Шарттық жəне шарттан тыс міндеттемелер

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.ЕСЕНОВ атындағы КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГ УНИВЕРСИТЕТІ
Бизнес және құқық факультеті
Құқықтану кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні:Азаматтық құқық
Тақырыбы:Міндеттемелер

Орындаған: ЮП-18-3 тобы студенті
Ибрагимов Жандос А.
Рецензент: з.ғ.к.,доцент.
Орамахова М.Н.

Ақтау-2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 МІНДЕТТЕМЕ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Міндеттеме түсінігі және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Міндеттемені орындау және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 МІНДЕТТЕМЕ БОЙЫНША ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ... ... ... ... ..26
2.1 Міндеттеменің бүзылғандығы үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...26
2.2 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...35

КІРІСПЕ
Міндеттемеге келетін болсақ, олматериалдық игіліктердің тауарлық қозғалысына дейін орын алатын салыстырмалы құқықтық-қатынас болып табылады жəне бұған орай, бiр тұлға (борышқор) басқа тұлғаның (несие берушiнiң) пайдасына белгілі бір материалдық игіліктерді беру жөніндегі белгілі бір əрекеттерді жасауға міндетті болады, ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.
Міндеттеменің құқықтық нəтижесі болады. Оған қол жеткізу міндеттемені орындау нəтижесі ретінде жүргізіледі, яғни тараптар міндеттеменің мазмұнындағы құқықтар мен міндеттерді іске асырады.
Орындау пəні - ол міндеттемені орындау процесінде борышқордан несие берушіге ауысатын зат, жұмыс, қызмет көрсету болып табылады. Орындау пəніне талаптар не заңда, не шартта айқындалады. ҚР АК 282 бабында ақшалай міндеттемелерді орындау пəніне ерекше талаптарды белгілеген. Ең алдымен, заңнамалық актiлерде көзделген жағдайларды қоспағанда, ҚР аумағындағы ақшалай мiндеттемелер теңгемен көрсетiлуі талап етіледі.
Міндеттеме өздігінен борышқордың талап етілетін əрекеттерді жасауына кепілдік бермейді. Тіпті, орындауды бұзған борышқорға қатысты несие беруші азаматтық-құқықтық жауапкершілік шараларын қолданған ретте де қажетті мүлік борышқорда болмауы мүмкін. Сондықтан несие берушінің мүдделерін қамтамасыз ету, міндеттеменің тиісінше орындалатындығына кепілдік алу үшін заңда орындауды қамтамасыз етудің бірқатар арнайы шаралары бекітілген.
Бұл шаралар (əдістер) мүліктік сипатқа ие, сондай-ақ өздері қамтамасыз ететін негізгі міндеттемелерге қатысты олар қосымша болып табылады. Борышқорды міндеттемені орындауға ынталандыру жəне несие берушінің мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету олардың мақсаты болып табылады.
Азаматтық-құқықтық жауаптылық - бұл шартпен немесе заңмен көзделген өзіне жүктелген міндеттемелерді бұзған борышкерге қолданылатын мүліктік өндіріп алу.
ҚР АК 349-бабына сəйкес мiндеттеменi орындамау, не тиiстi дəрежеде орындамау (мезгiлiнде орындамау, тауарлар мен жұмыстарды толық орындамау, мiндеттеме мазмұнында белгiленген басқа жағдайларды бұзып орындау) - тиiсiнше орындамау оның бұзылуы деп түсiнiледi. Тиiстi дəрежеде орындауға мүмкiндiк болмаған жағдайда борышқор бұл туралы несие берушiге дереу хабарлауға мiндеттi.

1 МІНДЕТТЕМЕ

1.1 Міндетеме ұғымы және оның түрлері
Міндеттеме негізінен материалдық игіліктердің тауарлық қозғалысына дейін орын алатын салыстырмалы құқықтық-қатынас болып табылады жəне бұған орай, бiр тұлға (борышқор) басқа тұлғаның (несие берушiнiң) пайдасына белгілі бір материалдық игіліктерді беру жөніндегі белгілі бір əрекеттер жасауға міндетті болады, ал несие берушi борышқордан өз мiндеттерiн орындауын талап етуге құқылы.[1, 173]
Міндеттемеге екі тарап қатысады - өкілетті жəне міндетті тараптар. Материалдық игіліктердің қозғалысының белсенді əрекеттерсіз орын алмайтындығы себепті, өкілетті тарап міндеттеменің орындалуын міндетті тараптан талап ету құқығына ие. Міндетті тарап болса, екінші тараптың пайдасына белсенді іс-қимылдарды жасауға міндетті болып табылады.
Өкілетті тарапқа талап ету құқығы тиесілі болады, ал тараптың өзі несие беруші деп аталады. Міндетті тарап - борышқор, оның міндеті - борыш. Кейде əрбір тарап бірмезетте талап ету құқығына жəне борышқа ие болатын міндеттемелерде кездесуі мүмкін жəне бұл ретте, əрбір тарап бірмезетте несие беруші жəне борышқор болып табылады. Талап ету құқығы мен борыш міндеттеменің заңи мазмұнын құрайды. Борышқордың əрекеті оның объектісі болып табылады. [2]
Міндеттемелердің əралуан болуы себепті, оларды белгілі бір негіздерді басшылыққа ала отырып, жүйеге келтірген орынды.
Реттеуші жəне қорғаушы міндеттемелер. Біріншісі, əдеттегі тауар-ақша айналымын қамтиды. Екіншісі, құқық бұзушылықтан туындаған міндетемелерді қамтиды.
Шарттық жəне шарттан тыс міндеттемелер. Олардың ішінде міндеттемелер топтары белгіленген. Шарттық: мүлікті иеліктен шығаруға байланысты міндеттемелер, мүлікті пайдалануға беру туралы міндеттемелер, жұмыстың орындалуына байланысты міндеттемелер, қызмет көрсетумен байланысты міндетемелер. Шарттан тыс міндеттемелер: конкурстық міндеттемелер, зиянды өтеу міндеттемелері, өзгенің мүддесінде тапсырмасыз іс-əрекет жасау.
Экономикалық мазмұны тұрғысынан міндеттемелердің түрлері: сатып алу - сату, жалға алу, мердігерлік. Олар өз іштерінде түрлерге бөлінуі мүмкін: бөлшек сауда, тауар жеткізілім, келісімшарт жасасу.
Міндеттемелердің пайда болу негіздері:
шарттар (мысалы, сатып алу сату),
біржақты мəмілелер (өсиеттік бас тарту),
əкімшілік актілер (мысалы, лицензия беру),
зиян келтіру (деликті),
интеллектуалдық меншік объектілерін жасау жəне пайдалану,
оқиғалар (мысалы, сақтандыру жағдайының басталуы).
Міндеттемеде адамдардың ауыстырылуы
Міндеттеменің қолданыс кезеңінде оған қатысушылардың құрамы өзгеріске ұшырауы мүмкін. Міндеттеменің өзі сақталған реттегі қатысушылардың ауысуына заң жол береді. Қатысушылардың бұл алмастырылуы міндеттемедегі тұлғалардың ауыстырылуы деп аталады. Алмастырудың екі түрі болады:
а) несие берушінің алмастырылуы - талап ету құқығын беру немесе цессия деп аталынады;
б) борышқордың алмастырылуы - борышты аудару деп аталады.
Талап ету құқығын беру заңнамалық актіге орай (қайта құру, мұрагерлікке алу, ЖШС жарғылық капиталындағы қатысу үлесін сатып алудың артықшылық құқығын сот арқылы жүзеге асыру, суброгация, секьюритизация) жəне мəміле (факторинг) бойынша орын алуы мүмкін.
Несие берушiнiң жеке басымен тығыз байланысты құқықтардың, атап айтқанда алимент жөнiндегi жəне азаматтың өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянның орнын толтыру жөнiндегi талаптардың басқа адамға ауысуына жол берiлмейдi. Өзге жағдайларда, тұлғалардың ауыстырылуына жалпы ереже ретінде заң рұқсат етеді жəне азаматтық айналым талаптарымен тікелей қажет етіледі. Мысалы, бағалы қағаздар айналымы цессиясыз мүмкін емес.
Қатысушының ауыстырылуы мəміле болып табылады. Сондықтан оған мəміле нысаны туралы жалпы ережелер қолданылады: егер ол жазбаша нысанда жасалынатын мəмілеге негізделген болса, онда тиісінше қатысушының алмастырылуы да жазбаша нысанда рəсімделуі тиіс.
Талап ету құқығын беру кезінде борышқорға орындауды кімге жүргізетіндігі аса маңызды емес болуы себепті, бұған борышқордың келісімі талап етілмейді. Сонымен бірге, заң жасалынған цессия туралы оның міндетті жазбаша хабарлануын талап етеді жəне мұны орындамаған ретте жаңа несие беруші бұдан туындайтын жағымсыз салдарлар қаупін көтереді. [1, 173]
Талап етудi берген бастапқы несие берушi жаңа несие берушiнiң алдында оған берiлген талаптардыңжарамсыздығыүшiнжауап бередi, бiрақ бұл талапты борышқордың орындамағаны үшiн бастапқы несие берушi жаңа несие берушiнiң алдында борышқор үшiн кепiл болуды өзiне алғаннан басқа жағдайды қоспағанда, жауап бермейдi.
Бастапқы несие берушiнiң құқығы жаңа несие берушiге құқықтың ауысуы кезiнде болған көлемде жəне сондай жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жаңа несие берушiге мiндеттеменi орындауды қамтамасыз ететiн, сондай-ақ басқа да құқықты, соның iшiнде алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқықты талап етуге байланысты құқықтар ауысады.
Борышты аудару кезінде өзге жағдай қалыптасады. Өйткені несие берушіге орындауды кімнің жүргізетіндігі маңызды. Мүмкін, жаңа борышқордың төлемқабілеттілігі жоқ болуы немесе орындаудан жалтаруы мүмкін. Осыған орай, ҚР АК 348-бабы борышты аудару кезінде несие берушінің келісімін міндетті талап етеді.
Борышты аудару көпжақты мəміле болып табылады жəне мұнда бұрынғы борышқор, жаңа борышқор жəне несие беруші өз еріктерін білдірулері тиіс. Жаңа борышқор несие берушінің талаптарына бастапқы борышқор мен несие берушінің арасындағы қатынастарға негізделген қарсылықтарды алға тартуға құқылы.

1.2 Міндеттемені орындау және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету әдістері мен тәсілдері
Міндеттеменің құқықтық нəтижесі болады. Оған қол жеткізу міндеттемені орындау нəтижесі ретінде жүргізіледі, яғни тараптар міндеттеменің мазмұнындағы құқықтар мен міндеттерді іске асырады.
Міндеттемені орындау дегеніміз борышқордың міндеттеменің пəнін құрайтын əрекеттерді несие берушінің пайдасына жасауын білдіреді. Ол борышқор мен несие берушінің арасындағы қатынастарды тоқтатады.
Міндеттемені орындау қағидалары: міндеттемені тиісінше орындау (ҚР АК 172 бабы) жəне міндеттемені заттай орындау (ҚР АК 354-бабы). Бұл екі норма да диспозитивті болып табылады, яғни тараптар орындау ережелерін заңда көрсетілгеннен басқалай сипаттай алады. Орындау жөніндегі көптеген баптарда келесідей ескертпе қарастырылады: егер міндеттеменің ережелерінде өзгеше көзделмесе.
Заттай орындау принципінің қолдану аясы тарылтылған, яғни бұл, егер тараптардың келісімімен өзгертілмесе, қолданылатын жалпы принцип болып табылады. Тиісінше, орындамаған реттерде ол айрықша маңызға ие болады. Мысалы, ҚР АК 365-бабында былай делінеді: егер борышқордың мерзiмдi өткiзiп алуы салдарынан мiндеттеменi орындау несие берушiге керексiз болып қалса (үйлену тойына көйлекті мерзімінде тіккен жоқ), онда оған міндеттемені заттай орындатуға қол жеткізудің мағынасы болмайды. Мұның орнына ол мiндеттеменi орындауды қабылдаудан бас тартып, залалды өтеудi талап ете алады.
Жəне керісінше, ҚР АК 355-бабында белгiлi бiр затты жеке беру мiндеттемесiн орындамаған жағдайда несие берушiнің оны борышқордан алып қоюды жəне несие берушiге берудi талап етуге құқылы екендігі бекітілген. Егер жұмыс орындалмаған немесе қызмет көрсетілмеген болса, несие беруші міндеттеменің орындалуын талап етпей, жұмысты несие берушінің өзі немесе үшінші тұлғаның орындағанына ақшалай өтемақыға қанағат ете алады. Осы ретте, заттай орындауды ақшалай өтемақымен алмастыру орын алып отыр.
Міндеттемелердің көбі өзара мiндеттемелер болып табылады жəне бұл ретте, қарсы орындау туралы сөз қозғалады. ҚР АК 284: өзара орындау дегеніміз жалпы ереже ретінде тараптардың өзара мiндеттердi бiр мезгiлде орындауын білдіреді. Тараптардың бiрiнiң мiндеттеменi орындамауы немесе тиiсiнше орындамауы өзара мiндеттердi орындау жəне қарсы талаптарды қанағаттандыру кезiнде, екiншi тарапты өз мiндеттерiн орындаудан босатады.
ҚР АК 273-бабында егер заңдарда немесе шартта көзделгеннен басқа реттерде мiндеттеменi орындаудан бiржақты бас тартуға жəне оның шарттарын бiржақты өзгертуге жол берiлмейтіндігі айтылады.
Орындау шарты - ол субъектілерге, пəніне, мерзімдерге, əдістеріне жəне міндеттемені орындау орнына қойылатын талаптар болып табылады. Шарттар міндеттемені кімнің, қайда, қашан, қалай орындайтындығы туралы сұрақтарға жауап береді.
Орындау пəні - ол міндеттемені орындау процесінде борышқордан несие берушіге ауысатын зат, жұмыс, қызмет көрсету болып табылады. Орындау пəніне талаптар не заңда, не шартта айқындалады. ҚР АК 282 бабында ақшалай міндеттемелерді орындау пəніне ерекше талаптарды белгілеген. Ең алдымен, заңнамалық актiлерде көзделген жағдайларды қоспағанда, ҚР аумағындағы ақшалай мiндеттемелер теңгемен көрсетiлуі талап етіледі.
ҚР аумағында мiндеттемелер бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезiнде шетел валютасын, сондай-ақ шетел валютасындағы төлем құжаттарын пайдалануға ҚР заңнамалық актiлерiнде айқындалған жағдайларда жəне шарттарда немесе оларда белгiленген тəртiппен жол берiледi.
Төлемдер мен аударымдарды жүзеге асыру тəртiбi мен тəсiлдерi ҚР ақша төлемдерi мен аударымдары туралы заңнамасында белгiленедi жəне оларды тараптар тиiстi шартта айқындайды.
ҚР резиденттерінің елде тұрақты тұратын мекенжайы болады. ҚР резиденттері деп танылады:
ҚР азаматтары, оның iшiнде шет мемлекетте тұрақты тұру құқығына осы мемлекеттiң заңнамасына сəйкес берiлген құжаты бар Қазақстан Республикасының азаматтарын қоспағанда, шетелде уақытша жүрген немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде оның мемлекеттiк қызметінде жүрген азаматтар;
ҚР тұрақты тұру құқығын беретін құжаты бар шетелдіктер жəне азаматтығы жоқ тұлғалар;
ҚР заңнамасына сəйкес құрылған, ҚР аумағында орналасқан жері бар барлық заңды тұлғалар, сондай-ақ ҚР жəне одан тыс жерлерде орналасқан жерi бар олардың филиалдары мен өкілдiктерi;
ҚР тыс жерлердегі ҚР дипломатиялық, сауда жəне өзге де ресми өкiлдiктерi.
Резидент еместер - жеке тұлғалар, заңды тұлғалар, олардың жоғарыда аталған тізімде жоқ филиалдары жəне өкілдіктері.
Ақшалай мiндеттеменi орындау үшiн жеткiлiксiз төленген төлемнiң сомасы тараптардың өзге келiсiмi болмаған жағдайда ең алдымен несие берушiнiң орындау жөнiндегi шығындарын, сонан соң айыпақы мен сыйақыны (мүдденi), ал қалған бөлiгiнде - борыштың негiзгi сомасын өтейдi.
Ұзақ мерзiмдi мiндеттемелерде тараптар келiскен шарттарда төлемдi индекстеу көзделуi мүмкiн. [5, 246]
Орындаудың тəсілі - ол міндеттемені орындау кезіндегі тараптардың іс-əрекет жасау тəртібі болып есептеледі. ҚР АК 274-бабы бөлшектеп орындау сынды орындау əдісін реттейді. Егер заңдарда өзгеше белгiленбесе немесе мiндеттеме мəнiнен өзгеше туындамаса, жалпы ереже ретінде несие берушi мiндеттеменi бөлшектеп орындауды қабылдамауға құқылы.
Борыш сомасын нотариустың атына депозитке салу, ал заңнамалық актілерде көрсетілген реттерде соттың атына салу арқылы ақшалай міндеттемені ерекше əдіспен орындауға болады. Борыш сомасын депозитке орналастырған борышқор міндеттемені орындады деп саналады. [5, 254-255]
Орындау жері заңнамамен, міндеттеме ережелері арқылы айқындалады немесе міндеттеме мəнінен көрінеді. Мысалы, тұрғын үйді жөндеу міндеттемесі осы ғимарат орналасқан жер бойынша орындалуы тиіс.
Орындау жерін айқындау қиындық туындатқан реттерде тараптардың арасында дау туындауы мүмкін. Сондықтан ҚР АК 281- бабы міндеттемелерді орындау жері туралы ережелерді келесідей мазмұнда ұсынды.
Егер мiндеттеме орындалатын жер заңдарда немесе оның шарттарында белгiленбесе немесе мiндеттеме мəнiнен немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi əдеттегi құқықтардан көрiнбесе, ол:
1) мiндеттеме бойынша қозғалмайтын мүлiктi беру - мүлiк орналасқан жерде;
2) мiндеттеме бойынша тауарды немесе өзге де мүлiктi тасымалдауды пайдалана отырып беру - мүлiктi несие берушiге жеткiзу үшiн оны бiрiншi тасымалдаушыға тапсыратын жерде;
3) егер бұл жер мiндеттеме пайда болған кезде несие берушiге белгiлi болса, кəсiпкердiң басқа мiндеттемелерi бойынша тауар немесе өзге де мүлiктi беру - мүлiк дайындалған немесе сақталатын жерде;
4) ақшалай мiндеттеме бойынша - несие берушiнiң мiндеттеме пайда болған кездегi тұрғылықты жерiнде, ал егер несие берушi заңды тұлға болса - мiндеттеме пайда болған кезде оның болған жерiнде; егер несие берушi мiндеттеменiң орындалу кезiнде тұрғылықты жерiн немесе тұрған жерiн өзгертiп, бұл туралы борышқорға хабарласа - орындалатын жердiң өзгертiлуiне байланысты барлық шығындарды соның есебiне жатқыза отырып, оның жаңа тұрғылықты жерiнде немесе тұрған жерiнде;
5) басқа да барлық мiндеттемелер бойынша - борышқордың тұрғылықты жерiнде, ал егер борышқор заңды тұлға болса - оның орналасқан жерiнде орындалуға тиiс. [5, 253]
Орындау мерзімі заңнама немесе шартпен айқындалады. Əдетте, туындау мерзімі мен міндеттемені орындау сəйкес келіп жатады. Ал осы мерзімдер арасында уақыттық интервал болуы жағдайды күрделендіре түседі.
Егер мiндеттемеде ол орындалатын күн немесе ол орындалуға тиiстi уақыт кезеңi көзделсе немесе анықтауға мүмкiндiк берсе, мiндеттеме сол күнi немесе тиiсiнше сол кезең iшiнде кез келген уақытта орындалуға тиiс.
Мiндеттемеде ол орындалатынмерзiмкөзделмесе, ондамiндеттеме пайда болғаннан кейiн ақылға қонымды мерзiмде орындалуға тиiс. Орындалу мерзiмi талап етiлетiн кезбен белгiленген мiндеттеменi борышқор несие берушi оның орындалуын талап еткен күннен бастап 7 күн мерзiмде орындауға мiндеттi.
Егер заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында өзгеше көзделмесе жəне оның мəнiнен туындамаса, мiндеттеменi мерзiмiне дейiн орындауға жол беріледі. Мысалы, сақтау шартын мерзіміне дейін орындау аталған міндеттеменің мəніне қайшы болып табылады.
Кəсіпкерлік қызметке байланысты міндеттемелер үшін басқалай ережелер бекітілген. Кəсiпкерлiк қызметке байланысты мiндеттемелердi мерзiмiнен бұрын орындауға мiндеттеменi мерзiмiне дейiн орындау мүмкiндiгi заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында көзделген, не iскерлiк қызмет өрiсiндегi əдеттегi құқықтардан немесе мiндеттеменiң мəнiн туындаған реттерде ғана жол берiледi.
ҚР АК 280 бабында заңдарда немесе мiндеттеме шарттарында борышқордың несие берушiге мiндеттеменiң орындалу барысы туралы хабарлап отыру мiндетi көзделуi мүмкiн екендігі айтылады.
Мiндеттеменiң орындалғанын қабылдай отырып, несие берушi борышқордың талап етуi бойынша оның толық немесе бiр бөлiгi орындалғаны жөнiнде оған қолхат беруге мiндеттi. Қолхатты жай жазбаша нысанда рəсімдесе болады. Егер борышқор мiндеттеменi куəландыру үшiн несие берушiге борыш құжатын берсе, несие берушi оның орындалғанын қабылдай отырып, құжатты борышқорға қайтаруға тиiс. Қайтарып беру мүмкiн болмаған жағдайда ол мұны өзi беретiн қолхатта көрсетуге мiндеттi. Қолхат борышқорға қайтарылған борыш құжатындағы жазумен алмастырылуы мүмкiн.
Мұндай əрекеттердің маңызы осы арқылы міндеттемені тоқтатудың куəландырылуында болып табылады.
Міндеттемені орындау субъектілері.
Əдетте, міндеттемедегі əрбір тарап бір тұлға ғана болады. Кейбір жағдайларда əр тараптан бірнеше тұлға болатын міндеттемелер де болады. Бұдан міндеттемедегі тұлғалардың көптілігі туындайды.
Белсенді (көптілік несие беруші жағында),
Бəсең (көптілік борышкер жағында)
Аралaс (екі жақтан да көптілік).
Осы ретте, несие берушілердің əрбірі талап ету құқығына, ал борышқорлардың əрбірі міндеттемені орындауға міндетті болады. Заңдардан немесе мiндеттеме шарттарынан өзгеше туындамайтындықтан, үлестік міндеттеме туындайды, яғни талап ету құқығы жəне міндеттер белгілі бір үлес шегінде бекітілдеі - ҚР АК 286-бабы. Өз үлесі бойынша міндеттемені орындаған борышкер міндеттемеден шығарылады, ол үшін міндеттеме орындалды деп есептеледі. Өзге борышкерлерге міндеттеме өз үлестері бойынша міндеттемені орындағанға дейін күшін сақтап қалады. [5, 251-252]
Ортақтасқан міндеттемелер - несие берушiлердiң əрқайсысы мiндеттеменi толық атқаруды талап етуге құқылы, ал борышқорлaрдың əрқайсысы орындауға мiндеттi болуына сəйкес көп жақтар қатысатын мiндеттеме ортақтасқан мiндеттеме деп танылады. Шарттарда немесе заңнамалық актілерде қарастырылған реттерде ғана туындайды. Атап айтқанда, міндеттеме пəнін бөлінбейтін жағдайда жəне кəсіпкерлік міндеттемелер орын алған ретте пайда болады. Борышқорлар ортақтасып мiндеттi болған жағдайда несие берушi барлық борышқорлардан да, жеке-жеке алғaнда олардың кез келгенiн де, оның үстiне борышты түгелдей де, бөлшектеп те орындауды талап етуге құқылы. Ортақтас борышқорлардың бiрiнен толық қанағаттанбаған несие берушi алынбағанды ортақтас борышқорлардың қалғандарынан талап етуге құқылы. Ортақтас борышқорлар мiндеттеме толық орындалғанға дейiн мiндеттi болып қала бередi. Борышқорлардың бiрiншi ортақтастық мiндеттi толық орындауы қалған борышқорларды несие берушi үшiн орындаудан босатады.
Талаптар ортақ болғaн жағдайда ортақтас несие берушiлердiң кез келгенi борышқорға толық көлемiнде талап қоюға құқылы. Ортақтас несие берушiлердiң бiреуiне мiндеттеменi толық орындау борышқорды өзге несие берушiлерге оны орындаудан босатады.
Регрестік міндеттеме: басқа адамның мiндеттемесiн орындаған борышқор орындалған мiндеттеме мөлшерiнде сол адамға керi талап (регресс) қоюға құқылы. Борышқорлардың бiреуi ортақтасқан мiндеттi орындаған борышқорға төлемегенi осы борышқорға жəне қалған борышқорларға тең үлесте түседi. Борышқордың орындағанын қабылдаған ортақтас несие берушi басқа несие берушiлерге, егер олардың арaсындағы қатынастардан өзгеше туындамаса, оларға тиесiлi үлестерiн өтеуге міндетті.
Субсидиялық міндеттемелер (ҚР АК 357 бабы) тек бəсең көптілік кезінде ғана орын алуы мүмкін. Негізгі жəне қосымша борышқор болады. Бастапқыда, несие беруші талапты негізгі борышқорға қоюы тиіс. Егер негiзгi борышқор несие берушiнiң талабын қанағаттандырудан бас тартса, не оны толық орындамаса немесе несие берушi одан қойылған талапқа ақылға қонымды мерзiмде жауап алмаса, бұл талаптың орындалмаған бөлiгi субсидиялық жауапкершiлiгi бар адамға қойылуы мүмкiн. Егер бұл талaп негiзгi борышқорға қарсы қойылған талапқа жатқызу арқылы қанағаттандырылуы мүмкiн болса, несие берушi өзiнiң негiзгi борышқорға қоятын талабын субсидиялық жауапкершiлiгi бар адамның қанағаттандыруын талап етуге құқылы емес. Қосымша борышқор оған несие берушi қойған талапты қанағаттандыруға дейiн бұл туралы негiзгi борышқорға ескертуге, ал егер мұндай адамның үстiнен талап арызы түссе, негiзгi борышқорды iске қатыстыруға тиiс. Олай болмаған жағдайда негiзгi борышқордың несие берушiге қарсы айтайын деген қарсылықтарын оның регрестiк талабына қарсы қоюға құқығы бар.
Міндеттеме борышкердің өзімен жəне соның несие берушісіне орындалуы тиіс. Алайда, ҚР АК 276-бабында міндеттемені толықтай не бір бөлігін орындауды үшінші тарапқа жүктеу мүмкіндігі қарастырылған. Жүктеудің алғышарттары: егер бұл заңнамада (тікелей аралас қатынас), шартта қарастырылса немесе үшінші тұлға тараптардың бірімен тиісті шарт арқылы байланысты болса (қосалқы мердігерлік).
Бұл ретте, үшінші тұлға міндеттеменің бір тарабына айналмайды. Ол тек борышқор үшін əрекеттерді орындайды. Борышқор міндеттемені өзі жекелей орындаған сияқты несие берушінің алдында жауаптылығын сақтап қалады (ҚР АК 363-бап). Мысалы, тасымалдаушы тауар берушінің тауарын сатып алушының мекенжайына жеткізеді. Кейде борышқордың əрекетіндегі алмасу несие беруші үшін тиімсіз болуы мүмкін. Алайда, егер заңдардан, мiндеттеме шарттарынан немесе оның мəнiнен борышқордың мiндеттеменi жеке өзi орындау мiндетi туындамаса, несие берушi борышқор үшiн үшiншi жақ ұсынған орындау iсiн қабылдаудан бас тартуға құқығы жоқ. Мысалы, борышқордың тұлғасына тығыз байланысты міндеттеме (авторлық тапсырыс).
Үшінші тарап борышқор үшін орындалатын міндеттеменің мазмұны жəне ережелері жайлы хабардар болуы тиіс. Өйткені орындауды оған борышқор жүктейді. Алайда, үшінші тараптың борышқордың келісімін сұрамастан, несие берушіге борышқордың орнына орындауды өзі ұсынуға болатын жағдайлар да кездеседі. Мысалы, егер ол несие берушінің мүліктен өндіріп алу туралы талап ұсынған ретте борышқордың мүлкіне деген өзінің құқығынан айырылып қалудан қауіптенетін болса. Мұндай жағдайда, үшінші тарапқа міндеттемедегі несие берушінің борышқорға қатысты құқықтары ауысады (цессия).
Орындаудың қайта бағытталуы мүмкін, яғни борышқор орындауды несие берушінің өзіне немесе несие беруші нұсқаған үшінші тұлғаға орындауға құқылы болады. Ешбір тұлға бұл жайлы несие берушіден өкілеттілік алмай, орындауды талап ете алмайды. Егер борышқор орындауды қабылдауға өкілетті несие беруші деп санаған тұлғасына орындауды жүзеге асырса, онда орындау үшін жауапкершілікті борышқордың өзі көтереді.
Өзінің мүдделерін қорғау үшін ҚР АК 275-бабы оған орындауды несие берушінің өзi немесе бұған ол уəкiлдiк берген тұлғаның қабылдап жатқандығының дəлелдемесін талап ету құқығын ұсынады жəне мұндай талап жасалмауының зардабын тартуға тəуекел етедi.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету əдістері
Міндеттеме өздігінен борышқордың талап етілетін əрекеттерді жасауына кепілдік бермейді. Тіпті, орындауды бұзған борышқорға қатысты несие беруші азаматтық-құқықтық жауапкершілік шараларын қолданған ретте де қажетті мүлік борышқорда болмауы мүмкін. Сондықтан несие берушінің мүдделерін қамтамасыз ету, міндеттеменің тиісінше орындалатындығына кепілдік алу үшін заңда орындауды қамтамасыз етудің бірқатар арнайы шаралары бекітілген.
Бұл шаралар (əдістер) мүліктік сипатқа ие, сондай-ақ өздері қамтамасыз ететін негізгі міндеттемелерге қатысты олар қосымша болып табылады. Борышқорды міндеттемені орындауға ынталандыру жəне несие берушінің мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету олардың мақсаты болып табылады.
ҚР АК 18-тарауында қамтамасыз етудің дəстүрлі əдістері тізбектелген. Сондай-ақ заңнамада немесе тараптардың келісімінде қарастырылған қамтамасыз етудің өзге де əдістерін қолдану мүмкіндігі бекітілген (ҚР АК 292-бабы). Сонымен бірге, дəстүрлі бес əдіске борышқордың мүлкін ұстап қалу сияқты жəне гарантиялы жарналық əдістерде қосылған.
ҚР АК қарастырылмаған өзге де шараларды қолдануға болады. Оларды жедел шаралар деп атайды. Бұлардың санатына сапасыз тауарға ақы төлеуден бас тарту, тауарға алдын ала ақы төлеу, өзге тарап оны өрескел бұзған ретте орындаудан бас тартуды жатқызуға болады. Қамтамасыз етудің қандай да бір əдісін тараптардың өзара келісімі бойынша не заңдағы арнайы нұсқауға орай қолдануға болады. Кепіл, айып төлеу, мүлікті ұстап қалу сияқтыəдістерміндеттемелердің кейбір түрлеріне қатысты заңнамада арнайы қарастырылса, ал өзгелерін қамтамасыз етуге бұл əдістерді қолдану тараптардың келісімінде бекітілуі мүмкін.
Қамтамасыз етудің барлық əдістері негізгі қамтамасыз етілетін міндеттемеге қатысты қосымша (акцессорлық) сипатқа ие болады жəне олар тек шынайы талапты ғана қамтамасыз етуі мүмкін. Олар негізгі міндеттемеге ілесе жүреді. Атап айтқанда, негізгі міндеттемедегі талап ету құқығын беру жəне борышты аудару орын алған ретте қамтамасыз ететін қосымша міндеттеме бойынша да құқықмирасқорлығы жүргізіледі.
Негізгі міндеттеменің тоқтатылуы қосымша міндеттеменің де тоқтатылуына əкеледі. Егер негізгі міндеттеме жарамсыз деп танылса, бұл автоматты түрде қосымша міндеттеменің де жарамсыздығына əкеледі жəне керісінше, қамтамасыз ету əдісі жарамсыз деп танылған ретте негізгі міндеттеме күшін сақтап қалады. Банктік кепілдік деп аталынатын қамтамасыз ету əдісі ғана бұл қағидадан тыс жатыр деуге болады.
Айып төлеу - борышқор мiндеттемесiн орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған ретте, атап айтқанда, орындау мерзiмiн өткiзiп алған ретте несие берушiге төлеуге мiндеттi, заңдармен немесе шартпен белгiленген ақша сомасы айып төлеу (айыппұл, өсiм) деп танылады (ҚР АК 293-бабы).
Айып төлеу міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің заңды тұлғаларға да жəне жеке тұлғаларға да қатысты ең кең таралған əдістерінің бірі болып табылады. Айып төлеу шартты немесе заңды болуы мүмкін. Заңды айып төлеу заңнамада бекітіледі жəне осында оны өндірудің мөлшері, тəртібі жəне талаптары айқындалады. Бұл нормалар императивті болып табылғандықтан, тараптардың заңды айып төлеуді өндіріп алудан бас тартуға, оның мөлшерін азайтуға құқығы жоқ. Тіпті, айып төлеуді өндіріп алу тараптардың келісімінде қарастырылмаған болса да, несие беруші оның төленуін талап етуге құқылы. Өйткені ол заңи тұрғыдан бекітілген.
Егер заңдарда тікелей тыйым салынбаса, тараптардың келiсiмiмен заңды айып төлеу мөлшерi көбейтiлуi мүмкiн. Егер төленуге тиiстi айып (айыппұл, өсiм) несие берушiнiң шеккен залалдарымен салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордың мiндеттеменi орындау дəрежесiн жəне борышқор мен несие берушiнiң назар аударуға лайықты мүдделерiн ескере отырып, айып төлеу мөлшерiн (айыппұлды, өсiмдi) азайтуға құқылы. Соттың айып төлеуден борышқорды толықтай босатуға құқығы жоқ.
Шартты айып төлеу заңмен емес, тараптардың келісімімен бекітіледі.
Айып төлеу екі түрде болуы мүмкін: айыппұл жəне өсім. Бұлардың екеуі де тəжірибеде айыппұлдық деп аталып, ортақ сипаттары болғанымен, өзіндік ерекшеліктерге де ие. Мысалы, айыппұл бұл алдын ала бекітілген мөлшерде немесе орындау пəнінің құнына қатысты борышқордың төлеуге міндетті ақшалай сомасы болып табылады. Өсім бұл, кешіктірілген төлемнің əрбір күніне борышқордың төлеуге міндетті ақшалай сомасы болып табылады.
Айыппұлды бірреттік тəртіпте өндіріп алады. Ал өсім кешіктірілген əрбір күн үшін үзіліссіз ұлғая түседі.
Айып төлеу туралы келiсiм, негiзгi мiндеттеменiң нысанына қарамастан, жазбаша түрде жасалуға тиiстігі заңда бекітілген.
Айып төлеуді өндіріп алу барысында несие беруші бірмезетте залалдарды да өндіріп алу құқығын иеленеді. Осы ретте, несие берушінің негізсіз баю мəселесі туындайды. Осыған орай, ҚР АК 351-бабында айып төлеудің шығындарға қатынасына қарай оның төрт түрі белгіленеді:
айыппұлдық айып төлеу - толықтай көлемде бір мезетте шығындар мен айып төлеуді өндіріп алады;
балама айып төлеу - несие берушінің таңдауы бойынша не айып төлеу не шығындар өндіріліп алынады;
айрықша айып төлеу - тек айып төлеу ғана өндіріліп алынады;
есепке жатқызу айып төлеуі - айып төлеуде жəне шығында өндіріледі, бірақ соңғысы айып төлеумен жабылмаған бөлігінде өндіріледі.
Егер заңнамада немесе тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, жалпы ережеге сəйкес айып төлеу есепке жатқызу болып табылады.
Уағдаласушы тараптардың бiреуiнiң шарт бойынша өзiнен алынатын төлемнiң есебiнен екiншi тарапқа жəне шарт жасау мен орындауды не өзге мiндеттеменi орындауды қамтамасыз етуге берiлетiн ақшалай сома кепiлпұл деп танылады (ҚР АК 337б-бабы)
Төлемдердің бір бөлігі алдын ала төленеді жəне шарттың жасалу фактісі осы арқылы қамтамасыз етіледі. Мерзімінен бұрын төленетіндіктен, кепілпұл аванс пен алдын ала ақы төлеуге ұқсас болады. Дегенмен, кепілпұл ғана міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етеді. Кепiлпұл туралы келiсiм кепiлпұлдың сомасына қарамастан жазбаша нысанда жасалуға тиiс. Тіпті, егер негізгі міндеттеме нотариалдық куəландыруға тиіс болған ретте де, кепілпұл үшін жай жазбаша нысан жеткілікті болып табылады. Келiсiмнiң жазбаша нысанда жасалуын сақтамау кепiлпұл келiсiмiн жарамсыз деп тануға əкелiп соқтырады.
ҚР АК 338-бабында анықталғандай, мiндеттеменiң орындалуы басталғанға дейiн тараптардың келiсiмi бойынша не олардың кiнəсiнсiз-ақ оны орындаудың мүмкiндiгi болмауы салдарынан тоқтатылған жағдайда, кепiлпұл қайтарылуға тиiс.
Міндеттемені тараптардың бірі бұзған ретте басқа салдарлар туындайды. Егер мiндеттеменiң орындалмауына кепiлпұл берген тарап жауапты болса, ол екiншi тарапта қалады, ал егер кепiлпұл алған тарап жауапты болса, ол екiншi тарапқа кепiлпұлдың екi еселенген сомасын төлеуге мiндеттi. Оның үстiне, шартта өзгеше көзделмегендiктен, мiндеттеменiң орындалмауына жауапты тарап екiншi тарапқа кепiлпұл сомасын ескере отырып, шеккен залалдың орнын толтыруға мiндеттi.
Кепілдік жəне кепіл болушылық міндеттемелердің орындалуынының дəстүрлі əдістері болып табылады.
ҚР АК 329-бабына сəйкес кепiлдiк бойынша кепiлдiк берушi, заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, басқа жақтың (борышқордың) несие берушiсi алдында осы жақтың мiндеттемесiнiң орындалуына толық немесе борышқормен ортақтасып iшiнара жауап беруге мiндеттенедi.
Кепілдік беруші борышқор тарапынан қатысатын үшінші тұлға болып табылады жəне ол онымен ортақтасып жауап береді. Əдетте, кепілдік ақшалай талаптардың орындалуын қамтамасыз етеді. Дегенмен, ол міндеттеменің заттай орындалуын да қамтамасыз ете алады.
Кепілдік несие берушіге борышқордың төлемқабілетсіздігі орын алған ретте де, кепілдік берушінің мүлкінің есебінен орындауды қамтамасыз ету мүмкіндігін ұсынады.
Кепілдік тек қазіргі бар талаптарды ғана қамтамасыз ете алады жəне ол негізгі міндеттемеге қатысты қосымша, туынды сипатта болады. Кепiлдiк шарты болашақта туындайтын мiндеттеменi қамтамасыз ету үшiн де жасалуы мүмкiн. Бұл ретте, кепілдік негізгі міндеттеменің туындау сəтінде ғана пайда болады.
ҚР АК 330-бабына сəйкес кепiл болушылық бойынша кепiл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие берушiсi алдында осы жақтың мiндеттемесiнiң орындалуына толық немесе iшiнара қосалқы жауап беруге мiндеттенедi.
Кепілдік беруші сияқты кепіл болушы да борышқор тарапынан қатысатын үшінші тұлға болып табылады жəне борышқордың міндеттемені орындауына қосалқы атсалысуы мүмкін.
Несие берушінің алдындағыкепілдік берушімен кепіл болушының жауапкершілік көлемдері де əралуан болады. Атап айтқанда, кепілдік беруші несие берушi алдында борышқор сияқты айыпақы, сыйақы (мүдде) төлеудi қоса алғанда, борышты өндiрiп алу жөнiндегi сот шығындарын жəне борышқордың мiндеттеменi орындамауы немесе тиiсiнше орындамауы салдарынан туындаған несие берушiнiң басқа да зияндарын төлеуде тап сондай көлемде жауап бередi. Бұл ереже жалпы болып табылады, яғни басқалай (кепілдік берушінің жартылай жауапкершілігі) шартта қарастырылуы мүмкін.
Жалпы ережеге сəйкес кепіл болушы шартта көрсетілген соманың шегінде ғана жауап береді. Ал толықтай жауапкершілік шартта көзделуі мүмкін.
Екіжақты шарттар кепілдіктің (кепіл болушылықтың) туындау негізі болып табылады жəне несие беруші мен кепілдік беруші (кепіл болушы) мұның тараптары болып табылады. Мұндай шарттар бойынша міндеттер несие берушіде емес, кепілдік берушіде (кепіл болушыда) ғана туындайды. Демек, бұл біржақты міндеттеме болып табылады. Сонымен бірге, аталған шарт консенсуалды болып табылады, тараптар келісімге қол жеткізіп, оны қажетті жазбаша нысанға түсірген сəттен бастап тараптардың құқықтары мен міндеттері туындайды. Жазбаша нысанда жасалуын сақтамау кепiлдiк немесе кепiл болушылық шартының жарамсыз болуына əкелiп соқтырады.
Егер кепiлдiк берушi немесе кепiл болушы борышқордың мiндеттеменi орындауын өз жауапкершiлiгiне алатынын несие берушiге жазбаша түрде хабарласа, ал несие берушi кепiлдiк берушiнiң немесе кепiл болушының ұсыныстарынан бұл үшiн жеткiлiктi болатын қажеттi уақыт iшiнде бас тартпаса, кепiлдiк немесе кепiл болушылық шарттарының жазбаша нысаны сақталған деп есептеледi. Кепiлдiктi қолдану тек, тараптардың келісімімен емес, заңмен де белгiленуi мүмкiн. Мысалы, сыртқы заем алу туралы заңда сыртқы заемдарды алу кезінде мемлекеттік кепілдіктерді қолданудың міндеттілігі бекітілген.
ҚР АК 331-бабының 4-тармағында кепілдіктің ерекше түрі банктік кепілдік қарастырылған. Екінші деңгейдегі банктер банк кепілдіктері мен кепілгерлігін беруді уəкілетті органның лицензиясы негізінде уəкілетті органның аталған операцияларды жүргізу тəртібін реттейтін нормативтік құқықтық актілерін ескере отырып жүзеге асыра алады. Осы ретте, оларды беру кезінде аталған операцияларды жүргізудің тəртібін реттейтін ҚБА нормативтік актілерін ескерген жөн. Екінші деңгейдегі банктердің осы Кодекстің нормаларын сақтамай жəне уəкілетті органның нормативтік құқықтық актілерінің талаптарын ескермей берген банк кепілдіктері мен кепілгерліктері олардың жарамсыз болуына əкеп соғады.
ҚР АК 333-бабында несие берушінің кепілдік берушіге талап қойған реттегі іс-қимылын реттейді. Кепiлдiк берушi, несие берушiнiң талаптарын қанағаттандырғанға дейiн бұл туралы борышқорға ескертуге, ал егер кепiлдiк берушiге қуыным жасалса, борышқорды iске қатыстыруға мiндеттi. Кепілдік берушінің өзі борышқор болып табылмайтындықтан, ол тараптардың өзара қатынастарының сипаты жайлы хабардар болмауы жəне борышқордың қатысуынсыз несие берушіге деген борышқордың барлық қарсы талаптарын айқындай алмауы мүмкін. Сондай-ақ, ол өзінің орындайтындығы жайлы хабардар етуі тиіс.
Борышқор сотқа дербес талаптарын мəлімдемейтін үшінші тарап ретінде қатынасады.
Олай болмаған жағдайда борышқор өзiнiң несие берушiге қоймақшы болған қарсылықтарын кепiлдiк берушiнiң қайтарып қойған талабына қарсы қоюға құқылы. Тіпті, кепілдік берушінің борышқорға қойған талабы қанағаттандырылмауы да мүмкін. Кепiлдiк берушi несие берушiнiң талабына қарсы борышқор қоя алатын қарсылықтарды қоюға қақылы. Кепiлдiк берушi бұл қарсылықтарға құқығын, тiптi, егер борышқор олардан бас тартқан немесе өзiнiң қарызын мойындаған жағдайда да жоғалтпайды. Бұл норма үлесті міндеттемедегі борышқордың өзі қатыспайтын өзге қатысушылардың қатынастарына негізделген қарсылықтарын несие берушіге қоя алмайтындығы туралы жалпы ережеден басқалай болатын жағдай болып табылады.
Мiндеттеменi орындаған кепiлдiк берушiге несие берушiнiң осы мiндеттеме жөнiндегi барлық құқықтары жəне кепiл ұстаушы ретiнде несие берушiге тиесiлi құқықтар кепiлдiк берушi несие берушiнiң талабын қанағаттандырған көлемде көшедi. Кепiлдiк берушi, сондай-ақ, борышқордан несие берушiге төленген соманың айыпақысын жəне сыйақысын (мүддесiн) төлеудi жəне борышқор үшiн жауапкершiлiкке байланысты шеккен өзге де залалдардың орнын толтыруды талап етуге қақылы.
Кепiлдiк берушi мiндеттеменi орындағаннан кейiн несие берушi борышқорға қойылған талапты куəландыратын құжаттарды кепiлдiк берушiге тапсыруға жəне осы талапты қамтамасыз ететiн құқықтарды беруге мiндеттi. Егер несие беруші оларды беруден бас тартатын болса, онда кепілдік беруші оны сот тəртібімен мəжбүрлеуге құқылы болады.
Кепiл болушы дəл осындай құқықтарға борышқордың несие берушi алдындағы мiндеттемесiн өзi орындаған бөлiгiнде ие болады. Қайта орындаудың алдын алу үшін борышқор кепiлдiк берушiге немесе кепiл болушыға бұл туралы дереу хабарлауға мiндеттi. Егер мұндай хабарды алғаннан кейін кепілдік беруші міндеттемені орындайтын болса, онда кері талап қою құқығынан айырылады. Олай болмаған жағдайда өз кезегiнде мiндеттеменi орындаған кепiлдiк берушi немесе кепiл болушы несие берушiден негiзсiз алынғанды өндiрiп алуға қақылы болады.
Кепiлдiктiң жəне кепiл болушылықтың тоқтатылуы ҚР АК 336-бабымен реттеледі. Негізгі міндеттемеге қатысты олар қосымша сипатта болатындықтан, олар негізгі міндеттемемен бірге тоқтатылады. Мiндеттеме кепiлдiк берушi мен кепiл болушының жауапкершiлiгiн ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.