Қазақ этнолингвистикасына қатысты мәселелермен акд

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
АБЫЛАЙ ХАН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ УНИВЕРСИТЕТІ

Магистратура
6М021000 - Шетел филологиясы

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

Әртекті тілдердегі (ағылшын-қазақ ) Уақыт жағдаятынын когнитивті-дискурсивті сипаты

Орындаған:
Әбдібекова Нұргүл Саухымбекқызы
Ғылыми жетекші:
П.ғ.к., профессор Рысалды Қ.Т
Бақылауға тиесілі нормасы
тексерілді_________

Қорғауға жіберілді
ЖООКББ бастығы
_________с.ғ.к., доцент
Білім беру бағдарламасының басшысы
_________п.ғ.к., доцент
__________2019

Алматы, 2020

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I ТАРАУ Уақыт ұғымының антропоөзектік парадигмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ санасындағы уақыт концептісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
Ағылшын санасындағы уақыт концептісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Уақыт концептісінің ағылшын және қазақ тілдеріндегі ерекшеліктері..
Тұжырым
II ТАРАУ Когнитивтік-дискурсивтік болмыстың тілдік жүйедегі орны
2.1 Когнитивтік үлгілер мен фреймдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Уақыт жағдаяттардың когнитивтік үлгілері мен фреймдері ... ... ... ... .
Тұжырым
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
Нормативті сілтемелер

I ТАРАУ Уақыт ұғымының антропоөзектік парадигмасы
1.1 Уақыт концептісі қазақ санасындағы
Tempus fugit - бұл өткен ұрпақтың өмірлік тәжірибесін ғана емес, уақыттың сезімімен және тәжірибесімен байланысты қатты субъективті-эмоциялық әсерлерді де көрсететін ақылды латындық диктум. XX ғасырдың аяғында гуманитарлық білім мен орыс лингвистикалық ой-пікірлері тілдік белгілердің мазмұндық жағын дұрыс белгілеу үшін жаңа терминді дамыту қажеттілігіне тап болды, тілдік білімді ұсынудың этникалық ерекшелігі - халықтың рухы деген тұжырымдаманы көрсету керек болды. Осылайша, орыс лингвистикалық әдебиетінде өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басынан бастап мұндай терминологиялық шағым концепт ретінде пайда болды.
Концепт термині ғылыми әдебиетте 1928 жылы С.А. Асколдовтың Концепт и слово, онда концепттің авторы бізді сол түрдегі объектілердің белгісіз жиынтығы арқылы ойлау процесінде ауыстыратын психикалық білім деп түсінген [1].
Бастапқыда концепт деген тұжырымдама сөзінің синонимі ретінде қабылданды. Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік В.Н. Концепт термині тұжырымдама сөзінің синонимі болып табылады [9]. Ғылыми тілде бұл екі лексикалық бірліктер кейде синонимдер ретінде кездеседі. Бірақ олар өте сирек пайдаланылады және қазіргі уақытта өте нақты демаркацияланған. Концепт және тұжырымдама - әртүрлі ғылымдардың терминдері; екіншісі негізінен логикада және философияда қолданылады, ал бірінші, концепт - логикадағы бір салада - математикалық логикадағы термин, ал жақында мәдениет ғылымында, мәдениеттануда [5].
Зерттеушілер арасындағы келіспеушіліктерге алып келетін концепт терминінің көптеген түсіндірмелері бар. Концептті анықтау үшін оны түсінудің үш негізгі тәсілін қарастырамыз: лингвистикалық, когнитивті және лингвомәдениетті.
Лингвистикалық зерттеулердегі концепт белгілі бір атаудағы ассоциативті өрісті білдіретін, бірақ оған тең келмейтін құрылым болып табылады. Концепция - бұл парадигматикалық үлгі, оның мазмұнының логикалық құрылымы мен сублогикалық сипаты. Бұл құрылымдар, тиісінше, атаудың еркін үйлесімділігінен және еркін емес, яғни мәтіндерде жазылған аттың синтагматикалық қатынастарынан алынған [6]. Лингвистикалық көзқарасты жақтаушылардың айтуынша, лингвистикалық белгілердің мағынасы семантикалық ерекшеліктердің комбинациясы болып табылады, олардың әрқайсысы концептің нақты белгілерін көрсетеді, бірақ толығымен емес. Оның үстіне, көптеген лингвистикалық белгілердің семантикалық талдауынан алынған барлық мүмкіндіктер жиынтығы концепттің мағынасын толығымен білдірмейді, себебі ойлар әлемі тіл жүйесіндегі толық көріністі таппайды [4].
Концепттің мәнін түсінуге арналған когнитивті тәсіл З.Д. Попова, И.А. Штернин және Воронеж ғылыми мектебінің басқа өкілдерінің көзқарасымен көрінеді. Олар тұжырымдаманы ментальді құбылыстарына аударады және оны жаһандық ойлау бірлігі ретінде анықтайды. Краткого словаря когнитивных терминов авторлары концепт, бірінші кезекте, операциялық материалдық жадының бірлігі ретінде қарастырылады: концепт- біздің санамыздың ақыл-ойы мен ақыл-парасатын және адамның білімі мен тәжірибесін көрсететін ақпараттық құрылымды түсіндіруге қызмет ететін термин; жедел жады, психикалық лексикон, концептуалдық жүйе және мидың тілі (lingua mentalis), адам психикасында бейнеленген бүкіл әлем бейнесі. Концепт ұғымы адамның ойлау үдерістерінде жұмыс істейтін және тәжірибе мен білім мазмұнын, барлық адам қызметінің әрекеті мен білімнің белгілі бір кванты түріндегі білім үрдісін бейнелейтін мағыналарын түсінуге сәйкес келеді [8].
Ю.С. Степанов, С.Г. Воркачев, В.В. Колесов, В.А. Маслова, С.Х. Ляпин, В.Н. Телия және тағы басқа көптеген зерттеушілердің іргелі жұмыстарымен таныстырылған концепт лингвокультурологиялық көзқарас шеңберінде. Бұл көзқараспен зерттеушілер коннцепттің әртүрлі аспектілерін қарастырған кезде, ол берілген мәдени ақпараттың маңыздылығына назар аудару керек. Ю.С. Степанов концептті былай анықтайды: Концепт- адамның ақыл-ойындағы мәдениет сияқты; бұл мәдениеттің адамның ақыл-ой әлеміне ену формасы. Ал екінші жағынан, адамның өзі - мәдени құндылықтарды жаратушы емес, қарапайым, кәдімгі адам өзі мәдениетке кіреді және кейбір жағдайларда оған әсер етеді деген ұғым. [5]

Тіл мен ойлау, тіл мен таным бірлігінің өзіндік ерекше қасиеттерін тіл білімінің дәстүрлі, таза, тілдік жеке ғылым саласы шеңберінде зерттеу мүмкін емес. Оған қажет ғылыми парадигма-когнитивті лингвистика, онымен сабақтас этнолингвистика, псхолингвистика, социолингвистикамен т.б. байланысуы қажет. Осы байланыстар арқылы тіл білімінде адам санасы қалай құрылған, адам дүниені қалай таниды, қабылданған мәліметтер қалай танымға айналады, ментальдық кеңістіктер қалай жасалады деген сұрақтарға жауапты тілдің терең құрылымдарын зерттеу арқылы анықталған. Демек, бұл мәселелер этнолингвистикалық аспектіде - В.Гумбольдт, Ф.Баос, Э.Сепир, Б.Уроф, А.Потебня, Н.Толстой, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов т.б.; псхолингвистика тұрғыда - К.Юнг, А.Н.Леонтьев, А.Шахнарович т.б.; лингвомәдениет танымдық сипатта - Э.Тейлор, Э.Маркарян, Ю.Лотман, Ю.С.Степанов, Н.Д.Арутюнова, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров т.б. ғылымдардың, ғылыми зерттеу еңбектерінде философиялық, психологиялық, этностық, лингвистикалық теорияларының жүйесі дүниені тұтас танудың теориясы шеңберінде тіл қызметінің когнитивтік негіздерін айқындап, сипаттаған.
Бүгінгі таңда тіл білімінде өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та, жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген әлеуметтік лингвистика, психолингвистика, статолингвистика, паралингвистика, іспеттес этнолингвистика да этностаным мен тілтаным ғылымының ортақ мәселесі шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала. Алайда этнолингвистика идеясын әр қырынан және әр деңгейде қарастырып келе жатқан ғалымдардың (мәселен, В.Ф. Гумбольд, В. Вунт, Г. Шухард, Ф. де Соссюр, Бодуэн де Куртене т.б.) өздері де о бастан-ақ, этнолингвистиканың Этнос пен этнос тілі негізінде қалыптасқан толық мойындаса да, олардың өзара қатыстылығы мен үйлесімін айқындауға келгенде пікір тоғыстығы әр жақты болады. Олай дейтініміз, проф. Ж.А. Манкеева: Этнолингвистикатілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін қарастыратын тіл білімінің саласы [1, 55б.] - деп, мәдениет пен этнопсихологиямен байланыстырыла қарастырылатын тіл білімінің саласы ретінде көрсетеді. Ал акад. Ә. Кайдар: Этнолингвистика - этнос болмысын оның тілі арқылы танып білу мақсатында туындаған лингвистиканың жаңа да дербес бір саласы, - дейді [1, 8б.]. Ғалым Ә. Қайдар этнолингвистиканы тілмен байланыстырады да, Этностың басы өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгілері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, тойтомалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақалмәтел арқылы ғана бізге жету мүмкін екендігін айтады [2, 34б.]. Демек, тіл арқылы жеткен көненің көзі, тарихи қатпарлар сырын ашу - этнолингвистика саласына тиселі.
Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистикаға шолу жасап, жеке сала ретіндегі негіздерін анықтаған - профессор М.М. Копыленко. Ғалым М.М. Копыленконың пайымдауынша, этнолингвистика термині ғылым әлемінде ең алғаш шетел ғалымы Б. Уорфтың идеясы негізінде этнография мен социология ғылымдарының аралығынан туындаған болып табылады. Ал, бұл идея Э. Сепирдің тіл фактілерін этнос мәдениеті мен жеке тұлға тұрғысынан қарастыратын теориясымен сәйкес болғандықтан, ғылымда Сепир - Уорф болжамы деген атпен де белгілі болып келді [3, 16б.]. Қазақ этнолингвистикасына қатысты мәселелермен акд. Ә.Т. Қайдар бастаған этнолингвистика ғылымының төңірегінде ғылыми мектеп қалыптасқандығын атап кету орынды.
Қазақ танымында қалыптасқан, бейнелі тәсілмен дүниеге келген уақыт категориясы әр халықтың өмір тіршілігіне, әдет-ғұрыпына, дүниетанымына байланысты қалыптасқан. Уақыт категориясын этнолингвистикалық тұрғыдан зерттеу ұлттық ерекшелігін, әдет-ғұрпын, қайталанбас қасиетін танып білуге, этимологиялық, семантикалық, құрылымдық жағынан ерекше қасиеттерін ашуға мүмкіндік береді. Мәселен, дүниеде барлық нәрсенің басталуы мен аяқталу мерізімі бар. Адам баласы әр уақыттың шектерін шамамен немесе нақты біледі. Бірақ, адамзат баласы өз өмірінің шегі еш уақытта білген емес. Және де білмейді де. Бұл шындық. Бұл адам танымындағы абстактілік ұғым. Демек, уақыт мәселесі өзі сияқты шегі жоқ мәңгілік мәселе. Уақыт - бұл абстракт ұғым. Соған қарамастан уақыт адамның сезімі мен қарым-қатынас жасаушысының себепкері. Уақыттың өткен-кеткені шексіз, түзу және қайтарымсыз жылжиды. Дүниежүзі халқының уақыт цикілін елестетуі, сипаттауы тіпті оның аяқталуы да әр түрлі. Мәселен, уақыт - мерзім, сағат, өмірдің өту уақыты, арыға барсақ, халық мекені, тұрмыс тіршілігі, тарихы, діні-ділімен байланысы. Уақыттың көз ілеспес жылдамдығын, оны босқа өткізіп, өмірді өксітпеуді, алтын мезетті пайдалы іске арнауды уағыздайтын уақыт - білгенге қазына, білмегенге - быламық және Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық, ерте тұрған еркектің ырысы артық мақал-мәтелдері уақытты ұтымды пайдаланып, тынбай еңбек етсең, мол қазынаға кенелесің деген ұғымды білдіре отырып, уақытпен байланысты туындаған тілдік бірліктер. Айталық, уақыт тапшы бірлігін алсақ, уақыттың шектеулігін есептейміз, ол уақыт өтпей деген бірлігін уақыттың алдында дәрменсіз сезіну, ал уақыт тауып деген бірлікте адам өзінің уақыттан күштірек сезінетінін көрінеді. Бұдан уақыттың шегінің бар екенін көруге болады. Әлемнің тілдік бейнесіндегі адам танымының табиғи заңдылығы: Уақыт шеңберіндегі (айлық жыл, жыл мезгілдері) тәулік шеңбері және апта шеңбер, Күн мен айдың жылжуы қатысады.
Көшпелі қазақ халқы жаз жайлауда, күз күзекте, қыс қыстауда бірден-бірге көшіп-қонып жүргенде уақыт мерзіміне қатысты, сол уақыттың тұрмыс-тіршілігіне лайық өз өлшемдері болған. Мәселен, ол замандарда секунд, минут, сағат, күн, ай, жыл деген ұғым атауы болмағанымен, оларды дене мүшелері және тағы басқа өлшем бірліктері арқылы шамалап, болжай білген. Мысалы, секунд ұғымын былай деп шамалап айтқан: Қас қағым, көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында т.б. деген дене мүшелерінің қимыл-қозғалысы арқылы секунд ұғымын айнытпай дәл білдірсе, минутты білдіретін өлшемнің орнына сүт пісірім (яғни сүт піскенше өтетін уақытты айтады) деген немесе ет пісірім; ет қайнатым; ет асым; ас пісірім, шай қайнатым деген минут пен сағатты білдіретін фразеологиялық тіркестерге айналған тілдік бірліктерді қолдану арқылы өлшем атауларын бейнелеген.
Философ-ғалым М.Орынбеков ежелгі қазақтар үшін уақыт ұғымы алғашқыда күн мен түн ауысуын сезіну, аңшылық мерзімін түсінумен байланысты болғандығын, сонымен қатар, олар үшін жыл, кезең, уақыт ұғымдарының мәні болмағандығын айтады [4, 101 б].
Мал шаруашылығымен байланысты көптеген уақытты білдіретін бие сауым биені сауғанда өтетін минуттың шамасын білдіреді, шамамен 30-35 минуттық уақыт, сиыр сауым сиырды сауап біткенге дейінгі уақыт шамамен 15-20 минут, мал өргенде таң ертең малдарды өріске айдайтын уақыт деген өлшемдер этнос тілінде қалыптасқан. Тіпті көшпелі өмірдегі тұрмысымен тығыз байланысты киіз үйдің өзі уақыт категориясын көрсете білген. Айталық, киіз үйдің шеңберлі болуы, оның әр орнының өзі халықтың жылсанағы бойынша жыл қайырумен тікелей байланысты. Бұл жөнінде философ-ғалым Т. Ғабитовтың [5] еңбегінде кеңірек баяндалады. Ал, А. Ока өз еңбегінде киіз үй уығымен уақытты белгілегендігі туралы былай дейді: ... Осылай ағашы үнемделген, қолданым мерзімі ұзарған, сапалы және мал-шаруашылығы үшін ыңғайлы үйдің түрі пайда болды. Әсіресе, уықтың тік болуы үйді күн сағатымен үйлестірді. Уықты күн сағаты ретінде пайдалану мүмкіндігінің тууымен уық дамуының үшінші сатысы басталды... Моңғолдардың ерте кезде түзу уықтың ұшын керітіп белгілеуі, оны жасыл бояумен бояуы, бұл халықта күн сағатының жақсы дамығандығын көрсетеді. Яғни, күн сәулесінің уық ұшынан кереге басына дейін ауысу сәті, сол күндегі мерзімді дәлме-дәл өлшеуге көмектескен. Ал қазақтар арасында уақытты есептеу көбіне шаңырақтан түскен күннің жүрген жолымен есептеген [6, 161 б.] - деп жазған.
Ислам діні кіргеннен кейін діни тұрғыға байланысты айтылатын, уақытты білдіретін өлшемдер қалыптасты. Ол өлшемдер күні бүгінге дейін діни ұстанымдарда, яғни намаз оқу, ораза ұстау т.б. қатысты қолданылады. Мысалы, Бес уақыт намаз: таң (Бамдат) (таң қылаң бере таң намазын оқитын кез), күннің еңкейген мезгілін бесін (бесін намазын оқитын кез) деп атаған, екінді (түс ауып, күн батуға жақындаған мезгіл, бесін мен ақшам арасы), Ақшам (күн еңкейіп, ұясына кіруге таяған кез), Құптан (түн уақыты), ораза ұстау: ауыз ашар кез (күн ұясына кіргеннен кейінгі уақыт), сәресі (таңғы уақыт, шамамен сағат 4-5 арасы) т.б. деп күн уақыттарын бөліп қарайды.
Қазіргі кезде көнеленіп, архаизмге (пассив сөзге) айналған бұл сөздердің бәрі де дін, намаз оқитын адамдары үшін уақыт категориясының өлшемдері болып есептеледі.
Қөк(аспан), жер үсті және жер асты әлемі деп бөлген қазақ дүниетанымындағы аспан әлеміндегі денелерінің әрбір қимыл-қозғалысын көшпелі жұрт жақсы білген. Сол арқылы тәулік бойындағы таң, күн, түн мезгілдерін айнытпай, дәл және болжамды шамамен ажыратып отырған. Мәселен, таң мезгілін Үркер туа, Үркер жерге түспей, Шолпан туғанда деп анықтап, сол мезетте туылған сәбилеріне (қыз балаларға) Шолпан деп ат қоюы, сонымен қатар қазіргі кезде таңғы теле-бағдарламалардың өзінде де Таң шолпан деп аталуының өзі де соның айғағы. Ал, аспан денелерін жақсы ажырата білмеген жұрт, көбінесе таңның қалай атуын көзбен, я елеспен мөлшерлеген. Және сол арқылы тілде көптеген фразалық таң рауандап атқанда, алаң-елеңде, таң қылаң бере, таң сібірлей, таң арайлана, құлқын сәріде, таң сыз бергенде т.б. тіркестер қалыптасқан.
Күн шыққандағы уақыт мерзімі күннің қимыл-қозғалысы арқылы өлшенген. Мысалы, күн шығар алдында, күн шыға келгенде, сәскеде, шабдар сәскеде, сәске түсте, күн еңкейгенде, күн ұясына кіргенде (отырғанда), күн батқанда т.б. Күн ұясына кіргеннен кейін енді түн мезгілі басталады. Мұны да халық бірнеше кезеңге бөліп қараған: екі кештің арасы, алагөбеде, ел орынға отыра, көз байлана, қас қарая, ымырт жабыла, апақ-сапақта, іңірде, жеті қараңғы түнде, қас қарайған кезде, т.б
Қорытындылай келе, кез келген атау қажеттілік болған соң пайда болады. Тіл - атаулардан құралады. Бірақ әрбір тіл қандай да бір ұлттың ғана тілі болатындықтан, оның әрбір атауы мен әрбір этнолингвистикалық сипаты сол ұлттың ділін танытып, белгілі бір қажеттілігін өтейді. Сондай-ақ, сол бірлік арқылы беріліп тұрған ақпаратқа халық өз тәжірибесі арқылы көз жеткізген, оның заңдылығын таныған, ашқан және мойындаған. Сондықтан да, уақыт категориясының этнолингвистикалық атауы әлі де болса, толық зерттеуді қажет ететіні сөзсіз.

1.2 Уақыт концептісі ағылшын санасындағы

Лингвистикалық салыстырмалылық теориясының авторлары Э. Сепир және Б. Уорф әртүрлі лингвомәдениеттерде шақ категориясын білдіру тәсілдеріне алғаш боп салмақпен назар аударған. Уорф "криптотиптер" - бір мағыналы лексикалық сәйкестіктері жоқ, алайда шындықтың грамматикалық және семантикалық көрініс беру элементтері тұрғысынан функционалды түрде маңызды болып табылатын мағынаның нәзік, болар-болмас байқалатын реңктері туралы жазады.
Бұл мағынада коммуникацияның америкалық теориясында Х. Г. Гадамердің еңбектерінде көтеріліп келе жатқан және америкалық ғылымға Дж. Стюарт жұмыстарының көмегі арқылы келген "linguisticality" ұғымын (мұны жақындықтың белгілі бір дәрежесімен "лингвистикалылық" ретінде аударуға болады) пайдалану жемісті болып көрінеді. Ол белгілі бір шамада "криптотиптермен" қабысады және тіл, тәжірибе, концептосфераны және мәдени референцияның басын біріктіреді. Бұл түрлі коммуникацияның бастапқы нүктесі және көзі.
А. Эйнштейн өзінің салыстырмалылық теориясында дәл осы тілдің басты оппонент болғанын айтып кеткен, себебі уақыт және кеңістік категориясының жіктелуін ұсынған, ал шын мәнісінде олар ажыратылмайтын тұтас болып табылады және тығыз өзара байланыста және өзара тәуелділікте тіршілік етеді.
Батыс мәдениеттерге тән және олардың өкілдері жалғыз ықтимал әрі өз-өзімен ұғынылатын деп қарастырылатын уақытты сызықтық қабылдау даусыз болып табылмайды. Орта ғасыр өнерінде уақыт айналып тұрған дөңгелек образы арқылы метаморфты түрде сипатталған. Шығыста оны бүгінгі күнге дейін қазірден бастап мәңгілікке дейінгі су бетіне тараған сақиналары бар су қоймасына немесе шетсіз-шексіз мұхитқа теңейді. Бұл ретте келер шақ осы шаққа ұқсас, сондықтан да адамның мақсаты - уақыттың шеңберлі қозғалысынан сызықтыққа жалтармау, қазір және осы жерде эстетикалық тәжірибесі мен бәрін қамтитын, сараланбаған бүтін арқылы руханилықтың саналы эволюциясы көмегі арқылы мәңгіліктің бір бөлігіне айналу. Солтүстік-америкалық үндістер үшін уақытты циклдық процесс және адами жүріс-тұрыстың табиғат ырғақтарымен синхрондалуы ретінде қабылдау тән. Батыстық уақыт болса садақтың оғы немесе сонау өткен заманнан бастау алатын аққан өзен сияқты бейнеленеді. Уақыт кеңістікте бағдарланған және белгілі бір мақсатқа қарай жылжушы ретінде қабылданады. Адами жүріс-тұрыс биоырғақтармен емес, сағат жүрісімен синхрондалады. Ғалымдар қарастырған әртүрлі уақыттық жүйелер арасында бөліп көрсетілетіндер:
1) техникалық (уақытты ғылыми есептеу);
2) формальды (ай фазалары, жыл мезгілдерінің ауысуы, судың көтерілуі мен қайтуы және т. б.);
3) формалды емес (әртүрлі мәдениеттерде бар уақытпен байланысты ұғымдар: белгілі бір оқиғалардың ұзақтығы, күтудің қолайлы уақыты, кешігудің жол берілетін уақыты)
Э.Холл жұмыстарына көтерілетін полихронды және монохронды уақыт ұғымдары кеңінен таралған. Бұл логикалық және эмпирикалық тұрғыдан едәуір ерекшеленетін екі жүйе. Монохронды уақыт бөлінеді, қимылдар жүйелі, әрбір қимылға белгілі бір уақыт бөлігі беріледі. Батыстық қоғамдарда өмірлік тәжірибені ұйымдастыруға мұндай қатынас берік қалыптасқаны соншалық, жалғыз осы ғана мүмкін болардай боп көрінеді. Холлдың көзқарасы тұрғысынан, алайда, монохронды уақыт игерілген болып табылады, ол табиғатынан адамға тән емес, адамның биологиялық ырғақтарымен шартталмаған, өз табиғатынан экзистенциал емес. Полихронды уақыт бір жағынан біршама абстрактылы категория ретінде қабылданады, бір мезгілде бірнеше қимылдың орындалуына жол беріледі, негізгі назар алдын-ала құрастырылған кестеге емес, қимылдардың өзінің орындалуына бөлінеді, өмір ырғағы біршама баяу. Сәйкесінше, Н. Л. Грейдина жазып кеткендей, "мәдениеттің батыстық матрицасы автоматтандыру мен технологиялардың қарқынды даму екпіндерімен, дүние бейнесін ғылыми-рационалистік тұрғыдан ойлаудың басымдығымен, техногенді ретінде айқындалады. Шығыстық модель ... менталдылықтың қағидатқа айналған-мифтендірілген типі басым дәстүрлі мәдениет ретінде алға келеді "
Табиғаты жөнінен шыншыл америкалық мәдениетке оның жүзеге асырылатын функциялары үшін емес, ұйымдастырудың өзі үшін ұйымдастыруды абсолюттендіру тән. Кәсіпқой әлемде үнемі жұмысбасты болу (немесе жұмысбастылық иллюзиясы) тиімділіктің синониміне айналып барады. Адами қарым-қатынастар америкалық қоғамның құндылығы - уақыт шығындауды үнемдеу көрінісі ретінде қолдан құрылған графикке еруге тырысып уақытты сызықтық ұйымдастыруға құрбандық шалады. Нәтижесінде кейбір ағымдағы міндеттерді жүзеге асыру үшін пайдалы уақыттың бөліктерге саралануы белгілі бір креатив қызмет түрлерін орындау, сол сияқты эмоциялық қарым-қатынастар үшін де қырғын боп шығуы мүмкін.
Әртүрлі мәдениеттер қандай да бір типтің үлес салмағына қарай бөлінетін монхронды және полихронды элементтер бар екенін есте сақтаған маңызды. Бұл жағдай көбіне еленбейді, әртүрлі аспектілердің қарым-қатынасының күрделі сипатын ескерусіз мәдениетке ойсыз түрде полихронды немесе монохронды деген құлақша тағылады. Мысалы, Қазақстанға сапар шегер алдында үстіртін мәдени бағдар беру кезінде америкалықтарға бұл полихронды мәдениет деген нұсқаулық беріледі. Мұндай тәсілдеме, ережеге сай, белгілі бір үміт пен стереотиптерді тудырады. Кешігуге әрі ұйымдаспаған жүріс-тұрысқа бейім адамдардың қылығы (ол кез-келген мәдениетте кездеседі) үйреншікті әрі заңдылықты ретінде түсіндіріледі. Нәтижесі америкалықтардың адекватсыз коммуникациялық жүріс-тұрысы, көрінеу түрде қазақтардың мұқиятсыздығына бапталу болады, бұл бірлескен әрекет барысында көбіне мәдениетаралық бөгеттерді, ұйымдаспаушылықты және уақыт ысырабына алып келеді. Оның үстіне, жақыннан қарағанда америкалықтардың уақытқа аса сезімтал қатынасы қазақтардың оны тиімді түрде пайдалану туралы түсінігіне жауап бермейтіні анықталады (мысалы, отырыстарда жоспар бойынша берілген уақыт бойында отыру, қойылған мақсаттарға қарамастан рационалды деп көрінбейді). Америкалықтардың көзқарасы тұрғысынан, келіссөздерге жіберілген уақыт - өзінше бір инвестиция, ол пайда әкелуі тиіс, ал ол кезде қазақ мәдениетінде жеке байланыс орнатуға үлкен назар аударылды. Қазақтар мен америкалықтар қатынасының нәтижесінде белгілі бір коммуникациялық күрделенулер туындайды.
Үнді-еуропалық тілдерде уақыттың заттандыру, есептеуге, жинақтауға және басқа да әрекеттерге берілетін, бірліктердің, бөліктердің жинағы түрінде қарастыру жұмсауға, жоғалтуға, шашуға, үнемдеуге және т.б. болатын нәрсе деп сезімдік қабылдауға қолжетімді ретінде тілде бейнеленуінен бастау алады. Әлемнің тілде кодтандырылған бейнелері басқа да символикалық жүйелер, практикалық және әлеуметтік әрекет арқылы расталады, қолдау табады және күшейеді. Қазақ тілі мен ағылшын тілін қоса алғанда, еуропалық тілдер арқылы уақытты объективтендіру және заттандыру механикалық және электронды сағаттар, күнтізбелер, күнделіктер, жазғы уақытқа көшу жүйесі, кешігу үшін жазалау және т.б. сияқты есептеуге берілетін дискретті визуалды бірліктер түрінде уақытты қабылдауға негізделген ұғымдар мен заттарды тудырды. Бұл үшін тіл ғана емес, Маклуан мен Онг және басқа да бірқатар ғалымдар атап өткендей, субъективті тәжірибені визуалды әрі кеңістіктік түрде елестетуге, уақытты талдауға және есептеуге ұшыратуға (жазусыз тілдерге қарағанда) мүмкіндік берген жазудың дамуы да жауапкершілік алатыны сөзсіз.
Уақыт сызықтық жүйе сияқты, қозғалыстың векторлық сипаты үнді-еуропалық етістіктік жүйемен ұйымдастырылған. "Осы - өткен - келер шақ өсі" - біздің сана-сезіміміз арқылы өтетін, одан өзіміздің жеке және мәдени өткенімізді құратын грамматиканың белгісі. Біздің етістіктерді жіктеуіміз сөзбе-сөз және нақты күшке ие", олар сөйлеуші тұрған жазықтықта алға немесе артқа қимылдау бағытын көрсетеді. Дж. Стайнер келер шақ текті жалғастырумен субъектінің өзін-өзі сәйкестендіру құралы ретінде орын алады деп есептейді. Заңды сауалдар туындайды: келер шақ - бұл шындық па, немесе біздің үнді-еуропалық сананың категориясы ма? Жоспарлауға қабілеттілік шынайылықтың критерийі болып табыла ма, немесе қалаған нәрсеге жақындықты білдіре ме? Грамматика уақыттың барлық ерекшеліктерін, оның тамыр соғысын, өту сипатын, басталуы мен аяқталуын сыйдыра ала ма әрі бере ала ма? "Тіл әртүрлі архетониканы жасау ма немесе белгілі бір тілдің грамматикасы тілден тыс жерлерде қалыптасқан шақтық схеманы жай ғана көрсетіп, кодтай ма - айтуға қиын, - деп жазады Дж. Стайнер.
Мәдениеттер былайша қарастырылады: 1) өткенге бағдарланғандар (өткен тәжірибенің құндылығы, дәстүрлерге сүйеніш, даналықты ұрпақтан ұрпаққа беру, оқиғалардың циклдық қайталануы - өткен шақ осы шақта қайталанады), 2) осы шаққа (ертеңгі күн жайлы уайымсыз бүгінгі күннің қарапайым қуаныштары), немесе 3) келер шаққа (ағымдағы оқиғалар өзімен өзі емес, әлеует, алдағы мақсаттарға жетуге үлес ретінде маңызды). Америкалық үшін де, орыс мәдениеті үшін де уақытты сызықтық қабылдау және болашаққа талпынушылық тән, алайда үлкен ұқсастығы салдарынан еленбейтін белгілі бір айырмашылықтар байқалады. Америкалық мәдениетте осы шақты келер шақтың бастауы және өткенмен әлсіз байланыс ретінде қабылдау басым келеді.
Болашаққа америкалық талпынушылық оның сөзсіз прогресті білдіретініне сенімнен (progress және change сөздері анық бейнеленген жағымды коннотацияға ие), қимылды ұзақ мерзімдік жоспарлаудан (кейде бірнеше жылға алға), барлық жоспарланғанның жүзеге асырылатынына күмәннің болмауынан және коммуникациялық жүріс-тұрыстың сәйкес түрлерінен (мысалы, сақина ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.