Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
М.С. Караманова
Қ.Қ. Төлепберген
ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ
АССАМБЛЕЯСЫ
Қызылорда, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 314.156.2: 950(574): 371.671.12
М.С. Караманова
Қ.Қ. Төлепберген
ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ
АССАМБЛЕЯСЫ
(көмекші оқу құралы)
"Компас"баспасы
Қызылорда, 2019
ӘОЖ 314.156.2: 950(574): 371.671.12
Баспаға Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Ғылыми әдістемелік Кеңесінің шешімімн ұсынылған (Хаттама №4, 24.04.2019 ж.)
Авторлар: М.С. Караманова , Қ.Қ. Төлепберген
Пікір жазғандар: У.С.Ибраев - Қызылорда облысы әкімі аппаратының Қоғамдық келісім орталығы КММ-ң директоры, т.ғ.к.
А.Н. Аңсатова - Қорқыт Ата ҚМУ-ң Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасының профессоры, т.ғ.к.
С. Жусупов - Қорқыт Ата ҚМУ-ң Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасының доценті, т.ғ.к.
Қазақстан халқы Ассамблеясы (көмекші оқу құралы) - Қызылорда, 2019, 1 ... бет.
Оқу құралда Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылу тарихы, қызметі, бүгінгі
таңда мемлекетіміздегі халықтар достастығын нығайтудағы рөлі, көпэтносты қоғамда этносаралық және конфессияаралық қатынастарды үйлестіруші орган ретінде, қоғамдағы келісім мен бейбітшілік орнатудағы орны зерттеліп, Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсына қосымша оқу құралы ретінде оқытушыларға, студенттерге, магистранттарға арналады.
"Компас"баспасы
Қызылорда, 2019
КІРІСПЕ
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығындағы КСРО-ның ыдырауы үдерісі ішкі және әлемдік саясатта үлкен өзгерістерге алып келді. Алып державаның ыдырау себептерінің құрамдасы көпұлтты елдегі ұлт мәселелерінің шешілмегендігінде еді. Бұрынғы империяның орнында пайда болған жас тәуелсіз мемлекеттерге ауыр мұралар қалды. Олардың ішінде аса күрделілерінің бірі ұлттық тұрақтылық және келісімді сақтау мәселесі болды. Бұл сынақтан бұрынғы кеңес республикалардың көпшілігі сүрініп жатты. Уақыт талаптарына сәйкесінше жауап беріп тұрақтылықты сақтаған республикалардың бірі - Қазақстан болды. Сондықтан посткеңестік елдердегі этникалық қатынастарды Қазақстан тәжірибесімен салыстыра отырып зерттеу отандық тарих ғылымы үшін өзекті болып табылады. Кеңес елінде ыдырау процесі жүргенде көптеген шетелдік саясаткерлер мен социологтар үлкен этникалық жанжалды нақ Қазақстаннан шығуы мүмкін деп болжаған еді. Бірақ біздің еліміз: билік пен халық бұл сынақтан абыроймен өтті. Шетелдік және Қазақстан мамандарының дискустары мен тұжырымдамаларын, дәйектер мен дәлелдерін, негіздемелік базасын саралауда көкейтесті. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың елдегі ұлттық татулық пен тұрақтылықты сақтаудағы ерен еңбегін бүкіл әлем мойындап отыр [1]. Сондай ілкімді істерінің бірі 1995 жылы Қазақстан халықтары Ассамблеясының құрылуы болды. Жаңадан құрылған институт Қазақстандағы тұрақтылықтың сақталуындағы орны айрықша еді. 20 жылдан астам уақыттың ішінде елдегі ұлттық келісімді сақтаудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының орны ерекше. Бүгінде ол халықаралық мәнге ие болып отыр. Осы орайда Ассамблеяның 20 жылдық тарихи тәжірибелерін зерделеу, атқарған іс-шараларының ұзын ұрғасын қорытындылау заманауи Қазақстан тарих ғылымы үшін өзекті екендігіне күмән жоқ.
Посткеңестік республикалар тәуелсіз даму бағытына түскеннен кейін егемендікке барар жолда бірқатар қиындықтарға тап болғаны белгілі. Өтпелі кезең қиындықтарымен, яғни экономикалық дағдарыс, әлеуметтік тұрақсыздық, саяси айқындылықтың жоқтығымен бірге, этносаралық қатынастардың шиленісуі үлкен мәселеге айналды. Бұндай шиеленістердің қақтығыстарға ұласуы жиіледі. 1991-2001 жылдар аралығында бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдерден 9 млн адам саяси тұрақсыздыққа, соның ішінде ұлттық қақтығыстарға байланысты қоныс аударуға мәжбүр болған. Сол себепті тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында дербес мемлекет ретінде қалыптасудың алғышарты болатын этносаралық қатынастарды үйлестіру жолдарын іздестіру аса маңызды міндет болды.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуының жиырма жылдық тарихы Қазақстан халқының даналығы, тұңғыш Президент - Ұлт көшбасшысы Н. Назарбаевтың көрегендігі, салиқалы саясаты этносаралық келісім мен қоғамдық бірлікті қамтамасыз етуге негіз болды. Осындай саясаттың негізінде, айналасында ұлтаралық шиеленістер, соның ішінде қанды қақтығыстардың болып жатқанына қарамастан Қазақ елі қоғамдық келісім мен татулығын сақтай алды. Азаматтық келісім елдің динамикалық тұрғыда дамуына әрі әлемдегі дамыған елу елдің қатарына енуіне мүмкіндік берді. Сондай-ақ, дамудың 2050 жылға дейінгі стратегиясын ұсына отырып, жетекші отыз елдің ортасынан орын алуды межелеуге негіз жасады. Этносаралық толеранттылық пен қоғамдық келісімнің қазақстандық моделін қалыптастыру үшін әлемдік тәжірибеде жоқ, өзіндік қағидаттар қажет еді. Бұл қағидаттарды қалыптастыру Қазақстан қоғамдық ғылымдары үшін аса өзекті болды. Сонықтан, этносаралық қатынастар тәжірибесінің алтын қорынан орын алуға лайықты, нақты әрі позитивті нәтижелерге ие, ондаған жылдар бойы өмірлік сыннан өткен және халықаралық қауымдастық мойындаған қайталанбас шешімдер қабылдануының барысын саралау қашанда көкейтесті.
Н. Назарбаевтың этносаралық толеранттылық пен қоғамдық келісімнің қазақстандық моделі осындай талаптар негізінде тәжірибеге енгізілді. Ол қазіргі кезеңде өзара тығыз байланыстағы ғаламның негізгі құрамдас бөлігі ретінде табысты дамып отырған тәуелсіз мемлекеттің, яғни Қазақстан жолы деген атпен әйгілі. Оның басты діңгегі - Қазақстан халқы Ассамблеясы, этносаралық қатынастарды үйлестірудің теңдесіз институты.
Қазақстан халқы Ассамблеясының жиырма жылдық даму тарихының тәжірибесін жан-жақты талдау негізінде, 1992 жылы Ассамблеяны құру туралы идея көтерілген Қазақстан халықтары Форумынан бастап, оны құруды дайындау; Қазақстан Президенті, Ассамблея төрағасы Н. Назарбаевтың еңбектері мен сөйлеген сөздерін; Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын; мемлекеттік стратегия мен бағдарламаларды; Ассамблея Сессияларының, Кеңестердің, Хатшылықтың, облыстық ассамблеяның материалдары мен құжаттарын; этномәдени бірлестіктердің қызметін зерттеу; арнайы ғылыми әдебиеттерді тарихнамалық тұрғыда талдау; мұрағат деректері мен статистикалық мәліметтерді кеңінен тарту; баспасөз бен интернет материалдарына мазмұндық талдау негізінде қойылды.
1. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы ұлт мәселесіндегі қайшылықтар мен қиыншылықтар
Көп ұлтты Қазақстандағы ұлт мәселесінің, ұлтаралық қатынастарының, олардың саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени жағдайының жоғары дәрежеде болуы ел ішіндегі саяси тұрақтылықтың, бейбіт өмірдің, дамудың кепілі екені белгілі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2014 жылдың 18 қаңтарындағы Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына арналған кезекті Жолдауында Мәңгілік Ел ұлттық идеясын бастамасын көтеріп, оның жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы болып саналатындығын қадап айтты. Қазақ халқының ғана емес республикада өмір сүретін барлық ұлт өкілдерінің тілі мен дінінің әртүрлілігіне қарамастан мүддесінің, мақсатының, болашағының бір екендігін, яғни халықтардың өзара түсіністігі, сыйластығы, соның негізіндегі бейбітішілік пен тұрақтылық басты мемлекеттік құндылық болып табылатындығына көз жеткізілуде. Уақыт өткен сайын ұлтаралық татулық арқылы Қазақстанның тәуелсіздігі нығайып келеді. Саяси, идеологиялық ерекшелігіне орай жабық есік саясатын ұстанған кеңестік тоталитарлық жүйе тұсындағы қазақ ұлтының, республиканы мекендеген өзге де халықтардың ұлттығын, мәдениетін, тілін, ділін, дінін, өзін-өзі қорғауы кеңестік халықтың құрамдас бөліктері ретінде социалистік құрылыс тұсында сақтап қалуы күрмеуі қиын күрделі мәселелердің бірі болғандығы белгілі. Қазіргі ұлт саясатымен кеңестік коммунистік ұлт саясатын мүлде салыстыруға келмейді. Кеңестік мемлекеттің 70 жылдан аса үстемдік еткен коммунистік ұлт саясатының салдары жекелеген адамдардың тағдырына ғана емес, тұтастай ұлттарға, олардың саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени, рухани дамуына зардапты ықпалын тигізді.
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басындағы этностық үдерістерді Кеңестер Одағының ыдырауы мен тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуынан туындаған саяси және экономикалық факторлар айқындады.
Тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның этнодемографиялық жағдайы айтарлықтай жақсы болмады. Мемлекет құраушы ұлт - қазақтардың Қазақ КСР-і деп аталған кеңестік ұлттық мемлекеттілік формальды сипатта еді және оған жаңа мазмұндық сипат беру қажет болды. Ал республика тұрғындарының негізгі бөлігі орыс тілінде сөйледі. Орыс халқының басым бөлігі қалаларда тұрды және өндіріс орындарында еңбек етті. Елдегі басқа этностар, шын мәнінде, әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмір ағымынан тыс қалып жатты.
1989 жылы қаңтарда КСРО-дағы соңғы халық санағы өткізіліп, санақ қорытындысы бойынша Қазақстан халқының саны 16 млн. адам болды. Қазақстан халқы сандық көрсеткішпен: қазақтар -39,7%; орыстар - 37,8%; украиндар - 5,4%; немістер - 5,8%; татарлар - 2,0%; өзбектер -2,0%; белорустар мен ұйғырлар - 1.1%; корейлер - 0,6%; әзірбайжандар -0,5%-ды құрады [2, с. 45.]. Қазақстанда барлығы 130-ға жуық этностар өмір сүрді.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алғашқы халық санағы 1999 жылы өткізілді. Санақ қорытындысы бойынша Қазақстандағы демографиялық жағдайдың біршама өзгергенін көре аламыз. Республикамыздың халықының саны 14 млн. 953 мың. 246 адамды құрады. Соңғы екі халық санағы аралығында Қазақстан халқының саны 800 мың адамға азайған. Халықтың табиғи өсімі Қазақстаннан тыс жерлерге қоныс аударуынан қалыптасқан теріс миграциялық сальдоның орнын толтыра алмаған болатын.
Республикадағы халық санының азаюының себептері: шығысславяндық халықтардық эмиграциясына және Қазақстанды мекендеген неміс халқының да күрт азаюына, яғни жалпы санының 23 Германияға қоныс аударуына байланысты болды. Немістермен бірге поляк, грек, литвалық, латыш, эстон халықтарының да саны азая түсті. Сол уақыттары түркі халықтарының саны мен үлес салмағы едәуір арта бастады. Қазақстан халқының құрылымында қазақтардың үлес салмағы едәуір арта бастады. 1999 жылы Қазақстан халқының құрылымында қазақтардың үлес салмағы 53,4%-ға жетуіне, тарихи Отанына қайта келген қазақтар себеп болды.
Ұлтаралық қақтығыстар 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында Әзірбайжан, Армения, Өзбекстан, Грузия, Молдавия, Қызғызстан, Балтық жағалауы сияқты елдер мен бұрынғы КСРО кеңістігінің басқа да аймақтарында орын алып жатты. Бұрынғы Кеңес Одағы кеңістігіндегі этносаралық қақтығыстар әртүрлі формаларда көрініс тапты: Ресей Федерациясына Шешенстанда; Кавказдағы армяндар мен әзірбайжандар арасында; Молдавияда Приднестроевьеде қақтығыстар орын алды. Тіл саясаты Балтық елдері мен Украиндағы этносаралық дағдарыстарға себеп болды.
Кеңес Одағының ыдырауы азық-түлік пен күнделікті тұтыну тауарларының тапшылығын туындатып, жағдайды қиындатты. Жылдар бойы қалыптасып, жұмыс жасап келген шаруашылық, көлік, гуманитарлық салалардың жабылуына алып келді. Бұл күрделі кезең туралы американдық маман М. Олкотт Қазақтар (Казахи, 1987) атты еңбегінде: Республиканың экономикасы өте күрделі жағдайда еді. Баға тез өсіп, тауар тапшы болды. Бұқаралық ақпарат құралдары теміржолдардағы жүктердің жиналып қалуы мен әуе рейстерінің кейінге қалдырылуы жөніндегі ақпараттарға толы болды. Мұндай жағдайда адамардың жүйкесі сыр бере бастады деген мәліметтер береді.
Мұндай күрделі саяси-экономикалық дағдарыс жағдайында этносаралық қатынастардың шиеленісуі мен қақтығыстарға алып келуі мүмкін деген болжамдарын жасады. М. Олкотт мұдай шиеленісті жағдайларда: көпұлтты демократиялық мемлекеттердің негізі болып табылатын ұлттық және діни толеранттылық идеалдары сырт қалуы мүмкін деп атап көрсеті [3, с. 58].
Бұл біздің елімізде орын алған тарихи жағдайларға сәйкес мейлінше шиеленіскен этносаралық қақтығыстардың орталығына айналады деген көп болжамдардың бірі ғана еді. Мысалы, З. Бжезинскийдің Ұлы шахмат тақтасы атты еңбегінде бұл елдер екінші Югославия, Азиялық Балқан аймағына айналады деген болжам жасағаны белгілі. Мұндай сеуегей болжамдардың орындалмауының бірден бір себебі - Елбасы - Н. Назарбаевтың салмақты, салиқалы, көреген ұлттық саясаты болды деп түсінген жөн.
Егер М. Олкоттың зерттеулеріне назар аударсақ, Орталық Азиядағы кеңестік дәуірден қалған аса ауыр мұра ұлтаралық қатынастар болатын-ды. Бұл аймақтағы әрбір республика атауы оның жергілікті тұрғындарының атауымен аталса да, бір ұлттың шаңырағы емес еді.
Мұндағы ұлтаралық қарым-қатынастың күрделілігі әсіресе қырғыз, өзбек, тәжік арасындағы және қазақ, өзбек, түркімен арасындағы жер дауынан, яғни бір-біріне деген территориялық талаптардан көрініс берді. Сонымен бірге, бұл аймақтарда орыс халқының үлес салмағы да елеулі болатын [3, с. 50].
Бұл жерде М. Олкоттың Орталық Азиядағы жас тәуелсіз мемлекеттердің даму моделі туралы талдауларына назар аударарлық. Ол Средняя Азия: катапультирование в независимость деген еңбегінде аталмыш мәселе бойынша төмендегі пікірін білдіреді.
Өзбекстан экономикалық дамудың түріктік үлгісі мен қытайлық бағытын үлгі ретінде алды. Тәжікстан негізінен парсы үлгісін құп көрсе, Түркіменстан ирандық үлгіні таңдады. Өтпелі кезең қиындығы ең ауыр тиген Қырзғызстан түріктік үлгіні таңдады.
Қазақстанның даму үлгісі жайлы М. Олкотт: Аймақтағы барлық жетекшілердің ішінде қазақ Президенті Н. Назарбаев дамудың қандай да бір жеке үлгісін қабылдауға ыңғай білдірген жоқ. Ол Оңтүстік Корея, кейін Түркия және американдық үлгідегі нарық экономикасын тікелей Қазақстанның жағдайына бейімдеудің шетелдік тәжірибесі бойынша ізденістер жүргізген кезеңдерді басынан өткізді, - дейді. Қазіргі кезде Назарбаев Қазақстанның дамуы қандай болуы керек деген сұрақтың жауабы Қазақстанның өзінде екендігін терең түсінді, деген тұжырым жасаған [3, с. 57-58.].
Мұндай ұстаным бүгінгі таңда баршаға аян Қазақстандық жол ретінде жүзеге асырылуда. Экономикалық, саяси және этносаралық келісім мен тұрақты дамудың орталығына айналды.
Ал көрші елдерге келетін болсақ, Өзбекстанда қайта құру заманында-ақ аз ұлттарға қарсы, соның ішінде месхеттік түріктерге қарсы ұлтаралық қақтығыстар белең ала бастағанды. Өзбекстанның тәуелсіздік алуына байланысты ондағы славян халықтарының миграциялық толқыны кең етек алды. Алайда, мейлінше шиеленіскен ұлтаралық қақтығыстардың орталығы Тәжікстан болды. Кеңес Одағының ыдырауы бұл жердегі қан төгіске жол ашқан азамат соғысына алып келді. Көпұлтты Қырғыстанда да өте күрделі ұлтаралық ахуал қалыптасты. Қырғызстан аумағының бір бөлігі Ферғана өңірінде тұр. Ондағы жер мәселесі қырғыздар мен өзбектер арасындағы қақтығыстарға алып келді. Айналысындағы экономикалық, саяси және этносаралық қатынастар дағдарысы жағдайында Қазақстан этносаралық және дінаралық татулық пен келісімнің, бейбітшіліктің кіндігі болып қалды. Әрине, бұл жетістік көрші елдер мен әлемдік қауымдастықтың қызығушылығын тудырып отыр. Жер шарының қай түкпірін алып қарасақ та, барлық елдер этносаралық және дінаралық келісімді табу жолындағы ізденістер үстінде келеді. Сол себепті де Қазақстан Республикасының бұл бағыттағы тәжірибесі баға жетпес жалпыадамзаттық құндылық болып отыр. Ол қалай қалыптасып, оған қалай қол жеткізілген еді? Ол дайын күйінде беріле салмағандығы және қысқа мезеттегі тәжірибенің нәтижесі емес екендігі түсінікті. Қазақстандағы этносаралық келісім мен дін-аралық татулық Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тарапынан жүйелі жүргізілген ізденістің, ғылыми тұрғыда негізделген саясаттың нәтижесі болатын.
Сонымен, этностық, конфессиялық және мәдени тұрғыда біркелкі емес қоғам қалайша тұтастықтың берік негізге ие болып отыр? Этносаралық татулық пен келісімнің қазақстандық моделін қалыптастыру жолының мәні неде? Бұл модель адам болмысының мейлінше қайшылықты болып келетін факторларын біртұтастыққа, ортақ үйлесімге ұйыта алады. Бұл мемлекет, бір жағынан алғанда, 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұратын көпұлтты мемлекет болса, екінші жағынан алғанда, ол унитарлы мемлекет болып табылады. Сонымен бірге, мемлекеттің атауы мемлекетқұрушы ұлттың жетекші рөлін айқындап тұрса, екінші жағынан алғанда, әрбір ұлт пен ұлыс осынау бірлік пен тұтастық арқылы өз мүдделерін жүзеге асыруға мүмкіндік алады.
Бұл жолды жүзеге асырудың негізі Қазақ елінің егемендікке бағыт ала бастаған кезеңінен қалана бастаған еді. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасынан кейін 1988 жылы республика басшылығы құғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылып кеткен Алаш қайраткерлерін, ұлт-азаттық күрес жетекшілерін ақтау арқылы тарихи әділеттілік орнатуды қолға алды. Мұндай іс-шаралардың аса маңызды құрамдас бөлігі ретінде 1989 жылы 22 қыркүйекте Тілдер туралы Заңның қабылдануы ерекше мәнге ие болған еді. Бұл Заңда қазақ тілі тұңғыш рет мемлекеттік тіл деп жарияланды.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданып, аса құнды осынау тарихи құжаттың негізінде Қазақстан халқының бірлігі басты ұстаным етіп алынған еді. Бұл тарихи құжат: Қазақ Кеңестік Социолистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Республиканың барлық азаматтары үшін лайықты және тең тұрмыс жағдайын жасауға ұмтыла отырып, Республикада тұратын халықтарды топтасту мен олардың достастығын нығайтуды бірінші кезекті міндет санай отырып, жалпыға бірдей адам құқықтары декларациясын және ұлттардың өзін-өзі билеу құқығын тани отырып, қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершілікті ұғына отырып, ізгілікті демократиялық құқылық мемлекетті құруға бел байлауды негізге ала отырып, Қазақ Кеңестік Социолистік Республикасының мемлекеттік егемендігін жариялайды және осы Декларацияны қабылдайды деген жолдармен басталады.
Декларацияның баптары бейбітшілік, келісім және бірлік идеяларына негізделген. Мәселен, декларацияның 5-бабында: Республика аумағында тұратын азаматтарға олардың қай ұлтқа және қай партияға жататындығына, тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына және діни нанымына, жұмысының түріне, тұрғылықты жеріне қарамастан, КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көзделген барлық құқықтар мен бостандықтарға кепілдік беріледі. Азаматтық және ұлттық тең құқығына қол сұғу заң бойынша жазаланады делінген. Ал Декларацияның 12-бабы бойынша тең мүмкіндіктер жасауға кепілдік беріледі [4].
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. 1992 жылы 2 наурызда Қазақстан әлем қауымдастығының тең құқықты мүшесі ретінде БҰҰ құрамына қабылданды. Сол жылы 5 қазанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында сөйлеген кезінде Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңес шақыруды ұсынып, ЕҚЫҰ үлгісінде Азиялық құрылым жасаудың қажеттілігіне әлемдік қауымдастықтың ерекше назарын аудартты [5, 16-17-б.].
Сондай-ақ, Қазақстан күллі әлемге өзін бейбіт сүйгіш ел ретінде паш етті. 1991 жылы 29 тамызда Елбасы Н. Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу туралы жарлыққа қол қойды. Осылайша, Қазақстан үшін өте күрделі болып келген мәселе шешіліп, еліміз ядролық қару-жарақтың әлеуеті жайында: 1991 жылдың басына қарай Қазақстан аумағында жаппай қырып-жоятын қарудың орасан арсеналы болды, ол континентаралық баллистикалық зымырандарға арналған 1216 ядролық боеголовкалар мен ауыр бомбалағыштарға арналған ядролық зарядтарды қамтитын [6, 17-29-б.].
Мұның бәрі - татулық пен келісім идеясы тек Қазақстанның ішкі саясатында ғана емес, бұл бағыт логикалық тұрғыда әрі негізді түрде халықаралық аренада да өз жалғасын тапты. Өз ішінде татулық пен келісімді қамтамасыз етіп және сол арқылы әлемдік қауымдастықты мойындатып, одан беделді орын алғаннан кейін ғана бұл іске басқа елдер мен жалпы халықаралық ұйымдарды шақыра алсаң керек-ті. Қазақстан бүгінгі күні мұндай құқыққа ие болып отыр және ол ұлтаралық келісім мен татулықтың қазақстандық моделінің құрамдас бөлігі болып табылады. Этносаралық және дінаралық татулық пен келісімді сақтаудағы аса маңызды өмірлік мәселені шешудің нәтижесінде Қазақстан мен оның лидері Елбасы Н. Назарбаев Еуразиялық интеграция идеясы мен ҰҚШҰ (ОДКБ), ШЫҰ (ШОС) сынды ғаламдық жобаларды жүзеге асыруда белсенді саясат жүргізіп келеді.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік ұлттық саясатындағы басты саяси-идеологиялық бағыттарының бірі - шетелдердегі қазақ диаспорасының тағдырына қатысты қалыптасты. Бұл бағытта мемлекет тарапынан бірқатар маңызды құжаттар қабылданып, іс-шаралар жүзеге асырылды. Мұндай игілікті істерге бастама жасаған Дүниежүзі қазақтарының І Құрылтайы болды. Ол 1992 жылы 28 қыркүйек - 4 қазан аралығында Алматыда өткізілді. Құрылтайда Елбасы Н. Назарбаев сөз сөйлеп, дүниежүзіндегі қазақ диаспорасының тағдырына қатысты мемлекеттік саясатының қандай болатындығы жөнінде ойын ортаға салды.
Шетелдегі диаспора мәселесі бойынша нақты саясатты айқындау мен оны жүзеге асыру әрбір өркениетті мемлекеттің маңызды қызметі болып табылады. Құрылтайда сөйлеген сөзінде Елбасы Н. Назарбаев: Бүгінгі Құрылтайдың басты мақсаты - бүкіл әлемдегі қазақ қауымының болашағы жөнінде ойласу, ұлтымыздың тарихындағы осынау ерекше белестің тұсында ендігі тағдыр-талайымыздың қалай өрілетінін талқылау деп, атап көрсетті. Құрылтайдың басты міндеті - тәуелсіз жас мемлекеттің шетелдердегі диаспорамен етене байланыс орнатудың жолдарын айқындау еді.
Құрылтай әлемнің түкпір-түкпіріндегі қазақ диаспорасы тұтас қазақ ұлтының құрамдас бір бөлігі, шетелдердегі өкілі екенін паш етті. Елбасының сөзімен айтқанда: Қазақ диаспорасының қалыптасуы - зерделі жанды таң қалдыратын құбылыс. Әрбір үш адамның біреуі атамекенінен жырақта жүрген қазақтан басқа халықты атау киын шығар. Қазір әлемнің 40-тан астам елінде үш жарым миллиондай қазақ өмір сүріп жатыр... Бірақ бәріне тән, бәріне ортақ нәрсе - сағыныш, атамекенді аңсау [7, 10-11 б.].
1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабылданды. Бұл Конституция Елбасы Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткеніндей, Қазақ жерінде мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың, тәуелсіз елдің барлық азаматтарының жақындасуына мүмкіндік жасаған еді [8, с. 175.].
Конституция бойынша қазақ тіл - мемлекеттік, ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретіндегі мәртебеге ие болды.
1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум бойынша Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды. Конституцияның Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы... деп басталуы Қазақ жерінің онда тұрып жатқан барлық ұлттар мен ұлыстардың Отаны екенін нақты айқындап тұрса керек. Сонымен бірге, Конституцияның 7-бабы бойынша қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі бекітіліп, орыс тілінің ресми тіл ретінде қолданыла алатын мүмкіндіктері кеңейтілді [9, 8-б.].
Қоғам өміріндегі аса маңызды саяси шаралардың бірі 1995 жылы болған. Ол Қазақстан халықтары Ассамблеясының құрылуы еді. Ассамблея құрылған уақыттан бері біздің ортақ шаңырағымыздың берік құрылымының бірі болып табылады. Ассамблея еліміздегі саяси тұрақтылық, татулық пен этносаралық келісім институтына айналды.
2. Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы
Елбасы Н.Ә. Нaзaрбaев еліміздегі ұлттық мәдени ортaлықтaрдың жетекшілерімен кездесіп, республикадaғы ұлтaрaлық келісімді сaқтaу және оны одaн әрі нығaйту үшін республикaдa жaңa қоғaмдық институт - Президент жaнындaғы консультaтивті-кеңесші оргaн ретінде Қaзaқстaн хaлқын ортақ мүддеге біріктіретін Ассaмблея құру қажеттілігі туындaп отырғaндығын мәлімдеді, осы жылдың 1 наурызында Мемлекет басшысы Қазақстан халқы Ассамблеясын құру туралы Жарлыққа қол қойды. Жарлыққа қол қойылған сәттен бастап, Ассамблея қоғамдық маңызды саяси істердің қозғаушы күшіне айнала білді.1995 жылы 16 aқпaны бұл тұрғыдан алғанда Қазақстан тарихының жарқын беттерінің бірі болды.
Қaзaқстaн - тaрихи тaғдыры ортaқ этностaрдaн құрaлғaн унитaрлы мемлекет. Олaрды ортaқ құрылымның aясынa біріктірудің дұрыс жолы - Қaзaқстaн хaлқы Aссaмблеясын құру болды. Aссaмблеяны құру идеясынa Қaзaқстaн қоғамының тaрихи бaстаулaры aлғышaрт болды. 1993 жылғы қaбылдaнғaн Конституция мемлекеттік билік тaрмaқтaрының өзaрa тепе-теңдігі мен қaрым-қaтынaсын реттеуге қауқарсыздық танытты. 1994 жылы ХІІІ шaқырылғaн Жоғарғы Кеңес сaяси дaғдaрыс сaлдaрынaн өзін өзі тaрaту жөнінде шешім қaбылдaды. Осы сaяси күрделі кезеңде ел хaлқының бaсын біріктіретін этностық, нәсілдік ерекшеліктеріне қaрaмaстaн қоғамның бaрлық өкілін ортaқ мaқсaтқa жұмылдырaтын беделді ұйым құру қaжеттілігі бaйқaлды [10, 304 б.].
Жaңа құрылымды іске aсыру жұмыстaры аймақтaрдa кіші ассамблеялар құрудан бaстaлды. Қaзaқстaн хaлқы Ассaмблеясы қоғaмды топтастырушы тетіктердің біріне aйнaлды. Шынындa, ол ұлтaрaлық келісімнің қaзaқстaндық моделін жүзеге acырудың мaңызды тетігі болaтын.
Ассaмблеяның бaсты мaқсaты: Қaзaқстaндaғы бaрлық этностaрдың рухaни тұрғыдa қaйтa жaнғыруы мен дaмуын қaмтaмaсыз етіп, өркениеттік және демокрaтиялық ұстанымдaрғa, мемлекеттік ұлттық сaясaттa бaрлық этностaрдың мүддесіне деген құрметке негізделген ұлтaрaлық қaтынaс мәдениетін қaлыптaстыру. Бaрлық облыстaрдa кіші Ассaмблеялар құрылып, олaрдaн сессияғa 260 делегат сaйлaнды. Сессия 1995 жылы 24 нaурыздa Алмaты қaлaсындa өтті және оның құрaмынa 40 ұлттық-мәдени ортaлықтың өкілдері кірді. Сессиядa Н.Ә. Нaзaрбaев бaяндaмa жaсaп, Ассaмблеяның ұйымдaстырушылық құрылымдaрын белгіледі [11, 46 б.].
Ассамблея құру идеясы қоғамды топтастырушы күш ретіндегі тұжырымдама негізінде ұсынылған болатын. Ассамблея мемлекеттік басқару деңгейіндегі ұлттық саясатты жетілдіруге белсенді түрде атсалысты. Ассамблея Президент жанындағы ұжымдық орган ретінде, ал облыстық бөлімдері облыстық әкімшілік жанындағы орган ретіндегі мәртебеге ие. Ассамблея құрылған кезден бастап ұлттық саясаттың барлық бағыттары бойынша мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатысып келеді. Құрылым этномәдени бірлестіктерді құрамына біріктіреді және олардың жетекшілері Қазақстан халқы Ассамблеясы мен кіші ассамблея мүшесі болып табылады. Ал 2008 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы Заң қабылданды.
Ассамблея мен этномәдени орталықтар тарапынан көтерілетін бастамалар мемлекеттік деңгейдегі қолдауға ие болады. 1995 жылы сәуірде Қазақстан халқы Ассамблеясы республика тарихында алғаш рет Қазақстан республикасы Президентінің өкілеттілігін 2000 жылы 1 желтоқсанына дейін ұзарту жөніндегі жалпы халықтық референдум өткізу туралы бастама көтерді. Мұндай маңызды қоғамдық бастамадан кейін іс жүзінде Ассамблея көпұлтты Қазақстан халқын топтастыратын белсенді қоғамдық институтқа айналды. Қазақстан халқы Ассамблеясы 1995 жылғы Конституцияның қабылдануына да үлкен қолдау білдірді. Бұл тарихи оқиғалар еліміздегі қоғамдық саяси және құқықтық ахуалға оң өзгерістер әкелгені баршамызға аян.
Қазақстан халқы Асамблеясы сан алуан этностарды азаматтық тұрғыда топтастырудың қуатты құралдарының біріне айналды. Жалпы алғанда, өз қызметінің алғашқы күндерінен бастап Ассамблея еліміздегі этностар мәдениетінің қайта жаңғыруы мен дамуына елеулі үлес қосып келеді. Наурыз мейрамы, корей, неміс мәдениетінің фестивальдері, татарлар мен башқұрттардың сабантойы жалпы халықтық сипатқа ие болып, дүнгендер, курдтар сияқты, т.б. халықтардың мейрамдары мен түрлі форумдары республикалық деңгейде дәстүрлі түрде өткізіліп отыр [12, c. 400].
Ассамблеяның белсенді қызметінің нәтижесінде Қазақстандағы этностардың мәдени өмірі жандана бастады. Ассамблея этникалық топтар арасындағы ұйымдастыру жұмыстарының орталығына айналды. Ассамблея органдарына мемлекеттік мәртебе берілуіне байланысты этномәдени орталықтардың мәселелері жедел шешімін тауып, кейбір өзекті мәселелер бойынша үкімет деңгейіндегі шешімдер қабылдануда. Ассамблея Кеңесінің шешімімен этномәдени орталықтарға қаржылай және ұйымдастыру жұмыстары бойынша көмек көрсету мақсатында республикалық қор құрылған. Бұл қордың бөлімшелері әрбір облыстарда ашылды.
Қазақстан халқы Ассамблеясы республикалық Ақиқат және Мысль журналдарының құрылтайшысы және де ассамблея жанынан шығатын Достық - Дружба журналы шығарылды. Қазақстан халқы Ассамблеясында 1996 жылдан бері 1 мамырд - Қазақстан халқы бірлігінің мерекесі ретінде атап өту идеясын ұсынған еді [13, 266-б.]. Бүгінгі күні Қазақстан халқы Ассамблеясы еліміздегі әрбір этностың мүддесін қорғайтын қоғамдық бірлестік. Ассамблея көпұлтты Қазақстан халқын топтастырушы институт ретінде қалыптасып болды деуге толық негіз бар. Ассамблея Қазақстан азаматтарын отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге, халықтар арасындағы достық пен бірлікті нығайту ісіне үлкен үлесін қосып келеді.
Ассамблеяның ең жоғарғы органы Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясы болып табылады. Ал Ассамблея Кеңесі заң жобаларын сараптамадан өткізу, мемлекеттік тіл мен еліміздегі барлық халықтардың тілін және мәдениетін дамыту, жастардың бойында қазақстандық отансүйгіштікті қалыптастыру, бұқаралық ақпарат құралдарымен тығыз байланыс орнату, халықаралық байланыстар жүргізу, әрбір этностың мәдени дамуына ықпал ету сияқты, өзге де жұмыстарды жүзеге асыруда.
2008 жылғы 20 қазанда Қазақстан Республикасының Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы Заңына қол қойылды. Осы заң этносаралық қатынастар саласындағы негізгі принциптерді айқындай отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен оның құрылымдарының мәртебесін заң деңгейінде бекітті. Этносаралық қатынастар субъектілерінің жұмысының елімізде жүргізіліп келе жатқан саяси бағытпен үндес жаңа жүйесін қалыптастырды. Заң Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ұлттық саясатты іске асыруға, қоғамдық-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік және қоғамның азаматтық институттарының этносаралық қатынастар саласындағы өзара іс-қимылының тиімділігін арттыруға бағытталған Қазақстан халқы Ассамблеясының жұмысын ұйымдастыру тәртібін айқындайды. Заңға сәйкес Қазақстан халқы Ассамблеясы ол - заңды тұлға құрылмай, Қазақстан Республикасының Президенті құратын, мемлекеттік ұлттық саясатты әзірлеуге және іске асыруға ықпал ететін мекеме [14, 200-б.].
Ассамблеяның мақсаты қазақ халқының топтастырушы рөлін арқау ете отырып, қазақстандық патриотизм, Қазақстан халқының азаматтық және рухани-мәдени ортақтығы негізінде қазақстандық азаматтық бірегейлікті және бәсекеге қабілетті ұлтты қалыптастыру процесінде Қазақстан Республикасында этносаралық келісімді қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Ассамблеяны құрады және қайта ұйымдастырады, Ассамблея қызметінің бағыттарын айқындайды, Ассамблея басшылығының лауазымды адамдарын қызметке тағайындайды.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне -- Елбасына Қазақстан халқы Ассамблеясын өмір бойы басқару құқығы тиесілі. Ассамблеяның құрылымын Ассамблея Сессиясы, Ассамблея Кеңесі, Ассамблея Хатшылығы, облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) ассамблеялары құрайды.
Ассамблея Сессиясы - Ассамблея мүшелерінің жиналысы Ассамблеяның жоғары басқарушы органы болып табылады. Сессияны Қазақстан Республикасының Президенті қажеттілігіне қарай, бірақ жылына кемінде бір рет шақырады. Кезекті Сессияны шақыру туралы өкім кезекті Сессияның өткізілетін күні, орны жене күн тәртібі көрсетіліп, ол басталғанға дейін отыз күннен кешіктірілмей қабылданады, бұл туралы ресми бұқаралық ақпарат құралдарында хабарланады. Кезектен тыс Сессия Ассамблея Төрағасының, Ассамблея Кеңесінің бастамасы бойынша немесе Ассамблея мүшелері жалпы санының кемінде үштен бірінің өтініші бойынша шақырылады жене оны өткізу туралы шешім қабылданған күннен бастап бір ай мерзімде өткізіледі. Осы айқын құрылымдалған сызбада Ассамблея Сессиясы ең маңызды орын алады. Зерттеушілердің бағалауы бойынша, сессиялардың тарихи егеменді Қазақстанның құрылуының барлық кезеңдерін көрсетеді [14, 94-б.]. Сессия тақырыбының өзі Қазақстан аумағында тұратын халықтардың амандығының негізгі шарты ретінде мемлекеттік егеменділік пен тұтастықты бекіту үшін қоғамдық келісімнің идеяларын жетілдіруге Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық-саяси жүйесін айқын бағдарлайтын өзекті мәселелердің бағыттылығын көрсетеді.
Ассамблея тарихында 27 сессия өткізіліп, онда қоғам өмірінің маңызды мәселелері мен мемлекет дамуының негізгі бағыттар талқыланды:
1 құрылтай сессиясы (1995ж. наурыз) - Біздің ортақ үйіміздегі бейбітшілік пен келісім үшін.
2 сессия (1995ж. маусым) - Өткенді ұғыну және қоғамның демократиялық реформалануы.
3 сессия (1996ж. сәуір) - Қоғамдық келісім - Қазақстанның демократиялық дамуы.
4 сессия (1997ж. маусым) - Тарихи зерде, ұлттық келісім және демократиялық реформалар - Қазақстан халқының азаматтық таңдауы.
5 сессия (1999ж. қаңтар) - Ұлттық келісім - Қазақстанның дамуы мен тұрақтылығының негізі.
6 сессия (1999ж. желтоқсан) - Достық пен келісіммен XXI ғасырға.
7 сессия (2000ж. желтоқсан) - Халықтың рухани мәдени дамуы - Қазақстанның тәуелсіздігін тұрақтандырудың негізі.
8 сессия (2001ж. қазан) - Тәуелсіздікке 10 жыл: бейбітшілік, прогресс және қоғамдық келісім.
9 сессия (2002ж. қараша) - Қазақстан халқы Ассамблеясының стратегиясы: ұлттық келісім, қауіпсіздік, азаматтық әлем.
10 сессия (2003ж. желтоқсан) - Ұлтаралық келісімнің қазақстандық моделі: тәжірибе және болашақ.
11 сессия (2005ж. қараша) - Бейбітшілік, ұлтаралық келісім мен жасампаздықтың 10 жылы.
12 сессия (2006ж.қараша) - Әр жүректе - бір ел.
13 сессия (2007ж.тамыз) - Бейбітшілік, тұрақтылық және келісім біздің ең басты ұлттық басымдықтардың айналасында қоңамды біріктіруіміз керек.
14 сессия (қазан 2008ж.) - Еліміздің күші - халықтың бірлігінде.
15 сессия (2009 ж.қазан) - Ұлттық бірлік - біздің стратегиялық таңдауымыз.
16 сессия (20.10.2010 ж.) - Қазақстан халқы Ассамблеясы: Сенім. Дәстүрлер. Ашықтық. Төзімділік.
17 сессия (18.04.2011г.) - Тәуелсіз Қазақстан: бейбітшіліктің, келісім мен жасампаздықтың 20 жылы.
18 сессия (16.01.2012ж.) - Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Қазақстан Республикасы Мәжіліс депутаттарының кезектен тыс сайлауы.
19 сессия (27.04.2012ж.) - Қазақстандық бағыт: тұрақтылық, бірлік, жаңғыру.
20 сессия (24.04.2012ж.) - Қазақстан-2050 стратегиясы: бір халық - бір ел - бір тағдыр.
21 сессия (18.04.2014ж.) - Қазақстан-2050 стратегиясы : бейбітшілік, рухани және келісім мәдениеті.
22 сессия (23.04.2015ж.) - Қазақстан-2050 Стратегиясы: бейбітшілік, руханият және келісім мәдениеті
23 cессия (21.03.2016) - Қазақстан xалқы Ассамблеясы сайлайтын Парламент Мәжілісінің депутаттарының кезектен тыс сайлауы
24 сессия (26.04.2016ж) - Тәуелсіздік. Келісім. Болашағы біртұтас ұлт.
25 сессия (26.04.2017ж.)- Жаңғырудың негізі-тұрақтылық, бірлік келсім
26 сессия (23.04.2018ж.)- Бес әлеуметтік бастама-қоғамның әлеуметтік бірлігінің тұғыры
27 сессия (29.04.2019ж.)- Бейбітшілік пен келісім формуласы:бірлік және жаңғыру [15].
Қазақстан халқы Ассамблеясының алғашқы құрылтай сессиясы Қазақстанның қазіргі кездегі мемлекеттілігін қалыптастыруға ең маңызды үлесін қосты. Ел Президенті уәкілеттілігін мерзімін ұзарту туралы референдумын басшылық етіп, Ассамлея өте өзекті әлеуметтік-саяси мәселелерді талқылау және жүйені құрушы шешімдерді қабылдау үшін беделді алаң ретінде, Қазақстанның қоғамдық-саяси жүйесінен орын алды. Қазақстанның өзін әлемдік саяси үдерістердің жаңа серпінді қатысушысы ретінде танытқан, мемлекеттік саясатқа нақты қатысуына маңызды өтініші, келесі жылдары одан да әрі дамыды. Он жылдан астам өткен уақыт бойынша шетелдік сарапшылардың Ассамблеяның осы ресурсын атап өтуі кездейсоқ емес: Қазақстан халқы Ассамблеяның әлеуетінің таусылмағаны көрінеді, және жуырдағы келешекте оның қызметіндегі саяси құрамының күшеюімен байланысты үдерістердің дамуы болады [16. 58-б.].
Ассамблея Сессиясының жұмысы әрқашан да Ассамблеяның өз институтының және біздің республикамыздың ұлттық мемлекеттік саясатының дамуының негізгі векторлары болған бірнеше бағыттарға бағытталған.
Саяси үдерістер Қазақстан азаматтарының, әсіресе этникалық топтардың қоғамдық бастамашылығына ынталандыратын әсер қалдырған. Ол әбден түсінікті, себебі тұрақтылықты емес ұлттар өкілдері қалыптасқан азаматты және әлеуметтік мәртебесін Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің саяси бағытымен әрқашан тікелей байланыстырған және байланыстырады. Оның саяси ұстанымының қолдауын ішкі саяси тұрақтылықтың негізгі шарты ретінде бағалай отырып, Ассамблеяның мүшелері қазіргі заманғы Қазақстанның тарихында страгиялық мәнге ие, бірқатар маңызды құжаттарды қабылдай отырып, өзіне жауапкершілік алған.
Мысалы, Қазақстан болмысын келешектегі демократиялауға көздеген екінші сессия 1995 жылы тамызда жаңа Конституцияның қабылдауына түркі болды. Үшінші сессия Н.Ә. Назарбаевтың қазақстандық қоғамның еуразиялық бірігуі мен демократиялануы туралы идея қалыптасты. Төртінші сессия саяси қуғын-сүргіндердің құрбандарын оңалту бойынша жұмысқа басшылық етті.
Алайда, КХА бүкіл мемлекеттік ұлттық саясатты реттеудің негізгі реттеу элементі ретінде қызмет етуінің тұтастығы мен ақылға салынған жүйесі ұлтаралық қатынастардың мәселелері шешілген және шешілетін сессияларды аса айқын көрінеді. 1999 жылы өткен бесінші және алтыншы сессиялары Қазақстанның 21 ғасырдағы ұлттық саясатының тұжырымдамалық негізін анықтады. 2002 жылы қарашада тоғызыншы сессияда Қазақстан халқы Ассамблеяның стратегиясы: ұлттық келісім, қауіпсіздік, азаматтық әлем қабылданды.
Тұжырымдамалық амалдардан басқа, ҚХА табысы мен тиімділігі Ассамблеяның құралдық ресурсын анықтайды. Мәдени-тілдің әртүрлілігі мен этностардың теңдігінің өзара танымал және сыйластыққа негізделген төзімділік дәстүрі этникааралық қатынастар саласының тәжірибелік саясатында табысты дамуда. Ассамблеяның он бесінші сессиясында оның Төрағасы Н.Ә. Назарбаев мерейтойлық сөз сөйлеуде былайша атап өтті: ... ҚХА жұмысы 21 ғасырдың - ақпарат, инновациялар мен қазіргі кездің технологиялары, сонымен қатар адам коммуникациялар саласының ғасырының талаптарына сай болуы тиіс. Ассамблеяның саяси партиялармен, ГӨҚ және азаматтық қоғамның өзге де институттарымен серіктесудің жаңа формуласын жасау қажет, олармен жаңа шарттарда жұмыс істеуді бастау қажет. ... Ассамблея жұмысын біздің ел дамуының жаңа міндеттерінің мән-мәтінін түзету маңызды. Ең алдымен, ұлттық тәрбие беру, азаматтық пен мемлекеттік тілді бекіту, этносаралық және конфессияаралық келісім сияқты бағыттар бойынша [17, 240-б.].
Ассамблеяда әр этнос пен бүкіл қазақстандық халықтардың болашағы үшін үлкен жауапкершілік жүктелген. Мемлекеттік мән-мәтінде Қазақстан Республикасы өз аумағында тұрып жатқан барлық этникалық топтардың мүдделерін қорғайды. Бұл факті мемлекеттік сәйкестілікті дамытуда стратегиялық үрдіс - барлық этностар азаматтарының біріңғай халықты құрайтын, мемлекет келешегінің тұруын есепке алады. Оған тиісті сәйкестендірілімдік қасиет болып табылады.
2010 жылы қазан айының 20-да өткізілген Қазақстан халқы Ассамблеясы. Сенім. Дәстүрлер. Ашықтық. Төзімділік атты ҚХА-ның ХVІ сессиясы, еліміздегі татулық пен тұрақтылықтың бастауы болған ҚХА-на 15 жыл толуына байланысты болды. Өнегелі ізгі бастамаларымен жаһандық бейбітшілікке зор ықпал еткен Қазақстанның тағылымды тәжірибелері әлем жұртшылығына үлгі болып келеді. Ал, 2015 жыл Қазақстан халқы Ассамблеясының жылы деп жарияланды, себебі бұл жылы ҚХА-на 20 жыл толды. Осыған орай, 23-ші наурызда Қазақстан-2050 стратегиясы бейбітшілік, руханият және келісім мәдениеті атты Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІІ сессияшы шақырылды. Сессияда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: История Ассамблеи - это история нашей стабильности. Мы её должны беречь! О ней мы должны помнить всегда! Ею дорожить! Это самое главное для народной памяти, для дружбы и взаимопонимания людей, для наших детей и внуков!,-деп, барлық қазақстандықтарды атаулы мерекемен құттықтады [17, 200-б.].
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бес институционалдық реформаны жүзеге асыруды талап етті. Біріншісі - кәсіби мемлекеттік аппарат құру. Екіншісі - заңның үстемдігін қамтамасыз ету. Үшіншісі - индустрияландыру және экономикалық өсім. Төртінші - біртектілік пен бірлік. Бесінші - есеп беретін мемлекетті қалыптастыру. Қазақстан халқы Ассамблеясының бүгінгі басты міндеттерінің бірі - 5 реформаның жүзеге асырылуына белсенді ат салысу, ұлттың ортақ болашағын қалыптастыру.
Сессиялар аралығындағы кезеңде Ассамблеяны басқаруды Қазақстан Республикасы Президентінің шешімімен құрылатын Ассамблея Кеңесі жүзеге асырады. Кеңестің құрамын Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Қазақстан халқы Ассамблеясының Қоғамдық келісім кеңестері облыс, аудан, ауыл әкімдері жанындағы немесе еңбек ұжымдарындағы консультативті кеңесші орган болып табылады. Кеңес өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын, заңдарын, Мемлекет басшысы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерін, өзге де нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ осы ережені басшылыққа алады.
Кеңес төрағасы облыс, аудан, ауыл әкімі немесе ұжымның жалпы жиналысында сайланған тұлға болып табылады, сондай-ақ төрағаны тағайындаудың басқа тәртібі белгіленуі мүмкін. Кеңес құрамы заңнамада белгіленген тәртіпте қоғамдық бірлестіктер, үкіметтік емес ұйымдар, этномәдени бірлестіктер, мемлекеттік органдар өкілдері қатарынан қалыптастырылады [18, 15 б.].
ҚХА Кеңесінің негізгі міндеті қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайту мақсатында азаматтық қоғам институттарының, саяси және үкіметтік емес ұйымдардың басқа бірлестіктердің басын бір арнаға біріктіру, Қазақстан халқы Ассамблеясының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізудің біртұтас тәсілдерін әзірлеу. Кеңес қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайту жөнінде, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен қоғамдық институттар арасындағы өзара іс-қимылды жетілдіру жөнінде ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу; Қазақстан халқы Ассамблеясының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге бағытталған қоғамдық бастамаларды, әлеуметтік маңызды, патриоттық жобаларды және бағдарламаларды қолдау және дамыту; ардагерлер, кәсіподақ, жастар бірлестіктерін және басқа да қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік ұлттық саясатты насихаттауға және іске асыруға тарту; теріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
М.С. Караманова
Қ.Қ. Төлепберген
ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ
АССАМБЛЕЯСЫ
Қызылорда, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОРДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 314.156.2: 950(574): 371.671.12
М.С. Караманова
Қ.Қ. Төлепберген
ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ
АССАМБЛЕЯСЫ
(көмекші оқу құралы)
"Компас"баспасы
Қызылорда, 2019
ӘОЖ 314.156.2: 950(574): 371.671.12
Баспаға Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің Ғылыми әдістемелік Кеңесінің шешімімн ұсынылған (Хаттама №4, 24.04.2019 ж.)
Авторлар: М.С. Караманова , Қ.Қ. Төлепберген
Пікір жазғандар: У.С.Ибраев - Қызылорда облысы әкімі аппаратының Қоғамдық келісім орталығы КММ-ң директоры, т.ғ.к.
А.Н. Аңсатова - Қорқыт Ата ҚМУ-ң Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасының профессоры, т.ғ.к.
С. Жусупов - Қорқыт Ата ҚМУ-ң Қазақстан тарихы және әлеуметтік-саяси ғылымдар кафедрасының доценті, т.ғ.к.
Қазақстан халқы Ассамблеясы (көмекші оқу құралы) - Қызылорда, 2019, 1 ... бет.
Оқу құралда Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылу тарихы, қызметі, бүгінгі
таңда мемлекетіміздегі халықтар достастығын нығайтудағы рөлі, көпэтносты қоғамда этносаралық және конфессияаралық қатынастарды үйлестіруші орган ретінде, қоғамдағы келісім мен бейбітшілік орнатудағы орны зерттеліп, Қазақстанның қазіргі заман тарихы курсына қосымша оқу құралы ретінде оқытушыларға, студенттерге, магистранттарға арналады.
"Компас"баспасы
Қызылорда, 2019
КІРІСПЕ
Өткен ғасырдың соңғы он жылдығындағы КСРО-ның ыдырауы үдерісі ішкі және әлемдік саясатта үлкен өзгерістерге алып келді. Алып державаның ыдырау себептерінің құрамдасы көпұлтты елдегі ұлт мәселелерінің шешілмегендігінде еді. Бұрынғы империяның орнында пайда болған жас тәуелсіз мемлекеттерге ауыр мұралар қалды. Олардың ішінде аса күрделілерінің бірі ұлттық тұрақтылық және келісімді сақтау мәселесі болды. Бұл сынақтан бұрынғы кеңес республикалардың көпшілігі сүрініп жатты. Уақыт талаптарына сәйкесінше жауап беріп тұрақтылықты сақтаған республикалардың бірі - Қазақстан болды. Сондықтан посткеңестік елдердегі этникалық қатынастарды Қазақстан тәжірибесімен салыстыра отырып зерттеу отандық тарих ғылымы үшін өзекті болып табылады. Кеңес елінде ыдырау процесі жүргенде көптеген шетелдік саясаткерлер мен социологтар үлкен этникалық жанжалды нақ Қазақстаннан шығуы мүмкін деп болжаған еді. Бірақ біздің еліміз: билік пен халық бұл сынақтан абыроймен өтті. Шетелдік және Қазақстан мамандарының дискустары мен тұжырымдамаларын, дәйектер мен дәлелдерін, негіздемелік базасын саралауда көкейтесті. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың елдегі ұлттық татулық пен тұрақтылықты сақтаудағы ерен еңбегін бүкіл әлем мойындап отыр [1]. Сондай ілкімді істерінің бірі 1995 жылы Қазақстан халықтары Ассамблеясының құрылуы болды. Жаңадан құрылған институт Қазақстандағы тұрақтылықтың сақталуындағы орны айрықша еді. 20 жылдан астам уақыттың ішінде елдегі ұлттық келісімді сақтаудағы Қазақстан халқы Ассамблеясының орны ерекше. Бүгінде ол халықаралық мәнге ие болып отыр. Осы орайда Ассамблеяның 20 жылдық тарихи тәжірибелерін зерделеу, атқарған іс-шараларының ұзын ұрғасын қорытындылау заманауи Қазақстан тарих ғылымы үшін өзекті екендігіне күмән жоқ.
Посткеңестік республикалар тәуелсіз даму бағытына түскеннен кейін егемендікке барар жолда бірқатар қиындықтарға тап болғаны белгілі. Өтпелі кезең қиындықтарымен, яғни экономикалық дағдарыс, әлеуметтік тұрақсыздық, саяси айқындылықтың жоқтығымен бірге, этносаралық қатынастардың шиленісуі үлкен мәселеге айналды. Бұндай шиеленістердің қақтығыстарға ұласуы жиіледі. 1991-2001 жылдар аралығында бұрынғы Кеңес Одағы құрамында болған елдерден 9 млн адам саяси тұрақсыздыққа, соның ішінде ұлттық қақтығыстарға байланысты қоныс аударуға мәжбүр болған. Сол себепті тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында дербес мемлекет ретінде қалыптасудың алғышарты болатын этносаралық қатынастарды үйлестіру жолдарын іздестіру аса маңызды міндет болды.
Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуының жиырма жылдық тарихы Қазақстан халқының даналығы, тұңғыш Президент - Ұлт көшбасшысы Н. Назарбаевтың көрегендігі, салиқалы саясаты этносаралық келісім мен қоғамдық бірлікті қамтамасыз етуге негіз болды. Осындай саясаттың негізінде, айналасында ұлтаралық шиеленістер, соның ішінде қанды қақтығыстардың болып жатқанына қарамастан Қазақ елі қоғамдық келісім мен татулығын сақтай алды. Азаматтық келісім елдің динамикалық тұрғыда дамуына әрі әлемдегі дамыған елу елдің қатарына енуіне мүмкіндік берді. Сондай-ақ, дамудың 2050 жылға дейінгі стратегиясын ұсына отырып, жетекші отыз елдің ортасынан орын алуды межелеуге негіз жасады. Этносаралық толеранттылық пен қоғамдық келісімнің қазақстандық моделін қалыптастыру үшін әлемдік тәжірибеде жоқ, өзіндік қағидаттар қажет еді. Бұл қағидаттарды қалыптастыру Қазақстан қоғамдық ғылымдары үшін аса өзекті болды. Сонықтан, этносаралық қатынастар тәжірибесінің алтын қорынан орын алуға лайықты, нақты әрі позитивті нәтижелерге ие, ондаған жылдар бойы өмірлік сыннан өткен және халықаралық қауымдастық мойындаған қайталанбас шешімдер қабылдануының барысын саралау қашанда көкейтесті.
Н. Назарбаевтың этносаралық толеранттылық пен қоғамдық келісімнің қазақстандық моделі осындай талаптар негізінде тәжірибеге енгізілді. Ол қазіргі кезеңде өзара тығыз байланыстағы ғаламның негізгі құрамдас бөлігі ретінде табысты дамып отырған тәуелсіз мемлекеттің, яғни Қазақстан жолы деген атпен әйгілі. Оның басты діңгегі - Қазақстан халқы Ассамблеясы, этносаралық қатынастарды үйлестірудің теңдесіз институты.
Қазақстан халқы Ассамблеясының жиырма жылдық даму тарихының тәжірибесін жан-жақты талдау негізінде, 1992 жылы Ассамблеяны құру туралы идея көтерілген Қазақстан халықтары Форумынан бастап, оны құруды дайындау; Қазақстан Президенті, Ассамблея төрағасы Н. Назарбаевтың еңбектері мен сөйлеген сөздерін; Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдарын; мемлекеттік стратегия мен бағдарламаларды; Ассамблея Сессияларының, Кеңестердің, Хатшылықтың, облыстық ассамблеяның материалдары мен құжаттарын; этномәдени бірлестіктердің қызметін зерттеу; арнайы ғылыми әдебиеттерді тарихнамалық тұрғыда талдау; мұрағат деректері мен статистикалық мәліметтерді кеңінен тарту; баспасөз бен интернет материалдарына мазмұндық талдау негізінде қойылды.
1. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы ұлт мәселесіндегі қайшылықтар мен қиыншылықтар
Көп ұлтты Қазақстандағы ұлт мәселесінің, ұлтаралық қатынастарының, олардың саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени жағдайының жоғары дәрежеде болуы ел ішіндегі саяси тұрақтылықтың, бейбіт өмірдің, дамудың кепілі екені белгілі. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2014 жылдың 18 қаңтарындағы Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына арналған кезекті Жолдауында Мәңгілік Ел ұлттық идеясын бастамасын көтеріп, оның жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы болып саналатындығын қадап айтты. Қазақ халқының ғана емес республикада өмір сүретін барлық ұлт өкілдерінің тілі мен дінінің әртүрлілігіне қарамастан мүддесінің, мақсатының, болашағының бір екендігін, яғни халықтардың өзара түсіністігі, сыйластығы, соның негізіндегі бейбітішілік пен тұрақтылық басты мемлекеттік құндылық болып табылатындығына көз жеткізілуде. Уақыт өткен сайын ұлтаралық татулық арқылы Қазақстанның тәуелсіздігі нығайып келеді. Саяси, идеологиялық ерекшелігіне орай жабық есік саясатын ұстанған кеңестік тоталитарлық жүйе тұсындағы қазақ ұлтының, республиканы мекендеген өзге де халықтардың ұлттығын, мәдениетін, тілін, ділін, дінін, өзін-өзі қорғауы кеңестік халықтың құрамдас бөліктері ретінде социалистік құрылыс тұсында сақтап қалуы күрмеуі қиын күрделі мәселелердің бірі болғандығы белгілі. Қазіргі ұлт саясатымен кеңестік коммунистік ұлт саясатын мүлде салыстыруға келмейді. Кеңестік мемлекеттің 70 жылдан аса үстемдік еткен коммунистік ұлт саясатының салдары жекелеген адамдардың тағдырына ғана емес, тұтастай ұлттарға, олардың саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени, рухани дамуына зардапты ықпалын тигізді.
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басындағы этностық үдерістерді Кеңестер Одағының ыдырауы мен тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуынан туындаған саяси және экономикалық факторлар айқындады.
Тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның этнодемографиялық жағдайы айтарлықтай жақсы болмады. Мемлекет құраушы ұлт - қазақтардың Қазақ КСР-і деп аталған кеңестік ұлттық мемлекеттілік формальды сипатта еді және оған жаңа мазмұндық сипат беру қажет болды. Ал республика тұрғындарының негізгі бөлігі орыс тілінде сөйледі. Орыс халқының басым бөлігі қалаларда тұрды және өндіріс орындарында еңбек етті. Елдегі басқа этностар, шын мәнінде, әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмір ағымынан тыс қалып жатты.
1989 жылы қаңтарда КСРО-дағы соңғы халық санағы өткізіліп, санақ қорытындысы бойынша Қазақстан халқының саны 16 млн. адам болды. Қазақстан халқы сандық көрсеткішпен: қазақтар -39,7%; орыстар - 37,8%; украиндар - 5,4%; немістер - 5,8%; татарлар - 2,0%; өзбектер -2,0%; белорустар мен ұйғырлар - 1.1%; корейлер - 0,6%; әзірбайжандар -0,5%-ды құрады [2, с. 45.]. Қазақстанда барлығы 130-ға жуық этностар өмір сүрді.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі алғашқы халық санағы 1999 жылы өткізілді. Санақ қорытындысы бойынша Қазақстандағы демографиялық жағдайдың біршама өзгергенін көре аламыз. Республикамыздың халықының саны 14 млн. 953 мың. 246 адамды құрады. Соңғы екі халық санағы аралығында Қазақстан халқының саны 800 мың адамға азайған. Халықтың табиғи өсімі Қазақстаннан тыс жерлерге қоныс аударуынан қалыптасқан теріс миграциялық сальдоның орнын толтыра алмаған болатын.
Республикадағы халық санының азаюының себептері: шығысславяндық халықтардық эмиграциясына және Қазақстанды мекендеген неміс халқының да күрт азаюына, яғни жалпы санының 23 Германияға қоныс аударуына байланысты болды. Немістермен бірге поляк, грек, литвалық, латыш, эстон халықтарының да саны азая түсті. Сол уақыттары түркі халықтарының саны мен үлес салмағы едәуір арта бастады. Қазақстан халқының құрылымында қазақтардың үлес салмағы едәуір арта бастады. 1999 жылы Қазақстан халқының құрылымында қазақтардың үлес салмағы 53,4%-ға жетуіне, тарихи Отанына қайта келген қазақтар себеп болды.
Ұлтаралық қақтығыстар 1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында Әзірбайжан, Армения, Өзбекстан, Грузия, Молдавия, Қызғызстан, Балтық жағалауы сияқты елдер мен бұрынғы КСРО кеңістігінің басқа да аймақтарында орын алып жатты. Бұрынғы Кеңес Одағы кеңістігіндегі этносаралық қақтығыстар әртүрлі формаларда көрініс тапты: Ресей Федерациясына Шешенстанда; Кавказдағы армяндар мен әзірбайжандар арасында; Молдавияда Приднестроевьеде қақтығыстар орын алды. Тіл саясаты Балтық елдері мен Украиндағы этносаралық дағдарыстарға себеп болды.
Кеңес Одағының ыдырауы азық-түлік пен күнделікті тұтыну тауарларының тапшылығын туындатып, жағдайды қиындатты. Жылдар бойы қалыптасып, жұмыс жасап келген шаруашылық, көлік, гуманитарлық салалардың жабылуына алып келді. Бұл күрделі кезең туралы американдық маман М. Олкотт Қазақтар (Казахи, 1987) атты еңбегінде: Республиканың экономикасы өте күрделі жағдайда еді. Баға тез өсіп, тауар тапшы болды. Бұқаралық ақпарат құралдары теміржолдардағы жүктердің жиналып қалуы мен әуе рейстерінің кейінге қалдырылуы жөніндегі ақпараттарға толы болды. Мұндай жағдайда адамардың жүйкесі сыр бере бастады деген мәліметтер береді.
Мұндай күрделі саяси-экономикалық дағдарыс жағдайында этносаралық қатынастардың шиеленісуі мен қақтығыстарға алып келуі мүмкін деген болжамдарын жасады. М. Олкотт мұдай шиеленісті жағдайларда: көпұлтты демократиялық мемлекеттердің негізі болып табылатын ұлттық және діни толеранттылық идеалдары сырт қалуы мүмкін деп атап көрсеті [3, с. 58].
Бұл біздің елімізде орын алған тарихи жағдайларға сәйкес мейлінше шиеленіскен этносаралық қақтығыстардың орталығына айналады деген көп болжамдардың бірі ғана еді. Мысалы, З. Бжезинскийдің Ұлы шахмат тақтасы атты еңбегінде бұл елдер екінші Югославия, Азиялық Балқан аймағына айналады деген болжам жасағаны белгілі. Мұндай сеуегей болжамдардың орындалмауының бірден бір себебі - Елбасы - Н. Назарбаевтың салмақты, салиқалы, көреген ұлттық саясаты болды деп түсінген жөн.
Егер М. Олкоттың зерттеулеріне назар аударсақ, Орталық Азиядағы кеңестік дәуірден қалған аса ауыр мұра ұлтаралық қатынастар болатын-ды. Бұл аймақтағы әрбір республика атауы оның жергілікті тұрғындарының атауымен аталса да, бір ұлттың шаңырағы емес еді.
Мұндағы ұлтаралық қарым-қатынастың күрделілігі әсіресе қырғыз, өзбек, тәжік арасындағы және қазақ, өзбек, түркімен арасындағы жер дауынан, яғни бір-біріне деген территориялық талаптардан көрініс берді. Сонымен бірге, бұл аймақтарда орыс халқының үлес салмағы да елеулі болатын [3, с. 50].
Бұл жерде М. Олкоттың Орталық Азиядағы жас тәуелсіз мемлекеттердің даму моделі туралы талдауларына назар аударарлық. Ол Средняя Азия: катапультирование в независимость деген еңбегінде аталмыш мәселе бойынша төмендегі пікірін білдіреді.
Өзбекстан экономикалық дамудың түріктік үлгісі мен қытайлық бағытын үлгі ретінде алды. Тәжікстан негізінен парсы үлгісін құп көрсе, Түркіменстан ирандық үлгіні таңдады. Өтпелі кезең қиындығы ең ауыр тиген Қырзғызстан түріктік үлгіні таңдады.
Қазақстанның даму үлгісі жайлы М. Олкотт: Аймақтағы барлық жетекшілердің ішінде қазақ Президенті Н. Назарбаев дамудың қандай да бір жеке үлгісін қабылдауға ыңғай білдірген жоқ. Ол Оңтүстік Корея, кейін Түркия және американдық үлгідегі нарық экономикасын тікелей Қазақстанның жағдайына бейімдеудің шетелдік тәжірибесі бойынша ізденістер жүргізген кезеңдерді басынан өткізді, - дейді. Қазіргі кезде Назарбаев Қазақстанның дамуы қандай болуы керек деген сұрақтың жауабы Қазақстанның өзінде екендігін терең түсінді, деген тұжырым жасаған [3, с. 57-58.].
Мұндай ұстаным бүгінгі таңда баршаға аян Қазақстандық жол ретінде жүзеге асырылуда. Экономикалық, саяси және этносаралық келісім мен тұрақты дамудың орталығына айналды.
Ал көрші елдерге келетін болсақ, Өзбекстанда қайта құру заманында-ақ аз ұлттарға қарсы, соның ішінде месхеттік түріктерге қарсы ұлтаралық қақтығыстар белең ала бастағанды. Өзбекстанның тәуелсіздік алуына байланысты ондағы славян халықтарының миграциялық толқыны кең етек алды. Алайда, мейлінше шиеленіскен ұлтаралық қақтығыстардың орталығы Тәжікстан болды. Кеңес Одағының ыдырауы бұл жердегі қан төгіске жол ашқан азамат соғысына алып келді. Көпұлтты Қырғыстанда да өте күрделі ұлтаралық ахуал қалыптасты. Қырғызстан аумағының бір бөлігі Ферғана өңірінде тұр. Ондағы жер мәселесі қырғыздар мен өзбектер арасындағы қақтығыстарға алып келді. Айналысындағы экономикалық, саяси және этносаралық қатынастар дағдарысы жағдайында Қазақстан этносаралық және дінаралық татулық пен келісімнің, бейбітшіліктің кіндігі болып қалды. Әрине, бұл жетістік көрші елдер мен әлемдік қауымдастықтың қызығушылығын тудырып отыр. Жер шарының қай түкпірін алып қарасақ та, барлық елдер этносаралық және дінаралық келісімді табу жолындағы ізденістер үстінде келеді. Сол себепті де Қазақстан Республикасының бұл бағыттағы тәжірибесі баға жетпес жалпыадамзаттық құндылық болып отыр. Ол қалай қалыптасып, оған қалай қол жеткізілген еді? Ол дайын күйінде беріле салмағандығы және қысқа мезеттегі тәжірибенің нәтижесі емес екендігі түсінікті. Қазақстандағы этносаралық келісім мен дін-аралық татулық Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың тарапынан жүйелі жүргізілген ізденістің, ғылыми тұрғыда негізделген саясаттың нәтижесі болатын.
Сонымен, этностық, конфессиялық және мәдени тұрғыда біркелкі емес қоғам қалайша тұтастықтың берік негізге ие болып отыр? Этносаралық татулық пен келісімнің қазақстандық моделін қалыптастыру жолының мәні неде? Бұл модель адам болмысының мейлінше қайшылықты болып келетін факторларын біртұтастыққа, ортақ үйлесімге ұйыта алады. Бұл мемлекет, бір жағынан алғанда, 130 ұлт пен ұлыстардың өкілдері тұратын көпұлтты мемлекет болса, екінші жағынан алғанда, ол унитарлы мемлекет болып табылады. Сонымен бірге, мемлекеттің атауы мемлекетқұрушы ұлттың жетекші рөлін айқындап тұрса, екінші жағынан алғанда, әрбір ұлт пен ұлыс осынау бірлік пен тұтастық арқылы өз мүдделерін жүзеге асыруға мүмкіндік алады.
Бұл жолды жүзеге асырудың негізі Қазақ елінің егемендікке бағыт ала бастаған кезеңінен қалана бастаған еді. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасынан кейін 1988 жылы республика басшылығы құғын-сүргінге ұшырап, жазықсыз атылып кеткен Алаш қайраткерлерін, ұлт-азаттық күрес жетекшілерін ақтау арқылы тарихи әділеттілік орнатуды қолға алды. Мұндай іс-шаралардың аса маңызды құрамдас бөлігі ретінде 1989 жылы 22 қыркүйекте Тілдер туралы Заңның қабылдануы ерекше мәнге ие болған еді. Бұл Заңда қазақ тілі тұңғыш рет мемлекеттік тіл деп жарияланды.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданып, аса құнды осынау тарихи құжаттың негізінде Қазақстан халқының бірлігі басты ұстаным етіп алынған еді. Бұл тарихи құжат: Қазақ Кеңестік Социолистік Республикасының Жоғарғы Кеңесі Қазақстан халқының еркін білдіре отырып, Республиканың барлық азаматтары үшін лайықты және тең тұрмыс жағдайын жасауға ұмтыла отырып, Республикада тұратын халықтарды топтасту мен олардың достастығын нығайтуды бірінші кезекті міндет санай отырып, жалпыға бірдей адам құқықтары декларациясын және ұлттардың өзін-өзі билеу құқығын тани отырып, қазақ ұлтының тағдыры үшін жауапкершілікті ұғына отырып, ізгілікті демократиялық құқылық мемлекетті құруға бел байлауды негізге ала отырып, Қазақ Кеңестік Социолистік Республикасының мемлекеттік егемендігін жариялайды және осы Декларацияны қабылдайды деген жолдармен басталады.
Декларацияның баптары бейбітшілік, келісім және бірлік идеяларына негізделген. Мәселен, декларацияның 5-бабында: Республика аумағында тұратын азаматтарға олардың қай ұлтқа және қай партияға жататындығына, тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына және діни нанымына, жұмысының түріне, тұрғылықты жеріне қарамастан, КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көзделген барлық құқықтар мен бостандықтарға кепілдік беріледі. Азаматтық және ұлттық тең құқығына қол сұғу заң бойынша жазаланады делінген. Ал Декларацияның 12-бабы бойынша тең мүмкіндіктер жасауға кепілдік беріледі [4].
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланды. 1992 жылы 2 наурызда Қазақстан әлем қауымдастығының тең құқықты мүшесі ретінде БҰҰ құрамына қабылданды. Сол жылы 5 қазанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында сөйлеген кезінде Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі Кеңес шақыруды ұсынып, ЕҚЫҰ үлгісінде Азиялық құрылым жасаудың қажеттілігіне әлемдік қауымдастықтың ерекше назарын аудартты [5, 16-17-б.].
Сондай-ақ, Қазақстан күллі әлемге өзін бейбіт сүйгіш ел ретінде паш етті. 1991 жылы 29 тамызда Елбасы Н. Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу туралы жарлыққа қол қойды. Осылайша, Қазақстан үшін өте күрделі болып келген мәселе шешіліп, еліміз ядролық қару-жарақтың әлеуеті жайында: 1991 жылдың басына қарай Қазақстан аумағында жаппай қырып-жоятын қарудың орасан арсеналы болды, ол континентаралық баллистикалық зымырандарға арналған 1216 ядролық боеголовкалар мен ауыр бомбалағыштарға арналған ядролық зарядтарды қамтитын [6, 17-29-б.].
Мұның бәрі - татулық пен келісім идеясы тек Қазақстанның ішкі саясатында ғана емес, бұл бағыт логикалық тұрғыда әрі негізді түрде халықаралық аренада да өз жалғасын тапты. Өз ішінде татулық пен келісімді қамтамасыз етіп және сол арқылы әлемдік қауымдастықты мойындатып, одан беделді орын алғаннан кейін ғана бұл іске басқа елдер мен жалпы халықаралық ұйымдарды шақыра алсаң керек-ті. Қазақстан бүгінгі күні мұндай құқыққа ие болып отыр және ол ұлтаралық келісім мен татулықтың қазақстандық моделінің құрамдас бөлігі болып табылады. Этносаралық және дінаралық татулық пен келісімді сақтаудағы аса маңызды өмірлік мәселені шешудің нәтижесінде Қазақстан мен оның лидері Елбасы Н. Назарбаев Еуразиялық интеграция идеясы мен ҰҚШҰ (ОДКБ), ШЫҰ (ШОС) сынды ғаламдық жобаларды жүзеге асыруда белсенді саясат жүргізіп келеді.
Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік ұлттық саясатындағы басты саяси-идеологиялық бағыттарының бірі - шетелдердегі қазақ диаспорасының тағдырына қатысты қалыптасты. Бұл бағытта мемлекет тарапынан бірқатар маңызды құжаттар қабылданып, іс-шаралар жүзеге асырылды. Мұндай игілікті істерге бастама жасаған Дүниежүзі қазақтарының І Құрылтайы болды. Ол 1992 жылы 28 қыркүйек - 4 қазан аралығында Алматыда өткізілді. Құрылтайда Елбасы Н. Назарбаев сөз сөйлеп, дүниежүзіндегі қазақ диаспорасының тағдырына қатысты мемлекеттік саясатының қандай болатындығы жөнінде ойын ортаға салды.
Шетелдегі диаспора мәселесі бойынша нақты саясатты айқындау мен оны жүзеге асыру әрбір өркениетті мемлекеттің маңызды қызметі болып табылады. Құрылтайда сөйлеген сөзінде Елбасы Н. Назарбаев: Бүгінгі Құрылтайдың басты мақсаты - бүкіл әлемдегі қазақ қауымының болашағы жөнінде ойласу, ұлтымыздың тарихындағы осынау ерекше белестің тұсында ендігі тағдыр-талайымыздың қалай өрілетінін талқылау деп, атап көрсетті. Құрылтайдың басты міндеті - тәуелсіз жас мемлекеттің шетелдердегі диаспорамен етене байланыс орнатудың жолдарын айқындау еді.
Құрылтай әлемнің түкпір-түкпіріндегі қазақ диаспорасы тұтас қазақ ұлтының құрамдас бір бөлігі, шетелдердегі өкілі екенін паш етті. Елбасының сөзімен айтқанда: Қазақ диаспорасының қалыптасуы - зерделі жанды таң қалдыратын құбылыс. Әрбір үш адамның біреуі атамекенінен жырақта жүрген қазақтан басқа халықты атау киын шығар. Қазір әлемнің 40-тан астам елінде үш жарым миллиондай қазақ өмір сүріп жатыр... Бірақ бәріне тән, бәріне ортақ нәрсе - сағыныш, атамекенді аңсау [7, 10-11 б.].
1993 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабылданды. Бұл Конституция Елбасы Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткеніндей, Қазақ жерінде мекен ететін барлық ұлттар мен ұлыстардың, тәуелсіз елдің барлық азаматтарының жақындасуына мүмкіндік жасаған еді [8, с. 175.].
Конституция бойынша қазақ тіл - мемлекеттік, ал орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретіндегі мәртебеге ие болды.
1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум бойынша Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды. Конституцияның Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы... деп басталуы Қазақ жерінің онда тұрып жатқан барлық ұлттар мен ұлыстардың Отаны екенін нақты айқындап тұрса керек. Сонымен бірге, Конституцияның 7-бабы бойынша қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі бекітіліп, орыс тілінің ресми тіл ретінде қолданыла алатын мүмкіндіктері кеңейтілді [9, 8-б.].
Қоғам өміріндегі аса маңызды саяси шаралардың бірі 1995 жылы болған. Ол Қазақстан халықтары Ассамблеясының құрылуы еді. Ассамблея құрылған уақыттан бері біздің ортақ шаңырағымыздың берік құрылымының бірі болып табылады. Ассамблея еліміздегі саяси тұрақтылық, татулық пен этносаралық келісім институтына айналды.
2. Қазақстан халқы Ассамблеясының құрылуы
Елбасы Н.Ә. Нaзaрбaев еліміздегі ұлттық мәдени ортaлықтaрдың жетекшілерімен кездесіп, республикадaғы ұлтaрaлық келісімді сaқтaу және оны одaн әрі нығaйту үшін республикaдa жaңa қоғaмдық институт - Президент жaнындaғы консультaтивті-кеңесші оргaн ретінде Қaзaқстaн хaлқын ортақ мүддеге біріктіретін Ассaмблея құру қажеттілігі туындaп отырғaндығын мәлімдеді, осы жылдың 1 наурызында Мемлекет басшысы Қазақстан халқы Ассамблеясын құру туралы Жарлыққа қол қойды. Жарлыққа қол қойылған сәттен бастап, Ассамблея қоғамдық маңызды саяси істердің қозғаушы күшіне айнала білді.1995 жылы 16 aқпaны бұл тұрғыдан алғанда Қазақстан тарихының жарқын беттерінің бірі болды.
Қaзaқстaн - тaрихи тaғдыры ортaқ этностaрдaн құрaлғaн унитaрлы мемлекет. Олaрды ортaқ құрылымның aясынa біріктірудің дұрыс жолы - Қaзaқстaн хaлқы Aссaмблеясын құру болды. Aссaмблеяны құру идеясынa Қaзaқстaн қоғамының тaрихи бaстаулaры aлғышaрт болды. 1993 жылғы қaбылдaнғaн Конституция мемлекеттік билік тaрмaқтaрының өзaрa тепе-теңдігі мен қaрым-қaтынaсын реттеуге қауқарсыздық танытты. 1994 жылы ХІІІ шaқырылғaн Жоғарғы Кеңес сaяси дaғдaрыс сaлдaрынaн өзін өзі тaрaту жөнінде шешім қaбылдaды. Осы сaяси күрделі кезеңде ел хaлқының бaсын біріктіретін этностық, нәсілдік ерекшеліктеріне қaрaмaстaн қоғамның бaрлық өкілін ортaқ мaқсaтқa жұмылдырaтын беделді ұйым құру қaжеттілігі бaйқaлды [10, 304 б.].
Жaңа құрылымды іске aсыру жұмыстaры аймақтaрдa кіші ассамблеялар құрудан бaстaлды. Қaзaқстaн хaлқы Ассaмблеясы қоғaмды топтастырушы тетіктердің біріне aйнaлды. Шынындa, ол ұлтaрaлық келісімнің қaзaқстaндық моделін жүзеге acырудың мaңызды тетігі болaтын.
Ассaмблеяның бaсты мaқсaты: Қaзaқстaндaғы бaрлық этностaрдың рухaни тұрғыдa қaйтa жaнғыруы мен дaмуын қaмтaмaсыз етіп, өркениеттік және демокрaтиялық ұстанымдaрғa, мемлекеттік ұлттық сaясaттa бaрлық этностaрдың мүддесіне деген құрметке негізделген ұлтaрaлық қaтынaс мәдениетін қaлыптaстыру. Бaрлық облыстaрдa кіші Ассaмблеялар құрылып, олaрдaн сессияғa 260 делегат сaйлaнды. Сессия 1995 жылы 24 нaурыздa Алмaты қaлaсындa өтті және оның құрaмынa 40 ұлттық-мәдени ортaлықтың өкілдері кірді. Сессиядa Н.Ә. Нaзaрбaев бaяндaмa жaсaп, Ассaмблеяның ұйымдaстырушылық құрылымдaрын белгіледі [11, 46 б.].
Ассамблея құру идеясы қоғамды топтастырушы күш ретіндегі тұжырымдама негізінде ұсынылған болатын. Ассамблея мемлекеттік басқару деңгейіндегі ұлттық саясатты жетілдіруге белсенді түрде атсалысты. Ассамблея Президент жанындағы ұжымдық орган ретінде, ал облыстық бөлімдері облыстық әкімшілік жанындағы орган ретіндегі мәртебеге ие. Ассамблея құрылған кезден бастап ұлттық саясаттың барлық бағыттары бойынша мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатысып келеді. Құрылым этномәдени бірлестіктерді құрамына біріктіреді және олардың жетекшілері Қазақстан халқы Ассамблеясы мен кіші ассамблея мүшесі болып табылады. Ал 2008 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы Заң қабылданды.
Ассамблея мен этномәдени орталықтар тарапынан көтерілетін бастамалар мемлекеттік деңгейдегі қолдауға ие болады. 1995 жылы сәуірде Қазақстан халқы Ассамблеясы республика тарихында алғаш рет Қазақстан республикасы Президентінің өкілеттілігін 2000 жылы 1 желтоқсанына дейін ұзарту жөніндегі жалпы халықтық референдум өткізу туралы бастама көтерді. Мұндай маңызды қоғамдық бастамадан кейін іс жүзінде Ассамблея көпұлтты Қазақстан халқын топтастыратын белсенді қоғамдық институтқа айналды. Қазақстан халқы Ассамблеясы 1995 жылғы Конституцияның қабылдануына да үлкен қолдау білдірді. Бұл тарихи оқиғалар еліміздегі қоғамдық саяси және құқықтық ахуалға оң өзгерістер әкелгені баршамызға аян.
Қазақстан халқы Асамблеясы сан алуан этностарды азаматтық тұрғыда топтастырудың қуатты құралдарының біріне айналды. Жалпы алғанда, өз қызметінің алғашқы күндерінен бастап Ассамблея еліміздегі этностар мәдениетінің қайта жаңғыруы мен дамуына елеулі үлес қосып келеді. Наурыз мейрамы, корей, неміс мәдениетінің фестивальдері, татарлар мен башқұрттардың сабантойы жалпы халықтық сипатқа ие болып, дүнгендер, курдтар сияқты, т.б. халықтардың мейрамдары мен түрлі форумдары республикалық деңгейде дәстүрлі түрде өткізіліп отыр [12, c. 400].
Ассамблеяның белсенді қызметінің нәтижесінде Қазақстандағы этностардың мәдени өмірі жандана бастады. Ассамблея этникалық топтар арасындағы ұйымдастыру жұмыстарының орталығына айналды. Ассамблея органдарына мемлекеттік мәртебе берілуіне байланысты этномәдени орталықтардың мәселелері жедел шешімін тауып, кейбір өзекті мәселелер бойынша үкімет деңгейіндегі шешімдер қабылдануда. Ассамблея Кеңесінің шешімімен этномәдени орталықтарға қаржылай және ұйымдастыру жұмыстары бойынша көмек көрсету мақсатында республикалық қор құрылған. Бұл қордың бөлімшелері әрбір облыстарда ашылды.
Қазақстан халқы Ассамблеясы республикалық Ақиқат және Мысль журналдарының құрылтайшысы және де ассамблея жанынан шығатын Достық - Дружба журналы шығарылды. Қазақстан халқы Ассамблеясында 1996 жылдан бері 1 мамырд - Қазақстан халқы бірлігінің мерекесі ретінде атап өту идеясын ұсынған еді [13, 266-б.]. Бүгінгі күні Қазақстан халқы Ассамблеясы еліміздегі әрбір этностың мүддесін қорғайтын қоғамдық бірлестік. Ассамблея көпұлтты Қазақстан халқын топтастырушы институт ретінде қалыптасып болды деуге толық негіз бар. Ассамблея Қазақстан азаматтарын отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге, халықтар арасындағы достық пен бірлікті нығайту ісіне үлкен үлесін қосып келеді.
Ассамблеяның ең жоғарғы органы Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясы болып табылады. Ал Ассамблея Кеңесі заң жобаларын сараптамадан өткізу, мемлекеттік тіл мен еліміздегі барлық халықтардың тілін және мәдениетін дамыту, жастардың бойында қазақстандық отансүйгіштікті қалыптастыру, бұқаралық ақпарат құралдарымен тығыз байланыс орнату, халықаралық байланыстар жүргізу, әрбір этностың мәдени дамуына ықпал ету сияқты, өзге де жұмыстарды жүзеге асыруда.
2008 жылғы 20 қазанда Қазақстан Республикасының Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы Заңына қол қойылды. Осы заң этносаралық қатынастар саласындағы негізгі принциптерді айқындай отырып, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен оның құрылымдарының мәртебесін заң деңгейінде бекітті. Этносаралық қатынастар субъектілерінің жұмысының елімізде жүргізіліп келе жатқан саяси бағытпен үндес жаңа жүйесін қалыптастырды. Заң Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ұлттық саясатты іске асыруға, қоғамдық-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге, мемлекеттік және қоғамның азаматтық институттарының этносаралық қатынастар саласындағы өзара іс-қимылының тиімділігін арттыруға бағытталған Қазақстан халқы Ассамблеясының жұмысын ұйымдастыру тәртібін айқындайды. Заңға сәйкес Қазақстан халқы Ассамблеясы ол - заңды тұлға құрылмай, Қазақстан Республикасының Президенті құратын, мемлекеттік ұлттық саясатты әзірлеуге және іске асыруға ықпал ететін мекеме [14, 200-б.].
Ассамблеяның мақсаты қазақ халқының топтастырушы рөлін арқау ете отырып, қазақстандық патриотизм, Қазақстан халқының азаматтық және рухани-мәдени ортақтығы негізінде қазақстандық азаматтық бірегейлікті және бәсекеге қабілетті ұлтты қалыптастыру процесінде Қазақстан Республикасында этносаралық келісімді қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Ассамблеяны құрады және қайта ұйымдастырады, Ассамблея қызметінің бағыттарын айқындайды, Ассамблея басшылығының лауазымды адамдарын қызметке тағайындайды.
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентіне -- Елбасына Қазақстан халқы Ассамблеясын өмір бойы басқару құқығы тиесілі. Ассамблеяның құрылымын Ассамблея Сессиясы, Ассамблея Кеңесі, Ассамблея Хатшылығы, облыстардың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) ассамблеялары құрайды.
Ассамблея Сессиясы - Ассамблея мүшелерінің жиналысы Ассамблеяның жоғары басқарушы органы болып табылады. Сессияны Қазақстан Республикасының Президенті қажеттілігіне қарай, бірақ жылына кемінде бір рет шақырады. Кезекті Сессияны шақыру туралы өкім кезекті Сессияның өткізілетін күні, орны жене күн тәртібі көрсетіліп, ол басталғанға дейін отыз күннен кешіктірілмей қабылданады, бұл туралы ресми бұқаралық ақпарат құралдарында хабарланады. Кезектен тыс Сессия Ассамблея Төрағасының, Ассамблея Кеңесінің бастамасы бойынша немесе Ассамблея мүшелері жалпы санының кемінде үштен бірінің өтініші бойынша шақырылады жене оны өткізу туралы шешім қабылданған күннен бастап бір ай мерзімде өткізіледі. Осы айқын құрылымдалған сызбада Ассамблея Сессиясы ең маңызды орын алады. Зерттеушілердің бағалауы бойынша, сессиялардың тарихи егеменді Қазақстанның құрылуының барлық кезеңдерін көрсетеді [14, 94-б.]. Сессия тақырыбының өзі Қазақстан аумағында тұратын халықтардың амандығының негізгі шарты ретінде мемлекеттік егеменділік пен тұтастықты бекіту үшін қоғамдық келісімнің идеяларын жетілдіруге Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық-саяси жүйесін айқын бағдарлайтын өзекті мәселелердің бағыттылығын көрсетеді.
Ассамблея тарихында 27 сессия өткізіліп, онда қоғам өмірінің маңызды мәселелері мен мемлекет дамуының негізгі бағыттар талқыланды:
1 құрылтай сессиясы (1995ж. наурыз) - Біздің ортақ үйіміздегі бейбітшілік пен келісім үшін.
2 сессия (1995ж. маусым) - Өткенді ұғыну және қоғамның демократиялық реформалануы.
3 сессия (1996ж. сәуір) - Қоғамдық келісім - Қазақстанның демократиялық дамуы.
4 сессия (1997ж. маусым) - Тарихи зерде, ұлттық келісім және демократиялық реформалар - Қазақстан халқының азаматтық таңдауы.
5 сессия (1999ж. қаңтар) - Ұлттық келісім - Қазақстанның дамуы мен тұрақтылығының негізі.
6 сессия (1999ж. желтоқсан) - Достық пен келісіммен XXI ғасырға.
7 сессия (2000ж. желтоқсан) - Халықтың рухани мәдени дамуы - Қазақстанның тәуелсіздігін тұрақтандырудың негізі.
8 сессия (2001ж. қазан) - Тәуелсіздікке 10 жыл: бейбітшілік, прогресс және қоғамдық келісім.
9 сессия (2002ж. қараша) - Қазақстан халқы Ассамблеясының стратегиясы: ұлттық келісім, қауіпсіздік, азаматтық әлем.
10 сессия (2003ж. желтоқсан) - Ұлтаралық келісімнің қазақстандық моделі: тәжірибе және болашақ.
11 сессия (2005ж. қараша) - Бейбітшілік, ұлтаралық келісім мен жасампаздықтың 10 жылы.
12 сессия (2006ж.қараша) - Әр жүректе - бір ел.
13 сессия (2007ж.тамыз) - Бейбітшілік, тұрақтылық және келісім біздің ең басты ұлттық басымдықтардың айналасында қоңамды біріктіруіміз керек.
14 сессия (қазан 2008ж.) - Еліміздің күші - халықтың бірлігінде.
15 сессия (2009 ж.қазан) - Ұлттық бірлік - біздің стратегиялық таңдауымыз.
16 сессия (20.10.2010 ж.) - Қазақстан халқы Ассамблеясы: Сенім. Дәстүрлер. Ашықтық. Төзімділік.
17 сессия (18.04.2011г.) - Тәуелсіз Қазақстан: бейбітшіліктің, келісім мен жасампаздықтың 20 жылы.
18 сессия (16.01.2012ж.) - Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайтын Қазақстан Республикасы Мәжіліс депутаттарының кезектен тыс сайлауы.
19 сессия (27.04.2012ж.) - Қазақстандық бағыт: тұрақтылық, бірлік, жаңғыру.
20 сессия (24.04.2012ж.) - Қазақстан-2050 стратегиясы: бір халық - бір ел - бір тағдыр.
21 сессия (18.04.2014ж.) - Қазақстан-2050 стратегиясы : бейбітшілік, рухани және келісім мәдениеті.
22 сессия (23.04.2015ж.) - Қазақстан-2050 Стратегиясы: бейбітшілік, руханият және келісім мәдениеті
23 cессия (21.03.2016) - Қазақстан xалқы Ассамблеясы сайлайтын Парламент Мәжілісінің депутаттарының кезектен тыс сайлауы
24 сессия (26.04.2016ж) - Тәуелсіздік. Келісім. Болашағы біртұтас ұлт.
25 сессия (26.04.2017ж.)- Жаңғырудың негізі-тұрақтылық, бірлік келсім
26 сессия (23.04.2018ж.)- Бес әлеуметтік бастама-қоғамның әлеуметтік бірлігінің тұғыры
27 сессия (29.04.2019ж.)- Бейбітшілік пен келісім формуласы:бірлік және жаңғыру [15].
Қазақстан халқы Ассамблеясының алғашқы құрылтай сессиясы Қазақстанның қазіргі кездегі мемлекеттілігін қалыптастыруға ең маңызды үлесін қосты. Ел Президенті уәкілеттілігін мерзімін ұзарту туралы референдумын басшылық етіп, Ассамлея өте өзекті әлеуметтік-саяси мәселелерді талқылау және жүйені құрушы шешімдерді қабылдау үшін беделді алаң ретінде, Қазақстанның қоғамдық-саяси жүйесінен орын алды. Қазақстанның өзін әлемдік саяси үдерістердің жаңа серпінді қатысушысы ретінде танытқан, мемлекеттік саясатқа нақты қатысуына маңызды өтініші, келесі жылдары одан да әрі дамыды. Он жылдан астам өткен уақыт бойынша шетелдік сарапшылардың Ассамблеяның осы ресурсын атап өтуі кездейсоқ емес: Қазақстан халқы Ассамблеяның әлеуетінің таусылмағаны көрінеді, және жуырдағы келешекте оның қызметіндегі саяси құрамының күшеюімен байланысты үдерістердің дамуы болады [16. 58-б.].
Ассамблея Сессиясының жұмысы әрқашан да Ассамблеяның өз институтының және біздің республикамыздың ұлттық мемлекеттік саясатының дамуының негізгі векторлары болған бірнеше бағыттарға бағытталған.
Саяси үдерістер Қазақстан азаматтарының, әсіресе этникалық топтардың қоғамдық бастамашылығына ынталандыратын әсер қалдырған. Ол әбден түсінікті, себебі тұрақтылықты емес ұлттар өкілдері қалыптасқан азаматты және әлеуметтік мәртебесін Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің саяси бағытымен әрқашан тікелей байланыстырған және байланыстырады. Оның саяси ұстанымының қолдауын ішкі саяси тұрақтылықтың негізгі шарты ретінде бағалай отырып, Ассамблеяның мүшелері қазіргі заманғы Қазақстанның тарихында страгиялық мәнге ие, бірқатар маңызды құжаттарды қабылдай отырып, өзіне жауапкершілік алған.
Мысалы, Қазақстан болмысын келешектегі демократиялауға көздеген екінші сессия 1995 жылы тамызда жаңа Конституцияның қабылдауына түркі болды. Үшінші сессия Н.Ә. Назарбаевтың қазақстандық қоғамның еуразиялық бірігуі мен демократиялануы туралы идея қалыптасты. Төртінші сессия саяси қуғын-сүргіндердің құрбандарын оңалту бойынша жұмысқа басшылық етті.
Алайда, КХА бүкіл мемлекеттік ұлттық саясатты реттеудің негізгі реттеу элементі ретінде қызмет етуінің тұтастығы мен ақылға салынған жүйесі ұлтаралық қатынастардың мәселелері шешілген және шешілетін сессияларды аса айқын көрінеді. 1999 жылы өткен бесінші және алтыншы сессиялары Қазақстанның 21 ғасырдағы ұлттық саясатының тұжырымдамалық негізін анықтады. 2002 жылы қарашада тоғызыншы сессияда Қазақстан халқы Ассамблеяның стратегиясы: ұлттық келісім, қауіпсіздік, азаматтық әлем қабылданды.
Тұжырымдамалық амалдардан басқа, ҚХА табысы мен тиімділігі Ассамблеяның құралдық ресурсын анықтайды. Мәдени-тілдің әртүрлілігі мен этностардың теңдігінің өзара танымал және сыйластыққа негізделген төзімділік дәстүрі этникааралық қатынастар саласының тәжірибелік саясатында табысты дамуда. Ассамблеяның он бесінші сессиясында оның Төрағасы Н.Ә. Назарбаев мерейтойлық сөз сөйлеуде былайша атап өтті: ... ҚХА жұмысы 21 ғасырдың - ақпарат, инновациялар мен қазіргі кездің технологиялары, сонымен қатар адам коммуникациялар саласының ғасырының талаптарына сай болуы тиіс. Ассамблеяның саяси партиялармен, ГӨҚ және азаматтық қоғамның өзге де институттарымен серіктесудің жаңа формуласын жасау қажет, олармен жаңа шарттарда жұмыс істеуді бастау қажет. ... Ассамблея жұмысын біздің ел дамуының жаңа міндеттерінің мән-мәтінін түзету маңызды. Ең алдымен, ұлттық тәрбие беру, азаматтық пен мемлекеттік тілді бекіту, этносаралық және конфессияаралық келісім сияқты бағыттар бойынша [17, 240-б.].
Ассамблеяда әр этнос пен бүкіл қазақстандық халықтардың болашағы үшін үлкен жауапкершілік жүктелген. Мемлекеттік мән-мәтінде Қазақстан Республикасы өз аумағында тұрып жатқан барлық этникалық топтардың мүдделерін қорғайды. Бұл факті мемлекеттік сәйкестілікті дамытуда стратегиялық үрдіс - барлық этностар азаматтарының біріңғай халықты құрайтын, мемлекет келешегінің тұруын есепке алады. Оған тиісті сәйкестендірілімдік қасиет болып табылады.
2010 жылы қазан айының 20-да өткізілген Қазақстан халқы Ассамблеясы. Сенім. Дәстүрлер. Ашықтық. Төзімділік атты ҚХА-ның ХVІ сессиясы, еліміздегі татулық пен тұрақтылықтың бастауы болған ҚХА-на 15 жыл толуына байланысты болды. Өнегелі ізгі бастамаларымен жаһандық бейбітшілікке зор ықпал еткен Қазақстанның тағылымды тәжірибелері әлем жұртшылығына үлгі болып келеді. Ал, 2015 жыл Қазақстан халқы Ассамблеясының жылы деп жарияланды, себебі бұл жылы ҚХА-на 20 жыл толды. Осыған орай, 23-ші наурызда Қазақстан-2050 стратегиясы бейбітшілік, руханият және келісім мәдениеті атты Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІІ сессияшы шақырылды. Сессияда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: История Ассамблеи - это история нашей стабильности. Мы её должны беречь! О ней мы должны помнить всегда! Ею дорожить! Это самое главное для народной памяти, для дружбы и взаимопонимания людей, для наших детей и внуков!,-деп, барлық қазақстандықтарды атаулы мерекемен құттықтады [17, 200-б.].
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бес институционалдық реформаны жүзеге асыруды талап етті. Біріншісі - кәсіби мемлекеттік аппарат құру. Екіншісі - заңның үстемдігін қамтамасыз ету. Үшіншісі - индустрияландыру және экономикалық өсім. Төртінші - біртектілік пен бірлік. Бесінші - есеп беретін мемлекетті қалыптастыру. Қазақстан халқы Ассамблеясының бүгінгі басты міндеттерінің бірі - 5 реформаның жүзеге асырылуына белсенді ат салысу, ұлттың ортақ болашағын қалыптастыру.
Сессиялар аралығындағы кезеңде Ассамблеяны басқаруды Қазақстан Республикасы Президентінің шешімімен құрылатын Ассамблея Кеңесі жүзеге асырады. Кеңестің құрамын Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Қазақстан халқы Ассамблеясының Қоғамдық келісім кеңестері облыс, аудан, ауыл әкімдері жанындағы немесе еңбек ұжымдарындағы консультативті кеңесші орган болып табылады. Кеңес өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын, заңдарын, Мемлекет басшысы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілерін, өзге де нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ осы ережені басшылыққа алады.
Кеңес төрағасы облыс, аудан, ауыл әкімі немесе ұжымның жалпы жиналысында сайланған тұлға болып табылады, сондай-ақ төрағаны тағайындаудың басқа тәртібі белгіленуі мүмкін. Кеңес құрамы заңнамада белгіленген тәртіпте қоғамдық бірлестіктер, үкіметтік емес ұйымдар, этномәдени бірлестіктер, мемлекеттік органдар өкілдері қатарынан қалыптастырылады [18, 15 б.].
ҚХА Кеңесінің негізгі міндеті қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайту мақсатында азаматтық қоғам институттарының, саяси және үкіметтік емес ұйымдардың басқа бірлестіктердің басын бір арнаға біріктіру, Қазақстан халқы Ассамблеясының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізудің біртұтас тәсілдерін әзірлеу. Кеңес қоғамдық келісім мен ұлттық бірлікті нығайту жөнінде, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен қоғамдық институттар арасындағы өзара іс-қимылды жетілдіру жөнінде ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу; Қазақстан халқы Ассамблеясының мақсаттары мен міндеттеріне қол жеткізуге бағытталған қоғамдық бастамаларды, әлеуметтік маңызды, патриоттық жобаларды және бағдарламаларды қолдау және дамыту; ардагерлер, кәсіподақ, жастар бірлестіктерін және басқа да қоғамдық ұйымдарды мемлекеттік ұлттық саясатты насихаттауға және іске асыруға тарту; теріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz