Лекция Маркетинг жүйесіндегі тауар
ОРАЗБАЕВА К.Н.
МАРКЕТИНГ
ББК 65.290-297
О-65
О-65
Оразбаева К.Н.
Маркетинг: Маркетинг, Есеп жә не аудит, Ұйым менеджментi,
Экономика, Тұрмыстық қызмет, сервис мамандықтары бойынша ЖОО арналған оқу құралы. ISBN 9965-722-49-8. АИНГ. -Алматы: 2007. - 135 б.
Оқу құралында Маркетинг пәніне қойылатын мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының талаптарына байланысты мына негізгі мәселелер талқыланған: маркетингтің пәні мен негізгі түсініктері және мазмұны; нарықты сегментеу, принциптері, критерийлері; тұтыну нарығында сатып алушылардың мінез-құлқы; кәсіпорын нарығындағы тұтынушылардың мінез-құлқы; маркетинг жүйесіндегі тауар; фирманың тауар саясаты; маркетингі баға және баға саясаты; баға белгілеудің әдістері мен стратегиясы; тауар арналары және тауар қозғалысы; маркетингтегі коммуникация жүйесі; тауарды жылжыту маркетингі; маркетингті жоспарлау мен бақылау; халық аралық маркетинг, қызмет маркетингі. Келтірілген теориялық материалдар мұнай-газ өндірісінің нақты мысалдармен толықтырылған. Әр дәріс қарастырылатын негізгі сұрақтармен басталып, өзін-өзі тексеру сұрақтармен қамтылған. Ұсынылған материалдарды қабылдап, ұсынуды жеңілдету үшін негізгі түсініктердің глоссарийі келтірілген, ал студенттердің білімін тексеру мақсатында тестік сұрақтардың бірнеше нұсқасы келтірілген.
ББК 65.290-297
Рецензент: д.э.н., проф. Бопиева Ж.К., к.э.н., доцент Жекеев А.М.
Маркетинг, Ұйым менеджменті, Есеп және аудит, Тұрмыстық қызмет, сервис,
Экономика мамандықтары бойынша дайындалған студенттерге оқулық құрал ретінде Қазақстар республикасы Білім және Ғылым министірлігінің Атырау мұнай және газ институтының ғылыми кеңесі ұсынылған.
О 4310020000
00(05) 05
(C) Оразбаева К.Н., 2007
ISBN 9965-722-49-8
МАЗМҰНЫ
1. Курстың мақсаты мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. 5
2. 1 - Лекция Маркетингтiң мәнi мен негiзгi түсiнiктерi және мазмұны . 6
3. 2 - Лекция Маркетингтiң қоршаған ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
4. 3 - Лекция Маркетинг зерттеулер және маркетингтік ақпарат жүйесi 24
5. 4 - Лекция Нарықты сегменттеу, принциптерi, критерилерi 28
6. 5 - Лекция Тұтыну нарығында сатып алушылардың мiнез-құлқы ... ... 40
7. 6 - Лекция Кәсiпорын нарығындағы тұтынушылардың мiнез-құлқы 49
8. 7 - Лекция Маркетинг жүйесіндегі тауар 52
9. 8 - Лекция Фирманың тауар саясаты 61
10. 9 - Лекция Маркетингi баға және баға саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
11. 10 - Лекция Баға белгiлеудiң әдiстерi мен стратегиясы 72
12. 11 - Лекция Тауар арналары және тауар қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... 80
13. 12 - Лекция Маркетингтегi коммуникация жүйесi 85
14. 13 - Лекция Тауарды жылжыту маркетингi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
15. 14 - Лекция Маркетингтi жоспарлау мен бақылау 100
16. 15 - Лекция Халық аралық маркетинг, қызмет маркетингi 104
Білім деңгейін тексеруге арналған тест 111
ГЛОССАРИЙ 122
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР 137
Курстың мақсаты мен мiндеттерi
Нарықтық экономика экономикалық кадрлардың кәсiби бiлiм жүйесiне және оларды дайындауға жаңа тәсiлдердi алға қояды. Мамандарды дайындау процесi, олардың нарық заңдары мен талаптарына сәйкес келетiн пәндер бойынша бiлiм алуды ұсынады. Осы жағдайларда жоғары оқу орындарында маркетинг мамандарын дайындау қажеттiлiгi туындайды.
Маркетинг - нарықтың кәсiби қызметкерлерiн: кәсiпорын басшыларын, менеджерлердi, сауда және өткiзу, жарнама жұмысшыларын, нарық зерттеушiлерiн дайындау процесiнде негiзгi пәндердiң бiрi болып табылады.
"Маркетинг" курсының мақсаты - маркетингтiң теориялық негiздерiн және категориялы - түсiнiктеме аппаратын оқыту, сонымен қатар, маркетинг элементтерi мен принциптерiн пайдалану бойынша тәжiрибелi дағдыларды игеру.
Курстың мақсатын байланысты оның мiндеттерi келесi мәселердi зерттеу болып табылады:
Маркетингтiң мәнi мен негiзгi түсiнiктерi және мазмұны;
Маркетингтiң қоршаған ортасы;
Маркетинг зерттеулер және маркетингтік ақпарат жүйесi;
Нарықты сегменттеу, принциптерi, критерилерi;
Тұтыну нарығында сатып алушылардың мiнез-құлқы;
Кәсiпорын нарығындағы тұтынушылардың мiнез-құлқы;
Маркетинг жүйесіндегі тауар;
Фирманың тауар саясаты;
Маркетингi баға және баға саясаты;
Баға белгiлеудiң әдiстерi мен стратегиясы;
Тауар арналары және тауар қозғалысы;
Маркетингтегi коммуникация жүйесi;
Тауарды жылжыту маркетингi;
Маркетингтi жоспарлау мен бақылау;
Халық аралық маркетинг, қызмет маркетингi;
1-лекция. МАРКЕТИНГТIҢ МӘНI МЕН НЕГIЗГI ТҮСIНIКТЕРI ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ.
1. Маркетинг түсiнiгi, мәнi, мазмұны.
2. Маркетингтің мақсаттары, принциптерi, қызметтерi.
3. Маркетинг түрлерi мен салалары
4. Маркетингтiң негiзгi тұжырымдамалары
5. Маркетинг концепцияларының дамуы
1. Маркетинг түсiнiгi, мәнi, мазмұны
"Маркетинг" терминi ағылшынша "market" (нарық) сөзiнен шыққан және дәл мағынасы нарықпен байланысты кәсiпкерлiк әрекеттi бiлдiредi. Маркетингтiң көптеген анықтамалары бар. Маркетингтi экономикалық үрдiс ретiнде, шаруашылық қызметi ретiнде,бизнес концепциясы ретiнде бiрнеше аспектiлерi қаралады.
Экономикалық процесс ретiнде маркетинг дегенiмiз тұтынушыға қарай жылжытуға бағытталған тауарды кiм шығарғанын (өндiрушi), кiмге арналғанын (тұтынушы), және осыған байланысты басқа да қызметтердi атқаруға бағытталған iс-әрекет деп айтуға болады. Осы аспектiде маркетинг нарықта жүрiп жатқан қатысушылардың арасында тек тауарлық қана емес, ақпараттық айырбасты жүргiзушi, оны реттеушi құрал болып табылады.
Маркетингтi шаруашылық қызметi ретiнде қарастыратын болсақ, өндiрiс мақсатына жету үшiн бiрнеше қызмет атқарады. Оның iшiнде ең негiзгiлерi- өндiрiстi бастауға фирманың дайындығы, өнiмнiң шығарылуы, қаржылық экономикалық жағдайын қамтамасыз ету.
Маркетингке бизнес концепциясы ретiнде мынадай анықтама бередi. Маркетинг- айырбас арқылы мұқтаждық пен қажеттiлiктi қанағаттандыруға бағытталған адам қызметiнiң түрi. Бұл аспектiде маркетинг нарықты жан- жақты, жүйелi зерттеуге, тұтынушылардың нақты қажеттiлiктерiн және талғамдарын табуға, оларға өндiрiстi бейiмдеуге бағытталады.
Маркетингтің шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған неғұрлым жиі кездесетін анықтамаларын талдай келе, оларды мазмұнына қарай былай топтастыруға болады.
1.Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды нарыққа жылжытуға назар аударылады. Бұл көзқарас шектеулі, өйткені оның авторлары маркетингті өткізу, сату және жарнамаға теңейді. Осыған орай, Ф. Котлердің өткізу - маркетинг мұзтауының ұшар басы ғана, маркетинг міндеттерінің бірі ғана, тіпті ең елеулісі де емес деген cөзін келтіргеніміз жөн.
2. Маркетинг менеджменттің маңызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол фирманың өндірістік-өткізу әрекетінің басқару жүйесі деп беріледі. Бұл, амал-тәсіл маркетингтің жалпы экономикалық құбылыс ретіндегі
табиғатын ашпайды.Маркетингті менеджмент доктринасына ұштастыру, нарықтық қатынастарды тиімді қалыптастыру құралы ретіндегі оның әлеуметтік-экономикалық негізін айқындауға мүмкіндік бермейді.
3. Маркетинг - қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат. Мұндай көзқарасты ұстанатын авторлар маркетингті әлеуметтік-экономикалық жағынан қарастырады, бірақ мұнда оның мақсаттары тым мінсіздендірілген (идеализированы). Бұл көзқарас нарықтық экономиакасы дамыған елдердегі фирмалардың маркетингтік қызметіне сәйкес келеді.
4. Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге және қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үдеріс ретінде қарастырылатын анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің әлеуметтік сипатын көрсетеді.
Маркетингтің теориясы мен тәжірбиесін зерттеу, оларды сынай ұғынып, мағынасына жетіп, фирмаға қатысты маркетингті авторлық түсіндіруін қалыптастыруға, оның қағидаларын, әдістері мен міндетті қызметтерін сипаттауға мүмкіндік береді. Маркетинг - бұл нарықты жан- жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және маркетингтің екі жақтылығын бөліп көрсетеді, ол екі маңызды аспектілерден - тұжырымдамадан және іс-әрекеттен тұрады.
2. Маркетингтің мақсаттары, принциптерi, қызметтерi.
Маркетингтік мақсаттар фирманың өз мақсатына жетуін қамтамасыз етеді. Бұл мақсаттар сан арқылы көрсетіледі және нақты, уақыты шектеулі, икемді болып келеді, әр түрлі жағдайларға қарай түзетуге келетін мақсаттар болуы мүмкін.
Мақсаттар сатысында, әрине, алғашқы орын фирманын табиғи мақсаты болып саналатын-үнемі пайда түсіру және оны көп шамалау болып табылады. Көптеген американдық батыс еуропалық, ресейлік және қазақстандық фирмалар пайданы өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде қарастырады. Қазіргі жағдайдағы маркетингті басты мақсаты - адам факторы, бизнес әлемінде табысты дамып келе жатқан компанилардың басшылары оны жандандыру мәселесі - фирмамен маркетингтің мұратына жету үшін керек маңыздылардың бірі деп санайды.
Әр түрлі компаниялардың мақсаттары бірдей бола бермейді, әйтсе де осылардың арасынан ең негізгісін саралап, сонымен бірге арадағы (промежуточные) мақсат болып табылатын екінші деңгейдегі мақсаттардың бәрін бір тізімде біріктіруге болады. Кейіннен сыртқы ортаны маркетингтік талдау нәтижесінде және фирманың бәсекеге қабілетін, сондай-ақ ол қабілетті арттыру жолдарын анықтағанда, бұл мақсаттар түзетілуі мүмкін.
Маркетингтiң мақсаттары келесi 1-суретте көрсетiлген.
Саясатқа қатысты фирма мақсаттары
Коммуникация жөніндегі мақсат Тауар бойынша бренд құру Фирманың беделін арттыру Жарнама шығынын өсіру
Өткізу бойынша мақсаттар Стауға тиімді жол іздеу Фирмалық дүкен ашу Делдалдар жүйесін кеңейту
Баға жөніндегі мақсаттар Бағаның төмендеуі Бағаның өсуі
Икемді бағаларды қолдану
Өнім жөніндегі мақсаттар Сапаны басқару жүйесін жасау Буып түю, орау дизайнын жақсарту Жаңа тауарларды әзірлеу
Маркетингтік мақсаттар Тұтынушының сұранысын ең көп шамада қанағаттандыру
Нарық үлесін ұлғайту Пайданы өсіру
1-сурет.
Нарықтық қатынастардың дамуының алғашқы кезеңінде қазақстандық кәсіпорындардың маркетингінің басты мақсаты - компанияны сақтау болды (1 кесте).
Кестеден көріп тұрғанымыздай, қазіргі кездегі жағдай барысында барлық компаниялардың басты мақсаты пайда түсіру, ал нарық үлесін ұлғайту, өнім сапасын жоғарылату арадағы мақсат болып табылады.
Осылайша отандық компаниялар өзінің нақты орындалатын маркетингтік стратегиялық және тактикалық мақсаттарын анықтап, оларды жазбаша түрде сәйкес жоспарларда көрсетуі қажет.
Нақты мақсаттарды фирманың өндірістік-ресурстық мүмкіндіктерін талдау және барлық басқару деңгейлеріндегі менеджерлердің көзқарастарын жалпылау арқылы айқындауға болады. Мұндай әдістемелік тәсіл отандық компаниялардың нақты мақсаты анықтау үдерісін басқаруға және оларды тәжірибеде іске асыруға көмектеседі.
1- кесте. Қазақстандық компаниялар маркетингінің мақсаттары
Компанияның атауы
Пайда алу
Нарық
үлесін ұлғайту
Өнім
сапасын жоғарылат
Сауда
маркаларын жылжыту
Филип Моррис
+
++
+++
Беккер және К[0]
+++
++
+
Әсем Ай
+++
++
+
Рахат
+++
+
++
ФудМастер
+++
+
++
Алматы шайы
+++
++
+
PRG Bottlers
++
+
+++
Қарағанды
конфеттері
+++
++
+
Қант орталығы
+++
+
++
Баян сұлу
+++
+
++
Бахус
+++
+
++
+++ - маркетингтің басты мақсаты;
++ және + - аралас мақсаттар.
Маркетингтiң негiзгi принциптерi оның концепцияларынан қалыптасып, мыналардан тұрады:
Бiрiншiсi, фирманың нақты белгiленген нақты белгiленген коммерциялық түпкi әрекет нысанасына бағытталған ұзақ уақытқа арналған мақсатына сәйкес нарық үлесiне жету.
Екiншiсi, фирманың өз алдына қойған мақсаттарына жету жолдарын комплекстi түрде айқындау.
Үшiншiсi, әрекеттенуге таңдап алған нарықтың жағдайын және өз талабын барынша ұштастырып есепке алу, сонымен қатар, ол нарыққа нысаналы әсер ету.
Төртiншiсi, "келешектi сезу" және соған байланысты жаңа тұтыну қасиеттерiмен тауарын өңдеу.
Бесiншiсi, фирманың сыртқы ортасының өзгерiсiне өзiне ыңғайлы тез және тиiмдi реакция қамтамасыз ететiн белсендiлiк, бастаушылық, iскерлiк көрсету.
Маркетинг кешенi дегенiмiз- нарықтағы тұтынушыларға әсер ететiн маркетин құралдарының жиынтығы. Маркетинг құралдарының төрт факторлар тобы бар. Олар: тауар; баға; сату орны; жылжыту және коммуникация
Тауар ұғымына тауар саясаты жатады, яғни нарыққа ұсынылған тауар ассортиментi, олардың сапасы, дизайны, нарықта өмiр сүру уақыттары, орауы, таңбасы жатады.
Тауар бағасы кәсiпорын пайдасын белгiлеуде зор орын алады. Баға деңгейi нарықтағы фирманың мақсатына, тұтынушы талғамына, сұранысқа, тауарды өңдеу ерекшелiгiне, өндiру шығындарына, бәсекелес фирманың баға саясатына, басқа да факторларға байланысты болады.
Сату орны тауарды тұтынушыларға қолайлы өткiзу жүйесiмен беруi тиiс. Оған тауарды өткiзу арналары мен тауарды қозғалту жүйесi кiредi.
Көптеген ғалымдар маркетинг қызметтерiн талдаушы, өндiрiстiк, өткiзушiлiк және басқарушылық блоктарына жiктейдi.Талдаушы қызметке нарықты және тауарды зерттеу, страдегиылық және оперативтiк жоспарлау жатады, ал өндiрiстiкке - тауарды өндiрудi ұйымдастыру және олардыңсапасын жоғарлату; өткiзушiлiкке - өнiмдi жылжыту және сату қызметi жатады.
Маркетингке жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестiру мен бақылау сияқты кез келген басқарудың функциялары да жатады. Олар маркетингті мыныандай өзiндiк ерекшелiк функцияларымен нақтыланып отырады:
Нарықты маркетингтік тұрғыдан зерттеу;
Маркетинтгі жоспарлау;
Кәсiпорынның маркетинтік қызметiн ұйымдастыру;
Тауарлық саясаттың жүзеге асуы;
Баға саясатының қалыптасуы;
Кәсiпорынның сату саясаты;
Өнiмнiң жылжыуы мен коммукикациясын ұйымдастыру;
Кәсiпорынның маркетинг тік қызметiн бақылау;
Маркетингтiк зертеудiң негiзiнде страдегиялық және оперативтiк жоспарлар құрылады.Тауар саясаты тауардың ассортименттiк тұжырымдамасын, олардың сапасын және бәсекеге қабiлеттiгiн жоғарлатуды өнiмнiк өмiрлiк циклын талдауды және ескi өнiмдердiң байланысын анықтауды, тауар белгiлерiн иемдену страдегиясын айқындауды, ораманы жасау және сервиздi орналастыруды басқаруды қамтиды.
Баға саясаты баға жасаудың түрлi әдiстерiн қамтиды. Өткiзу саясаты өткiзу формаларымен арналарының тиiмдi жүйелерiн ұйымдастыруды көздейдi, бұған көтерме және бөлшек сауда желiсi арқылы өткiзу, тасымалдау, тұтынушыларға өнiмдi жеткiзу жатады.
Өнiмдi жылжыты жарнама (көпшiлiкпен байланыс, жеке сауда және тауарды өткiзудi ынталандыру арқылы iске асырылады.
Маркетинг әрекетiн бақылау оны өткiзi кезiнде жүргiзiледi және жүзеге асатын шараларға белгiлi түзетулер енгiзуге жағдай жасайды, сөйтiп фирманың маркетингтiк қызметiнiң жемiстi болуына мүмкiндiк бередi.
2. Маркетинг түрлерi мен салалары
Кесте 2. Сұранысқа байланысты маркетинг түрлерi
Маркетинг түрлерi
Сұраныс
түрлерi
Маркетингтiң мiндетi мен
мақсаты
Конверсиялық маркетинг: барлық немесе бiрнеше нарықтың сегменттерi тауарды қабылдамайды
Жағымсыз сұраныс
Тауарды жақсарту, бағаны төмендету, өткiзу арналарын жақсарту, қоғамның пiкiрiн өз
мүддесiне сай өзгерту
Креативтiк маркетинг (дамушы маркетинг): жасырын сұранысты әйгiлеуге бағытталған маркетинг
Жасырын сұраныс
Нарықтың сыйымдылығын бағалау, жасырын сұранысты қанағаттандыратын тауарды iздеп
табу
Ремаркетинг: сұраныс төмендеген жағдайда қолданылатын маркетинг
Төмендейтiн сұраныс
Жаңа нысаналы нарықты табу. Оған сәйкес тауардың қасиеттерiн өзгерту, коммуникацияны тиiмдi
жүргiзу
Синхромаркетинг: сұраныс өндiрiс күшiнен бiршама асатын болса, немесе бұл тауардың өндiрiс көлемi нарық қажетiнен көп болса
қолданатын марктинг
Тұрақсыз сұраныс
Сұранысты уақыт мерзiмi бойынша реттеу, икемдi баға қолдану
Демаркетинг: қанағаттандыра
алмайтын сұранысты төмендетуге бағытталған маркетинг
Артық сұраныс
Бағаны көтеру, өтiмдi ынталандыру
шаралары мен сервистi азайту, сұраныс көлемiн төмендету
Қарсы әрекет жасайтын маркетинг: тұтынушының және қоғамның жағдайын жақсарту мақсатымен зиянды тауарларға қарсы
қолданатын маркетинг
Иррационалды сұраныс (өлшемге келмейтiн
сұраныс)
Бағаны кенет көтеру, тауардың қол жеткiзуiне шек қою, тауардың денсаулыққа зияндығы туралы тұтынушыларға ақпарат тарату
Ынталандырушы маркетинг: ынталы әдiстер табу жолында әрекет жасайтын маркетинг
Сұраныс жоқ
Бағаны төмендету, жарнаманы күшейту, тауардың ұтымды жақтарын көрсету, өтiмдi
ынталандыру шараларын қолдану
Демеушi маркетинг: сұранысты бiр
деңгейде сақтауға арналған маркетинг
Сұраныс толық қанағаттанған
Тауардың сапасына және қызмет
көрсету қасиеттерiне көбiрек нзар аудару
Маркетингтiң нақты жүзеге асырылуы кәсiпорынның салалық сипатына, оның ұсынылатын тауарларының пайдалану орнына байланысты болады. Осыған байланысты маркетингтiң бiрнеше саласы кездеседi.
Өнеркәсiп маркетингi дегенiмiз өндiрiс үдерiсiнде тұтынылатын тауарлармен, қызметтермен, оларды тұтынатын және сауда-саттықпен айналысатын фирмалар шұғылданатын маркетинг түрi.
Қызмет маркетингi дегенiмiз өнiм ретiнде қызметтермен шұғылданатын маркетинг түрi.
Халықаралық маркетинг -кәсiпорныдардың сыртқы экономикалық әрекеттерiнде қолданылатын маркетинг түрi.
Банк маркетингi дегенiмiз жалпы капитал нарығында және оның жеке салаларында, соның iшiнде банк саласында, несие саласында, құнды қағаздар
нарығында болып жатқан үрдiстердi зерттеудi және есепке алуды болжайтын банктi басқару жүйесiн сипаттайды.
Бейкоммерциялық маркетингтi иституционалды маркетинг деп те атайды. Оны ұйым және жеке тұлғалар өздерiнiң идеяларын тарату үшiн қолданады. Бейкоммерциялық маркетинг дегенiмiз нақты ұйымдар және олардың әрекеттерiне мақсатты аудиторияның позициясын және қатынасын ұтымды өзгерту немесе қалыптастыру үшiн қолданатын маркетинг түрi.
Инвестициялар маркетингi- бұл маркетингтiң жаңа бағыты. Оның негiзгi сипаттамасы тезхнология және өндiрiстi ұйымдастыру болып табылады.
Интеллектуалды өнiмдер нарығындағы маркетинг. Тауар ретiнде интеллектуалды өнiммен маркетинг әрекетiн жүргiзу ерекше тәсiлдердi қажет етедi
3. Маркетингтiң негiзгi тұжырымдамалары
Маркетинг нарықтық экономикалық жүйеде орны бар ойлау стилі, іргетасты қалайтын қондырғы немесе басқару философиясы сияқты кәсіпкерліктің де ең негізгі тірегі болмақ. Маркетинг тұжырымдамасы фирма қызметінің басты мұраты- сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының негізінде оның өсу мен мол пайда табу мақсатына жетуді көздейді.
Маркетингтің теориясы мен тәжірбиесінде мынадай тұжырымдамалар белгілі:
өндірістік;
тауарлық;
өткізу немесе саудалық;
маркетингтік,
қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы.
3-кесте. Маркетинг тұжырымдамалары
Тұжырымдамалар
Қолдану шарттары
Мақсаттар
Өндірістік
Сұраныс ұсыныстан елеулі түрде артық; үлкен және тұрақты нарықтың болуы
Өнімді өндірудің жоғары тиімділігіне жету, бағаларды
төмендету
Тауарлық
Тұтынушының тауар сапасына қоятын талаптары
Тауарды жетілдіру
және оның сапасын арттыру
Өткізушілік немесе
Монополия және тауар
Өндірілген тауарды
саудалық
тапшылығы жағдайы;
өнімдерді өткізудің шектелген нарығы
сату, өткізу бойынша жоспарды орындау
Маркетингтік
Тұтынушылардың мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерін білу; мақсатты нарықтың болуы; біріккен маркетинг жүйесін құру
Бәсекелестермен салыстырғанда тұтынушы мұқтаждықтары және қажеттіліктерін
неғұрлым жақсырақ қанағаттандыру
Қоғамдық
(әлеуметтік- этикалық маркетинг)
Экология мәселелері;
әлеуметтік және этикалық мәселелерді есепке алу қажеттілігі
Фирманың пайда
табуы; сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру; қоғам
мүддесін ескеру
Өзара әрекеттесу маркетингі
Тұрақты сатып алушылар мен бизнес-серіктердің бар болуы
Сатып алушылар мен бизнес серіктер арасындағы ұзақ
мерзімді өзара қатынастарды орнықтыру мен қолдау
Бұл тұжырымдамалар американдық экономиканың дамуының белгілі бір кезеңдерін, сонымен қатар әлемнің дамыған елдерінде болып жатқан экономикалық және саяси өзгерістерді сипаттайды. Оларды практикалық іс- әрекетте қолдануға фирманың мақсаттары, тауар түрлері, бәсекелестік артықшылықтардың шығу көздері, маркетингтің шоғырлану дәрежесі нарықтағы бәсекелестік деңгейі сияқты көптеген факторлар әсер етеді.
Осылайша, басқа тауарларға қарағанда тұтыну тауарларына дәстүрлі маркетингтік тұжырымдамасын өдіріс құралдарына - өзара әрекеттесу маркетингін, арзан бағамен сатылатын жаппай тұтыну тауарларына өткізу тұжырымдамасын пайдалану тән.
Маркетингтің өндірістік тұжырымдамасы жаппай өндіріс және жаппай тұтыну дәуіріне сәйкес келеді. Бұл тұжырымдаманың қолдануы мынадай шарттарды талап етеді:
сұраныс ұсыныстан жоғары;
халықтың көп бөлігінің табысының тө мендігіне байланысты шығарылатын тауарлардың өзіндік құнын төмендету қажеттілігі;
Компания тауарын тұтынушылар саны ұлғайған сайын, өндірістік шығындар төмендейді, ол, өз кезегінде нарықтын үлкен үлесін жаулап алуға мүмкіндік береді;
Үлкен және тұрақты нарықтың болуы.
Маркетингтің өндірістік тұжырымдамасын жүзеге асырудың мысалы ретінде
Маркетингтің бұл тұжырымдамасын кейіннен көптеген шетелдік фирмалар мен компаниялар сәтті қолдана білді.
Көптеген экономикалық ақпарат көздерінде әкімшілікті-жоспарлы экономикаға жұмыс істеген жылдарда кәсіпорында маркетинг пайдаланылмады делінеді. Алайда маркетингтің кейбір элементтері сол жылдарда да қолданылады деген жөн. Кеңес Одағының көптеген ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарда сұраныстың ұсыныстан басымдылығына байланысты тауарларды жаппай өндіру ұйымдастырылғаны бәріне мәлім. Өнімді жаппай өндіру оның өзіндік құнын төмендету есебінен арзан өнім шығаруға мүмкіндік берді. Алайда сатып алушылардың талғамы мен мұқтаждықтары әрдайым ескеріле бермегендіктен, көптеген тауар түрлері артық өндірілді, олар өз тұтынушысын таба алмай, мөлшерден тыс болды және қорлардың көбеюіне әкеп соқтырды.
Маркетингтің тауарлық тұжырымдамасы - тауарды жетілдіру және оның сапасын жақсартуды негізгі мақсат деп қояды. Бұл тұжырымдаманың негізгі қағидасы - тұтынушыны өзінің сапалық сипаттамалары бойынша бәсекелестердің ұқсас тауарларынан асып түсетін тауарлар мен қызметтерге бейімдеу. Тұтынушылар жоғары сапалы және пайдалану сипаттамалары жақсы тауарларға ықыласты пейіл танытады. Сондықтан фирманың барлық күші үнемі тауарды жетілдіруге жұмылдырылады.Бұл тұжырымдаманың негізгі кемшілігі - өзінің тауарымен басы бүтін айналысу маркетингтік алдын болжай алмаушылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Гарвард бизнес мектебінің профессоры Теодор Левитт өзінің осы мәселеге қатысты мақаласын Маркетингтің алдын болжай алмаушылығы деп атаған. Ол американдық теміржол компанияларын зерттей келе, осы компаниялардың иелері тек теміржол бизнесімен ғана айналысып, көліктің бәсекелес түрлері пайда болғанын аңдамай, қапы қалды деген түйінге келді.
Өткізу немесе сауда тұжырымдамасы ұйымдарды мынадай мақсаттарды орындауға бейімдейді: өндірілген тауарды сату, сатып алушыларды табу, өткізу бойынша жоспарды орындау. Өндірушілер және сатушылар өз қызметін, маркетингтің барлық құралдары мен тетіктерін қолдана отырып, тауарларды өткізуге және сатуға бейімдейді. Осы тұжырымдаманы қолданатын өндірушілер тауарлар тапшылығында және монополия жағдайында жұмыс істейді. Бұл тұжырымдаманың дамуы өндірушілерді жаппай тауар өндірісіне және олардың сапасын жетілдіруге бейімделген екі алдыңғы тұжырымдамаларды пайдаланудың нәтижесі болып табылады.
Қазақстандық нарықта өткізу тұжырымдамасы негізінде көптеген коммерциялық ұйымдар өзінің маркетингтік қызметін жүзеге асырады.
Маркетингтік тұжырымдама қазіргі таңдағы жаңа тұжырымдама ретінде өткен ғасырдың 50-жылдары қалыптасты. Оның мәні мынада: ұйымның табысты қызмет етуінің шарты тұтынушының қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын анықтау және оларды қанағаттандыру есебінен фирма мен
компаниялардың өз мақсаттарына жетуі. Басты объект - фирманың мұқтаждықтары мен қажеттіліктері бар мақсатты клиенттері. Демек, маркетингтік тұжырымдама - клиенттердің мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін өтеуге бағытталған фирма жұмысын бір арнаға біріктіру және оларды бәсекелестермен салыстырғанда тауармен тиімді қамтамассыз ету. Маркетингтік тұжырымдаманы Тұтынушы-король!; Клиенттің айтқан сөзі әрқашанда дұрыс; Тауарды емес, клиентті жақсы көру керек деген сияқты ұрандар бейнеленеді. Бұл тұжырымдаманы бизнес әлемінде табысты қызмет етуші Mc Donald [,] s, IBM, Procter & Gamble, Coca- Cola,
Ф.Котлердің анықтамасы бойынша, маркетинг тұжырымдамасы төрт китке негізделген, олар: мақсатты нарық, тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін білу, интегралданған маркетингтің болуы және рентабельділік.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға бейімделген компанияның барлық бөлімшелерінің үйлесімді жұмыс істеуін интегралданған маркетинг жүйесі деп атайды. Интегралданған маркетинг екі деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей - маркетингтік қызметтерді атқару бойынша әр түрлі маркетинг бөлімдерінің үйлесімді әрекеті.
Екінші деңгей - компанияның әрбір қызметкерінің әрекеті клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы. Осыған орай Hewlett Packard компаниясының негізін салушы Д. Паккардтың ойынша Маркетинг өте маңызды, сондықтан оны маркетинг бөліміне басыбайлы етіп түгел бере алмаймыз.
Қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы 80-жылдардың басында экологиялық және тұтынушылық қозғалыстардың күшеюіне байланысты дамыған. Бұл тұжырымдама мынадай сәйкестендірілген үш факторды пайдалануды талап етеді: олар фирма пайдасы, тұтынушылар қажеттілігі және қоғам мүдделерін қанағаттандыру. Әлеуметтік-этикалық тұжырымдама негізінде тұтынушылар мүддесі (consumer[,] s satisfaction), қоғамның игілігі (community welfore), компания пайдасы (company[,]s profit) болғандықтан, бұл 3-С тұжырымдамасы деп те аталады. Ол қоршаған ортаны жақсарту императив ретінде болуын және кәсіпкерлік қызметтің қоғамның даму мақсаттарына сай келуін қажет етеді. Бұл тұжырымдама қоршаған орта экологиясының бұзылуына, табиғи ресурстардың жетіспеушілігіне, халық санының көбеюіне және әлеуметтік қызмет саласының нашар ахуалына байланысты дамыды.Ф.Котлер тұтынушылар құқығын қорғау қозғалысының дамуына байланысты.Coca- Cola компаниясы қызметінен өте қызықты мысал келтірген (16,66, б).
Әлеуметтік-этикалық (қоғамдық) маркетинг негізінде қоршаған ортаны қорғауға байланысты экологиялық маркетинг тұжырымдамасы пайда болды. Ұйым қызметінің экологиялық аспектілері және өндіретін өнімдердің экологиялық қауіпсіздігі оның бәсекеге қабілеттілігінің маңызды факторы болып табылады.
Маркетинг тұжырымдамаларының жіктелуі шартты сипатта болып келетінін атап өткен жөн.
Қазақстандық кәсіпорындарда маркетинг тұжырымдама негізінен қызмет ету түрі ретінде дамуда.
Тәжірбие жүзінде фирмалар мен кәсіпорындар, ұйымдар тауарлар мен қызметтерге сұраныс пен ұсыныс жағдайына байланысты әр түрлі тұжырымдамаларды пайдаланады.Әрбір фирма сыртқы ортаның әлеуметтік- экономикалық факторлары мен өзінің мақсаттары, даму-деңгейі және мүмкіндіктерін ескере отырып, сәйкесінше, өндірістік, тауарлық, өткізу, маркетингтік, қоғамдық маркетинг тұжырымдамаларын таңдауы мүмкін. Осыған орай, қазақстандық компаниялардың басшыларынан пікір сұрау нәтижесінде, олардың көбінің қызметі маркетингтің өткізу тұжырымдамасына сәйкес келеиіні анықталады. Республикадағы нарықтық экономиканың даму шамасына қарай маркетингті енгізу кешенді сипатта өтуі керек және әрбір ұйымның қызметі бақарудың қазіргі нарықтық тұжырымдамасына сәйкес қайта бейімделуі қажет. Маркетинг тұжырымдамасын тәжірбие жүзінде енгізу - сатып алушы нарығының қалыптасуы, нақты тұтынушылар тобының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өндірісті қайта бейімдеу.
Қазақстандық әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуына сәйкес, кәсіпорындар әлемнің дамыған елдерінде қазіргі заманда негізгі болып саналатын әлеуметтік немесе қоғамдық маркетинг тұжырымдамасын пайдалануы керек.
2. Маркетинг концепцияларының дамуы
Нарық қатынасы дамуының әр сатысына сәйкес маркетингтiң әр түрлi концепциясы қалыптасты. Олар мыналар:
Өндiрiс концепциясы. Маркетингтiң өндiрiстiк концепциясы тұтынушылар арасында кең тараған тауарларды қолайлы бағамен сатылуын көбейтудi көздейдi.
Тауар концепциясы. Тауар концепциясы өндiрiстiк концепциямен бiрге пайда болды. Бұл концепцияның негiзi тауарды жетiлдiруге, оның сапасын, дизайнын, орауын жақсартуына көңiл бөледi.
Өткiзу концепциясы. өндiрiлген тауарды әр түрлi каналдармен тұтынушыға қалайда өткiзудi көздейдi.
Маркетинг (тұтыну) концепциясы. Маркетинг концепциясы кәсiпкерлiк жұмысты ұйымдастыру жағынан жаңа тәсiл. Оның пайда болу себептерi мыналар: тауардың көпшiлiгiне сұранысты барынша қанағаттандырып,онымен нарықты толықтырғандықтан; ҒТП-пен бiрлескен бәсекелес күрестiң күшеюiнен.
Әлеуметтiк-этикалық маркетинг концепциясы. Қазiргi кезде қоршаған ортаның ластануы, табиғи ресурстардың жетiспеушiлiгi, дүниежүзiлiк инфляцияның кең өрiс алуы және әлеуметтiк саланың елеусiз
қалғаны әлеуметтiк-этикалық маркетинг концепциясының пайда болуына әкелдi.
Тексеру сұрақтары:
1. Маркетинг ұғымын қалай түсiнесiң?
2. Маркетингтiң мәнi, ролi неде?
3. Маркетингпен байланысты түсiнiктерге сипаттама бер
4. Маркетингтi экономикалық процесс ретiнде қалай түсiнесiң?
5. Маркетингтi шаруашылық қызметi ретiнде қалай түсiнесiң?
6. Маркетингтi бизнес концепциясы ретiнде қалай түсiнесiң?
7. Маркетинг тұжырымдаларының негiздерi.
8. Маркетингтiң принциптерiне мысал келтiр
9. Маркетинг кешенi дегенiмiз не, элементтерiн ата 10.Сұранысқа байланысты маркетингтiң түрлерiне сипаттама бер 11.Маркетинг салаларына мысал келтiр
12.Маркетинг концепцияларына сипаттама бер
2-лекция. МАРКЕТИНГТIҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫ
1. Макроорта
2. Микроорта
3. Медиоорта
1. Макроорта
Маркетинг ортасы дегенiмiз - фирманың маркетинг бөлiмiнiң мақсатты клиенттерiмен тиiмдi байланыс орнатып, оны үзбей сақтау мүмкiндiктерiне әсер ететiн белсендi субъектiлердiң және күштердiң жиынтығы.
Маркетинг ортасын зерттеу барысында ол орта келесi түрлерге бөлiнедi:
макроорта
микроорта
медиаорта
Макроорта кәсiпорындардың әрекетiне жалпы бiрыңғай сыртқы жағдай жасайды. Ал жеке алынған фирмаға ерекше жағдай тудырмайды.
Табиғи факторлар
Маркетинг макроортасы
Экономикалық факторлар
Демографиялық факторлар
Саяси-құқық факторы
Макроортаның құрамын мына сызбамен бейнелеуге болады:
Ғылыми-техникалық фактор
Мәдени фактор
1. Сурет. Макроортаның факторлары
Нарық көлемiн талдау барысында демографиялық факторлар маңызды орын алады. Мұнда маркетинг халықтың өсiм құрылымын, туу мәселелерiн қарастыру қажет. Соның негiзiнде тауар өндiрушi кiмге, қанша және қандай тауар өндiретiнiн бiледi. Сонымен қатар, демографиялық факторларға бiлiм алу деңгейi де ықпалын тигiзедi. Халық бiлiмi қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоғары сапалы тауарларға сұраныс ұлғаяды. Мысалы, соңғы уақытта экономикалық және заң мамандығын алуға ұмтылуда, сондықтан сол бағыттағы әдебиеттер нарықта көбейедi.
Экономикалық факторлардың нарық субъектiлерiне тигiзетiн әсерi зор. Фирманың тұтынушыларын бiлумен қатар, олардың қаншалықты тауар сатып ала алатынын анықтау қажет. Мысалы, тұрғындардың төлем қабiлетiне әр түрлi экономикалық факторлар әсер етедi. Мемлекеттiң экономикалық даму деңгейi, жалақы көлемi, инфляция, жұмыссыздық деңгейi т.б.
3-кесте. Макроорта факторларының негiзгi сипаттамалары
Факторлар
Негiзгi көрсеткiштерi
Демографиялық
Тұрғындар саны. Орналасуы. Халық тығыздығы. Миграциялық бағыттары. өсуi, тууы, өлуi. Неке және ажырасу саны. Этникалық және д iни
құрылымы, т.б
Экономикалық
Тұрғындардың сатып алу қабiлетi. Ин фляция
деңгейi. Мемлекеттiң қаржы қаражат жағдайы. Салық жүйесi. Сұраныс және тұтыну икемдiлiгi т.б.
Табиғи
Энергоресурстары мен шикiзат көздерiн пайдалану жағдайы мен болашағы. Қоршаған ортаның ластану деңгйi мен ресурстарды тұтынуға мемлекет
ұйымдарының әсерi, т.б.
Ғылыми-техникалық
Бақылауға алынған салалардағы техно логиялық
өзгерiстердiң қарқыны. Технологиялы қ жаңартулардың қауiпсiздiгiне қатал талап қойылуы,
т.б.
Саяси-құқық
Кәсiпкерлiктi реттеудiң құқықтық жағынан жағдайы. Мемлекеттiң экономикалық саясаты. Сыртқы саясаттың нарықтың дамуына әсерi. Мемлекет шешiмдерiнiң қоғам өмiрiне тигiзетiн
әсерi, т.б.
Мәдени
Тұтынушылар бiрлестiктерiнiң мәдени
ерекшелiктерi мен дәстүрi. Мәдениет түрлерi, т.б.
Табиғи факторларды зерттеу жұмысы табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мәселелерiн және қоршаған ортаны сақтау мүмкiндiктерiн талдаумен байланысты. Мысалы , шикiзаттың, энергоресурстардың шектелуi өндiрiске керi әсерiн тигiзедi. Сондықтан оларды үнемдеу үшiн ұтымдылығы жағынан тиiмдi алмасатын игiлiктердi табу мәселесi қойылады. Осы бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзуге мжбүр болады.
Ғылыми-техникалық факторларды талдау барысында жаңа тауар өндiруге, тауарды және технологияны жаңартуға, дер кезiнде ғылым мен техниканы дамытуға мүмкiндiктер iзделiп, оны iске қосу жолдары жасалу қажет.
Саяси-құқық факторлары мемлекет органдарының талаптарын бiлу үшiн және оларға бейiмдеу үшiн қажет. Мысалы, Қазақстанда баға, бәсеке, тауар таңбасы, тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы т.б кәсiпкерлiк туралы заңдар әрекет етедi. Ол келесi мүмкiндiктердi пайдалануға мүмкiндiк бередi:
фирмалардың заңсыз ысыраптан қорғалуына;
қоғамның мүддесiн сақтаға.
Кәсiпорынның маркетинг жұмысының нәтижесi мәдени факторларға да байланысты болады. Қоғам ережелерi, салт-дәстүрлерi, еңбекке адамдардың көзқарасы т.б. -мәдени фактордың маңызды көрсеткiштерi болып табылады. Мысалы, қазiргi жағдайда көптеген жастар бос уақытын ағылшын тiлiн оқуға, компьютер игеруге, спортпен айналысуға жұмсайды. Сондықтан да гимнастикалық құралдарға, спорт киiмдерiне, ағылшынша кiтаптарға, компьютер курстарына сұраныс өсуде.
Макроорта факторларын зерттеуде екi жағдайды ескеру қажет:
1. Барлық макроорта факторлары бiр-бiрiмен аса тығыз байланыста қалыптасады;
2. Әрбiр макроорта факторының фирма жұмысына әсер ету деңгейi фирма көлемiне, орналасқан жерiне, iс-әрекет саласына т.б. көрсеткiштерiне байланысты болады.
2. Микроорта
Микроорта фирмаға және оның клиенттерiне, қықмет көрсету мүмкiндiктерiне тiкелей қатынасы бар күштермен белгiленедi. Оның iшiндегi
ең негiзгiлерi мыналар: жабдықтаушы лар, маркетинг делдалдары, бәсекелестер, клиенттер.
Микроорта күштерi
Жабдықтаушыл
ар
Фирма
Маркетинг
делдалдары
Клиенттер
Бәсекелестер
Жабдықтаушылар дегенiмiз фирманы және оның бәсекелестерiн тауарды өндiруге қажет материалдық ресурстарымен жабдықтайтын iскер компаниялар мен жеке тұлғалар.
Маркетинг тұрғысынан жабдықтаушылардың келесi түрлерi болады:
"Эксклюзивтi" жабдықтаушылар-тек қана белгiлi фирмамен жұмыс жасайды;
"лоялдi", немесе "адал" жабдықтаушы лар- фирмаға және оның бәсекелестерiне бiрдей адал қызмет көрсетедi;
"сырттағы" жабдықтаушылар-тек қана бәсекелестерге қызмет көрсетедi.
Фирманың -микроорта күштерiнiң бiрi болып есептеледi. Фирманың құрамында оның басшылары, бухгалтериясы, маркетинг, өндiрiс, материалдық-техникалық жабдықтау, қаржы, жоспарлау т.б. бөлiмдер әрекет жасайды. Олардың әрқайсысының мақсаты мен мiндетi әр түрлi белгiленген.
Фирманың мақсатына жетуi көбiнесе үш факторға тәуелдi: таңдап алынған стратегияға, маркетинг қызметiнiң ұйымдастыру құрылымына, ол құрылымның қандай деңгейде әрекет жасағанына.
Фирмадағы маркетинг әрекеттерiн ұйымдастыру құрылымы әртүрлi болады. Оларды жекелей қарастырайық.
1. Маркетинг қызметiн функционалды сипатымен ұйымдастыру. Мұнда әрбiр сол қызметтегi жеке тұлға, немесе тұлғалар тобы белгiлi жауапкершiлiктi өзiне артады.
Сервис қызметiн көрсету
Жарнама және тауар өтiмiн ынталанды ру
Өткiзу
Өнiм ассортимен тiн жоспарлау
Нарықты зерттеу
Маркетинг басшысы
2. Бұнда әр түрлi тауарлар өндiретiн фирмалардың маркетинг қызметi тауар сипатына сәйкес ұйымдастырылады. Бұл құрылымда әрбiр жеке бөлiмше құрылады және ол бөлiмшедегi қызметкерлер сол тауарға сәйкес барлық маркетинг iс-әрекетiн атқарады. Ол мына сызба арқылы бейнеленедi:
Маркетинг басшысы
3. Маркетинг басшысы
С тұтынушымен сауда жүргiзетiн сектор
В тұтынушымен сауда жүргiзетiн сектор
А тұтынушымен сауда жүргiзетiн сектор
Бұндай ұйымдастыру түрiнде нарық ретiнде жеке сала немесе бiркелкi сатып алушылар сегментi болады. Мұндағы құрылған маркетинг қызметi басшыларының алдында басты мәселе болып тұтынушылардың қажеттерiн жете анықтау болып табылады. Ол мына сызба арқылы бейнеленедi:4. Көптеген географиялық аймақтарда сатылатын тауарларды өндiретiн фирма әр аймақтың тұтыну айырмашылықтарын есепке алуы қажет. Сондықтан бұл жағдайда маркетинг қызметiнiң құрылымы аймақтар бойынша ұйымдастырылады. Ол мына сызбадан көрiнедi:
А регион бойынша маркетингтi басқарушы
В регион бойынша маркетингтi басқарушы
С регион бойынша маркетингтi басқарушы
Маркетинг басшысы
Маркетинг басшысы
Маркетинг делдалдары фирманың тауарларын клиенттерге қарай жылжытуға, оларға өткiзуге және таратуға көмектесетiн арнайы компания мамандары. Оларға мыналар жатады: Сауда делдалдары- фирма клиенттерiн iздеп табуға және оларға тауарды сатуға көмектесетiн iскер компаниялар. Олардың мақсаты- сату орнын, сату мерзiмiн және сатып алу процедурасының фирмаға неғұрлым қолайлы болуын қамтамасыз ету.
Тауар жылжытуды ұйымдастыратын маманданған фирмалар, компаниялар тауар қорларын жинауға және жылжытуға көмектеседi.
Маркетинг қызметiн атқаратын арнайы агенстволар ақылы тапсырыспен маркетинг зерттеулерiн жүргiзедi және маркетинг кешенi туралы түрлi кеңестер бередi.
Қаржы- несие мекемелерi келiсiм әрекеттерiн қанағаттандыруға және ысырапты тәуекелдiктен сақтануға көмектеседi.
Бәсекелестер дегенiмiз бiр типтi тауарларды нарықта ұсынатын өзара бәсекеге түскен компаниялар болып табылады.
Клиенттер -тауарды тұтынушылар. Фирма нарықтың бес түрiнде клиенттерге тауарларын ұсына алады. Олар:
1. тұтыну нарығында- онда жеке тұтыну үшiн тауарды сатып алушы тұлғалар, үй шаруашылықтары.
2. өндiрушiлер нарығында- онда өндiрiс те тұтынатын өндiрiс құрал- жабдықтарын сатып алушы фирмалар.
3. Делдалдар нарығында- басқаларға сату арқылы пайда түсiру мақсатымен тауарларды сатып алатын ұйымдар.
4. Мемлекет мекемелерi нарығында- коммуналдық қызмет атқару үшiн, мемлекет қызметiн атқару үшiн сатып алушы мемлекеттiк ұйымдар.
5. Халықаралық нарықта -шетел нарығында тауарды сатып алушылар.
3. Медиорта
Кәсiпорын жұмысына медиаорта факторлары маңызды әсер етедi. Медиаорта дегенiмiз фирманың нақты көңiл бөлетiн және белгiленген мақсатына жетуiне әсер ететiн кез келген топ. Медиаорта фирма әрекетiне көмектесетiн немесе кедергi жасайтын топтарға бөледi:
мейiрбанды- бұл топтың фирмаға тiлектестiк ниетi болғаны;
iзденушi- фирмаға қажет топ (ақпарат тарататын ұйымдар);
керегi жоқ- бұл топтың ниетiн фирма өзiне аударғысы келмейдi, бiрақ олармен санасады. (байкот жариялайтын тұтынушылар тобы, салық инспекциясы т.б.)
Жалпы алғанда медиаортаның келесi түрлерi кездеседi:
1. Қаржы қоғамдары (банктер, инвестициялық компаниялар, қор биржалары) фирманы қаржы ресурстарымен қамтамасыз етедi.
2. Ақпарат тарату құралдары (радио, теледидар, газеттер, журналдар т.б.) кәсiпкерлiк жүйесi туралы әр түрлi ақпарат таратады.
3. Қоғамдар (тұтынушалар тобы, жергiлiктi тұрғындар) фирманың жұмысын бақылайды.
4. Фирма қызметкерлерi- олардың фирма жәйлi қалыптасқан пiкiрлерi жұмысшылардың өз мiндеттерiн орындау сапасына ықпалын тигiзедi.
Тексеру сұрақтары:
1. Маркетинг ортасы деген не?
2. Маркетингтiғ қандай орталары болады?
3. Макро орта деген не?
4. Макро ортаның қандай факторлары бар?
5. Ғылыми-техникалық факторлары ненi бiлдiредi?
6. Микро орта деген не?
7. Микро орта негiзгiлерi кiмдер?
8. Жабдықтаушылар дегенiмiз кiм, түрлерiн ата?
9. Медиа орта деген не?
10. Медиа орта қандай топтарға бөлiнедi?
11. Медиа ортаның қандай түрлерi бар?
3-лекция. МАРКЕТИНГ ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ МАРКЕТИНГТІК АҚПАРАТ ЖҮЙЕСI
1. Ақпарат, оның жiктелуi
2. Маркетингтiк ақпараттық жүйе
3. Маркетинг зерттеулерi
1. Ақпарат, оның жiктелуi
Ақпарат - маркетинг зерттеулерi барысында жиналған мәлiметтердiң жиынтығы. Ақпарат әртүрлi сипатталады. Оны шығу мерзiмiне, жүктелген мiндетiне, оны өңдеуге қарай жiктеуге болады. Шығу мерзiмiне қарай мынадай ақпарат түрлерiн айыруға болады:
тұрақты ақпарат- маркетингтiк ортаның ұзақ уақыт өзгермейтiн көрсеткiштерiн бейнелейдi;
айнымалы ақпарат- маркетинг объектiлерiнiң iс-әрекетiн айнымалы сандық және сапалық сипаттамасымен көрсетiледi;
ауық-ауық ақпарат- керек кезде ғана анда-санда ғана жиналатын мәлiметтер;
Ақпарат мiндетiне байланысты ол былайша бөлiнедi:
анықтамалық ақпарат -танымды сипат алады және маркетинг объектiлерiнiң бiршама тұрақты белгiлерiн анықтап, анықтама жүйесi ретiнде шығады;
кепiлдемелiк аұпарат- арнайы жүргiз ген маркетинг зерттеулерi қорытындысының немесе мәлiметтер негiзiнде пайда болады.
нормативтiк ақпарат- негiзiнде өндi рiс саласында қалыптасады, өндiрiстiң әртүрлi құрылым ережелерi, нормативтерi баяндалады;
хабаршы ақпарат- маркетинг ортасы о бъектiлерiнiң iс жүзiндегi өзгерiс бағыты жоспарға үйлеспеген кезде пайда болады;
реттеушi ақпарат- хабаршы ақпараттың кемшiлiк себептерiн жоюға бағытталған әрекеттердi баяндайды.
Ақпарат өңдеуге қарай төмендегiше жiктеледi:
бастапқы ақпарат- нақты мақсатты көздейтiн бiрiншi рет жиналған мәлiметтердi баяндау;
екiншi реттi ақпарат- басқа мақсатпен бұрын жиналған қолда бар мәлiметтер;
туынды ақпарат- басқа мақсатты шешу үшiн бастапқы, екiншi реттi ақпараттың, немесе өзге ақпараттың мәлiметтерiн баяндау.
Ақпаратты ұйымдастыру алдында оған келесi талаптар қойылады:
1. Ақпараттың өзектiлiгi- -маркетинг ортасының жағдайын шындықпен нақты бейнелеу;
2. Ақпараттың дәлме-дәлдiгi- өндiрiстiң, нарықтың, сыртқы макроортаның нақты жағдайын, даму өзгерiсiн айнытпай көрсету;
3. Мәлiметтердiң релеванттiлiгi- алға қойылған мақсатқа сәйкес қажеттi мәлiметтердi iрiктеп жинау және iске қатысы жоқ мәлiметтердi алып тастау;
4. Толық бейнелеу-маркетингтiк ортаның жағдайына және оның даму өзгерiсiне әсер ететiн барлық факторларды есепке алу;
5. Мәлiметтердiң мақсаттылығы- тауарды өндiру, оны сыртқы және iшкi
нарықта өткiзу арналары мақсаттарына сәйкес мәлiметтер жинау;
6. Ақпарат бiртұтастығы және сәйкестiгi- мәлiметтер көрсеткiштерi жиынтығында өзара қайшылықтардың және мәлiметтердiң өзара сәйкессiздiгiнiң болмауы.
2. Маркетингтiк ақпарат жүйесi
Әр фирма өзiнiң менеджерлерiн қажеттi маркетингтiк ақпаратпен қамтамасыз етуi тиiс. Сондықтан компанияның арнайы қызметкерлерi әр деңгейдегi басшыларға нарық туралы қандай мәлiметтер керек екенiн анықтайды және ақпараттық жүйенi болжайды.
Маркетингтiк ақпарат жүйесi тұлғалар, неше түрлi құралдар жөнiндегi және маркетингтiк шешiм қабылдауға қажеттi сенiмдi ақпарат жинау, сұрыптау, талдау, бағалау әдiстерiн қамтиды. Оны мына сызбадан көруге болады:
Нарық ортасы
Ақпаратты тарату
Маркетингтiк ақпаратты талдау
Маркетингтiк зерттеулер
Мақсатты нарықтар Маркетингтiк арналар Бәсекелестер Тұтынушылар
Маркетинг менеджерi талдау жоспарлау орындау бақылау
Маркетингтiк бақылау
Iшкi есеп жүйесi
Ақпарат қажеттiгiн бағалау
Ақпараттық өңдеу
3 - сурет. Маркетингтiк ақпараттық жүйесi
Талдау, жоспарлау, жоспарды жүзеге асыру және бақылау мәселелерiн орындау үшiн маркетинг менеджерлерiне нарық ортасындағы өзгерiстер туралы мәлiметтер қажет. Маркетингтiк ақпарат жүйесiнiң ролi маркетингтiк басқару үшiн ақпарат қажеттiлiгiн анықтаумен, оны жинап алумен және дер кезiнде менеджерлерге пайдалануға берумен анықталады. Қажеттi мәлiметтер фирманың iшкi есеп жүргiзуден, маркетингтiк бақылаудан, ақпаратты зерттеу арқылы және оны талдау арқылы жиналады.
3. Маркетинг зерттеулерi
Кәсiпорынның өндiрiс түрiне, оның iс-әрекетiне байланысты әр түрлi маркетинг зерттеулерi жүргiзiледi.
Маркетинг зерттеулерi дегенiмiз- маркетингтiң дұрыс шешiмдерiн қабылдау үшiн және фирма әрекетiндегi мәлiмсiздiк жағдайды төмендету үшiн мәлiметтер жинау, оларды өңдеу, талдау процесi болып табылады. Маркетинг зерттеулерiнiң мақсаттары әртүрлi болуы мүмкiн. Ең бастысы ол зерттеулер тұтынушыларды анықтауы тиiс, олардың қажеттерiн зерттеу, нарықты таңдап алу үшiн тауарға деген бүгiнгi және болашақ сұранысты белгiлеу.
Маркетинг зерттеулерi нәтижелi, тиiмдi болуы үшiн келесi шарттар орындалу қажет:
бiрiншiден, зерттеулер кешендi, жүйелi түрде өтуi қажет;
екiншiден, зерттеулерде ғылыми тәсiлдер қолданылу қажет;
үшiншiден, жалықаралық Сауда Палатасы және қоғамдық пiкiрдi зерттеу Еуропа қоғамы бекiткен маркетингтiк және әлеуметтiк зерттеулерi практикасының Халықаралық Кодексiне сәйкес жүргiзiлуi тиiс;
төртiншiден, маркетинг зерттеулерi жұмыстары мұқият жоспарлануы және жүйелi сатылуы тиiс.
Маркетингтiк зерттеу процесi белгiлi сатылардан тұрады.
Зерттелетiн мәселенi анықтау
Екiншi реттi ақпаратты анықтап, талдау
Бастапқы ақпаратты жинау
4 - сурет. Маркетингтiк зерттеу процесiнiң сатылары
Барлық жұмыстар белгiленген тәртiп бойынша өткiзiледi.
Зерттелетiн мәселенi анықтау сатысы маркетинг зерттеулердiң бастапқы қадамы болады. Зерттелетiн мәселенi нақты анықтау арқылы тек қажеттi ақпарат жинап, мәселенi тиянақты шешу жолдары белгiленедi. Зерттеудiң бұл сатысының сапалы орындалуы зерттелген мәселе бойынша неғұрлым аз шығынмен тез арада терең талдау жүргiзiп, ұтымды шешiм қабылдауға мүмкiндiк бередi.
Екiншi реттi ақпаратты жинап, талдау сатысы, зерттеу мәселесiн онсыз шешу мүмкiндiгi болса да мiндеттi түрде жүргiзiледi. Екiншi реттi ақпарат көп түрлi көздерден алынады. Негiзiнде олар 2 түрге бөлiнедi. Iшкi және сыртқы. Iшкi ақпарат фирманың өзiнен алынады. Екiншiсi сырттан алынатын мәлiметтер.
Бастапқы ақпаратты жинаудың 3 тәсiлi бар:
Бақылау
Эксперимент
Сұрақ
Жиналған мәлiметтердi талдау сатысында алынған мәлiметтерге әр түрлi талдау әдiстерiн қолдана отырып талдау жүргiзiледi.
Зерттеу қорытындысын жасау маркетингтiк зерттеу процесiнiң соңғы және қорытынды сатысы болып табылады.
Тексеру сұрақтары:
1. Ақпарат деген не?
2. Ақпараттың қандай түрлерi болады?
3. Ақпаратты ұйымдастыру кезiнде қандай талаптар қойылады?
4. Маркетингттiк ақпарат жүйесi дегенiмiз не?
5. Маркетингттiк зертеулер дегенiмiз не?
6. Маркетинг зерттеулер нәтижесi тиiмдi болу үшiн қандай шарттар орындалуы қажет?
7. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАРКЕТИНГ
ББК 65.290-297
О-65
О-65
Оразбаева К.Н.
Маркетинг: Маркетинг, Есеп жә не аудит, Ұйым менеджментi,
Экономика, Тұрмыстық қызмет, сервис мамандықтары бойынша ЖОО арналған оқу құралы. ISBN 9965-722-49-8. АИНГ. -Алматы: 2007. - 135 б.
Оқу құралында Маркетинг пәніне қойылатын мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының талаптарына байланысты мына негізгі мәселелер талқыланған: маркетингтің пәні мен негізгі түсініктері және мазмұны; нарықты сегментеу, принциптері, критерийлері; тұтыну нарығында сатып алушылардың мінез-құлқы; кәсіпорын нарығындағы тұтынушылардың мінез-құлқы; маркетинг жүйесіндегі тауар; фирманың тауар саясаты; маркетингі баға және баға саясаты; баға белгілеудің әдістері мен стратегиясы; тауар арналары және тауар қозғалысы; маркетингтегі коммуникация жүйесі; тауарды жылжыту маркетингі; маркетингті жоспарлау мен бақылау; халық аралық маркетинг, қызмет маркетингі. Келтірілген теориялық материалдар мұнай-газ өндірісінің нақты мысалдармен толықтырылған. Әр дәріс қарастырылатын негізгі сұрақтармен басталып, өзін-өзі тексеру сұрақтармен қамтылған. Ұсынылған материалдарды қабылдап, ұсынуды жеңілдету үшін негізгі түсініктердің глоссарийі келтірілген, ал студенттердің білімін тексеру мақсатында тестік сұрақтардың бірнеше нұсқасы келтірілген.
ББК 65.290-297
Рецензент: д.э.н., проф. Бопиева Ж.К., к.э.н., доцент Жекеев А.М.
Маркетинг, Ұйым менеджменті, Есеп және аудит, Тұрмыстық қызмет, сервис,
Экономика мамандықтары бойынша дайындалған студенттерге оқулық құрал ретінде Қазақстар республикасы Білім және Ғылым министірлігінің Атырау мұнай және газ институтының ғылыми кеңесі ұсынылған.
О 4310020000
00(05) 05
(C) Оразбаева К.Н., 2007
ISBN 9965-722-49-8
МАЗМҰНЫ
1. Курстың мақсаты мен мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .. 5
2. 1 - Лекция Маркетингтiң мәнi мен негiзгi түсiнiктерi және мазмұны . 6
3. 2 - Лекция Маркетингтiң қоршаған ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
4. 3 - Лекция Маркетинг зерттеулер және маркетингтік ақпарат жүйесi 24
5. 4 - Лекция Нарықты сегменттеу, принциптерi, критерилерi 28
6. 5 - Лекция Тұтыну нарығында сатып алушылардың мiнез-құлқы ... ... 40
7. 6 - Лекция Кәсiпорын нарығындағы тұтынушылардың мiнез-құлқы 49
8. 7 - Лекция Маркетинг жүйесіндегі тауар 52
9. 8 - Лекция Фирманың тауар саясаты 61
10. 9 - Лекция Маркетингi баға және баға саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
11. 10 - Лекция Баға белгiлеудiң әдiстерi мен стратегиясы 72
12. 11 - Лекция Тауар арналары және тауар қозғалысы ... ... ... ... ... ... ... ... 80
13. 12 - Лекция Маркетингтегi коммуникация жүйесi 85
14. 13 - Лекция Тауарды жылжыту маркетингi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 94
15. 14 - Лекция Маркетингтi жоспарлау мен бақылау 100
16. 15 - Лекция Халық аралық маркетинг, қызмет маркетингi 104
Білім деңгейін тексеруге арналған тест 111
ГЛОССАРИЙ 122
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР 137
Курстың мақсаты мен мiндеттерi
Нарықтық экономика экономикалық кадрлардың кәсiби бiлiм жүйесiне және оларды дайындауға жаңа тәсiлдердi алға қояды. Мамандарды дайындау процесi, олардың нарық заңдары мен талаптарына сәйкес келетiн пәндер бойынша бiлiм алуды ұсынады. Осы жағдайларда жоғары оқу орындарында маркетинг мамандарын дайындау қажеттiлiгi туындайды.
Маркетинг - нарықтың кәсiби қызметкерлерiн: кәсiпорын басшыларын, менеджерлердi, сауда және өткiзу, жарнама жұмысшыларын, нарық зерттеушiлерiн дайындау процесiнде негiзгi пәндердiң бiрi болып табылады.
"Маркетинг" курсының мақсаты - маркетингтiң теориялық негiздерiн және категориялы - түсiнiктеме аппаратын оқыту, сонымен қатар, маркетинг элементтерi мен принциптерiн пайдалану бойынша тәжiрибелi дағдыларды игеру.
Курстың мақсатын байланысты оның мiндеттерi келесi мәселердi зерттеу болып табылады:
Маркетингтiң мәнi мен негiзгi түсiнiктерi және мазмұны;
Маркетингтiң қоршаған ортасы;
Маркетинг зерттеулер және маркетингтік ақпарат жүйесi;
Нарықты сегменттеу, принциптерi, критерилерi;
Тұтыну нарығында сатып алушылардың мiнез-құлқы;
Кәсiпорын нарығындағы тұтынушылардың мiнез-құлқы;
Маркетинг жүйесіндегі тауар;
Фирманың тауар саясаты;
Маркетингi баға және баға саясаты;
Баға белгiлеудiң әдiстерi мен стратегиясы;
Тауар арналары және тауар қозғалысы;
Маркетингтегi коммуникация жүйесi;
Тауарды жылжыту маркетингi;
Маркетингтi жоспарлау мен бақылау;
Халық аралық маркетинг, қызмет маркетингi;
1-лекция. МАРКЕТИНГТIҢ МӘНI МЕН НЕГIЗГI ТҮСIНIКТЕРI ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ.
1. Маркетинг түсiнiгi, мәнi, мазмұны.
2. Маркетингтің мақсаттары, принциптерi, қызметтерi.
3. Маркетинг түрлерi мен салалары
4. Маркетингтiң негiзгi тұжырымдамалары
5. Маркетинг концепцияларының дамуы
1. Маркетинг түсiнiгi, мәнi, мазмұны
"Маркетинг" терминi ағылшынша "market" (нарық) сөзiнен шыққан және дәл мағынасы нарықпен байланысты кәсiпкерлiк әрекеттi бiлдiредi. Маркетингтiң көптеген анықтамалары бар. Маркетингтi экономикалық үрдiс ретiнде, шаруашылық қызметi ретiнде,бизнес концепциясы ретiнде бiрнеше аспектiлерi қаралады.
Экономикалық процесс ретiнде маркетинг дегенiмiз тұтынушыға қарай жылжытуға бағытталған тауарды кiм шығарғанын (өндiрушi), кiмге арналғанын (тұтынушы), және осыған байланысты басқа да қызметтердi атқаруға бағытталған iс-әрекет деп айтуға болады. Осы аспектiде маркетинг нарықта жүрiп жатқан қатысушылардың арасында тек тауарлық қана емес, ақпараттық айырбасты жүргiзушi, оны реттеушi құрал болып табылады.
Маркетингтi шаруашылық қызметi ретiнде қарастыратын болсақ, өндiрiс мақсатына жету үшiн бiрнеше қызмет атқарады. Оның iшiнде ең негiзгiлерi- өндiрiстi бастауға фирманың дайындығы, өнiмнiң шығарылуы, қаржылық экономикалық жағдайын қамтамасыз ету.
Маркетингке бизнес концепциясы ретiнде мынадай анықтама бередi. Маркетинг- айырбас арқылы мұқтаждық пен қажеттiлiктi қанағаттандыруға бағытталған адам қызметiнiң түрi. Бұл аспектiде маркетинг нарықты жан- жақты, жүйелi зерттеуге, тұтынушылардың нақты қажеттiлiктерiн және талғамдарын табуға, оларға өндiрiстi бейiмдеуге бағытталады.
Маркетингтің шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған неғұрлым жиі кездесетін анықтамаларын талдай келе, оларды мазмұнына қарай былай топтастыруға болады.
1.Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды нарыққа жылжытуға назар аударылады. Бұл көзқарас шектеулі, өйткені оның авторлары маркетингті өткізу, сату және жарнамаға теңейді. Осыған орай, Ф. Котлердің өткізу - маркетинг мұзтауының ұшар басы ғана, маркетинг міндеттерінің бірі ғана, тіпті ең елеулісі де емес деген cөзін келтіргеніміз жөн.
2. Маркетинг менеджменттің маңызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол фирманың өндірістік-өткізу әрекетінің басқару жүйесі деп беріледі. Бұл, амал-тәсіл маркетингтің жалпы экономикалық құбылыс ретіндегі
табиғатын ашпайды.Маркетингті менеджмент доктринасына ұштастыру, нарықтық қатынастарды тиімді қалыптастыру құралы ретіндегі оның әлеуметтік-экономикалық негізін айқындауға мүмкіндік бермейді.
3. Маркетинг - қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат. Мұндай көзқарасты ұстанатын авторлар маркетингті әлеуметтік-экономикалық жағынан қарастырады, бірақ мұнда оның мақсаттары тым мінсіздендірілген (идеализированы). Бұл көзқарас нарықтық экономиакасы дамыған елдердегі фирмалардың маркетингтік қызметіне сәйкес келеді.
4. Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге және қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үдеріс ретінде қарастырылатын анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің әлеуметтік сипатын көрсетеді.
Маркетингтің теориясы мен тәжірбиесін зерттеу, оларды сынай ұғынып, мағынасына жетіп, фирмаға қатысты маркетингті авторлық түсіндіруін қалыптастыруға, оның қағидаларын, әдістері мен міндетті қызметтерін сипаттауға мүмкіндік береді. Маркетинг - бұл нарықты жан- жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және маркетингтің екі жақтылығын бөліп көрсетеді, ол екі маңызды аспектілерден - тұжырымдамадан және іс-әрекеттен тұрады.
2. Маркетингтің мақсаттары, принциптерi, қызметтерi.
Маркетингтік мақсаттар фирманың өз мақсатына жетуін қамтамасыз етеді. Бұл мақсаттар сан арқылы көрсетіледі және нақты, уақыты шектеулі, икемді болып келеді, әр түрлі жағдайларға қарай түзетуге келетін мақсаттар болуы мүмкін.
Мақсаттар сатысында, әрине, алғашқы орын фирманын табиғи мақсаты болып саналатын-үнемі пайда түсіру және оны көп шамалау болып табылады. Көптеген американдық батыс еуропалық, ресейлік және қазақстандық фирмалар пайданы өзінің қызметінің негізгі мақсаты ретінде қарастырады. Қазіргі жағдайдағы маркетингті басты мақсаты - адам факторы, бизнес әлемінде табысты дамып келе жатқан компанилардың басшылары оны жандандыру мәселесі - фирмамен маркетингтің мұратына жету үшін керек маңыздылардың бірі деп санайды.
Әр түрлі компаниялардың мақсаттары бірдей бола бермейді, әйтсе де осылардың арасынан ең негізгісін саралап, сонымен бірге арадағы (промежуточные) мақсат болып табылатын екінші деңгейдегі мақсаттардың бәрін бір тізімде біріктіруге болады. Кейіннен сыртқы ортаны маркетингтік талдау нәтижесінде және фирманың бәсекеге қабілетін, сондай-ақ ол қабілетті арттыру жолдарын анықтағанда, бұл мақсаттар түзетілуі мүмкін.
Маркетингтiң мақсаттары келесi 1-суретте көрсетiлген.
Саясатқа қатысты фирма мақсаттары
Коммуникация жөніндегі мақсат Тауар бойынша бренд құру Фирманың беделін арттыру Жарнама шығынын өсіру
Өткізу бойынша мақсаттар Стауға тиімді жол іздеу Фирмалық дүкен ашу Делдалдар жүйесін кеңейту
Баға жөніндегі мақсаттар Бағаның төмендеуі Бағаның өсуі
Икемді бағаларды қолдану
Өнім жөніндегі мақсаттар Сапаны басқару жүйесін жасау Буып түю, орау дизайнын жақсарту Жаңа тауарларды әзірлеу
Маркетингтік мақсаттар Тұтынушының сұранысын ең көп шамада қанағаттандыру
Нарық үлесін ұлғайту Пайданы өсіру
1-сурет.
Нарықтық қатынастардың дамуының алғашқы кезеңінде қазақстандық кәсіпорындардың маркетингінің басты мақсаты - компанияны сақтау болды (1 кесте).
Кестеден көріп тұрғанымыздай, қазіргі кездегі жағдай барысында барлық компаниялардың басты мақсаты пайда түсіру, ал нарық үлесін ұлғайту, өнім сапасын жоғарылату арадағы мақсат болып табылады.
Осылайша отандық компаниялар өзінің нақты орындалатын маркетингтік стратегиялық және тактикалық мақсаттарын анықтап, оларды жазбаша түрде сәйкес жоспарларда көрсетуі қажет.
Нақты мақсаттарды фирманың өндірістік-ресурстық мүмкіндіктерін талдау және барлық басқару деңгейлеріндегі менеджерлердің көзқарастарын жалпылау арқылы айқындауға болады. Мұндай әдістемелік тәсіл отандық компаниялардың нақты мақсаты анықтау үдерісін басқаруға және оларды тәжірибеде іске асыруға көмектеседі.
1- кесте. Қазақстандық компаниялар маркетингінің мақсаттары
Компанияның атауы
Пайда алу
Нарық
үлесін ұлғайту
Өнім
сапасын жоғарылат
Сауда
маркаларын жылжыту
Филип Моррис
+
++
+++
Беккер және К[0]
+++
++
+
Әсем Ай
+++
++
+
Рахат
+++
+
++
ФудМастер
+++
+
++
Алматы шайы
+++
++
+
PRG Bottlers
++
+
+++
Қарағанды
конфеттері
+++
++
+
Қант орталығы
+++
+
++
Баян сұлу
+++
+
++
Бахус
+++
+
++
+++ - маркетингтің басты мақсаты;
++ және + - аралас мақсаттар.
Маркетингтiң негiзгi принциптерi оның концепцияларынан қалыптасып, мыналардан тұрады:
Бiрiншiсi, фирманың нақты белгiленген нақты белгiленген коммерциялық түпкi әрекет нысанасына бағытталған ұзақ уақытқа арналған мақсатына сәйкес нарық үлесiне жету.
Екiншiсi, фирманың өз алдына қойған мақсаттарына жету жолдарын комплекстi түрде айқындау.
Үшiншiсi, әрекеттенуге таңдап алған нарықтың жағдайын және өз талабын барынша ұштастырып есепке алу, сонымен қатар, ол нарыққа нысаналы әсер ету.
Төртiншiсi, "келешектi сезу" және соған байланысты жаңа тұтыну қасиеттерiмен тауарын өңдеу.
Бесiншiсi, фирманың сыртқы ортасының өзгерiсiне өзiне ыңғайлы тез және тиiмдi реакция қамтамасыз ететiн белсендiлiк, бастаушылық, iскерлiк көрсету.
Маркетинг кешенi дегенiмiз- нарықтағы тұтынушыларға әсер ететiн маркетин құралдарының жиынтығы. Маркетинг құралдарының төрт факторлар тобы бар. Олар: тауар; баға; сату орны; жылжыту және коммуникация
Тауар ұғымына тауар саясаты жатады, яғни нарыққа ұсынылған тауар ассортиментi, олардың сапасы, дизайны, нарықта өмiр сүру уақыттары, орауы, таңбасы жатады.
Тауар бағасы кәсiпорын пайдасын белгiлеуде зор орын алады. Баға деңгейi нарықтағы фирманың мақсатына, тұтынушы талғамына, сұранысқа, тауарды өңдеу ерекшелiгiне, өндiру шығындарына, бәсекелес фирманың баға саясатына, басқа да факторларға байланысты болады.
Сату орны тауарды тұтынушыларға қолайлы өткiзу жүйесiмен беруi тиiс. Оған тауарды өткiзу арналары мен тауарды қозғалту жүйесi кiредi.
Көптеген ғалымдар маркетинг қызметтерiн талдаушы, өндiрiстiк, өткiзушiлiк және басқарушылық блоктарына жiктейдi.Талдаушы қызметке нарықты және тауарды зерттеу, страдегиылық және оперативтiк жоспарлау жатады, ал өндiрiстiкке - тауарды өндiрудi ұйымдастыру және олардыңсапасын жоғарлату; өткiзушiлiкке - өнiмдi жылжыту және сату қызметi жатады.
Маркетингке жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестiру мен бақылау сияқты кез келген басқарудың функциялары да жатады. Олар маркетингті мыныандай өзiндiк ерекшелiк функцияларымен нақтыланып отырады:
Нарықты маркетингтік тұрғыдан зерттеу;
Маркетинтгі жоспарлау;
Кәсiпорынның маркетинтік қызметiн ұйымдастыру;
Тауарлық саясаттың жүзеге асуы;
Баға саясатының қалыптасуы;
Кәсiпорынның сату саясаты;
Өнiмнiң жылжыуы мен коммукикациясын ұйымдастыру;
Кәсiпорынның маркетинг тік қызметiн бақылау;
Маркетингтiк зертеудiң негiзiнде страдегиялық және оперативтiк жоспарлар құрылады.Тауар саясаты тауардың ассортименттiк тұжырымдамасын, олардың сапасын және бәсекеге қабiлеттiгiн жоғарлатуды өнiмнiк өмiрлiк циклын талдауды және ескi өнiмдердiң байланысын анықтауды, тауар белгiлерiн иемдену страдегиясын айқындауды, ораманы жасау және сервиздi орналастыруды басқаруды қамтиды.
Баға саясаты баға жасаудың түрлi әдiстерiн қамтиды. Өткiзу саясаты өткiзу формаларымен арналарының тиiмдi жүйелерiн ұйымдастыруды көздейдi, бұған көтерме және бөлшек сауда желiсi арқылы өткiзу, тасымалдау, тұтынушыларға өнiмдi жеткiзу жатады.
Өнiмдi жылжыты жарнама (көпшiлiкпен байланыс, жеке сауда және тауарды өткiзудi ынталандыру арқылы iске асырылады.
Маркетинг әрекетiн бақылау оны өткiзi кезiнде жүргiзiледi және жүзеге асатын шараларға белгiлi түзетулер енгiзуге жағдай жасайды, сөйтiп фирманың маркетингтiк қызметiнiң жемiстi болуына мүмкiндiк бередi.
2. Маркетинг түрлерi мен салалары
Кесте 2. Сұранысқа байланысты маркетинг түрлерi
Маркетинг түрлерi
Сұраныс
түрлерi
Маркетингтiң мiндетi мен
мақсаты
Конверсиялық маркетинг: барлық немесе бiрнеше нарықтың сегменттерi тауарды қабылдамайды
Жағымсыз сұраныс
Тауарды жақсарту, бағаны төмендету, өткiзу арналарын жақсарту, қоғамның пiкiрiн өз
мүддесiне сай өзгерту
Креативтiк маркетинг (дамушы маркетинг): жасырын сұранысты әйгiлеуге бағытталған маркетинг
Жасырын сұраныс
Нарықтың сыйымдылығын бағалау, жасырын сұранысты қанағаттандыратын тауарды iздеп
табу
Ремаркетинг: сұраныс төмендеген жағдайда қолданылатын маркетинг
Төмендейтiн сұраныс
Жаңа нысаналы нарықты табу. Оған сәйкес тауардың қасиеттерiн өзгерту, коммуникацияны тиiмдi
жүргiзу
Синхромаркетинг: сұраныс өндiрiс күшiнен бiршама асатын болса, немесе бұл тауардың өндiрiс көлемi нарық қажетiнен көп болса
қолданатын марктинг
Тұрақсыз сұраныс
Сұранысты уақыт мерзiмi бойынша реттеу, икемдi баға қолдану
Демаркетинг: қанағаттандыра
алмайтын сұранысты төмендетуге бағытталған маркетинг
Артық сұраныс
Бағаны көтеру, өтiмдi ынталандыру
шаралары мен сервистi азайту, сұраныс көлемiн төмендету
Қарсы әрекет жасайтын маркетинг: тұтынушының және қоғамның жағдайын жақсарту мақсатымен зиянды тауарларға қарсы
қолданатын маркетинг
Иррационалды сұраныс (өлшемге келмейтiн
сұраныс)
Бағаны кенет көтеру, тауардың қол жеткiзуiне шек қою, тауардың денсаулыққа зияндығы туралы тұтынушыларға ақпарат тарату
Ынталандырушы маркетинг: ынталы әдiстер табу жолында әрекет жасайтын маркетинг
Сұраныс жоқ
Бағаны төмендету, жарнаманы күшейту, тауардың ұтымды жақтарын көрсету, өтiмдi
ынталандыру шараларын қолдану
Демеушi маркетинг: сұранысты бiр
деңгейде сақтауға арналған маркетинг
Сұраныс толық қанағаттанған
Тауардың сапасына және қызмет
көрсету қасиеттерiне көбiрек нзар аудару
Маркетингтiң нақты жүзеге асырылуы кәсiпорынның салалық сипатына, оның ұсынылатын тауарларының пайдалану орнына байланысты болады. Осыған байланысты маркетингтiң бiрнеше саласы кездеседi.
Өнеркәсiп маркетингi дегенiмiз өндiрiс үдерiсiнде тұтынылатын тауарлармен, қызметтермен, оларды тұтынатын және сауда-саттықпен айналысатын фирмалар шұғылданатын маркетинг түрi.
Қызмет маркетингi дегенiмiз өнiм ретiнде қызметтермен шұғылданатын маркетинг түрi.
Халықаралық маркетинг -кәсiпорныдардың сыртқы экономикалық әрекеттерiнде қолданылатын маркетинг түрi.
Банк маркетингi дегенiмiз жалпы капитал нарығында және оның жеке салаларында, соның iшiнде банк саласында, несие саласында, құнды қағаздар
нарығында болып жатқан үрдiстердi зерттеудi және есепке алуды болжайтын банктi басқару жүйесiн сипаттайды.
Бейкоммерциялық маркетингтi иституционалды маркетинг деп те атайды. Оны ұйым және жеке тұлғалар өздерiнiң идеяларын тарату үшiн қолданады. Бейкоммерциялық маркетинг дегенiмiз нақты ұйымдар және олардың әрекеттерiне мақсатты аудиторияның позициясын және қатынасын ұтымды өзгерту немесе қалыптастыру үшiн қолданатын маркетинг түрi.
Инвестициялар маркетингi- бұл маркетингтiң жаңа бағыты. Оның негiзгi сипаттамасы тезхнология және өндiрiстi ұйымдастыру болып табылады.
Интеллектуалды өнiмдер нарығындағы маркетинг. Тауар ретiнде интеллектуалды өнiммен маркетинг әрекетiн жүргiзу ерекше тәсiлдердi қажет етедi
3. Маркетингтiң негiзгi тұжырымдамалары
Маркетинг нарықтық экономикалық жүйеде орны бар ойлау стилі, іргетасты қалайтын қондырғы немесе басқару философиясы сияқты кәсіпкерліктің де ең негізгі тірегі болмақ. Маркетинг тұжырымдамасы фирма қызметінің басты мұраты- сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының негізінде оның өсу мен мол пайда табу мақсатына жетуді көздейді.
Маркетингтің теориясы мен тәжірбиесінде мынадай тұжырымдамалар белгілі:
өндірістік;
тауарлық;
өткізу немесе саудалық;
маркетингтік,
қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы.
3-кесте. Маркетинг тұжырымдамалары
Тұжырымдамалар
Қолдану шарттары
Мақсаттар
Өндірістік
Сұраныс ұсыныстан елеулі түрде артық; үлкен және тұрақты нарықтың болуы
Өнімді өндірудің жоғары тиімділігіне жету, бағаларды
төмендету
Тауарлық
Тұтынушының тауар сапасына қоятын талаптары
Тауарды жетілдіру
және оның сапасын арттыру
Өткізушілік немесе
Монополия және тауар
Өндірілген тауарды
саудалық
тапшылығы жағдайы;
өнімдерді өткізудің шектелген нарығы
сату, өткізу бойынша жоспарды орындау
Маркетингтік
Тұтынушылардың мұқтаждықтары мен
қажеттіліктерін білу; мақсатты нарықтың болуы; біріккен маркетинг жүйесін құру
Бәсекелестермен салыстырғанда тұтынушы мұқтаждықтары және қажеттіліктерін
неғұрлым жақсырақ қанағаттандыру
Қоғамдық
(әлеуметтік- этикалық маркетинг)
Экология мәселелері;
әлеуметтік және этикалық мәселелерді есепке алу қажеттілігі
Фирманың пайда
табуы; сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру; қоғам
мүддесін ескеру
Өзара әрекеттесу маркетингі
Тұрақты сатып алушылар мен бизнес-серіктердің бар болуы
Сатып алушылар мен бизнес серіктер арасындағы ұзақ
мерзімді өзара қатынастарды орнықтыру мен қолдау
Бұл тұжырымдамалар американдық экономиканың дамуының белгілі бір кезеңдерін, сонымен қатар әлемнің дамыған елдерінде болып жатқан экономикалық және саяси өзгерістерді сипаттайды. Оларды практикалық іс- әрекетте қолдануға фирманың мақсаттары, тауар түрлері, бәсекелестік артықшылықтардың шығу көздері, маркетингтің шоғырлану дәрежесі нарықтағы бәсекелестік деңгейі сияқты көптеген факторлар әсер етеді.
Осылайша, басқа тауарларға қарағанда тұтыну тауарларына дәстүрлі маркетингтік тұжырымдамасын өдіріс құралдарына - өзара әрекеттесу маркетингін, арзан бағамен сатылатын жаппай тұтыну тауарларына өткізу тұжырымдамасын пайдалану тән.
Маркетингтің өндірістік тұжырымдамасы жаппай өндіріс және жаппай тұтыну дәуіріне сәйкес келеді. Бұл тұжырымдаманың қолдануы мынадай шарттарды талап етеді:
сұраныс ұсыныстан жоғары;
халықтың көп бөлігінің табысының тө мендігіне байланысты шығарылатын тауарлардың өзіндік құнын төмендету қажеттілігі;
Компания тауарын тұтынушылар саны ұлғайған сайын, өндірістік шығындар төмендейді, ол, өз кезегінде нарықтын үлкен үлесін жаулап алуға мүмкіндік береді;
Үлкен және тұрақты нарықтың болуы.
Маркетингтің өндірістік тұжырымдамасын жүзеге асырудың мысалы ретінде
Маркетингтің бұл тұжырымдамасын кейіннен көптеген шетелдік фирмалар мен компаниялар сәтті қолдана білді.
Көптеген экономикалық ақпарат көздерінде әкімшілікті-жоспарлы экономикаға жұмыс істеген жылдарда кәсіпорында маркетинг пайдаланылмады делінеді. Алайда маркетингтің кейбір элементтері сол жылдарда да қолданылады деген жөн. Кеңес Одағының көптеген ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарда сұраныстың ұсыныстан басымдылығына байланысты тауарларды жаппай өндіру ұйымдастырылғаны бәріне мәлім. Өнімді жаппай өндіру оның өзіндік құнын төмендету есебінен арзан өнім шығаруға мүмкіндік берді. Алайда сатып алушылардың талғамы мен мұқтаждықтары әрдайым ескеріле бермегендіктен, көптеген тауар түрлері артық өндірілді, олар өз тұтынушысын таба алмай, мөлшерден тыс болды және қорлардың көбеюіне әкеп соқтырды.
Маркетингтің тауарлық тұжырымдамасы - тауарды жетілдіру және оның сапасын жақсартуды негізгі мақсат деп қояды. Бұл тұжырымдаманың негізгі қағидасы - тұтынушыны өзінің сапалық сипаттамалары бойынша бәсекелестердің ұқсас тауарларынан асып түсетін тауарлар мен қызметтерге бейімдеу. Тұтынушылар жоғары сапалы және пайдалану сипаттамалары жақсы тауарларға ықыласты пейіл танытады. Сондықтан фирманың барлық күші үнемі тауарды жетілдіруге жұмылдырылады.Бұл тұжырымдаманың негізгі кемшілігі - өзінің тауарымен басы бүтін айналысу маркетингтік алдын болжай алмаушылыққа әкеліп соғуы мүмкін. Гарвард бизнес мектебінің профессоры Теодор Левитт өзінің осы мәселеге қатысты мақаласын Маркетингтің алдын болжай алмаушылығы деп атаған. Ол американдық теміржол компанияларын зерттей келе, осы компаниялардың иелері тек теміржол бизнесімен ғана айналысып, көліктің бәсекелес түрлері пайда болғанын аңдамай, қапы қалды деген түйінге келді.
Өткізу немесе сауда тұжырымдамасы ұйымдарды мынадай мақсаттарды орындауға бейімдейді: өндірілген тауарды сату, сатып алушыларды табу, өткізу бойынша жоспарды орындау. Өндірушілер және сатушылар өз қызметін, маркетингтің барлық құралдары мен тетіктерін қолдана отырып, тауарларды өткізуге және сатуға бейімдейді. Осы тұжырымдаманы қолданатын өндірушілер тауарлар тапшылығында және монополия жағдайында жұмыс істейді. Бұл тұжырымдаманың дамуы өндірушілерді жаппай тауар өндірісіне және олардың сапасын жетілдіруге бейімделген екі алдыңғы тұжырымдамаларды пайдаланудың нәтижесі болып табылады.
Қазақстандық нарықта өткізу тұжырымдамасы негізінде көптеген коммерциялық ұйымдар өзінің маркетингтік қызметін жүзеге асырады.
Маркетингтік тұжырымдама қазіргі таңдағы жаңа тұжырымдама ретінде өткен ғасырдың 50-жылдары қалыптасты. Оның мәні мынада: ұйымның табысты қызмет етуінің шарты тұтынушының қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын анықтау және оларды қанағаттандыру есебінен фирма мен
компаниялардың өз мақсаттарына жетуі. Басты объект - фирманың мұқтаждықтары мен қажеттіліктері бар мақсатты клиенттері. Демек, маркетингтік тұжырымдама - клиенттердің мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін өтеуге бағытталған фирма жұмысын бір арнаға біріктіру және оларды бәсекелестермен салыстырғанда тауармен тиімді қамтамассыз ету. Маркетингтік тұжырымдаманы Тұтынушы-король!; Клиенттің айтқан сөзі әрқашанда дұрыс; Тауарды емес, клиентті жақсы көру керек деген сияқты ұрандар бейнеленеді. Бұл тұжырымдаманы бизнес әлемінде табысты қызмет етуші Mc Donald [,] s, IBM, Procter & Gamble, Coca- Cola,
Ф.Котлердің анықтамасы бойынша, маркетинг тұжырымдамасы төрт китке негізделген, олар: мақсатты нарық, тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін білу, интегралданған маркетингтің болуы және рентабельділік.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға бейімделген компанияның барлық бөлімшелерінің үйлесімді жұмыс істеуін интегралданған маркетинг жүйесі деп атайды. Интегралданған маркетинг екі деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей - маркетингтік қызметтерді атқару бойынша әр түрлі маркетинг бөлімдерінің үйлесімді әрекеті.
Екінші деңгей - компанияның әрбір қызметкерінің әрекеті клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы. Осыған орай Hewlett Packard компаниясының негізін салушы Д. Паккардтың ойынша Маркетинг өте маңызды, сондықтан оны маркетинг бөліміне басыбайлы етіп түгел бере алмаймыз.
Қоғамдық немесе әлеуметтік-этикалық маркетинг тұжырымдамасы 80-жылдардың басында экологиялық және тұтынушылық қозғалыстардың күшеюіне байланысты дамыған. Бұл тұжырымдама мынадай сәйкестендірілген үш факторды пайдалануды талап етеді: олар фирма пайдасы, тұтынушылар қажеттілігі және қоғам мүдделерін қанағаттандыру. Әлеуметтік-этикалық тұжырымдама негізінде тұтынушылар мүддесі (consumer[,] s satisfaction), қоғамның игілігі (community welfore), компания пайдасы (company[,]s profit) болғандықтан, бұл 3-С тұжырымдамасы деп те аталады. Ол қоршаған ортаны жақсарту императив ретінде болуын және кәсіпкерлік қызметтің қоғамның даму мақсаттарына сай келуін қажет етеді. Бұл тұжырымдама қоршаған орта экологиясының бұзылуына, табиғи ресурстардың жетіспеушілігіне, халық санының көбеюіне және әлеуметтік қызмет саласының нашар ахуалына байланысты дамыды.Ф.Котлер тұтынушылар құқығын қорғау қозғалысының дамуына байланысты.Coca- Cola компаниясы қызметінен өте қызықты мысал келтірген (16,66, б).
Әлеуметтік-этикалық (қоғамдық) маркетинг негізінде қоршаған ортаны қорғауға байланысты экологиялық маркетинг тұжырымдамасы пайда болды. Ұйым қызметінің экологиялық аспектілері және өндіретін өнімдердің экологиялық қауіпсіздігі оның бәсекеге қабілеттілігінің маңызды факторы болып табылады.
Маркетинг тұжырымдамаларының жіктелуі шартты сипатта болып келетінін атап өткен жөн.
Қазақстандық кәсіпорындарда маркетинг тұжырымдама негізінен қызмет ету түрі ретінде дамуда.
Тәжірбие жүзінде фирмалар мен кәсіпорындар, ұйымдар тауарлар мен қызметтерге сұраныс пен ұсыныс жағдайына байланысты әр түрлі тұжырымдамаларды пайдаланады.Әрбір фирма сыртқы ортаның әлеуметтік- экономикалық факторлары мен өзінің мақсаттары, даму-деңгейі және мүмкіндіктерін ескере отырып, сәйкесінше, өндірістік, тауарлық, өткізу, маркетингтік, қоғамдық маркетинг тұжырымдамаларын таңдауы мүмкін. Осыған орай, қазақстандық компаниялардың басшыларынан пікір сұрау нәтижесінде, олардың көбінің қызметі маркетингтің өткізу тұжырымдамасына сәйкес келеиіні анықталады. Республикадағы нарықтық экономиканың даму шамасына қарай маркетингті енгізу кешенді сипатта өтуі керек және әрбір ұйымның қызметі бақарудың қазіргі нарықтық тұжырымдамасына сәйкес қайта бейімделуі қажет. Маркетинг тұжырымдамасын тәжірбие жүзінде енгізу - сатып алушы нарығының қалыптасуы, нақты тұтынушылар тобының қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өндірісті қайта бейімдеу.
Қазақстандық әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың қалыптасуы мен дамуына сәйкес, кәсіпорындар әлемнің дамыған елдерінде қазіргі заманда негізгі болып саналатын әлеуметтік немесе қоғамдық маркетинг тұжырымдамасын пайдалануы керек.
2. Маркетинг концепцияларының дамуы
Нарық қатынасы дамуының әр сатысына сәйкес маркетингтiң әр түрлi концепциясы қалыптасты. Олар мыналар:
Өндiрiс концепциясы. Маркетингтiң өндiрiстiк концепциясы тұтынушылар арасында кең тараған тауарларды қолайлы бағамен сатылуын көбейтудi көздейдi.
Тауар концепциясы. Тауар концепциясы өндiрiстiк концепциямен бiрге пайда болды. Бұл концепцияның негiзi тауарды жетiлдiруге, оның сапасын, дизайнын, орауын жақсартуына көңiл бөледi.
Өткiзу концепциясы. өндiрiлген тауарды әр түрлi каналдармен тұтынушыға қалайда өткiзудi көздейдi.
Маркетинг (тұтыну) концепциясы. Маркетинг концепциясы кәсiпкерлiк жұмысты ұйымдастыру жағынан жаңа тәсiл. Оның пайда болу себептерi мыналар: тауардың көпшiлiгiне сұранысты барынша қанағаттандырып,онымен нарықты толықтырғандықтан; ҒТП-пен бiрлескен бәсекелес күрестiң күшеюiнен.
Әлеуметтiк-этикалық маркетинг концепциясы. Қазiргi кезде қоршаған ортаның ластануы, табиғи ресурстардың жетiспеушiлiгi, дүниежүзiлiк инфляцияның кең өрiс алуы және әлеуметтiк саланың елеусiз
қалғаны әлеуметтiк-этикалық маркетинг концепциясының пайда болуына әкелдi.
Тексеру сұрақтары:
1. Маркетинг ұғымын қалай түсiнесiң?
2. Маркетингтiң мәнi, ролi неде?
3. Маркетингпен байланысты түсiнiктерге сипаттама бер
4. Маркетингтi экономикалық процесс ретiнде қалай түсiнесiң?
5. Маркетингтi шаруашылық қызметi ретiнде қалай түсiнесiң?
6. Маркетингтi бизнес концепциясы ретiнде қалай түсiнесiң?
7. Маркетинг тұжырымдаларының негiздерi.
8. Маркетингтiң принциптерiне мысал келтiр
9. Маркетинг кешенi дегенiмiз не, элементтерiн ата 10.Сұранысқа байланысты маркетингтiң түрлерiне сипаттама бер 11.Маркетинг салаларына мысал келтiр
12.Маркетинг концепцияларына сипаттама бер
2-лекция. МАРКЕТИНГТIҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫ
1. Макроорта
2. Микроорта
3. Медиоорта
1. Макроорта
Маркетинг ортасы дегенiмiз - фирманың маркетинг бөлiмiнiң мақсатты клиенттерiмен тиiмдi байланыс орнатып, оны үзбей сақтау мүмкiндiктерiне әсер ететiн белсендi субъектiлердiң және күштердiң жиынтығы.
Маркетинг ортасын зерттеу барысында ол орта келесi түрлерге бөлiнедi:
макроорта
микроорта
медиаорта
Макроорта кәсiпорындардың әрекетiне жалпы бiрыңғай сыртқы жағдай жасайды. Ал жеке алынған фирмаға ерекше жағдай тудырмайды.
Табиғи факторлар
Маркетинг макроортасы
Экономикалық факторлар
Демографиялық факторлар
Саяси-құқық факторы
Макроортаның құрамын мына сызбамен бейнелеуге болады:
Ғылыми-техникалық фактор
Мәдени фактор
1. Сурет. Макроортаның факторлары
Нарық көлемiн талдау барысында демографиялық факторлар маңызды орын алады. Мұнда маркетинг халықтың өсiм құрылымын, туу мәселелерiн қарастыру қажет. Соның негiзiнде тауар өндiрушi кiмге, қанша және қандай тауар өндiретiнiн бiледi. Сонымен қатар, демографиялық факторларға бiлiм алу деңгейi де ықпалын тигiзедi. Халық бiлiмi қаншалықты жоғары болса, соншалықты жоғары сапалы тауарларға сұраныс ұлғаяды. Мысалы, соңғы уақытта экономикалық және заң мамандығын алуға ұмтылуда, сондықтан сол бағыттағы әдебиеттер нарықта көбейедi.
Экономикалық факторлардың нарық субъектiлерiне тигiзетiн әсерi зор. Фирманың тұтынушыларын бiлумен қатар, олардың қаншалықты тауар сатып ала алатынын анықтау қажет. Мысалы, тұрғындардың төлем қабiлетiне әр түрлi экономикалық факторлар әсер етедi. Мемлекеттiң экономикалық даму деңгейi, жалақы көлемi, инфляция, жұмыссыздық деңгейi т.б.
3-кесте. Макроорта факторларының негiзгi сипаттамалары
Факторлар
Негiзгi көрсеткiштерi
Демографиялық
Тұрғындар саны. Орналасуы. Халық тығыздығы. Миграциялық бағыттары. өсуi, тууы, өлуi. Неке және ажырасу саны. Этникалық және д iни
құрылымы, т.б
Экономикалық
Тұрғындардың сатып алу қабiлетi. Ин фляция
деңгейi. Мемлекеттiң қаржы қаражат жағдайы. Салық жүйесi. Сұраныс және тұтыну икемдiлiгi т.б.
Табиғи
Энергоресурстары мен шикiзат көздерiн пайдалану жағдайы мен болашағы. Қоршаған ортаның ластану деңгйi мен ресурстарды тұтынуға мемлекет
ұйымдарының әсерi, т.б.
Ғылыми-техникалық
Бақылауға алынған салалардағы техно логиялық
өзгерiстердiң қарқыны. Технологиялы қ жаңартулардың қауiпсiздiгiне қатал талап қойылуы,
т.б.
Саяси-құқық
Кәсiпкерлiктi реттеудiң құқықтық жағынан жағдайы. Мемлекеттiң экономикалық саясаты. Сыртқы саясаттың нарықтың дамуына әсерi. Мемлекет шешiмдерiнiң қоғам өмiрiне тигiзетiн
әсерi, т.б.
Мәдени
Тұтынушылар бiрлестiктерiнiң мәдени
ерекшелiктерi мен дәстүрi. Мәдениет түрлерi, т.б.
Табиғи факторларды зерттеу жұмысы табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мәселелерiн және қоршаған ортаны сақтау мүмкiндiктерiн талдаумен байланысты. Мысалы , шикiзаттың, энергоресурстардың шектелуi өндiрiске керi әсерiн тигiзедi. Сондықтан оларды үнемдеу үшiн ұтымдылығы жағынан тиiмдi алмасатын игiлiктердi табу мәселесi қойылады. Осы бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзуге мжбүр болады.
Ғылыми-техникалық факторларды талдау барысында жаңа тауар өндiруге, тауарды және технологияны жаңартуға, дер кезiнде ғылым мен техниканы дамытуға мүмкiндiктер iзделiп, оны iске қосу жолдары жасалу қажет.
Саяси-құқық факторлары мемлекет органдарының талаптарын бiлу үшiн және оларға бейiмдеу үшiн қажет. Мысалы, Қазақстанда баға, бәсеке, тауар таңбасы, тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы т.б кәсiпкерлiк туралы заңдар әрекет етедi. Ол келесi мүмкiндiктердi пайдалануға мүмкiндiк бередi:
фирмалардың заңсыз ысыраптан қорғалуына;
қоғамның мүддесiн сақтаға.
Кәсiпорынның маркетинг жұмысының нәтижесi мәдени факторларға да байланысты болады. Қоғам ережелерi, салт-дәстүрлерi, еңбекке адамдардың көзқарасы т.б. -мәдени фактордың маңызды көрсеткiштерi болып табылады. Мысалы, қазiргi жағдайда көптеген жастар бос уақытын ағылшын тiлiн оқуға, компьютер игеруге, спортпен айналысуға жұмсайды. Сондықтан да гимнастикалық құралдарға, спорт киiмдерiне, ағылшынша кiтаптарға, компьютер курстарына сұраныс өсуде.
Макроорта факторларын зерттеуде екi жағдайды ескеру қажет:
1. Барлық макроорта факторлары бiр-бiрiмен аса тығыз байланыста қалыптасады;
2. Әрбiр макроорта факторының фирма жұмысына әсер ету деңгейi фирма көлемiне, орналасқан жерiне, iс-әрекет саласына т.б. көрсеткiштерiне байланысты болады.
2. Микроорта
Микроорта фирмаға және оның клиенттерiне, қықмет көрсету мүмкiндiктерiне тiкелей қатынасы бар күштермен белгiленедi. Оның iшiндегi
ең негiзгiлерi мыналар: жабдықтаушы лар, маркетинг делдалдары, бәсекелестер, клиенттер.
Микроорта күштерi
Жабдықтаушыл
ар
Фирма
Маркетинг
делдалдары
Клиенттер
Бәсекелестер
Жабдықтаушылар дегенiмiз фирманы және оның бәсекелестерiн тауарды өндiруге қажет материалдық ресурстарымен жабдықтайтын iскер компаниялар мен жеке тұлғалар.
Маркетинг тұрғысынан жабдықтаушылардың келесi түрлерi болады:
"Эксклюзивтi" жабдықтаушылар-тек қана белгiлi фирмамен жұмыс жасайды;
"лоялдi", немесе "адал" жабдықтаушы лар- фирмаға және оның бәсекелестерiне бiрдей адал қызмет көрсетедi;
"сырттағы" жабдықтаушылар-тек қана бәсекелестерге қызмет көрсетедi.
Фирманың -микроорта күштерiнiң бiрi болып есептеледi. Фирманың құрамында оның басшылары, бухгалтериясы, маркетинг, өндiрiс, материалдық-техникалық жабдықтау, қаржы, жоспарлау т.б. бөлiмдер әрекет жасайды. Олардың әрқайсысының мақсаты мен мiндетi әр түрлi белгiленген.
Фирманың мақсатына жетуi көбiнесе үш факторға тәуелдi: таңдап алынған стратегияға, маркетинг қызметiнiң ұйымдастыру құрылымына, ол құрылымның қандай деңгейде әрекет жасағанына.
Фирмадағы маркетинг әрекеттерiн ұйымдастыру құрылымы әртүрлi болады. Оларды жекелей қарастырайық.
1. Маркетинг қызметiн функционалды сипатымен ұйымдастыру. Мұнда әрбiр сол қызметтегi жеке тұлға, немесе тұлғалар тобы белгiлi жауапкершiлiктi өзiне артады.
Сервис қызметiн көрсету
Жарнама және тауар өтiмiн ынталанды ру
Өткiзу
Өнiм ассортимен тiн жоспарлау
Нарықты зерттеу
Маркетинг басшысы
2. Бұнда әр түрлi тауарлар өндiретiн фирмалардың маркетинг қызметi тауар сипатына сәйкес ұйымдастырылады. Бұл құрылымда әрбiр жеке бөлiмше құрылады және ол бөлiмшедегi қызметкерлер сол тауарға сәйкес барлық маркетинг iс-әрекетiн атқарады. Ол мына сызба арқылы бейнеленедi:
Маркетинг басшысы
3. Маркетинг басшысы
С тұтынушымен сауда жүргiзетiн сектор
В тұтынушымен сауда жүргiзетiн сектор
А тұтынушымен сауда жүргiзетiн сектор
Бұндай ұйымдастыру түрiнде нарық ретiнде жеке сала немесе бiркелкi сатып алушылар сегментi болады. Мұндағы құрылған маркетинг қызметi басшыларының алдында басты мәселе болып тұтынушылардың қажеттерiн жете анықтау болып табылады. Ол мына сызба арқылы бейнеленедi:4. Көптеген географиялық аймақтарда сатылатын тауарларды өндiретiн фирма әр аймақтың тұтыну айырмашылықтарын есепке алуы қажет. Сондықтан бұл жағдайда маркетинг қызметiнiң құрылымы аймақтар бойынша ұйымдастырылады. Ол мына сызбадан көрiнедi:
А регион бойынша маркетингтi басқарушы
В регион бойынша маркетингтi басқарушы
С регион бойынша маркетингтi басқарушы
Маркетинг басшысы
Маркетинг басшысы
Маркетинг делдалдары фирманың тауарларын клиенттерге қарай жылжытуға, оларға өткiзуге және таратуға көмектесетiн арнайы компания мамандары. Оларға мыналар жатады: Сауда делдалдары- фирма клиенттерiн iздеп табуға және оларға тауарды сатуға көмектесетiн iскер компаниялар. Олардың мақсаты- сату орнын, сату мерзiмiн және сатып алу процедурасының фирмаға неғұрлым қолайлы болуын қамтамасыз ету.
Тауар жылжытуды ұйымдастыратын маманданған фирмалар, компаниялар тауар қорларын жинауға және жылжытуға көмектеседi.
Маркетинг қызметiн атқаратын арнайы агенстволар ақылы тапсырыспен маркетинг зерттеулерiн жүргiзедi және маркетинг кешенi туралы түрлi кеңестер бередi.
Қаржы- несие мекемелерi келiсiм әрекеттерiн қанағаттандыруға және ысырапты тәуекелдiктен сақтануға көмектеседi.
Бәсекелестер дегенiмiз бiр типтi тауарларды нарықта ұсынатын өзара бәсекеге түскен компаниялар болып табылады.
Клиенттер -тауарды тұтынушылар. Фирма нарықтың бес түрiнде клиенттерге тауарларын ұсына алады. Олар:
1. тұтыну нарығында- онда жеке тұтыну үшiн тауарды сатып алушы тұлғалар, үй шаруашылықтары.
2. өндiрушiлер нарығында- онда өндiрiс те тұтынатын өндiрiс құрал- жабдықтарын сатып алушы фирмалар.
3. Делдалдар нарығында- басқаларға сату арқылы пайда түсiру мақсатымен тауарларды сатып алатын ұйымдар.
4. Мемлекет мекемелерi нарығында- коммуналдық қызмет атқару үшiн, мемлекет қызметiн атқару үшiн сатып алушы мемлекеттiк ұйымдар.
5. Халықаралық нарықта -шетел нарығында тауарды сатып алушылар.
3. Медиорта
Кәсiпорын жұмысына медиаорта факторлары маңызды әсер етедi. Медиаорта дегенiмiз фирманың нақты көңiл бөлетiн және белгiленген мақсатына жетуiне әсер ететiн кез келген топ. Медиаорта фирма әрекетiне көмектесетiн немесе кедергi жасайтын топтарға бөледi:
мейiрбанды- бұл топтың фирмаға тiлектестiк ниетi болғаны;
iзденушi- фирмаға қажет топ (ақпарат тарататын ұйымдар);
керегi жоқ- бұл топтың ниетiн фирма өзiне аударғысы келмейдi, бiрақ олармен санасады. (байкот жариялайтын тұтынушылар тобы, салық инспекциясы т.б.)
Жалпы алғанда медиаортаның келесi түрлерi кездеседi:
1. Қаржы қоғамдары (банктер, инвестициялық компаниялар, қор биржалары) фирманы қаржы ресурстарымен қамтамасыз етедi.
2. Ақпарат тарату құралдары (радио, теледидар, газеттер, журналдар т.б.) кәсiпкерлiк жүйесi туралы әр түрлi ақпарат таратады.
3. Қоғамдар (тұтынушалар тобы, жергiлiктi тұрғындар) фирманың жұмысын бақылайды.
4. Фирма қызметкерлерi- олардың фирма жәйлi қалыптасқан пiкiрлерi жұмысшылардың өз мiндеттерiн орындау сапасына ықпалын тигiзедi.
Тексеру сұрақтары:
1. Маркетинг ортасы деген не?
2. Маркетингтiғ қандай орталары болады?
3. Макро орта деген не?
4. Макро ортаның қандай факторлары бар?
5. Ғылыми-техникалық факторлары ненi бiлдiредi?
6. Микро орта деген не?
7. Микро орта негiзгiлерi кiмдер?
8. Жабдықтаушылар дегенiмiз кiм, түрлерiн ата?
9. Медиа орта деген не?
10. Медиа орта қандай топтарға бөлiнедi?
11. Медиа ортаның қандай түрлерi бар?
3-лекция. МАРКЕТИНГ ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ МАРКЕТИНГТІК АҚПАРАТ ЖҮЙЕСI
1. Ақпарат, оның жiктелуi
2. Маркетингтiк ақпараттық жүйе
3. Маркетинг зерттеулерi
1. Ақпарат, оның жiктелуi
Ақпарат - маркетинг зерттеулерi барысында жиналған мәлiметтердiң жиынтығы. Ақпарат әртүрлi сипатталады. Оны шығу мерзiмiне, жүктелген мiндетiне, оны өңдеуге қарай жiктеуге болады. Шығу мерзiмiне қарай мынадай ақпарат түрлерiн айыруға болады:
тұрақты ақпарат- маркетингтiк ортаның ұзақ уақыт өзгермейтiн көрсеткiштерiн бейнелейдi;
айнымалы ақпарат- маркетинг объектiлерiнiң iс-әрекетiн айнымалы сандық және сапалық сипаттамасымен көрсетiледi;
ауық-ауық ақпарат- керек кезде ғана анда-санда ғана жиналатын мәлiметтер;
Ақпарат мiндетiне байланысты ол былайша бөлiнедi:
анықтамалық ақпарат -танымды сипат алады және маркетинг объектiлерiнiң бiршама тұрақты белгiлерiн анықтап, анықтама жүйесi ретiнде шығады;
кепiлдемелiк аұпарат- арнайы жүргiз ген маркетинг зерттеулерi қорытындысының немесе мәлiметтер негiзiнде пайда болады.
нормативтiк ақпарат- негiзiнде өндi рiс саласында қалыптасады, өндiрiстiң әртүрлi құрылым ережелерi, нормативтерi баяндалады;
хабаршы ақпарат- маркетинг ортасы о бъектiлерiнiң iс жүзiндегi өзгерiс бағыты жоспарға үйлеспеген кезде пайда болады;
реттеушi ақпарат- хабаршы ақпараттың кемшiлiк себептерiн жоюға бағытталған әрекеттердi баяндайды.
Ақпарат өңдеуге қарай төмендегiше жiктеледi:
бастапқы ақпарат- нақты мақсатты көздейтiн бiрiншi рет жиналған мәлiметтердi баяндау;
екiншi реттi ақпарат- басқа мақсатпен бұрын жиналған қолда бар мәлiметтер;
туынды ақпарат- басқа мақсатты шешу үшiн бастапқы, екiншi реттi ақпараттың, немесе өзге ақпараттың мәлiметтерiн баяндау.
Ақпаратты ұйымдастыру алдында оған келесi талаптар қойылады:
1. Ақпараттың өзектiлiгi- -маркетинг ортасының жағдайын шындықпен нақты бейнелеу;
2. Ақпараттың дәлме-дәлдiгi- өндiрiстiң, нарықтың, сыртқы макроортаның нақты жағдайын, даму өзгерiсiн айнытпай көрсету;
3. Мәлiметтердiң релеванттiлiгi- алға қойылған мақсатқа сәйкес қажеттi мәлiметтердi iрiктеп жинау және iске қатысы жоқ мәлiметтердi алып тастау;
4. Толық бейнелеу-маркетингтiк ортаның жағдайына және оның даму өзгерiсiне әсер ететiн барлық факторларды есепке алу;
5. Мәлiметтердiң мақсаттылығы- тауарды өндiру, оны сыртқы және iшкi
нарықта өткiзу арналары мақсаттарына сәйкес мәлiметтер жинау;
6. Ақпарат бiртұтастығы және сәйкестiгi- мәлiметтер көрсеткiштерi жиынтығында өзара қайшылықтардың және мәлiметтердiң өзара сәйкессiздiгiнiң болмауы.
2. Маркетингтiк ақпарат жүйесi
Әр фирма өзiнiң менеджерлерiн қажеттi маркетингтiк ақпаратпен қамтамасыз етуi тиiс. Сондықтан компанияның арнайы қызметкерлерi әр деңгейдегi басшыларға нарық туралы қандай мәлiметтер керек екенiн анықтайды және ақпараттық жүйенi болжайды.
Маркетингтiк ақпарат жүйесi тұлғалар, неше түрлi құралдар жөнiндегi және маркетингтiк шешiм қабылдауға қажеттi сенiмдi ақпарат жинау, сұрыптау, талдау, бағалау әдiстерiн қамтиды. Оны мына сызбадан көруге болады:
Нарық ортасы
Ақпаратты тарату
Маркетингтiк ақпаратты талдау
Маркетингтiк зерттеулер
Мақсатты нарықтар Маркетингтiк арналар Бәсекелестер Тұтынушылар
Маркетинг менеджерi талдау жоспарлау орындау бақылау
Маркетингтiк бақылау
Iшкi есеп жүйесi
Ақпарат қажеттiгiн бағалау
Ақпараттық өңдеу
3 - сурет. Маркетингтiк ақпараттық жүйесi
Талдау, жоспарлау, жоспарды жүзеге асыру және бақылау мәселелерiн орындау үшiн маркетинг менеджерлерiне нарық ортасындағы өзгерiстер туралы мәлiметтер қажет. Маркетингтiк ақпарат жүйесiнiң ролi маркетингтiк басқару үшiн ақпарат қажеттiлiгiн анықтаумен, оны жинап алумен және дер кезiнде менеджерлерге пайдалануға берумен анықталады. Қажеттi мәлiметтер фирманың iшкi есеп жүргiзуден, маркетингтiк бақылаудан, ақпаратты зерттеу арқылы және оны талдау арқылы жиналады.
3. Маркетинг зерттеулерi
Кәсiпорынның өндiрiс түрiне, оның iс-әрекетiне байланысты әр түрлi маркетинг зерттеулерi жүргiзiледi.
Маркетинг зерттеулерi дегенiмiз- маркетингтiң дұрыс шешiмдерiн қабылдау үшiн және фирма әрекетiндегi мәлiмсiздiк жағдайды төмендету үшiн мәлiметтер жинау, оларды өңдеу, талдау процесi болып табылады. Маркетинг зерттеулерiнiң мақсаттары әртүрлi болуы мүмкiн. Ең бастысы ол зерттеулер тұтынушыларды анықтауы тиiс, олардың қажеттерiн зерттеу, нарықты таңдап алу үшiн тауарға деген бүгiнгi және болашақ сұранысты белгiлеу.
Маркетинг зерттеулерi нәтижелi, тиiмдi болуы үшiн келесi шарттар орындалу қажет:
бiрiншiден, зерттеулер кешендi, жүйелi түрде өтуi қажет;
екiншiден, зерттеулерде ғылыми тәсiлдер қолданылу қажет;
үшiншiден, жалықаралық Сауда Палатасы және қоғамдық пiкiрдi зерттеу Еуропа қоғамы бекiткен маркетингтiк және әлеуметтiк зерттеулерi практикасының Халықаралық Кодексiне сәйкес жүргiзiлуi тиiс;
төртiншiден, маркетинг зерттеулерi жұмыстары мұқият жоспарлануы және жүйелi сатылуы тиiс.
Маркетингтiк зерттеу процесi белгiлi сатылардан тұрады.
Зерттелетiн мәселенi анықтау
Екiншi реттi ақпаратты анықтап, талдау
Бастапқы ақпаратты жинау
4 - сурет. Маркетингтiк зерттеу процесiнiң сатылары
Барлық жұмыстар белгiленген тәртiп бойынша өткiзiледi.
Зерттелетiн мәселенi анықтау сатысы маркетинг зерттеулердiң бастапқы қадамы болады. Зерттелетiн мәселенi нақты анықтау арқылы тек қажеттi ақпарат жинап, мәселенi тиянақты шешу жолдары белгiленедi. Зерттеудiң бұл сатысының сапалы орындалуы зерттелген мәселе бойынша неғұрлым аз шығынмен тез арада терең талдау жүргiзiп, ұтымды шешiм қабылдауға мүмкiндiк бередi.
Екiншi реттi ақпаратты жинап, талдау сатысы, зерттеу мәселесiн онсыз шешу мүмкiндiгi болса да мiндеттi түрде жүргiзiледi. Екiншi реттi ақпарат көп түрлi көздерден алынады. Негiзiнде олар 2 түрге бөлiнедi. Iшкi және сыртқы. Iшкi ақпарат фирманың өзiнен алынады. Екiншiсi сырттан алынатын мәлiметтер.
Бастапқы ақпаратты жинаудың 3 тәсiлi бар:
Бақылау
Эксперимент
Сұрақ
Жиналған мәлiметтердi талдау сатысында алынған мәлiметтерге әр түрлi талдау әдiстерiн қолдана отырып талдау жүргiзiледi.
Зерттеу қорытындысын жасау маркетингтiк зерттеу процесiнiң соңғы және қорытынды сатысы болып табылады.
Тексеру сұрақтары:
1. Ақпарат деген не?
2. Ақпараттың қандай түрлерi болады?
3. Ақпаратты ұйымдастыру кезiнде қандай талаптар қойылады?
4. Маркетингттiк ақпарат жүйесi дегенiмiз не?
5. Маркетингттiк зертеулер дегенiмiз не?
6. Маркетинг зерттеулер нәтижесi тиiмдi болу үшiн қандай шарттар орындалуы қажет?
7. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz