа алынуы тиіс ережелерді қамтиды.
Адамгершілік нормалары әртүрлі діни жүйелер мен конфессияларда әртүрлі болуы мүмкін. Бұл, ең алдымен, олардың әр түрлі елдерде, әр түрлі халықтарда, әлеуметтік дамудың әр түрлі кезеңдерінде қалыптасуымен байланысты. Діни моральда адамгершілік талаптары адамды жаратқан және оның моральдық мақсатын алдын ала анықтаған Құдайдың жарлығы болып саналады.
Діни мораль әр түрлі қоғамдық жүйелердегі адамдардың әлеуметтік болмысын, мінез-құлықтың адамгершілік нормалары мен қоғамның әр түрлі топтың уәжін бейнелейді. Онда болмыстың жалпыадамзаттық мәселесі - өмірдің мәні, жақсылық пен зұлымдық, ар-ождан, қайғы мен өкініш туралы айтылады. Діни мәдениеттің арнайы деңгейі жүйеленген діни ілімдер мен конфессияларды, эзотерика және мистиканы, сиқырлық пен ырымшылдыққа білдіреді. Дүниеге ерекше көзқарасының арқасында дін өзінің мәдениетіндегі айқын әрі өшпес мәніне қол жеткізді.
Мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде пайда болған дін - діни дәстүрлердің арқасында өмір сүреді. Діни дәстүр қазіргі мен өткеннің арасындағы байланыс жүйесі болып табылады. Г.В. Плеханов: Дінді іс-әрекеттер, көріністер мен көңіл-күй жүйесі ретінде анықтауға болады. Көріністер діннің мифологиялық элементін құрайды, көңіл-күй діни сезім саласына, ал іс-әрекет - діни құлшылық саласына жатады [].
Діни дәстүр Құдайдың аянына сенетін және мінез-құлықтың белгілі бір ережелері мен нормаларын сақтайтын адамдар арасындағы қарым-қатынастың ерекше түрін ұдайы қалпына келтіру үшін қызмет етеді. Осындай дәстүрдің негізін құраушы - діндарлардың дүниетанымдық ұстанымдары мен құндылықтық бағдарларын қалыптастыратын діни ілім.
Діни дәстүрлер екі түрде кездеседі: бірінші, жалпы діни дәстүр. Ол адамның тылсым, таңғажайып сенімге бағыты мен оның болмысының мәнін анықтайды. Екінші, жергілікті діни дәстүр. Ол нақты діни наным-сенімге жүгінуді көздейтін және адамдар мен әлеуметтік топтардың әдет-ғұрыптарын, салт-дәстүрлерін, стереотиптелген әрекеттерін жинақтаушы ретінде әрекет етеді. Сонымен қатар, діни дәстүр - бұл мәдениеттің ерекше коды және тірі, дамытушы және өзгертуші ерекше тілі. Сондықтан да дінді қабылдап немесе онымен танысу өзге шет тілді үйренуге ұқсайтыны таңқаларлық емес. Өзге тілдерді, соның ішінде мәдениет тілдерін танып-білу, өз тіліңді жоғалту немесе одан мүлде бас тартуды білдірмейді. Керісінше, ол өз-өзіңді тереңірек түсінуге және басқаларды да түсінуге құштарлықты алып келеді.
Мюллер ежелгі тілдерді білу зерттеушіге адам жанының тылсым сырын үғынуға, ежелгі адамдардың діни сенімінің шынайы мағынасын ашуға, олардың санасындағы құдайлар аттарымен, олар туралы аңыз-әңгімелермен байланысты сезімдері мен әсерлердін жаңғыртуға мүмкіндік беретініне сенімді болды ().
Ал Хайектің ойынша, діни-мифтік және мистикалық түсініктер пайдалы дәстүрлерді сақтау мен жеткізу, және тұрақтылық факторларының бірі болып табылады. Сонымен қатар, адамдардың Құдай туралы түсініктері тек қоғамның өмірін қолдайтын дәстүрлі моральдық нормалар мен құндылықтарды ғана бейнелеуі мүмкін, себебі адамдардың көпшілігі абстрактылы дәстүрді тек біреудің жеке қалауы ретінде қабылдай алады [].
Діни дәстүр, айналасында қандай институттардың болғанына қарамастан, қарапайым күнделікті өмірдің фактісі ретінде өмір сүреді. Ол ешқашан мұндай тәжірибе алмаған адамдар үшін де, оны алған адамдар үшін де әртүрлі шындықтың тәжірибесін ұсынады, бірақ оны ұмытып кету қаупі бар. Кез-келген дәстүр - ұжымдық жады. Діни дәстүр - бұл басқа әлемнің шындықтары күнделікті өмірдегі басымдықты бұзатын сәттердің ұжымдық жады.
Кез келген діни дәстүрдің маңызды бөлігі - теориялық ойлауды дамыту. Ол ұлы әлемдік діндер деп аталатын үлкен көлемдегі және өте күрделі теориялық құрылым түрін қолдана алады; немесе бұл көрініс салыстырмалы түрде қарапайым мифтер, аңыздар арқылы жасалуы мүмкін. Оның үстіне, адам шын мәнінде оның рефлексиялық болмысы болып табылады, оның табиғаты бойынша өзінің тәжірибесі туралы ойлануға мәжбүр. Ал діни дәстүр легитимацияның әлеуметтік талаптарына байланысты рефлексиялық ойлауды дамытуы тиіс және әрбір жаңа ұрпаққа істің нақ осы дәстүрде ғана мазмұндалатынын түсіндіру қажет ()
Дін адамзат қоғамының маңызды бөлігі. Ол адамдарға өзіндік ерекшелік беріп, әр түрлі ұлттар мен тілдер арасындағы біріктіруші фактор болып табылады. Дін қоғамды қалыптастырып және айқындап қана қоймай, кейде ұлттық, мемлекеттік сипатта қабылданатын заңдар мен ережелерге бағыт-бағдар беріп, тікелей болмаса да жанама әсер етеді. Діни дәстүрлер қоғамдағы көптеген мақсаттарға қызмет етеді. Діни дәстүрлерде діни сенім туралы пайымдауын зерттеген кезде сыни мәселелер туындайды. Алдымен ауызша және жазбаша дәстүрдің айырмашылығын біліп алуымыз керек. Жоғарыда айтып өткеніміздей, дәстүр ауызша және жазбаша болып екіге бөлінеді. Ауызша дәстүр деп біз ұрпақтан ұрпаққа ауызша, есте сақтау, тиісті ырғақ әдістерді сақтап, импровизацияға ерік беру дәстүрін айтамыз. Жазу-сызуға дейін дәстүр ауызша сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған. Қазіргі әлемдік, ұлттық діндердің дамуында ауызша дәстүр үлкен рөл атқарған.
Жазбаша дәстүрде қасиетті жазбалар мен ілім, пайғамбарлар және олардың ізгі істері жазылған. Ірі әлемдік діндер, әсіресе монотеистік діндерде қасиетті мәтіндер де, ауызша орындалатын дәстүрде бар. Біз келесі тараушада негізгі әлемдік діндер христиан діні мен ислам діндері мәдениетіндегі жазба және ауызша дәстүрге сипаттама беріп, салыстырмалы талдау жасап, екі діннің өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашып көрсетуге тырысамыз.
1.2 Христиан және ислам мәдениеттеріндегі дәстүрге дінтанулық салыстырмалы талдау
Иудаизм, христиан діні мен ислам ортақ рухани бастамаға ие болып, бірыңғай рухани қайнар көзге иеленіп, ортақ бабасының, үш діннің атасы, Авраам пайғамбардың атымен авраамдік деп аталады. Үш діннің барлығы да - аяндардың монотеистік діндері болып табылады. Бұл аяндарда Құдайдың адамдарға өз елшілері, Пайғамбарлары арқылы келіп, өзінің еркі мен талаптарын хабарлайды делінеді. Аврамдік діндердің рухани бастамаларының бірлігі ортақ рухани-ізгіліктік құндылықтар жүйесінің негізінде олардың өзара әрекеттесуі мен сұхбаттастығының нағыз мүмкіндігін тудырады.
Әлемнің барлық діни жүйелері Құдайдың (монотеистерде) немесе Құдайлардың (политеистерде) айтуы бойынша олардың діни сеніміне сәйкес жазылған қасиетті жазбаларға ие. Буддистерде - Питаки, зороастризмде - Авеста, индуизмде - Веда. Ал монотеистік діндерде иудаизм мен христианда Библия және исламда Құран қасиетті кітаптар болып саналады.
Христиан діні - пайда болуы уақыты бойынша екінші, ұстанушылар саны бойынша ең көп таралған дін. Христиан діні б.з. І ғасырда Рим импариясының аумағында ежелгі гректер мен римдіктердің, сондай-ақ бергі Азия халықтарының діни-нанымдары мен иудаизмнің монотеистік дәстүрінің өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болды. Христиан діні біртұтас дін болып саналмайды. Ол бірнеше бағыттарға бөлінеді: католицизм, православие, протестантизм. Христиан діні (гр. Χριστός, Khristos, cөзбе-сөз аудармасы мәсіхтелгендер) Ибраһимдік дін (грекше Χριστός (Khristós) ағылшын тілінде anointed - орыс тілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz