Ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Мамандық: 5В010300 Педагогика және психология

Ақтөбе-2016
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Қорғауға жіберілді
Білім беру педагогикасы
және психологиясы
кафедрасының меңгерушісі
_______п.ғ.к.Жукенова Г.Б
___ _______2016 жыл

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту

.

Мамандық: 5В010300- Педагогика және психология

Орындаған Г.М. Бисен

Ғылыми жетекшісі, п.ғ.к: А.М.Таганова

Ақтөбе-2016
Бекітемін
Білім беру педагогикасы
және психологиясы
кафедрасының меңгерушісі
_______п.ғ.к.Жукенова Г.Б
___ _______2016 жыл

Диплом жұмысын (жобаны) орындауға тапсырма
Студент Бисен Гүлзия Мейрамбекқызы
1.Жұмыстың тақырыбы: Ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту

2. Жұмыстың аяқталу уақыты:
3. Диплом жұмысында (жобада) қарастырылуы тиіс сұрақтар тізімі немесе қысқаша мазмұны:

4. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:

Тапсырма берілген күн:

Ғылыми жетекшісі ___________ Таганова А.М

Тапсырманы орындауға алған студент: ___________ Бисен Г.М
.

Бекітемін
Білім беру педагогикасы
және психологиясы
кафедрасының меңгерушісі
_______п.ғ.к.Жукенова Г.Б
___ _______2016 жыл

Диплом жұмысы (жоба) үшін күнтізбелік жұмыс кестесі
Диплом жұмысының (жобаның) тақырыбы: Ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту
Студент Бисен Гүлзия Мейрамбекқызы
№
Жұмыс кезеңінің негізгі мазмұны
Орындау мерзімі
1
Зерттеу пәнін анықтау
Қыркүйек
2
Кітапхана қорымен және электронды ресурстармен танысу
Қыркүйек
3
Жұмыстың құрылымын анықтау
Қыркүйек
4
Диплом жұмысының (жобаның) тақырыбын бекіту
Қыркүйек
5
Құжаттар мен дереккөздерді жинақтау және зерттеу
Қазан
6
Тәжірибе жүргізу материалдарын,бар материалдарды саралау
Қараша, желтоқсан
7
Жеке бөлімдерді жазу
Желтоқсан
8
Жұмыстың жалпы тұжырымдарын анықтау
Қаңтар
9
Баяндама тезисін жазу
Қаңтар
10
Атауын мақсатын негізгі міндеттерін және олардың тұжырымдарға сәйкестігін нақтылау,жұмыс мәтінің жоба нұсқасын дайындау және жеткшіге ұсыну
Ақпан
11
Түзету енгізу
Наурыз
12
Жұмысты безендіру
Наурыз
13
Кафедрада диплом жұмысын (жобаны) алдын-ала қорғаудан өткізу
Сәуір
14
Студенттер конференциясына баяндамамен қатынасу
Сәуір
15
Жұмысты кафедраға тапсыру
Сәуір

Ғылыми жетекшісі ___________ Таганова А.М

Орындаған: ___________ Бисен Г. М
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
0.1 Бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту туралы педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі негізгі мәселелер
0.2 Бастауыш сынып оқушыларының зейін процесінің даму ерекшеліктері

1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУДАҒЫ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТ ЖҰМЫСТАРЫ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуда ойын технологиясын қолдану арқылы диагностикалау , интерпретациялау
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуда ойын технологиясын қолдану арқылы дамыту жұмыстары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Ұрпақ тәрбиесі барлық уақытта әр қоғамның өзекті мәселесі болып келген. Ал қоғамның деңгейінің қандай болуына қарай мектептердегі білім беру сапасы да соған лайық болмақ. Қоғамның алдына қойған мақсаттарына сәйкес білім беру жүйесінің өзгеретіні педагогикалық ғылымдар тарихынан белгілі. Себебі қоғам-тапсырыс беруші, ал мектеп болса осы тапсырысты жүзеге асырушы педагогикалық жүйе. Бұл мәселелер ең алдымен, оқушыға деген көзқарастың өзгеруіне алып келетіні түсінікті. Себебі, оқыту үрдісі тек шәкірт үшін ұйымдастырылып, қызмет етеді. Егер бала осы үрдіс барысында мақсатты әрекет жасамаса, онда оқыту үрдісінің нәтижелігі оқушы бойында қандай өзгерістер болғандығы тұрғысынан, яғни оның психологиялық дамуы, әдеті мен тәртібінде қандай ілгері жылжу белгілерінің болғаны, ғылыми - диалектикалық көзқарасының қандай дәрежеде қалыптастқандығы т.б. тұрғысынан бағаланатындығы да анық. Оқушыны оқыту субъектісі ретінде қарай отырып оқытудың мақсаты мен міндетін нәтижелі іске асыруға болады. Сол себептен де Л.М.Фридман : оқыту мен тәрбиелеудің барлық күрделі міндеттерінің жүзеге асырылуы, оқушының қаншалықты мөлшерде өзінің оқу тәрбиелік қызметтің субъектісі болуына байланысты,-деп көрсеткен болатын.Оқыту үрдісі екі жақты: мұғалімнің қызметі және оқушының қызметі. Бір жағдайларда оқушы мұғалімнің қызмет объектісі, ал оқу барысында субъект ретінде болады. Сонымен қатар оқу-тәрбие үрдісіндегі оқушының өзінің атқаратын қызметі оның жан-жақты дамуының негізі болып табылады.Оқу бала үшін еңбек, оның тәрбиелік мәні зор. Ол баланы жүйелі түрде ой еңбегімен шұғылдануға дағдыландырып, оның жігері мен мінезін тәрбиелейді. Оқыту барысында ғылым негіздерін оқып үйрену, ғылымның тарихы мен оның әдістерімен, ұлы ғалымдардың өмірі мен және қызметімен танысу оқушыларға үлкен ықпал етеді. Оқыту-таным процесі. Процесс - бұл ілгері қарай қозғалыс, қандай да болсын нәтиженің жетістігіне бағытталған бірізділік әрекетінің жиынтығы.Адамның барлық нағыз адамдық қасиеттері өз өміріне тәлім-тәрбие нәтижесінде қалыптасады. Бастауыш сынып оқушыларының таным процестері дамуына оқытудың тигізетін әсері өте үлкен. Швейцар ғалымы И.Г.Песталоцци оқу барысында балалардың зейіні, қабылдау , еске сақтау қабілетін дамыту проблемасын зерттеуді бастаған. Бұл идеяны К.Д.Ушинский, Л.С.Выготский жалғастырған. Қазіргі бастауыш мектеп бағдарламасы барлық таным процестерді жедел дамыту жолдарын ескере отырып жасалған оқулықтар мазмұны таным процестерін дамытуға үлкен үлесін қосады. Оқыту процесі - тұтас педагогикалық процестің бір бөлігі. Оқушылардың таным процесінің өзіне тән ерекшілігі бар күрделі психикалық процесс. Оқыту процесі арқылы оқушының ақыл-ойы дамиды, танымы, практикалық іскерлігі, дағдысы қалыптасады.
Баланың мектепке келгенге дейінгі негізгі әрекеті ойын болғандықтан- күнделікті сабақта ойын технологиясын қолдану тиімді әдістердің бар.
Бастауыш сынып оқушыларын зейінді,білімді саналы меңгерту, балалардың белсенділігін арттыру - оқу сабақтарының ең басты талабы.Бұл тұрғыда ойын технологиясын орынды қолдану өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Яғни, ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытып, пәнге қызығушылығын оятып, білім сапасын көтеруге болады. Сондықтанда соңғы уақытта білім беру мекемелерінде ғылым негіздері бойынша білім беріп қана қоймай, балаларды ойлауға, қабілеттілігі мен нышандарын дамытуға үйретуі, әр балаға өзін көрсетуге мүмкіндік беруі керек. Білімнің басты мақсаты баланың ақылдылығы мен интеллектуалды тапсырмаларды орындауы болып саналады. Бұл тұрғыда баланың зейінін дамыту маңызды орынға шығады. Себебі баланың зейіні жеткілікті деңгейде дамитын болса оқушылардың сабақ үлгерім деңгейі жоғарылап, жетістіктерге жетуге мүмкіндік береді. Демек, бастауыш сыныптан бастап балалардың зейінді ойлауын дамыту қажеттілігі арта түседі.
Білім беру үдерісінде баланың зейінін дамыту арқылы оның білім алу деңгейінің жоғарылауына, игерілген білімнің беріктігін қамтамасыз етуіне, білім сапасының артуына мүмкіндік туғызады. Кез-келген оқыту-дамытушы болып табылады. Егерде оқыту барысында мақсатты түрде баланың зейінін дамытуға бағыттап отырса, ол бала басқаның пікірінен дұрыс қорытынды шығаруға, өз ойын толық жеткізе білуге, қиялын ұшқырлауға болады. Демек бастауыш сыныптан бастап баланың зейінін дамыту жетекші орынға шығатыны сөзсіз. Ал қазіргі таңда бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуға бағытталған құралдарда өте сирек кездеседі.
Сондықтан да зерттеу жұмысымызды Ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту деп тақырып таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуда ойын технологиясы іздестіру, оны мектеп тәжірибесінен өткізу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми - әдістемелік әдебиеттердегі зейін процесінің теориялық негізін анықтау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуда ойын технологиясының маңызы
3. Бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуда ойын технологиясын жинақтап, тәжірибеде жүргізу. Жүргізілген жұмыстардың тиімділігін анықтау.
Зерттеу обьектісі: бастауыш сынып оқушыларының зейін процесі
Зерттеу пәні : ойын технологиясы арқылы бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту
Зерттеу болжамы: бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамытуда бағытталған ойын технологияларын қолданып, дамытуға бағытталған жұмыстар жүйесі жинақталып, тәжірибеде жүйелі жүргізсе бастауыш сынып оқушыларының білім деңгейін көтеруге болады.
Зерттеу әдістері:
oo зерттеу жұмысына анализ, синтез, салыстыру, жалғастыру;
oo тәжірибелік эксперимент;
oo жүргізілген әдістемелер бойынша қорытынды шығарып, сандық сапалық талдау;
Практикалық базасы: Ақтөбе қаласы, № 40 орта мектеп
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЗЕЙІНІН ДАМЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
3.1 Бастауыш сынып оқушыларының зейінін дамыту туралы педагогикалық-психологиялық әдебиеттердегі негізгі мәселелер

Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдарлы және нәтижелі болуы үшін адам ең алдымен өзінің ой-санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына тоқтата білуі қажет. Зейін адам өмірінде және қызметінде көптеген қызметтер атқарады. Ол сол кезеңге қажетті психологиялық және физиологиялық процестерді күшейтеді де, керісінде, керек еместерін тежейді, ағзаға түсіп жатқан хабарларды қажеттілігіне байланысты іріктейді, бір объектіге немесе іске ұзақ уақыт көңіл бөлуді қамтамасыз етеді. Зейінмен процестердің бағыттылығы, іріктелуі, танымдылығы байланысты. Зейін қабылдаудың нақтылығы мен тәптіштелгендігін, есте сақтау қызметінің мықтылығын және іріктелгендігін, ойлау қабілетінің бағыттылығы мен өнімділігін анықтайды. Зейіннің негізгі түрлерін қарастырайық. Бұған табиғи және әлеуметтік келісілген зейін, тура зейін, еркін және еріксіз зейін, сезімтал және ойшыл зейін жатады.
XIX ғ. аяғымен XX ғ. зейінді психологиялық феномен ретінде басында бір топ зерттеушілер қарастырды. В.В.Петухов, Л.М.Веккер, У.Джемс, Т.Рибо, Н.Н.Ланге, А.А.Ухтомский, Н.Ф. Добрынин, С.Л.Рубинштейн, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, т.б. өз еңбектерінде зейінге әр түрлі сипаттамалар берді.
Зейін дәл сол сәтте қандай бір объектіге, бейнеге, оқиғаға адам санасының бағытталуы және шоғырлануы ретінде сипатталады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу.А.Р.Лурия зейіннің нейропсихологиялық негізін зерттеуіне байланысты, А.А.Ухтомскийдің ізімен, доминантыны зейіннің физиологиялық механизмі ретінде қарастырады. Зейіннің феноменін қорыта келе, А.Р.Лурия мынадай тұжырымға келеді: Зейін - бұл қажетті ақпаратты іріктеп алу, әрекеттік бағдар-ламаны қамтамасыз ету және олардың барысына бақылауды сақтау.
Қазіргі уақытта зейін процесі белгілі физиологиялық жылжулармен: жүрек қан тамыры қызметінің, тыныс алудың, тері-гальвандық реакция өзгерістерімен сүйемелденетіндігі жайлы деректер бар.Табиғи зейін адам туылғанда беріледі.Әлеуметтік келісілген зейін оқу мен тәрбиенің арқасында пайда болады.Тура зейін бір объектіге бағытталған, одан өзгеге ауытқымайтын, адамның өзіне қажетті қызықтары мен қажеттілігіне керек зейін.
Жанама зейін жігермен байланысты емес, ал ерікті зейін жігермен байланысты. Еріксіз зейін, зейін белгілі бір уақытқа дейін бір нәрсеге ұстап тұруға күш салмайды, ал ерікті зейінде осы қасиеттердің бәрі болады.Сонымен қатар сезімтал және ойшыл зейінді ажыратуға болады. Біріншісі, сезім мүшелерінің эмоциясымен байланысты, ал екіншісі-ойдың шоғырлануы мен бағыттылығына байланысты.
Зейін адам миының күрделі талдау - жинақтау, интегративтік қызметінің нәтижесі және сергектік деңгейінің индикаторы ретін-де қарастырылады. Зейін, негізінен, реттеуші, бақылаушы және сұрыптаушы функцияларын атқарады, дербес сипаттамасы бар, күші, кеңдігі, динамикасымен ерекшеленеді. Адам зейінділігі көбінесе мынадай жағдайларда байқалады: қандай да болмасын істі орындауға шұғылдығы және оның өнімділігіне қарай, мнемикалық (қажеттіні жаттау) ойлылық, перцептивтік және моторлы әрекеттердің деңгейіне қарай; қабылданатын ақпаратты іріктеу дәрежесіне қарай, сананың саралылығы мен айқындығы бойынша, сонымен бірге бірқатар моторлық және вегетативтік реакциялар көз тоқтату, тітіркендіргіштерге қарай басын бүру, зейінді бағыттай алу мен шоғырландыра алу, ишара білдіру, өз денесін басқару, тынысында іркіліс жасау және басқалар. П.Я.Гальперин зейінді ой әрекетінің ерекше түрі, бақылау әрекетінің автоматтанған түрі ретінде қарастырады .
Ол өз еңбектерінде зейінді түсіндіруге байланысты пайымдаулары келтірілген. Олар келесідей:
-зейін бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой-мазмұнын тұрақтатуға бағытталған психологиялық әрекет;
-өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам әрекеті бағыттау, орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тізбектегі үшінші іс зейін арқылы орындалады;
-белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;
-психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен туындайды.
К проблеме внимания деген еңбегінде. Психолог Ю.Б. Гиппенрейтер зейінді қызметті (іс-әрекетті) ұйымдастыру деңгейінің нәтижесі ретінде қарастырады. Ол зейінді дербес үрдіс ретінде қарау дұрыс деп санайды, іс-әрекетті ұйымдастыру, басты деңгейінің феноменальдық, өнімді көрінісінің жұмысы ретінде сипаттайды. Адам психикалық әрекетінде зейіннің рөлін білу үшін өзіңізді қандай да бір заттар тобына қарадым деп сезініңіз, сондағы бір зат басқа заттарға қарағанда сіздің көру аймағыңызда айрықша оның көзге түседі. Өзіңіздің сынақсызда ұқсас аналогиялық қатынастуады, сіздің санаңызда мағыналы әрекет құрастыру орнығады немесе осы кезде кішкене уақыт шетке ысырылады-бұл сана аумағыңыздың қыры. Сіз кез келген затқа қарай аласыз, бірақ ол туралы ойлау мүлдем басқа. Бұл жағыдайда санаңыздың "орталық аумағы" не туралы, не затқа қарасаңыз соған тұрақталады. Сонымен зейін сананың нақтылығын және анықтығын қамтамасыз етеді. Бірақ сананың екі, анық және нақты аумағы туралы айтқанда, олардың түрлерін қарастырумен қатар, сананың анық емес аумағы, өзінің нақты емес фазасымен өмір сүреді. Зейін кез келген психикалық процесс сияқты анық физиологиялық күш негізінің жеке тітіркену бөлімдерінде және анық бағытталған ағым процесінің құрамында бір жүйке орталығынан көзге және басқаларының тежелуінен болады.
Ғалым-психологтардың кейбірі ырықты зейін секілді мақсат бағдарлы, бастапқы еріктік күш салуды талап ететін зейіннің және бір түрін айырып қарастырады. Бұл зейін түрінде адам толығымен іс-әрекетке шомады, оған енді іс-әрекеттің нәтижесі ғана емес, сол әрекеттің өзі де мәнді әрі қызғылықты болып көрінеді. Мұндай зейін түрін орыс тілді әдебиеттерде послепроизвольный (Н.Ф.Добрынин) деп атаса, қазақ тіліндегі оқулықтарда үйреншікті зейін атауымен баламаланған (Қ.Жарықбаев, А.Алдамұратов). Қай іс-әрекет болмасын алғашқы кезде оны игеру қаншама маңдай тер төккізіп, қиналысқа түсіріп, зорлануға душар ететіні белгілі, ал кейін үйрене келе, дағдыланудан әрекеттің нәтижесі ғана емес, оның өзі де адамды өзінен өзі баурап, әдемі орындалуынан көңілді қуаныш сезімге бөлейді. Әрекет енді әдейі қайталап, еске түсіріп тұруды, ерік күшіне қосуды қажет ете бермейді, өзінен өзі орындалып жатқандай болып көрінеді.Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ әрқайсысы өздері ұстанған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын елемеуге тырысады. Ал, шындыққа жүгінсек, зейіннің мән-мағынасын оған байланысты барша қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде түсіну мүмкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідей анықтамасы қабылданған.
Зейін дегеніміз - адам санасының белгілі бір затқа бағыттала тұрақта-луын көрсететін құбылысты айтады. Дәлірек айтқанда, зейін дегеніміз айналадағы обьектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу. Мысалы, әдемі сурет салуға бекінген баланы көз алдыңызға келтіріңіз. Сурет затын, оның түр-түсі мен қағазға қалай орналасуын ойластырамын деп, жас суретшінің жұмысқа шомғаны сонша, тіпті ата-аналарының оған қарата айтқан сөздерін мүлде аңғарар емес. Мұндайда бала зейінін істеп жатқан әрекетіне шоғырлады, назарын қажетті заттарына аударды, басқа заттардың бәріне алаңдамастан, өз керегімен шұғылданды дейміз.
Келтірілген мысал адамның бір мезгілде әрқандай заттар туралы ойлап, әртүрлі іспен бірдей шұғылдана алмайтындығының дәлелі. Сондықтан да оның санасы белгілі мезеттің әрбір бөлігінде өзіне қажет болған заттар мен құбылыстардың маңызды да мәнді тараптарына бағытталады. Осындай түрлі кезеңдерге бала психикасының белгілі бір обьектіге бағыт алып және сонда азды-көпті түрақтап отырғанын көруге болады. Н.Ф. Добрынин, А.М. Бардиан және Н.В. Лавроса еріксіз зейіннің одан әрі дамуы қызығушылықтың артуымен байланысты, оның зейіні көп көлемдегі заттар мен құбылыстарға тоқтай алады.
Зейін адамға тән әрекеттің кез-келген түрінде орын алмаса, оның нәтижелі болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский зейіннің маңызын былайша көрсеткен еді. "Зейін адам санасының қорытылып өтетін барлық ойды аңғартатын, адам санасының жалғыз ғана есігі болып табылады, демек,бүл есікке ілімнің бірде-бір сөзі соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе, онда баланың санасында ештеңе де қалмайды".
Зейінді психикалық процестердің тобына жатқызу дұрыс болмас еді. Өйткені адам өз өмірінің әр бір нәрсені қабылдайды не есіне түсіреді, бірер нәрсені қиялдайды,бір нәрсе жөнінде ойлайды.Ал зейін болса өз алдына бұларда дербес кездеспейтін, қайта солармен бірлесіп келетін психикалық әрекеттің айрықша бір жағы,сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зейінге түрліше әсер етеді. Сезім зейінді күшейте түсуге не оны бөліп жіберуге себепші болады. Мәселен, бір обьект жағымды сезім туғызып зейінді күшейтеді де, ал көрші кластан естілген ән-күй, сабақ тыңдап отырған баланың зейінін төмендетеді. Ерік, ой, қиял процестері де зейінге түрліше әсер етіп отырады.[1, б.98]
Зейіннің физиологиялық тетіктер арқылы қажетті де мәнді әсерлерді таңдауы белсенді ми қызметінің және жалпы тәннің арасындағы байланысынан болады. Адамның сергектік деңгейін оның сырт кейпін бақылай танумен бірге мидағы әлсіз ток (электр) қуатын анықтайтын электроэнцефаллограф (ЭЭГ) аппараты арқылы да білуге болады. Әдетте, сергектік 5 күйде көрініс беретіні дәлелденген: терең ұйқы, қалғып-мүлгу жағдайы, сабырлы сергектік, белсенді (қатерлену) сергектік, шектен тыс сергектік. Тиімді зейін тек сабырлы және белсенді сергектік жағдайында болуы мүмкін, ал басқа кейіп кездерінде зейін сапасы кеміп, кейбір қызметтерін ғана орындай алуы ықтимал. Мысалы, мүлгіген жағдайда адам бір не екі әсерге ғана жауап беріп, қалған тітіркендіргіштерді тіпті сезбейді. Сондықтан да шаршаған ана ешбір әсерді елеместен, терең ұйқыға берілуі мүмкін, ал нәрестесінің сәл ғана даусынан оянып кетері сөзсіз. Зейін механизмдерінің іске қосылуында бағдарлаушы рефлекстің рөлі өте күшті. Бұл құбылыстың негізі - адамдар мен жануарлар ағзасының сыртқы орта өзгерістеріне сай тума қалыптасқан жауап бере алу қабілеті. Мысалы, сәл ғана сыбырдың өзінен мысық елең етіп, дыбыс шыққан тарапқа құлағын түреді. Қызықты да жауапкершілік жүктелетін жұмысқа шомған оқушылар кенет есік ашылудан, жұмыстарын қоя салып, назарын есік жаққа еріксіз аударады. Бұл рефлексті И.П.Павлов немене? рефлексі деп атаған.
Зейіннің таңдамалылығы ағзада болып тұратын күрделі процестермен байланысты. Әдетте, қоршаған орта арасынан қажетті әсерлерді саралап алуда екі топқа ағза тетіктері іске қосылады: перифериялық (шеткі) және орталық. Перифериялық механизмдерге сезім (түйсік) мүшелерінің икемдесу әрекеті жатады. Әлсіз дыбысты ұғуға орай адам дыбыс шыққан тарапқа мойын бұрады, сонымен бір уақытта сезімталдығын күшейту үшін тиісті бұлшық еттер құлақ жарғағын кереді. Ал күшті дыбыста жарғақ кернеуі босаңсып, миға өтетін жағымсыз әсерді басады.
Зейіннің орталық тетіктері бір жүйке ошақтарының қозуына байланысты басқа жүйке көздерінің тежелуі негізінде іске қосылып барады. Туындау әсері күшті болған қозу өзімен бір уақытта жүріп жатқан әлсіздеу процесті басып, психикалық іс-әрекеттің бағыт-бағдарын айқындап отырады. Сонымен бірге, бір-біріне қуат қосатын бір уақыттағы әлденеше тітіркендіргіштердің бірігіп, әрекетке түсуі де мүмкін. Қозулардың мұндай өзара байланысты ықпалы қажет болған әсерді таңдап, психикалық әрекеттің белгілі бағытта жүруіне негіз қалайды.Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқан жүйке процестерінің өзара индукция заңына байланысты түсінуге болады. И.П.Павлов, егер ми қабығының бір алыбында қозу процесі пайда болса,осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестері пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен іске қызу берілсе, басқа нәрселер туралы жөнді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында күшті процесс болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заңы). И.П.Павловтың Қозудың оптимальдық алабы дейтін теориясы онан сайын толықтырады. Онда қозу мен тежеу үлкен ми сыңарларында болып отырады. Қозу процесі ешқашан да ми қабығына біркелкі тегіс тарамайды. Онда әр уақытта қозу пайда болатындай жағымды оптимальдық жағдай жасалып отырады. Оптимальдық қозуы бар осы алап-миқабығының творчестволық бөлімі, ырықты зейіннің физиологиялық негізі. И. П. Павлов: Бас сүйегінің сыртынан іштегі миды байқай алатын болсақ, онда ми сыңарларының оптимальдық қозу пайда болатын жері жарқылдап көрінсе, ойлап отырған адамның ми сыңарларында ...тұрлаусыз жарқылдаған сәуле дағын көрер едік, бұлар ми сыңарларының барлық жерлерін алып жатқан азды-көпті... қара көлеңке ішінде үздіксіз қозғалып жүрген болар еді - деген. Мидағы тежеулердің бірінен екінші сапқа түсуі, біреулерінің күшейіп, алдыңғы сапқа шығуы осы оптимальдық қозу алабының жұмысы болады. Оптимальды қозу алабы өзара индукция заңы бойынша мидың басқа бөліктеріндегі тежелуді күшейтеді. Содан зейін бір жерге шоғырланады, ол қалған объектілерді байқамайтын болады. Оны Немене? деген рефлекс-барлау рефлексі бұзады. Мысалы, сабақ жүріп жатырғанда, есік ашылса, бәріміз оған үрпие қараймыз. Үрпию қабілетінің себебі - үлкен ми сыңарларында ретикулярлық формацияның жемісі болып табылады. Ырықсыз зейіннің қызығу тудыруы қарауға итермеледі. Қызығу - ырықсыз зейіннің бұлағы. Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы академик Алексей Ахенович Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы бойынша жақсы түсінуге болады. Доминанта - латынша, үстемдік ету (қазақша) ми қабығында пайда болған күшті қозу. Доминанта түсінігі нақты бір мезетте жүйке орталықтарының қызметіне ықпал жасап, уақытша үстемдік етумен психикалық болмысқа бағыт-бағдар беретін қозу ошағын білдіреді. Доминантаның ерекшеліктеріне байланысты жүйке жүйесіне беріліп тұратын импульстер бірігеді әрі жинақталады, сонымен басқа орталықтардың белсенділігі шектеліп, қозу ошағының әрекеті күшейе түседі. Үстем қозу көзінің пайда болуына тек тітіркендіргіштің күші ғана емес, бұрын болған әсерлердің және жүйке байланыстарының өткен тәжірибеден қалыптасқан іздері де негіз бола алады. Бірақ жүйке қозғалысының индукция заңы да, доминанта жөніндегі тағылимат та доминантадағы зейін құбылысын, әсіресе оның ырықты сипатын толық ашып бере алмайды. Оның себебі адамдарға, жануарларға тән болмаған өз зейінін мақсат бағдарлы басқара алу қабілетінің болуында. Мақсат қою мен оны нақтылап отырудан зейін туындайды, тұрақталады және ауысып тұрады. Қозудың басымдау ошағының пайда болуын бірінші және екінші сигналдық жүйелердің өзара ықпалды байланысымен түсіндірген жөн, себебі қозу тілдік (екінші) сигналдың таңдамалы иррадиациясымен бірінші сигнал жүйесіне өтеді. Өз кезегінде, алғашқы тітіркендіргіштер сөздік баламаға келіп, мақсатты нақтылауға себін тигізеді де қажетті қозу көзінің одан әрі күш алуына көмектеседі.
Сонымен, зейін табиғаты өзара бір-біріне тәуелді байланыста болған ми құрылымының біртұтас жүйесінің іс-әрекетімен байланысты, бірақ олардың зейін түрлерін реттеудегі ролі бірқалыпты емес. Адамның кез келген әрекетінде зейіннің алатын орны зор (1-сурет). Әсіресе таным процесінде, оның ішінде оқу, білім ісінде маңызы ерекше. Сабақты түсінбеу, оны есіне сақтай алмау, тапсырманы орындаған кезде қате жіберу зейін қоймау салдарынан болады.

ЗЕЙІН
ЗЕЙІННІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕЙІН ҚАСИЕТТЕРІ
Нақыт уақытта қозуы жоғары бас миы қабығының болуы
Шоғырмалығы
Жаңа рефлекторлық байланыстардың тізілуі мен жіктеулердің тиімді жүрісі
Таңдамалылығы
Жоғары және төменгі бөліктер арасындағы кері индукцияның болуы
Басымдық (доминанта) құбылысының болуы
Бөлінуі
Ауқымдылығы
Қарқындылығы
Тұрақтылығы
Ауыспалығы

1-сурет - Зейіннің мәні

Психологтардың зерттеулері ерікті зейіннің дамуы алғашқы жылдары бұл процесті сауатты бағыттап отыруға байланысты екенін көрсетеді. Бұл кезде балалардың белгілі бір мақсатта жұмыс істей алу мүмкіндігінің дамуы үлкен мағынаға ие. Алғашқыда баланың алдына мақсатты үлкендер қояды және осы мақсатқа жетуіне көмектеседі. Балалардың ерікті зейінінің дамуы үлкендер қойған мақсатқа жетуден бастап, өзінің алдына мақсат қою мен оны іске асыруын қадағалап отыру бағытына байланысты. Еріксіз зейіннің физиологиялық негізі болып нысаналы рефлекс болып табылады. Зейіннің бұл формасы мектеп жасына дейінгі балаларда үйретудің алғашқы сатысында кездеседі. Бұл жаста бала жаңа және жарқыраған нәрселерге қызыққыш келеді. Бала әні өз деңгейін басқара алмайды, сондықтан да сыртқы әсерлерден шыға алмайды.
Бала белгісіз, түсініксіз нәрсеге зейінін аудара алмайды, олардың зейіні ауытқып, басқа нәрсеге алаңдап кетеді. Түсініксіз, белгісіз нәрселерге баланың зейінін аударуға үйретіп қана қоймай, сонымен қатар ерікті зейінін дамыту керек. Зейінін аударғанының өзінде бала негізгі, қажетті нәрсені байқамауы мүмкін. Бұл олардың ойлау қабілетінің ерекшелігімен түсіндіріледі; балалар барлық зейінін жеке заттар мен олардың қасиеттеріне аударады. Балалардың қиялында пайда болған бейнелер эмоционалды әсерлер береді, олар баланың ойлау қабілетіне тежеулі зейін ретінде әсер етеді. Егер заттың мәні бет жағында көрінбесе, егер ол жасырылған болса, онда кішкентай жастағы бала оны байқамайды. Ойлау қабілетінің дамуы мен жетілуіне байланысты балалар зейінін негізгі, басты нәрсеге аудара алатын болады. Балалар мұқият болу керектігін түсініп қана қоймау керек, оны оған үйрету керек.
Бір нәрсеге зейін аудару адамның сыртқы кейіпімен де жақсы көрінеді. Бірақ бір қарағанда зейін анық байқала да қоймайды. Өйткені біршама ұқсас сыртқы көріністерді өмірде жиі кездестіруге болады. Сондықтан да, кейбір мұғалімдер сыныптағы оқушылардың кескініне қарап, бір дегеннен баланың сабаққа қаншалықты зейінді, не зейінсіз отырғанын ажырата алмайды. Бұл әсіресе, тәжірибесі аз жол мұғалімдерде жиі кездеседі. Түрлі тәсілдер арқылы оқушы зейінінің қасиеттерін тәрбиелей отырып - мектептегі барша мүғалімнің ат салысатын негізгі педагогикалық істерінің бірі. Зейінің қызықты да қайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді.Зейін табиғатын түсіндіруге Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі түжырымдар тобын алға тартады:
1.Зейін қимылдық икемделудің нәтижесі.
Мүндай пікір келесі негізде туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы бүлшық ет қозғалыстарынсыз мүмкін емес,қимыл нэтижесінде ғана сезім ағзалары қабылдау үшін тиімді жағдайларға икемдеседі.
2.Зейін сана аумағының шектеулі болуынан туындайды.
Сана аумағы мен ауқымның қандай мэнге ие екнін түсіндіріп жатпастан, И.Герберт пен У.Гамилтон күшті елестердің элсіз елестерді ығыстыратынын немесе тежейтінін алға тартады.
Зейін көңіл-күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тэуелділігіне негізделеді. Миль "ұнамды немесе жағымсыз сезімге, не идеяға бөліну мен сол факторға зейінді қатынас екеуі де нәрсе"- деп тұжырымдайды.
Зейін өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына ғана деп қалды.
Зейін рухтың сананың ерекше белсенділік қабілеті. Зейін қүбылысының ғажайыптылығына таң қалған кей психологтар оны пайда болуы түсіндіруге келмейтін эу бастан бар белсенді қабілетпен баламайды.
Зейін жүйке тітіркендіргіштерді күшейуінің нәтижесі. Бұл гипотизаға орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің үлғаюынан пайда болады деп түсіндірді.
7. Жүйкелік тежелу теориясы. Зейінңің негізгі себебін төмендегіше
пайымдайды: алғашқы физиологиялық жүйке процесінде қаланған елестер
соңғы басқа елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен
басымдау келеді, осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды.
Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келесідей:
Зейін бағыттау - зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмүнын тұрақтатуға бағытталған психологиялық әрекет;
Өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тізбектегі үшінші іс зейін арқылы орындалады;
Белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекеттен ерекше зейіннің, яғни бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;
Психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл ес ептіліктерінің пайда болу ізімен туындайды. Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ эрқайсысы өздері ұсынған зейін белгілерін асыра көтеріп, қалғандарын елемейге тырысады. Ал, шындыққа жүйенсек, зейіннің мән-мағынасын оған байланысты барша қасиеттермен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде түсіну мүмкін. Осы тұрғыдан қазіргі уақытта зейіннің келесідей анықтамасы қабылданған.
Зейін - бұл кісінің сезімдік, ақыл-ес және қимылдық белсенділігін көтеруге қажет дүниелік не идеалды нысанға сананың бағытталуы және шоғырлануы (2-сурет).

ЗЕЙІН ТҮРЛЕРІ
НИЕТТЕЛГЕН
НИЕТТЕЛМЕГЕН
Мақсат
бағытты
ШОҒЫРЛЫ
Тұрақты
Қарқынды тітіркену
Ұйымдасқан
тосын жаңалықты

Қозғалысты
Нақты орынды
Объект ауыспалылығы
Зейіннің іске қосылу шарттары

2-сурет - Зейіннің түрлері

Көп жылдардан бері ғалымдар Ж.Пиаженің бала интеллектісінің дамуы теориясын қарастырып келе жатыр. Біреулер оны қолдайды, екіншілері қарсы болады, ал үшіншісі оған қосымша үлес қосады. Соңғы үлесті амирикандық ғалымдардың бірі Паскуале-Леоне қосты. Ол адамның интеллектуалды-мотивациялық күшін дамытып, оны "зейін күші" деп атады. Осы күш жоғары сан ретінде анықталып, адамда проблема туғанда ғана пайда болатынын айтты. Баланың зейін күші бала дамуымен қатар жүреді, ол 2 жаста 1 рет жоғары сатыға көтеріліп, 2-4 жастан жэне 15-16 жасқа дейін, ал мектеп жасына дейінгі ер балаларда 5-6 саты жоғары келеді.
Зейін күшінің дамуы Ж.Пиаже теориясында анықталады, Поскуале-Леоненің ойынша бала интеллектісінің әлсіздігі зейін күшінің дамуына эсер ететіндігінде. Ал, әр түрлі жастағы балалардың тапсырманы орындауында үқсастық бар екнін Ж.Пиаже түсіндірді. Бүл уақытта Поскуале-Леоне осы мэселені қарастырып, субьктте "зейін күшін" түсіндірді. Пиаже үшін баланың оқуга дайындығының айырмашылығы операционалдық қүрыл ыстың түрлілігімен түсіндіріледі. Осындай түрлілік Поскуале-Леоне бойынша зейін күшінің түрлілігімен түсіндіріледі.Зейіннің психологиялық теориясын Т.Рибо ұсынды. Ол зейінді эмоциямен тығыз байланысты деп санады. Рибо сонымен қатар эмоция мен зейіннің бір-бірімен тығыз байланысты жэне бағынышты екенін көрсетті. Оның ойынша мұндай зейін интенсивтілігі мен үзақтылығы зейін обьектісіне негізделген эмоционалды жағдайлардың интенсивтілігі мен үзақтылығына бағынады. Ырықсыз зейін аффективті қалыпқа бағынышты.
Зейіннің күйі эмоциялық күймен үнемі қатар жүріп қоймай, сонымен бірге нақты физикалық түрлілігімен жэне организмнің физикалық күйімен қатар жүреді.Осыны зерттей келе Рибо зейіннің механизмін көз алдымызға елестетуге болады. Рибо үшін осы психикалық роцесс қалыпы физиологиялық корреляцияға байланысты. Сол анықтама бізді қызықтырып отыр. Рибоның концепциясын михо-физиологиялық деп атауға болады. Таза физиологиялық қалып сияқты зейін өзіне дем алу, қозғалыс және т.б.ырықты және ырықсыз реакциялардың жүйесін жатқызады. Интеллектуалдық зейін, сонымен қатар қан айналым жүйесін реттеп отырады. Зейін қалыпты болғанда дене мүшелерімен бірге жүреді: келбеті, денесі, шеткі мүшелері. Олар көптеген органикалық реакциялар кезінде өз үлесін қосады. Зейіннің ең негізгі ролін Т.Рибо мына түрлермен көрсетті. Физиологиялық қозғалыстар ойлау процесіне күш береді және қалыптастырады. Көру жэне есту сезім органдары арқылы - зейін іс-әрекетте түрақталады және шоғырланады. Біз үсынып отырған күште зейіннің түрақтылығы мен шоғырлануы үнемі өзіндік физикалық маңызға ие. Оған ойлау сезімінің кернеуі ұқсасады.Рибоның пікірі бойынша зейіннің қозғалыс эффектісі көптеген құрылымдардан: сезу, ойлау және еске түсіру анық жэне интенсивті түрден түрады. Ырықты зейіннің қүпиясы ол қозғалыс бағытын аяқтай алуы. Ырықты іс-әрекетті калпына келтіру біздің зейінімізге назар аударуымызбен байланысты. Осыған байланысты Рибо зейіннің маторлы теориясын ұсынды. Балаларда тілдің шығуына байланысты ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды.Ырықты зейін үлкендердің ықпалымен, балаларға түрлі талаптарды орындап үйретуіне орай дамып отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, т.б.).
Зейінді психологиялық феномен ретінде XIX ғ. аяғында XX ғ. басында бір топ зерттеушілер қарастырды. В.В.Петухов Л.М.Веккер, У.Джемс, Т.Рибо, Н.Н.Ланге, А.А.Ухтомский Н.Ф. Добрыниң С.Л.Рубинштейн, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, т.б. өз еңбектерінде зейінге әр түр; сипаттамалар берді. Дәстүр бойынша, зейін дәл сол сәтте қандай бір объектіге, бейнеге, оқиғаға адам санасының бағытталуы және шоғыр-лануы ретінде сипатталады. Дәлірек айтқанда, зейін дегенімі: айналадағы объектілердің ішінен керектісін бөліп алып, соған психикалық әрекетімізді тұрақтата алу (Қ.Жарықбаев). А.Р.Лурия зейіннің нейропсихологиялық негізін зерттеуі-байланысты, А.А. Ухтомскийдің ізімен, доминантыны зейіннік физиологиялық механизмі ретінде қарастырады. Зейінніқ феноменін қорыта келе, А.Р.Лурия мынадай тұжырымға келеді.
Зейін - бұл қажетті ақпаратты іріктеп алу, әрекеттік бағдарламаны қамтамасыз ету және олардың барысына бақылауды сақтау. Қазіргі уақытта зейін процесі белгілі физиологиялық жылжулармек журек қан тамыры қызметінің, тыныс алудың, тері-гальвандық реакция өзгерістерімен сүйемелденетіндігі жайлы деректер бар. Зейін адам миының күрделі талдау - жинақтау, интегративтік қызметінің нәтижесі және сергекгікдеңгейінің индикаторы ретін-де қарастырылады. Зейің негізінен, реттеуші, бақылаушы және сұрыптаушы функцияларын атқарады, дербес сипаттамасы бар, күші, кеңдігі, динамикасымен ерекшеленеді. Адам зейінділігі көбінесе мынадай жағдайларда байқалады: қандай да болма-сын істі орындауға шұғылдығы және оның өнімділігіне қарай, мнемикалық (қажеттіні жаттау) ойлылық, перцептивтік және моторлы әрекеттердің деңгейіне қарай; қабылданатын ақпаратты іріктеу дәрежесіне қарай, сананың саралылығы мен ай-қындығы бойынша, сонымен бірге бірқатар моторлық және веге-тативтік реакциялар көз тоқтату, тітіркендіргіштерге қарай басын бұру, зейінді бағыттай алу мен шоғырландыра алу, ишара білдіру, өз денесін басқару, тынысында іркіліс жасау және басқалар.
Зейінді классификациялаған америка психологі Вильям Джемс (1842-1910) Психология негіздері деген еңбегінде зейіннің алты түрін атайды. Тағы бір американдық психолог Джеймс Марк Болдуиннің ашқаны - айналма реакция ұғымы. Организм мен қоршаған орта арасында адаптация мен өзара әсерлесудің үздіксіз процесі жүріп жататынын дәлелдеді. Ол тұрақсыз, аққыш зейінді асығыстық, қарқынды, парапар емес бақылаудың, шапшаң өтетін, ассимиляцияның бірқүлақтан кіріп, басқасынан шығып кететін жағдайы ретінде қарастырады. Орыстың атақты психологі Н.Н.Лангезейінді биологиялық жағынан қарастырады және бірнеше түрлерін ата.йды: рефлекторлық, инстинктивтік, ерікті. Сондай-ақ еріктік процесінде қозғалыстың рөлін көрсетеді.
Рефлективтік зейін түйсіктің, рефлективтік қозғалыстың кейбір түрлерінен тұрады, түйсіктің осы түрлерін жақсы қабылдауға бейімделетін орган тәрізді болады. Зейіннің бұл түрі ерік шешімінсіз, өзінен өзі өтеді. Дыбыс шыққан жаққа жалт қарау; қас қағу, т.б. Инстинктивтік зейін де қабылдау-дың жақсы болуына бейімделу ретінде қарастырылады.
Еріктік зейін процестің мақсаты субъектіге бұрыннан белгілі болады. Бұл зейінде адам санасында ойды, бейнелерді сақтауға күш салады. Түсінуді мақсат етіп қояды. Дәстүрлі түрде зейін ырықсыз және ырықты болып екіге бөлінеді. Сондай-ақ ырықты зейіннен туындайтын үйреншікті зейін болады. Бұлардың ерекшелігін не десек: Адамның ешқандай алдын-ала ұмтылуынсыз, мақсатынсыз, ерік күшін талап етпейтін зейінді-еріксіз(ырықсыз)зейін дейміз. Қандай бір әрекет өзінің қызықтылығы және тосындылығымен адамды еріксіз баурап алады. Белгілі бір мақсат көздеп, әрекетке белгілі ерік күшін жұмсау арқылы игерілетін зейін - ерікті (ырықты) зейін делінеді.
Ырықты зейін дегеніміз - психикалық іс-әрекеттің бір затқа, не құбылысқа бағытталуы не шоғырлануы, бүл объектіге қатысы жоқтың ешбіріне көңіл аудармауды талап ететін процесс.
Ырықты зейінге мысал келтірейік: Жазды қалай өткіздім тақырыбына оқушы шығарма жазуы тиіс. Әуелі ерінеді. Көңілсіздеу, селсоқ кіріседі, алаңдайды, мұғалім талабынан кейінғана іске шындап кіріседі. Жазда басынан кешкендерін еске түсіреді. Балық аулағаны, суға шомылғаны, орманға барғаны, саңырауқұлақ тергені, көңілді ойындар, рақатты жаздың сәулетті әсері шығармаға арқау болып, балалар шығармаларын жазып шығады. Ырықты зейін себептері биологиялық емес, элеуметтік: ол тәнмен бірге берілмейді, сәбидің ересектермен қатынасқа келу барысында қалыптасады. Л.С.Выготский зерттеулері анықтағандай, зейін қызметі алғашқы даму кезеңінде сэби мен ересек адам арасында бөлінген: ересек қоршаған ортадан нысанды бөле көрсетіп, оны сөзбен баламалайды, ал бала ым, ишараны байқаумен, затты танып, не сөзді қайталап, сигналға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.