Кәсіпорын - нарықтық экономиканың субъектісі ретінде

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Кәсіпорын нарықтық экономиканың субъектісі ретінде және оның қызметін жетілдіру жолдары.

Мазмұны

Кіріспе.

І бөлім. Кәсіпорын - нарықтық экономиканың субъектісі ретінде.

1. 1. Кәсіпорын туралы түсінік, мақсаты, міндеттері және элементтері.

1. 2. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы.

1. 3. Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы және бизнес-жоспар.

ІІ бөлім. Кәсіпорынның қаржы ресурстары.

2. 1. Қаржы нарығындағы кәсіпорындардың стратегиясын дамыту жолдары.

2. 2. Банкроттық түсінігі мен белгілері және кәсіпорынның банкроттығы.

2. 3. Кәсіпорынның қызметіндегі қаржылық жоспарлау әдістемесін жетілдіру жолдары.

ІІІ. Кәсіпорын қызметін жетілдіру жолдары мен бағыттары.

Қорытынды.

Пайдаланылған әдебиеттер.

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғалы, елімізде әлеуметтік - экономикалық мәні аса жоғары игі өзгерістерге қол жеткізілді. Елімізде экономиканы дамыту, осының негізінде әлеуметтік - экономикалық жағдайын тұрақтандыру, халықтың әл - ауқатын түбегейлі жақсарту міндеттері орындалуда.

Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы шеңберінде жүзеге асырыла бастаған Қазақстандағы экономикалық реформа процесі, 1991 жылы желтоқсанда теуелсіздік жарияланғаннан кейін тіптен үдеп кетті. Тәуелсіздік жарияланған сәт пен қазіргі уақытқа дейінгі аралықтағы негізгі экономикалық оқиғалар: 1992 жылы қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау), 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Жаңа Конституциясында жекеменшік құқықты мойындау, 1993 жылы сәуірде ұлттық жекешелендіру бағдарламасын жасау, 1993 жылы қарашада ұлттық валютаны енгізу; 1993-1994 жылдары дағдарысқа қарсы бағдарламаны жасау; 1994-1996 жылдар аралығында қатаң ақша - несие саясатын жүргізу; 1997 жылы қазан айында Қазақстанды дамытудың «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасын қабылдау. Бұл бағдарлама экономиканы жан-жақты күшейтуді және сапалы жаңа межелерге алып шығуға қабілетті экономикалық тасқынды қамтамасыз етуді көздейді.

«Егер біз стратегиямызды мүлтіксіз орындап, ынталы еңбек етсек, онда біз Орталық Азияның нағыз барысы бола аламыз және ұлт тұтастығына, әлеуметтік әділдікке және барша халықтың экономикалық жақсы тұрмысына сай тәуелсіз мемлекет ретінде - дамушы елдер үшін үлгіге айналамыз»

Н. Ә. Назарбаев

халыққа Жолдауында

Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы экономикалық жаңа қатынастардың қалыптасуына, нарықтық қайта құруды одан әрі тереңдетуге бағытталған айтарлықтай шараларды жүзеге асыру жағдайында жұмыс істеуде.
Республикамызда кеңестік дәуірдегі мемлекеттік кәсіпорындар, зауыттар мен фабрикалар жекешелендіріліп, олардың орнына жеке меншікке негізделген шаруашылық субъектілері ұйымдастырылды. Қазіргі кезде бұрын тоқтап қалған көптеген өндіріс орындары, отандық және шет елдік кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар ашылып, жұмыс істеуде. Сонымен қатар жаңа мазмұнды сан алуан өндірістік атаулар мен ұжымдар дүниеге келді. Ауылдық елді мекендерде өндірістік кооперотивтер, шаруашылық серіктестіктері, шаруа қожалықтары құрылды. Экономиканы жедел дамытып, әлеуметтік өмірді тұрақтандырудың басым бағыты - шағын, орта және ірі бизнесті дамыту қолға алынды.

Еліміздің экономикасын қайта түлетіп, әлеуметтік - экономикалық әлеуетті еселей дамытуда кәсіпорындардың, мұндағы басты тұлға - кәсіпкерлердің алатын орны ерекше.

Отандық кәсіпкер қазірдің өзінде тұрғындардың сұранысы мен өз ырзығын теруді қанағаттандырып қана қоймай, мемлекетіміздің іргесін нығайта беру барысында көптеген нақты қызметтер атқаруда.

І бөлім. КӘСІПОРЫН - НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ СУБЪЕКТІСІ РЕТІНДЕ

1. 1. Кәсіпорын туралы түсінік, мақсаты, міндеттері және элементтері.

Кәсіпорын - заң тәртіптері бойынша тіркеуден өткен, мүлікті пайдаланудан, тауарларды сатудан, жұмыстарды орындау немесе қызмет көрсету арқылы пайда табуға жүйелі түрде бағытталған кәсіпкерлік қызмет субъектісі.

Шаруашылық етудің нарықтық жүйесі жағдайында кәсіпорын оның негізгі буыны болып табылады. Ол ұлттық шаруашылықтың іскерлік белсенділігін анықтайды, осында өнім жасап шығарылады және қызметкер мен капиталдың тікелей байланысы жүзеге асырылады. Кәсіпорында білікті мамандар, кадрлар жұмылдырылған, ресурстарды үнемді пайдалану және өтімділігі жоғары техника мен технологияны пайдалану мәселелері шешіледі. Сонымен қатар, кәсіпорын жұмыс орындарын қалыптастыра отыра, тұрғындардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз етеді, салықтарды төлеу арқылы әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге асыруға қатысады.

Кәсіпорын - сұранысқа қажетті өнім өндіру, жұмыстарды орындау және қызмет түрлерін көрсету үшін материалдық және ақпараттық ресурстарды пайдаланатын жан-жақты шаруашылық субъект. Ол өз қызметімен жеке дербес түрде айналысады, салықтар, басқа да міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған пайда мөлшерін өзі бөледі, яғни кәсіпорын жеке дербес тауар өндіруші болып табылады.

Кәсіпорын - қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яки заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субъект; өндірістік-шаруашылық қызметті ұйымдастырудың негізгі нысаны. Ол әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатымен еңбек ұжымын пайдалана отырып, өнім(тауар) өндіреді, жұмыстарды орындайды, қызметтер көрсетеді және өндіріс құрал-жабдығы мен басқа да мүлікке меншік нысандарына қарамастан заңды тұлға ретінде және шаруашылық есеп принципіне сүйеніп әрекет етеді.

Кәсіпорын заңнамада тыйым салынбаған және кәсіпорынның жарғысында көзделген мақсаттарға сай келетін кез келген шаруашылық қызметпен айналыса алады. Кәсіпорын өзінің қызметін дербес жүзеге асырады, шығарылатын өнімін, салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдерді төлегеннен кейін қалған пайданы иеленеді. Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өткен күннен бастап құрылды деп саналып, заңды тұлға құқығын иеленеді. Тіркеу үшін құрылтайшы оны құру туралы шешімді немесе құрылтайшылардың шартын, кәсіпорынның жарғысын және басқа құжаттарды ұсынады. Кәсіпорынның дербес балансы, банктерде есеп айырысу шоты мен өзге де шоттары, өзінің атауы жазылған мөрі болады. Мүліктік кешен ретінде кәсіпорынның құрамына оның қызметі үшін керекті мүліктің барлық түрлері, бұған қоса жер телімдері, ғимараттар, жабдықтар, шикізат, өнімдер, талап құқықтары, сондай-ақ, кәсіпорынды, оның өнімін, жұмыстары мен көрсететін қызметтерін дараландыратын таңбаларға құқықтар (фирмалық атаулар, тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері) және заң мен шартта өзгедей көзделмеген жағдайда басқа да айрықша құқықтар кіреді. Меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген органның келісуімен кәсіпорын заңды тұлға құқықтары берілген еншілес шаруашылық жүргізуші субъектілер, сондай-ақ филиалдар, бөлімшелер, банкіде шот ашу құқығы бар басқа да оқшауландырылған бөлімшелер құра алады. Тиісті орган арқылы мемлекет, еңбек ұжымдары, жеке және заңды тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар да, кәсіпорынның құрылтайшылары бола алады.

Меншік нысандарына қарай кәсіпорын жеке, мемлекеттік, ұжымдық немесе аралас меншіктегі, сондай-ақ, қоғамдық ұйым меншігіндегі кәсіпорын нысанында құрылуы мүмкін. Олар жекеше кәсіпорын, серіктес (жарнапұлға негізделген серіктестік), акционерлік қоғам, мемлекеттік кәсіпорын, коммуналдық кәсіпорын түрлеріне жіктеледі.

Нарықтық экономикаға көшу жағдайында жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың дербестігін кеңейтумен бірге экономикалық бірігудің жаңа нысандарын - серіктестіктер, қауымдастықтар, бірлескен кәсіпорындар, шағын кәсіпорындар, консорциумдар, биржалар, коммерциялық банктер құрудың тиімділігі айқындала бастады.

Кәсіпорын - шаруашылықты жеке жүргізетін субъект және нарықтық қатынастардың негізгі жүргізушісі. Кәсіпорын - бұл дербес шаруашылық жүргізетін бірлік, меншігінде бар еңбек құралдары көмегімен еңбек заттарын өңдеп, тұтынушыларға қажет дайын өнім шығарып, пайда алу мақсатымен оны өткізетін, кәсіби ұйымдасқан еңбек ұжымы. Кәсіпорын - экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі болып табылады. Өйткені кәсіпорындарда қоғамға өнім шығарылады және жұмысшы мен жұмыс құралдарының арасында байланыс орнатылады. Әр кәсіпорын заңды тұлға ретінде қарастырылады және кәсіпорынды құру келісім шарты негізінде жұмыс істейді.

Кәсіпорынның шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі - өнімді өткізу мен көрсетілген қызметтен түскен пайдадан ғана емес, сонымен қатар өндірістік қорлардың
көлемінен (негізгі және өндірістік айналым қорлары), басқада тұтыну қорларының жиынтығынан (әлеуметтік саладағы), жиналған қаражаттардан және тағы басқалардан көрінеді.

Салааралық құрылымы бойынша кәсіпорындар «тар» мамандандырылған, көп профилді және аралас болып бөлінеді:

«тар» мамандандырылған - жаппай немесе ірі сериялы өндіріс өнімдерінің шектеулі ассортиментін шығаратын кәсіпорындар (шойын, ет, бидай өндірісі және т. б. ) ;
көп профилді кәсіпорындар түрлі жағдайда пайдаланылатын және кең ассортиментті өнімдерді шығарады. Өнеркәсіпте олар бір уақытта теңіз кемелерін, жеңіл көліктерді, компьютерлерді дайындауға мамандандырылуы мүмкін. Ауыл шаруашылығында - бидай, жеміс-жидек, малдарды өсіру және т. б. ;
аралас кәсіпорындар шикізаттың немесе дайын өнімнің бір түрін параллел немесе тібектей түрде басқа түрге, үшінші бір түрге ауыстырады.

Қызмет сипатына байланысты:

өнеркәсіптік;
өндірістік;
сауда;
транспорттық;
инвестициялық және т. б. кәсіпорындар болып бөлінеді.

Кәсіпорын экономикасы - өндірістік және өндірістен тыс қатынастардың жиынтығы: айналыс қоры, дайын өнім, кәсіпорынның банктегі есеп-шоттары, ақша қаражаты, бағалы қағаздары, меншіктің материалдық емес қорлары (патенттер, лизенция т. б), өнімді өткізуден және әр түрлі көрсетілген қызметтерден түскен табыстар мен пайда. Олардың құндық бағасы - кәсіпорынның экономикалық даму деңгейі мен көлеміне байланысты болады. Соңғысының әр түрлі себептері бар, атап айтқанда:

өндірісті қорлар мен қамтамасыз етуде ең оңтайлы үйлесімділікті табу;
өндірілген өнімнің саны мен сапасы;
өткізу көлемі;
өткізуден түскен кіріс пен пайда.

Осы факторлар негізінде қол жеткізілетін тиімділіктің деңгейі мен сипатын кәсіпорынды дамытуға ықпал ететін ішкі және сыртқы жағдайлар айқындайды.

Ішкі жағдайлар үш топқа бөлінеді:

1. Өндірісті қорлармен цамтамасыз ету. Оған өндірістік факторлар: ғимарат, құрылыс, құрал-жабдық, аспаптар, жер, шикізат-материалдар, отын, жұмыс күші, ақпарат және т. б. жатады.

2. Кәсіпорынның экономикалық және техникалық дамуының қажетті деңгейін қамтамасыз ету: ғылыми-техникалық прогресс; өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру; кадрлардың біліктілігін жетілдіру; инновация мен инвестиция.

3. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметтерінің коммерциялық сапасын қалыптастыру факторлары: тиімді коммерциялық және жабдықтау қызметтері.

Заңды тұлғаның негізгі белгілеріне келесі жатады:

Тұлғаның ұйымдық бірлігі болу керек - нақты және толық басқару құрылымы болу керек, кәсіпорын цехтерге, жұмыс орындарға және т. с. с. бөліну керек;
Мүліктік дербестік - бухгалтерлік баланс негізінде;
Мүліктік жауапкершілік - кәсіпорын барлық қарыздары бойынша барлық өз мүлігімен жауап беруге тиіс.

Барлық кәсіпорындар коммерциялық (пайда алу) және коммерциялық емес (қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру), жарым-жартылай пайда алу. Әр кәсіпорын өндірістік жүйе ретінде қарастырылады.

Жүйе дегеніміз - тұтас бірлікті құрайтын элементтердің және олардың арасындағы байланыстардың жиынтығы. Кәсіпорын ашық жүйе ретінде қарастырылу керек. Кез келген кәсіпорынның өмірлік циклы болады: құрылуы, дамуы, жетілуі, құлдырауы.

Кәсіпорынның нарықтық экономикадығы негізгі мақсаты - бәсекелесуге қабілетті өнім шығару арқылы неғұрлым көп пайда табу және ең аз шығынмен ең жоғарғы пайда табу негізінде сұранысқа ие және бәсекелесуге қабілеті бар өнім шығару болып табылады.

Кәсіпорынның негізгі міндеттері:

пайда алу және оны өсіру
жұмыс орындарын және еңбек ақыны қамтамасыз ету
қоршаған ортаны қорғау, ластамау
сапалы өнім шығару
жұмысшыларға қажет жұмыс жағдайларын жасау
өз қызметін дамыту

Өнеркәсіп кәсіпорнының функциялары мыналар:

өндірісте және жекеше тұтынылатын өнім шығару;
тұтынушыға өнімді жеткізу және сату;
өнімді сатып болғаннан кейін қызмет атқару;
кәсіпорындардағы өндірісті материалдық-техникалық жабдықтау;
кәсіпорын жұмысшыларының еңбегін ұйымдастыру және басқару;
кәсіпорындағы өндіріс көлемін жан-жақты дамытып, ұлғайту;
кәсіпкерлік;
салықтарды төлеу, мемлекеттік бюджеттің және басқа да қаржы ұйымдарының міндетті және міндетті емес төлемдерін орындау;
мемлекеттік заңдарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.

Өндірістік жүйе ретінде кәсіпорынның ішкі және сыртқы ортасы болады.

Сыртқы ортаға - экономикалық саясат, құқықтық жағдай, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және технологиялық жағдайлар жатады.

Ішкі ортаға - еңбек ресурстары, техника және технология, бәсекелестік, маркетинг және т. б. жатады.

Сызба-1. Кәсіпорынның ішкі және сыртқы орта элементтері.

Кәсіпорынның ішкі ортасына кіретін негізгі элементтер

Өндіріс қорлары Адамдар Ақпарат Қаржы

Кәсіпорынның сыртқы орта элементтері

Мемлекеттік органдар Кәсіпорын қасында тұратын халық

Бәсекелестер, әріптестер, серіктестер Тұтынушылар

1. 2. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымы.

Кәсіпорын құрылымы - бұл бүтін шаруашылық объектіні құрайтын ішкі буындардың: цехтар, учаскелер, бөлімдер, лабораториялар және басқа да бөлімшелердің құрамы мен ара-қатынастары. Оның жалпы, өндірістік және ұйымдық құрылымы болады.

Кәсіпорынның ұйымдық құрылымы - бұл басқару аппараты бөлімшелері және олардың өзара байланыстары мен өзара бағыныштылығының құрамы.

Кәсіпорынның басқару аппараты - басқарушылық шешімдерді дайындауға және оны жүзеге асыруға жауапкершілік жүктелген басшылар мен мамандар тобы. Басқару аппаратының ұйымдық құрылымы бірнеше буын сандарымен сипатталады, көбіне үш буынды жүйе қолданылады: президент (директор, басқарушы) - цех (бөлім) басшысы - мастер (бригадир) . Әрқайсы өзіне жүктелген жұмыс учаскесіне жауапты болады.

Басқару құрылымының түрлері: сызықты, функционалды, сызықты-функционалды, сызықты-штабты, өнімдік, дивизионалды, жобалық, матрицалық, бағдарламалы-мақсатты, бригадалық, төңкерілген пирамида түріндегі басқару құрылымдары болады.

Сызықты басқару құрылымы ең қарапайым болып саналады және де ол екі деңгейлі еңбек бөлінісін көрсетеді: басшы-орындаушы.

Функционалды ұйымдық құрылым көп жағдайда дәстүрлі немесе классикалық деп те атайды. Осы құрылымдағы бөлімшелер қызметінің нақты сипаттамалары ұйым қызметінің басты бағыттарын қамтиды. Ұйым қызметінің дәстүрлі функционалды зоналарына (аймақтарына) маркетинг, өндіріс және қаржы бөлімшелері жатады. Бұл ұйымдық құрылымның негізгі идеясы мамандандыру артықшылықтарын толықтай пайдалану және басшылықтың шамадан артық болмауын қадағалайды.

Дивизионалдық құрылым да ұйымды құрылымдық бөлімшелер мен элементтерге бөлу тауарлар мен қызмет түрлері бойынша, сатып алушылар топтары немесе географиялық аймақтар бойынша жүргізіледі. Бұл құрылымдарды сәйкесінше келесідей атайды: өнімдік құрылым, сатып алушыға бағытталған құрылым, аймақтық құрылым.

Көлденең еңбек бөлінісіне негізделген функционалды және дивизионалды құрылымдармен салыстырғанда сызықтық құрылымның элементтері тік сызық бойынша бағынышты иерархиясы болады.

Сызба-2. Басқарудың сызықтық құрылымы.

Сызба-3. Басқарудың функционалдық құрылымы.

Сызықтық құрылым көп үлкен емес ұйымдар үшін тиімді. Ұйымның өсуіне байланысты басқарудың түрлі деңгейлеріне маманадар мен эксперттерді тартудың қажеттілігі туындайды. Бұл жағдайда құрылым сызықты-штабтық деп аталады. Ұйымның функционалды күрделілігінің және орындалатын жұмыстарының артуы жағдайында сызықты-штабтық құрылымды пайдаланады.

Жұмыстардың жобалық ұйымы өзінің мәні бойынша нақты мәселені (міндетті) шешу үшін құрылатын уақыттық құрылым болып табылады. Осы жұмыстар ұйымының мәні мынада: күрделі жобаны белгіленген уақытқа және белгіленген сапаға сәйкес орындау үшін ұйымның біліктілігі жоғары қызметкерлерінен бір команданы (топты) құру. Команда жоба аяқталғанға дейін бірге жұмыс жасайды.

Матрицалық құрылымдағы жоба басшылары толықтай нақты жоба бойынша қызметтің барлық түрлері мен ресурстарын интеграциялауға жауапты. Оларға қажетті барлық материалды және қаржы ресурстары бөлінеді. Жоба басшысында жобалық өкілеттік болады. Мұндай өкілеттіктер компаниядағы жұмыстарды ұйымдастыруда кең көлемде өзгеруі мүмкін.

Атқаратын қызметіне, өндіріс жағдайына, алдына қойған мақсатына байланысты кәсіпорындар әрқилы болады. Әрекет етушілердің жұмысына тереңірек талдау жасау үшін атқаратын қызметінің түрі мен мәніне, меншік түріне, салым иесі мен қадағалауына, құқықтық жағдайларға байланысты кәсіпорындар жіктеледі.

Нарықтық экономикада иелік етуге байланысты екі топтағы кәсіпорын болады. Бірі - жекеменшік, екіншісі - қоғамдық.

Қазақстанда қолданылып жүрген заңдарға сәйкес кәсіпорындардың мынадай ұйымдық-құқықтық формалары бар:

мемлекеттік кәсіпорын;
серіктестік: толық серіктестік, аралас серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
акционерлік қоғам.

Мемлекеттік кәсіпорындар 3 топқа бөлінеді:

Бюджеттік кәсіпорындар. Бұл топқа заңды, шаруашылық дербестігі жоқ кәсіпорындар енеді. Өз жағдайына қарай олар мемлекеттік әкімшілік жүйесіне енеді, тікелей тұрғыдан бір министрлікке немесе жергілікті басқару органдарына бағынады. Олар пайдадан салық төлемейді, олардың бүкіл табысы мен шығысы мемлекеттік бюджет арқылы өтеді. Олар сыртқы қаржы көздерін пайдаланбайды, мемлекеттік қазына есебінен қаржыландырылады. Кәсіпорын басшыларын мемлекеттік органдар тағайындайды. Бюджеттік кәсіпорындарға байланыс жүйесі, верфтер т. б. жатады.
Мемлекеттік корпорациялар. Бұл кеңінен тараған ұйымдық формадағы мемлекеттік кәсіпорындар. Олар белгілі бір құқық субъектілері және өзіндік меншікте мүліктері бар кәсіпорындар. Мемлекеттік корпорациялар мемлекет иелік ететін акциялар арқылы акционерлік қоғам формасында да құрылуы мүмкін. Мемлекеттік қызметті коммерциялық негізде тиісті министрліктер мен ведомстволардың бекіткен жоспарына сай жүргізеді. Мұндай қызметтің экономикалық негізін мемлекеттік қорлар есебінен құралатын өзіндік капиталы, акционерлік капитал және капиталистік пайда құрайды.
Аралас компаниялар. Олар АҚ және ЖШС формасында құрылады, акциялары мемлекет пен жеке салымшылардың қолында болады. АҚ-р туралы заңға сәйкес аралас компаниялар заңды иегер коммерциялық жеке фирмалармен салыстырғанда бірқатар жеңілдіктер мен артықшылықтарды пайдаланады. Атап айтқанда, мемлекеттік несие мен қосымша қаражатты пайдалану, импорттық лицензияларды жеңілдік тәртіппен алу, сыртқы дотация т. б. жеңілдіктер.

Кәсіпорынның түрлері мен ұйымдық құрылымдары. Қазақстанда «Меншік туралы» заңға байланысты мемлекеттік меншіктегі, жеке меншіктегі және аралас меншіктегі кәсіпорындар құрыла алады. Кәсіпорынның саралануына тоқталсақ нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде кәсіпкерлік қызметті жүргізуде, капиталды тарту және пайдалануды қамтитын әртүрлі нысандары мен тәсілдері бар. Кәсіпорын келесі нышандары: шаруашылық қызметтің түрі, меншік нысаны, сандық көрсеткіштер, маңызы және аумақтық орналасуы, ұйымдық- құқықтық түрлері және басқа да нышандары бойынша сараланады.

Меншік нысандары бойынша кәсіпорын түрлері кәсіпорындар түрлі белгілеріне қарай бөлінеді:

сала түріне байланысты;
шаруашылық іс-әрекетінің түріне байланысты;
құқықтық жағдайына байланысты;
меншік жағдайына байланысты.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес коммерциялық ұйымдар тек келесідей түрлері құрылуы мүмкін:

шаруашылық серіктестіктер;
акционерлік қоғамдар;
өндірістік кооперативтер;
мемлекеттік кәсіпорындар.

Коммерциялық емес ұйымдар заң актілерімен қаралған діни бірлестіктерден, қоғамдық қорлардан, тұтыну кооперативтерінен, акционерлік қоғамдардан, қоғамдық бірлестіктерден және тағы басқа ұйымдық нысандарынан кұрылуы мүмкін.

Мемлекеттік кәсіпорындар - бұл негізгі қорлары мемлекет меншігінде болатын және басқару органдарын мемлекет тарапынан ұйымдар тағайындайтын кәсіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік кәсіпорын бюджеттік болса, ол мемлекеттік бюджеттен қаржылындырылады. Ал, егер кәсіпорын мемлекеттік ұйымдардың қарамағында болса, ол кәсіпорын қазыналық болып есептелінеді.

Мемлекеттік кәсіпорындарға жататындар:

шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорын. Ол өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді, бірақ мемлекет міндеттемелері үшін жауапты болмайды;
оралымды басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын) мемлекеттік кәсіпорын.

Мемлекеттік кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді және оның салымдар (үлестер, жарналар) бойынша, соның ішінде кәсіпорын қызметкерлер арасында бөлуге болмайды. Мемлекеттік кәсіпорын уәкілдік берілген мемлекеттік органның шешімі бойынша құрылады. Шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорын өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлкімен жауап береді.

Қазыналық кәсіпорын - оралымды басқару құқығымен мемлекет мүлкіне ие болған кәсіпорын. Қазыналық кәсіпорын Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқару органының шешімімен құрылады. Қазыналық кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның Жарғысында көрсетілген (белгіленген) мақсаттармен және міндеттермен анықталады.

Сызба-4. Қазақстан Республикасы экономикасының ұйымдық-құқықтық нысанға байланысты кәсіпорындар сыныптамасының негізгі сызбасы.