Ауыспалы егіс жүйелерін ұйымдастыру

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГІ УНИВЕРСИТEТІ
Инжиниринг факультетi
Құрылыс инжиниринг кафедрасы

КУРСТЫҚ
ЖҰМЫС

Пәні: Жерге орналастыруды жобалау
Тақырыбы: Ауыспалы егіс жүйелерін жобалаудың мазмұны және шешетін мәселелері

Орындаған: ЗУ-18-1 студенті Басенов Қ.
Тексерген: оқытушы Есболай Г. І.

Ақтау 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫ М МИНИСТРЛІГІ
РГП Ш.ЕСЕНОВ АТЫНДАҒЫ КАСПИЙ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ЖӘНЕ ИНЖИНИРИНГІ УНИВЕРСИТEТІ

КӨЛІК ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫС ФАКУЛЬТЕTI
ҚҰРЫЛЫС кафедрасы

5B090300- Жерге орналастыру мамандықтары үшін Жерге орналастырудағы жобалар
пәнінен курстык жұмысты орындауға

ТАПСЫРМА
Вариант________
Студентке__________________________ ___________________________________ ________
(тегі,аты,әкесінің аты)
1. Курстық жұмыс
Тақырыбы:__________________________ ___________________________________ _______
___________________________________ ___________________________________ _______
2. №____ _____ _____________2019ж. кафедра отырысында бекітілген
3.Аяқталған жұмыс тапсыру мерсімі ___ _________ 2019ж
4.Курстық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тізімі:
___________________________________ ___________________________________ __________________________________________ ___________________________________ __________________________________________ ___________________________________ __________________________________________ ___________________________________ _______
5. Тапсырма берілген мерзім ____ ___________ 2019ж.
6. Оқытушы _________ Каф. менгерушісі_____________
7. Тапсырманы орындауға қабылдаған студент____________
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .4
I. Теориялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Ауыспалы егіс жүйелерін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Ауыспалы егіс типін және түрін таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 9
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1 Ауыспалы егістікті жобалау кезегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Ауыспалы егіс алкабын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Ауыспалы егістер-топырақ құнарлығын арттырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
ІІІ. Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Кіріспе
Егіс - топырақ құнарын сақтау және арттыру, тұрақты мол өнім алу мақсатында дақылдарды және танаптарды алмастырып отыру жүйесі. Ауыспалы егістің б.з.б. қолданылуы туралы мәліметтер Рим шежірелері (Катон, Варрон, Вергилий, т.б.) арқылы жеткен. Қазақстанда қара топырақты, ылғалдылығы жеткілікті аймақтарда 5 танапты және 8 танапты Ауыспалы егістің кеңінен қолданылады. Ауыспалы егістің жүйесі ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім түріне қарай егістік, мал азықтық және арнайы болып үш түрге бөлінеді. Егістік ауыспалы егістің жүйесі бойынша ылғалдылығы мол жерлерде егістік дақылдарды (бидай, сұлы, арпа, жүгері, қызылша, күнбағыс, картоп, т.б.) себердің алдында танапқа 2 - 3 жыл жоңышқа егіледі. Ал қуаңшылық аудандарда сірі жер танабын бос қалдырады. Мал азықтық ауыспалы егіс жүйесі бойынша көп жылдық жоңышқа өсіруден кейін оның орнына отамалы дақылдар (бір жылдық, көп жылдық шөптер, сүрлемдік жүгері) өсіріледі. Арнайы ауыспалы егіс жүйесінде көкөністерді, мақтаны, темекіні, күрішті, т.б. жыл сайын орын ауыстырып егеді. Сондай-ақ арнайы ауыспалы егіс жүйесін қолдану үшін жер құнарлығы жоғары, ылғал, температура жеткілікті болуы . Ауыспалы егіс мол өнімді дақылдар егіп, халықты азық-түлікпен, малды жемшөппен және техниканы жыл бойы жұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дақылдар алмастырылып егілгенде, өнім көрсеткіштері жақсарады, жердің құнарлылығы артады, топырақ эрозиясы төмендейді, егістіктің ластануы, зиянкестер мен ауру қоздырғыштардың көбеюі азаяды.
Теориялық бөлім
1.1 Ауыспалы егіс жүйелерін ұйымдастыру
Егін егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесіне және ғылыми ұсыныстарға сәйкес ережелері бар. Сол маңызды ережелердің бірі - белгілі танапта ұдайы бір дақылды екпеу. Бұлай еге беруді мономәдениет деп атайды. Ол зиянды, өйткені әрбір өсімдіктің топырақтан алатын және қалдыратын химиялық заттары өзгермегендіктен, топырақтың құнарлығы осы өсімдік үшін жылдан жылға нашарлай береді. Демек, бұл егістің өнімділігін төмендетіп жібереді. Олай болдырмас үшін әр танапта егілетін өсімдік жыл сайын, ал кейбір жағдайда 2-3 жылда өзгертіліп тұрады. Бұл өзгерістің ретін әр өсімдіктің топырақтың химиялық құрамынан алатын және онда қалдыратын заттарын ескере отырып жасайды. Әрбір келесі егілетін дақыл бұрынғы егілген дақылдың топырақта қалдырып кеткен қолайлы химиялық заттарын пайдалана алуы керек. Танапта бірнеше жылдың ішінде егілетін өсімдіктердің бірінен соң бірінің ауысу ретін агрономдар осы талапқа сәйкестендіреді. Сонымен, белгілі бір танапта егілетін өсімдіктердің түрлерінің жыл сайын өзгеріп отыруын, ауыспалы егіс деп атайды.
Ауыспалы егістің аты танаптың санына және басты дақылдың түріне байланысты болады. Мысалы, егер ауыспалы егістің құрамындағы дақылдардың басым көпшілігі астық өсімдіктері, ал танаптарының саны бесеу болса бұл бес танапты астықты ауыспалы егіс деп аталады. Ауыспалы егіс үнемі жоғары өнім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастыру-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі.
Ауыспалы егіс үнемі жоғары өнім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастыру-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі. Ауыспалы егіс үнемі жоғары өнім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастыру-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі.
Топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру және оны ауыл шаруашылығында ұтымды пайдалану мәселерін шешу еліміздегі аграрлық ғылымының басты міндеті. Топырақтың құнарлылығын реттеуде негізгі рөлді ауыспалы егістер атқарады. Бірақ та ауыспалы егістерді ұзақ уақыт бойы пайдалану кезеңдерінде топырақтың құнарлылығын және оны арттырудың әртүрлі әдістерін есепке алмай, тек қана өңделген егістік жерден біркелкі астық өнімділігін арттыруға бағытталған еді. Кезінде негізгі астық өндіріетін өңірлерде топырақты ұзақ уақыт бойы механикалық өңдеу жердің құнарлылығына тигізетін тиімді құралы саналды. Алайда, уақыт өте келе топырақтың механикалық өңдеуі әсерінен әсіресе таза сүрі жер танаптарының жиі қарқынды (жазда 5-6 рет) өңделуі нәтижесінде қарашірінді құрамының мөлшерінің біршама азайып төмендеуіне әкелді және су мен жел эрозиясының пайда болу көрінісі байқалып, нәтижесінде топырақтың құрамының көзге көрінбейтін ұсақ майда бөлікке шаңға бөлінуі сияқты теріс құбылыстар біртіндеп көріне бастады, бұл сөзсіз топырақ құнарлылығының мөлшерінің азайып жоғалуына, яғни біртіндеп тозуына әкелді.
Ауыспалы егіс үнемі жоғары өнім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында қолданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастыру-экономикалық шаралар белгіленеді. Сондықтан, ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі.

Ауыспалы егістің үш түрі болады: алқаптық, мал азықтық және арнайы.
Алқаптық ауыспалы егіс деп жердің жартысынан көбіне астық, техникалық өсімдіктер немесе азық-түлік өндіруге керекті дақылдар егілетін түрін айтады.
Мал азықтық ауыспалы егістің жерінің жартысынан артығына мал азығы дақылдары егіледі.
Арнайы ауыспалы егіске көбінесе арнайы агротехника қолданылатын дақылдар және топырақты су мен желдің әсерінен қорғау әсерін тигізетін өсімдіктер егіледі.
Осы аталған ауыспалы егістің үш типінің әрқайсысы өзінің құрамындағы дақылдардың үлестеріне сәйкес бірнеше түрлерге бөлінеді.
Әрбір өндірістік бригадаға бір, кейде екі ауыспалы егіс бекітіп беріледі. Бригаданың құрамындағы звеноларға белгілі бір немесе бірнеше дақылдарды өсіру тапсырылуы мүмкін.
Нарықтық экономикаға көшуге байланысты жаңадан құрылып, жұмыс істеп жатқан шаруа қожалығы, ауыл шаруашылығы кооперативтері және шағын кәсіпорындар да осы звенолар сияқты ауыспалы егістің белгілі бір дақылдарын өсіруге бейімделуіне болады. Егер бұл мүмкін болмаған жағдайда, егін шаруашылығымен шұғылданған шағын кәсіпорындар ауыспалы егістің ұсақ түрлерін қолдана алады.
Мал азықтық ауыспалы егістің орналасуына және құрамына байланысты келесі түрлері болады: ферма және лагерь қасындағы және шабындықты- жайылымды. Біріншісін мал фермалары мен жаздық лагерлердің төңірегінде орналасады. Онда негізінен шырынды азық беретін және тасымалдауға қолайсыз дақылдар егіледі. Екіншісін шабындық пен жайылымдардың негізінде және оларды ұтымды пайдалану мақсатында ұйымдастырады. Арнайы ауыспалы егістер өздеріне тән агротехникалық шараларды қажет ететін көкөніс, күріш, темекі сияқты дақылдарды өсіруге арналады. Оның ерекше түріне топыраққа тиетін су мен желдің зиянды әсеріне қарсы қолданатын ауыспалы егістер жатады. Осы мақсатта топырақты көп араластыра беруді қажет етпейтін астық пен мал азықтық дақылдар түрлері егіледі.
Шаруашылықта ауыспалы егістің бірнеше түрі қолданылады. Әрбір бөлімше, ферма, бригада ауыспалы егістің өз жағдайларына сәйкес келетін түрін алдын ала жобалап, талқылап, бекіткен соң оны үнемі қолданып отырады.
Ауыспалы егісті жобалауда шаруашылықтың келешекте даму жолы, алдындағы міндеттері есепке алынады. Сонымен қатар егістіктің ең тиімді түрін және құрамын жоспарлау қажет. Бұл - өте жауапты және күрделі мәселе. Оны қателеспей шешу үшін мамандар әрбір облыс аймақтарына арналған егін шаруашылығы жүйесі жүргізу ұсыныстарын қолданулары қажет.
Топырақтың құнарлылығын қалпына келтіру және оны ауыл шаруашылығында ұтымды пайдалану мәселерін шешу еліміздегі аграрлық ғылымының басты міндеті. Топырақтың құнарлылығын реттеуде негізгі рөлді ауыспалы егістер атқарады. Бірақ та ауыспалы егістерді ұзақ уақыт бойы пайдалану кезеңдерінде топырақтың құнарлылығын және оны арттырудың әртүрлі әдістерін есепке алмай, тек қана өңделген егістік жерден біркелкі астық өнімділігін арттыруға бағытталған еді. Кезінде негізгі астық өндіріетін өңірлерде топырақты ұзақ уақыт бойы механикалық өңдеу жердің құнарлылығына тигізетін тиімді құралы саналды. Алайда, уақыт өте келе топырақтың механикалық өңдеуі әсерінен әсіресе таза сүрі жер танаптарының жиі қарқынды (жазда 5-6 рет) өңделуі нәтижесінде қарашірінді құрамының мөлшерінің біршама азайып төмендеуіне әкелді және су мен жел эрозиясының пайда болу көрінісі байқалып, нәтижесінде топырақтың құрамының көзге көрінбейтін ұсақ майда бөлікке шаңға бөлінуі сияқты теріс құбылыстар біртіндеп көріне бастады, бұл сөзсіз топырақ құнарлылығының мөлшерінің азайып жоғалуына, яғни біртіндеп тозуына әкелді.

Егістің құрамына қойылатын негізгі талап - әрбір гектарға мүмкіндігінше аз шығын шығарып, көп өнім алу. Сондықтан ауыспалы егісті жобалағанда тек дақылдың түрі мен көлемін ғана ескеріп қоймай, ғылым мен озат тәжірибе жетістіктерін қолдану, өнімділігі жоғары сорттарды пайдалану, қолданылатын барлық технологияны жетілдіріп отыруды ескерген дұрыс.
Ауыспалы егістің неғұрлым тиімді түрін таңдап алу үшін оның әр түріне ұйымдастыру - экономикалық тұрғыдан баға беріледі.
Ұйымдастыру тұрғыдан қарағанда ауыспалы егіс шаруашылықтың өндірістік бағытына, оның алдына қойған мақсатына сәйкес болуы керек. Сонымен бірге ауыспалы егіс шаруашылықтағы адам күшін, материалдық-техникалық қорларды толық пайдалануды, агротехника талаптарын толық сақтауды қамтамасыз етуі қажет. Ауыспалы егістің неғұрлым тиімді түрін таңдап алу үшін оның әр түріне ұйымдастыру - экономикалық тұрғыдан баға беріледі.
Егістіктің құрамын және ауыспалы егістің пайдасын анықтайтын маңызды тәсілдің бірі - ауыл шаруашылығы дақылдарын экономикалық тұрғыдан бағалау. Экономикалық бағалауда келесі көрсеткіштер қолданылады: 1 гектар егістен алынған өнім және оның құны, еңбек өнімділігі, 1 ц өнімнің өзіндік құны, 1 гектар егістен алынған таза табыс және тиімділік деңгейі.
Ауыспалы егіс жүйелерін жобалау топырақтың құнарлылығын сақтау және жақсарту үшін жасалады. Ауылшаруашылық дақылдарын және парды агротехникалық дұрыс кезектестіру өсімдіктердің өнімділіктерін топырақтың құнарлылығын көтереді, танаптарда арам шөптердің және әртүрлі аурулардың дамуын тоқтатады. Ауыспалы егістер игерілген шаруашылықтарда астық егістерінің өнімділігі 3-4 цга биік, ал ауа райы ыңғайсыз жағдайларда одан да жоғары болады.
Ауыспалы егіс жүйелерін жобалау дегеніміз - олардың жобалау жұмыстары жүргізілетін шаруашылыққа сәйкесті типін, түрін, санын анықтау, егістік массивінің мөлшерін, территорияда орналасуын, егістік пен пардың кезектесу схемасын белгілеу.
Ауыспалы егіс жүйелері мына талаптарға сай болуы керек:
* а) жалпы және тауарлық өнімдердің мөлшерлерін, нарықтың сұранысын қамтамасыз етуі;
* б) әр жер учаскесінің табиғи қасиеттеріне байланысты пайдалануы, ал онда өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктерінің, олардың биологиялық ерекшеліктеріне және экологиялық төзімділіктеріне сәйкес таңдалып алынуы;
* в) эрозияға қарсы күресуді және топырақ құнарлылығын әрқашан орнына келтіруді, жоғарылатуды;
* г) еңбек ресурстарын, ауылшаруашылық техникасын, транспортты және басқа механизмдерді толық және тиімді пайдалануды қамтамасыз етуді.
Ауыспалы егіс типтері: астықты, мал азықтық, арнайы болып бөлінеді. Ауыспалы егістің 50% дәнді дақылды астық өсімдіктері болатын болса - ауыспалы егіс астықты болады. Бұл тип келесі түрлерге бөлінеді: парлы-астықты, парлы - астықты-отамалы.
Мал азықтық ауыспалы егісінің 50% немесе одан да жоғары үлесі мал азығы өсімдіктері болады. Мал азықтық ауыспалы егіс: ферма қасындағы, лагерь қасындағы, шабындықты-жайылымды болып бөлінеді.
Арнайы ауыспалы егіс күтімі жоғары, өзгеше, өсіру жолдары ерекше өсімдіктер үшін ұйымдастырылады (мысалы: темекі, көкөніс, дәрі-дәрмектік өсімдіктер).
Астықты және мал азықтық ауыспалы егістер топырақ қорғаушы болуы мүмкін. Олардың ерекшеліктері: құрамында көпжылдық шөп көп болады, көпжылдық шөп бір жылдық шөппен жолақтанып егіледі және басқа эрозияға қарсы шаралар қолданылады. Топырақ қорғаушы мал азықтық ауыспалы егіс шабындықты - жайылымды болады.
Мал азықтық ауыспалы егісінің 50% немесе одан да жоғары үлесі мал азығы өсімдіктері болады. Мал азықтық ауыспалы егіс: ферма қасындағы, лагерь қасындағы, шабындықты-жайылымды болып бөлінеді.
Топырақ қорғау ауыспалы егістігінің екі түрі бар: бір жылдық немесе көпжылдық ауылшаруашылық дақылдарын пармен жолақтай орналастыру және шабындықты-жайылымды: онда танаптың бір бөлігінде көпжылдық шөп, ал екінші бөлігінде - біржылдық ауылшаруашылық дақылы өсіріледі. Бұл ауыспалы егістер су және жел эрозиясы дамыған жерлерде ұйымдастырылады.
1.2 Ауыспалы егіс типін және түрін таңдау
Ауыспалы егіс типін және түрін таңдау мына көрсеткіштерге байланысты болады:
+ шаруашылықтың немесе оның бөлімшелерінің маманданғандығына;
+ малды бағу және азықтандыру (бір жерде күту немесе жайылымда жайып бағу) тәсілдеріне;
+ мал басының бір жерде шоғырлану тығыздығына;
+ ауылшаруашылық алқаптарының құрамына және сапасына;
+ шаруашылық орталықтарының орналасуына;
+ эрозияға шалынған жерлердің бар болуына және оның эрозиялық қауіптілігінің дәрежесіне;
+ егістік массивтерінің конфигурацияларына және аймақтық орналасуларына;
+ нарық талаптарына.
Ауыспалы егістіктің ауданы шаруашылықтың энергетикалық, машина-тракторлық жабдықтандырылуына, жұмысшыларының санына байланысты болады. Шаруа қожалықтары егістікті игеруде бірігіп техниканы пайдалану, өнімдерді өңдеу, маркетинг жүргізу үшін кооперативтерге бірігулері тиімді болады.
Ауыспалы егіс жүйелерін жобалау топырақтың құнарлылығын сақтау және жақсарту, ауылшаруашылық дақылдарын және парды агротехникалық дұрыс кезектестіру, өсімдіктердің өнімділіктерін, топырақтың экономикалық құнарлылығын көтеру үшін, танаптарда арам шөптердің тарамауына және әртүрлі аурулардың дамымауына жағдай жасау үшін жүргізіледі.
Жыл сайын жоспарланған өнім алу және техниканы толық пайдалану керек, сондықтан танаптардың көлемдері бірдей болуы керек. Қалыптасқан жағдайға қарай олардың мөлшерлері белгілі шепте ауытқуы мүмкін.
Ауыспалы егістік жылдық жинайтын жалпы өнімнің мөлшері әр жылда бірдей болуын, техниканы, адамдардың еңбегін жыл сайын бірдей пайдалануды қамтамасыз ету керек. Сондықтан ауыспалы егіс танаптарының мөлшері бірдей болуы керек.
Бірақ ондай жағдайлар әрқашан бола бермейді. Бір жердің топырағы құнарлы, ал басқа жердің топырағы құнарсыз. Ќұнарлы топырақтан көп өнім алынады. Құнарыз топырақтан - аз алынады. Сондықтан мына формуланы пайдалана отырып шартты көлемді есептейміз:
Ршартты = [Рф] - б
100
онда: Рф - фактілі аудан;
б - бағалау баллы.
Үшінші танаптан басқа танаптардың ротация бойынша әр жылдық беретін өнімдерінің мөлшері 5%-тен аспайды. Ол әсерін тигізбейтін көрсеткіш.
Танаптардың біркелкі болулары өсірілетін дақылдардың түрлеріне де байланысты болады. Мысалы: қызылшалық ауыспалы егісте, көп танапты аегістікте 1-2 танап қызылша. Егер танаптар әртүрлі көлемді болса, өнім де әртүрлі болады.
Ал 5-танапты егістіктік ауыспалы егісте 4 танабы - бидай, ал 1-танабы пар болса - онда жалпы өнімнің мөлшеріне өте көп әсерін тигізбейді.
Қалыптасқан территорияны неғұрлым сақтап қалу:
1. Негізгі жолдарды.
2. Орман жолақтарын.
3. Игерілген ауыспалы егістердің танаптарының шегараларын және т.б...
Әр өзгерістің тиімдігін жобада дәлелдеу керек.
Жобаланған танаптардың технологиялық сипаттамасы жасалады: танап нөмірі; ауданы; топырақ құрамы; жұмыс жолы; ені; эрозияға шалыну, шайылу категориялары бойынша топырақ құрамы; жұмыс еңістігі; тасшылық коэффициенті; кадастрлық көрсеткіштері (т.б. және экономикалық бағалау).
Ауыспалы егістіктің ауданы шаруашылықтың энергетикалық, машина-тракторлық жабдықтандырылуына, жұмысшыларының санына байланысты болады.
Ауыспалы егіс игерілген шаруашылықтарда дәнді дақылды егістіктердің өнімділігі 3-4 ц-га жоғары болады, ал ауа-райы ыңғайсыз жағдайда одан да жоғары болады.
Ауыспалы егістіктердің жүйелерін жоблау дегеніміз олардың типін, түрін, санын анықтау, егістік массивінің мөлшерін, территорияда орналасуын, егістік пен пордың кезектесу схемасын белгілеу.
Ауыспалы егістіктер жүйесі мына талаптарға сай болуы керек:
+ а) Жалпы және тауарлық өнімнің мөлшері нарықтың сұранысын қамтамасыз етуі керек.
+ б) Әр жер учаскесі табиғи қасиетіне байланысты пайдалану керек, ауылшаруашылық өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктеріне экологиялық төзімділігіне байланысты таңдап алынуы керек.
+ в) Эрозиямен күресу және топырақ құнарлылығын әрқашан орнына келтіріп, жоғарлату үшін.
+ г) Еңбек ресурсын, ауылшаруашылық техникасын, транспортты жобалау, механизмдерді толық және тиімді пайдалануға.
Ауыспалы егістіктер типтері: алқаптық, мал азықтың, арнайы болып бөлінеді. Ауыспалы егістікте 50%-ті астықтық өсімдіктер. Бұл тип келесі түрлерге бөлінеді: парлы-астықтық, парлы-астықты-пропашные.
Жыл сайын жоспарланған өнім алу және техниканы толық пайдалану керек, сондықтан танаптардың көлемдері бірдей болуы керек. Қалыптасқан жағдайға қарай олардың мөлшерлері белгілі шепте ауытқуы мүмкін.
Ауыспалы егістік жылдық жинайтын жалпы өнімнің мөлшері әр жылда бірдей болуын, техниканы, адамдардың еңбегін жыл сайын бірдей пайдалануды қамтамасыз ету керек. Сондықтан ауыспалы егіс танаптарының мөлшері бірдей болуы керек.
Бірақ ондай жағдайлар әрқашан бола бермейді. Бір жердің топырағы құнарлы, ал басқа жердің топырағы құнарсыз. Ќұнарлы топырақтан көп өнім алынады. Құнарыз топырақтан - аз алынады. Сондықтан мына формуланы пайдалана отырып шартты көлемді есептейміз:
Ршартты = [Рф] - б
100
онда: Рф - фактілі аудан;
б - бағалау баллы.
Үшінші танаптан басқа танаптардың ротация бойынша әр жылдық беретін өнімдерінің мөлшері 5%-тен аспайды. Ол әсерін тигізбейтін көрсеткіш.
Танаптардың біркелкі болулары өсірілетін дақылдардың түрлеріне де байланысты болады. Мысалы: қызылшалық ауыспалы егісте, көп танапты аегістікте 1-2 танап қызылша. Егер танаптар әртүрлі көлемді болса, өнім де әртүрлі болады.
Ал 5-танапты егістіктік ауыспалы егісте 4 танабы - бидай, ал 1-танабы пар болса - онда жалпы өнімнің мөлшеріне өте көп әсерін тигізбейді.
Қалыптасқан территорияны неғұрлым сақтап қалу:
1. Негізгі жолдарды.
2. Орман жолақтарын.
3. Игерілген ауыспалы егістердің танаптарының шегараларын және т.б...
Әр өзгерістің тиімдігін жобада дәлелдеу керек.
Жобаланған танаптардың технологиялық сипаттамасы жасалады: танап нөмірі; ауданы; топырақ құрамы; жұмыс жолы; ені; эрозияға шалыну, шайылу категориялары бойынша топырақ құрамы; жұмыс еңістігі; тасшылық коэффициенті; кадастрлық көрсеткіштері (т.б. және экономикалық бағалау).
Мал азықтың ауыспалы егістің 50% мен жоғарысы мал азығы өсімдіктері болуы керек. Мал азықтың ауыспалы егістік: ферма қасындағы, лагерь қасындағы шабындық-жайылым ауыспалы егістігі болып бөлінеді.
Арнайы ауыспалы егіс күтімі жоғары, өзгеше, өсіру жолдары ерекше өсімдіктер үшін ұйымдастырылады (мысалы: темекі, овощтар, дәрі-дәрмектік өсімдіктер).
Алқаптық және мал азықтың ауыспалы егістік топырақ қорғаушы болуы мүмкін. Олардың ерекшеліктері: көпжылдық шөп көп болады, көпжылдық шөп бір жылдық шөппен жолақталынып егіледі және басқа эрозияға қарсы шаралар қолданылады. Мал азықтық ауыспалы егіс топырақ қорғаушы болғанда ол шабындық - жайылым ае болады.
Ауыспалы егіс типін және түрін таңдау мына көрсеткіштерге байланысты болады:
1. Шаруашылықтық немесе оның бөлімшесінің мамандығына.
2. Малды бағу және азықтандыру тәсілдеріне (стойловое).
3. Мал бастың бір жерде шоғарлану тығыздығы.
4. Ауылшаруашылық алқаптарының құрамы және сапасы.
5. Шаруашылық орталықтарының орналасуы.
6. Эрозия тараған жерлердің барлығы және оның эрозиялық қауіптілігінің дәрежесі.
7. Жж массивтерінің алқаптық орналасуы, олардың конфигурациясы.
8. Реформалық өзгерістерге байланысты.
Ауыспалы егістіктің ауданы жұмысшылардың санына, машино-тракторлардың санына, энергиямен қамтамасыздығына байланысты болады. Шаруа қожалықтары егістіктерді игеруге, техниканы пайдалануға, өнімді өңдеуге, маркетингте кооперативтерге бірігулеріне болады
Ауыспалы егістердің тиімді схемасын жасаудың басты шарты - жетекші дақылға дұрыс алғы дақыл таңдау. Дәнді дақылдар үшін ол: отамалы дақылдар, көпжылдық шөптер және пар екенін ғылыми зерттеу мекемелері мен ауыл шарушылық өндірісінің тәжірибесі көрсетті.
Таза пар.Ауа райының қуаңшылық жағдайында таза пардың атқаратын міндеті өте зор. Пар - егістікті арам шөптен тазартудың ең сенімді құралы, ол басқа алдыңғы дақылдарға қарағанда ылғалды көп жинайды және топырақтың қоректену режимін жақсартады. Мұның бәрі, әсіресе, қуаңшылық жылдары, ауыл шаруашылық дақылдары шығымдылығын көтеруге себебін тигізеді.
Отамалы дақылдар. Бұл дақылдардың ішінен далалық ауыспалы егіс танаптарына көбіне сүрлемге арналған жүгері егіледі.
Жақсы қолданған отамалы дақылға егілген бидай егісіндегі арам шөп өте аз болады. Қуаңшылық жылдары ылғал жинау жағынан алдыңғы дақыл ретінде отамалы дақылдар таза парға егілген егістен төмендеу.
Көпжылдық шөптер. Егіс көлемінің 20% астам бөлігіне егілген көпжылдық шөптер тек қана арзан мал азығы ғана емес, барлық біржылдық дақылдар, алдымен қатты бидай және тары үшін, агрономиялық жағынан құнды болып келеді.
Біржылдық шөптер. Мал азығы үшін өсірілетін біржылдық шөптерден жоңышқа-сұлы қоспасы, судан шөбі және могар кең таралған. Біржылдық шөптер жазда пішенге орылады. Сондықтан оның орнын жартылай парға пайдалануға балады. Біржылдық шөптерді пішенге жинау үшін оруға жараған кезін өткізбей уақытымен ору қажет.
Ауыспалы егістіктершаруашылықтардың мамандандырылуын және аймақтың табиғи-климаттық ерекшелігін ескере отырып енгізілуі тиіс. Айналымы қысқа дәнді-дақылды ауыспалы егісте пар кең өріс алуы қажет.
Ауыспалы егістерде әр аймақ үшін еңбек пен қаражатты аз жұмсап мол өнім алуды қамтамасыз ететін, экономикалық жағынан ең пайдалы дақылдар таңдалып егілуі тиіс.
Жыл сайын жоспарланған өнім алу және техниканы толық пайдалану керек, сондықтан танаптардың көлемдері бірдей болуы керек. Қалыптасқан жағдайға қарай олардың мөлшерлері белгілі шепте ауытқуы мүмкін.
Ауыспалы егістік жылдық жинайтын жалпы өнімнің мөлшері әр жылда бірдей болуын, техниканы, адамдардың еңбегін жыл сайын бірдей пайдалануды қамтамасыз ету керек. Сондықтан ауыспалы егіс танаптарының мөлшері бірдей болуы керек.
Бірақ ондай жағдайлар әрқашан бола бермейді. Бір жердің топырағы құнарлы, ал басқа жердің топырағы құнарсыз. Ќұнарлы топырақтан көп өнім алынады. Құнарыз топырақтан - аз алынады. Сондықтан мына формуланы пайдалана отырып шартты көлемді есептейміз:
Ршартты = [Рф] - б
100
онда: Рф - фактілі аудан;
б - бағалау баллы.
Үшінші танаптан басқа танаптардың ротация бойынша әр жылдық беретін өнімдерінің мөлшері 5%-тен аспайды. Ол әсерін тигізбейтін көрсеткіш.
Танаптардың біркелкі болулары өсірілетін дақылдардың түрлеріне де байланысты болады. Мысалы: қызылшалық ауыспалы егісте, көп танапты аегістікте 1-2 танап қызылша. Егер танаптар әртүрлі көлемді болса, өнім де әртүрлі болады.
Ал 5-танапты егістіктік ауыспалы егісте 4 танабы - бидай, ал 1-танабы пар болса - онда жалпы өнімнің мөлшеріне өте көп әсерін тигізбейді.
Қалыптасқан территорияны неғұрлым сақтап қалу:
1. Негізгі жолдарды.
2. Орман жолақтарын.
3. Игерілген ауыспалы егістердің танаптарының шегараларын және т.б...
Әр өзгерістің тиімдігін жобада дәлелдеу керек.
Жобаланған танаптардың технологиялық сипаттамасы жасалады: танап нөмірі; ауданы; топырақ құрамы; жұмыс жолы; ені; эрозияға шалыну, шайылу категориялары бойынша топырақ құрамы; жұмыс еңістігі; тасшылық коэффициенті; кадастрлық көрсеткіштері (т.б. және экономикалық бағалау).
Ауыспалы егістіктің массивтері экономикалық бағалау және топырақ бонитировкалау баллына байланысты біріңғай болулары керек. Ауыспалы егістіктің миссивтері компактілі, ыңғайына қарай ұзындығы ықшам, табиғи жағдайы біркелкі болуы керек. Ауыспалы егістіктің құрамына кіретін дақылдардың өсуіне жарамды болуы керек. Ауыспалы егіс массиві біртұтас немесе бірнеше жақын, ыңғайлы орналасқан жер бөліктерінде орналасуы мүмкін. Кейде үлкен бір жер массивінің бөлігі ретінде орналасады, шегаралары иреклектенбей, танаптарға бөлуге ыңғайлы болуы керек.
Топырақ қорғау ауыспалы егістігінің екі түрі бар: бір жылдық немесе көпжылдық ауылшаруашылық дақылдарын пормен жолақтаса орналастыру және шабынды - жайымлымдық онда танаптың бір бөлігінде көпжылдық шөп, ал екінші бөлігінде біржылдық ауылшаруашылық дақылы орналасқан. Бұл ауыспалы егістіктер су және жел эрозиясы басқан жерлерде ұйымдастырылады.
Мал азықтық ауыспалы егістер неғұрлым малдың тұратын жеріне жақын болса транспорттық шығын азайды, сондықтан олар ферма қасындағы, лагерь қасындағы және шабындық-жайылымдық болып бөлінеді. Ферма қасындағы ауыспалы егістер көбінесе қыстық (сочных) азықтыққа ауылшаруашылық өсімдіктері отырғызылады. Лагерь қасындағы жаздық жасыл шөпті өсіру үшін. Шабындықтық-жайылымдық - шөп өсіруге ұйымдастырылады.
Арнайы ауыспалы егістерде топыраққа рельефке, су режиміне жоғары талап және өсіру технологиясы қиыу, ауылшаруашылық дақылдары өсіріледі мысалы көкөніс, темекі, дәрі- дәрмектік өсімдіктері көкөніс елді мекенге жақын отырғызылады.
Алқаптық ауыспалы егістерді жобалауға мына факторлар әсер етеді: топырақ жағдайы, елді мекендердің орналасуы жыртылған жер массивінің мөлшері, дақылдардың түрлері, шаруашылық кішкентай болса 1 ауыспалы егіс ұйымдастырған жөн. Ал үлкен массивтердің топырағы біркелкі болмаса, бірнеше ауыспалы егіс орналастырылады. Егер жж массиві созылған ұзын, ал елді мекен бір шетінде орналаса, бұндай жерде 2 ауыспалы егіс, біріншіліінде - еңбекті көп талғайтып ауыспалы егіс, ал екіншісінде бидай немесе басқа өсімдіктер.
Ауыспалы егіс схемасын таңдағанда нарық сұраныста, танаптардың жағдайына, топырақтың өсетін өсімдікке жарамдылығына байланысты шешіледі.
Ауыспалы егістерге кірмейтін учаскелер. Бұл учаскелерде дақылдар уақыт бойынша ғана кезектеседі немесе дақылдың бір-ақ түрі жыл сайын отырғызылады. Мысалы: мал фермасына жақын жерлерде жүгері, шөп өсіру; жайылым немесе басқа массивтерде орналасқан, топырақ жағдайымен немесе басқа көрсеткіштерімен өзгеше, кішкене егістік алқаптарында ауыспалы егіске кірмейтін егіс егу.
Ауыспалы егістерді жобалағанда әртүрлі варианттарды салыстыру керек.

Негізгі бөлім
2.1 Ауыспалы егістікті жобалау кезегі
Белгіленген жалпы және тауарлық өнімнің, мал басының, мал азығының мөлшеріне байланысты егістіктің ауданы есептелінеді.
Шаруашылықтың жалпы экономикалық көрсеткіштеріне, таңдалып алынған агротехникалық, малдың жайылуына, қыстық бағылуына жұмыстың перспективалық үйымдастыруына, энергетикалық қамтамасыздығына, алдыңғы жерге орналастыру жұмыстарындағы жер пайдалану шегараларын сақтап қалу жолдарына байланысты зерттене отырып, ауыспалы егіс массивінің танабының мөлшері, типі, түрі белгіленеді.
Ауыспалы егістіктің түрі типтік ауыспалы егістіктерден зонаға байланысты таңдап алынады. Зоналық ұсыныстарға байланысты таңдалады.
Жыл сайын жоспарланған өнім алу және техниканы толық пайдалану керек, сондықтан танаптардың көлемдері бірдей болуы керек. Қалыптасқан жағдайға қарай олардың мөлшерлері белгілі шепте ауытқуы мүмкін.
Ауыспалы егістік жылдық жинайтын жалпы өнімнің мөлшері әр жылда бірдей болуын, техниканы, адамдардың еңбегін жыл сайын бірдей пайдалануды қамтамасыз ету керек. Сондықтан ауыспалы егіс танаптарының мөлшері бірдей болуы керек.
Бірақ ондай жағдайлар әрқашан бола бермейді. Бір жердің топырағы құнарлы, ал басқа жердің топырағы құнарсыз. Ќұнарлы топырақтан көп өнім алынады. Құнарыз топырақтан - аз алынады. Сондықтан мына формуланы пайдалана отырып шартты көлемді есептейміз:
Ршартты = [Рф] - б
100
онда: Рф - фактілі аудан;
б - бағалау баллы.
Үшінші танаптан басқа танаптардың ротация бойынша әр жылдық беретін өнімдерінің мөлшері 5%-тен аспайды. Ол әсерін тигізбейтін көрсеткіш.
Танаптардың біркелкі болулары өсірілетін дақылдардың түрлеріне де байланысты болады. Мысалы: қызылшалық ауыспалы егісте, көп танапты аегістікте 1-2 танап қызылша. Егер танаптар әртүрлі көлемді болса, өнім де әртүрлі болады.
Ал 5-танапты егістіктік ауыспалы егісте 4 танабы - бидай, ал 1-танабы пар болса - онда жалпы өнімнің мөлшеріне өте көп әсерін тигізбейді.
Қалыптасқан территорияны неғұрлым сақтап қалу:
1. Негізгі жолдарды.
2. Орман жолақтарын.
3. Игерілген ауыспалы егістердің танаптарының шегараларын және т.б...
Әр өзгерістің тиімдігін жобада дәлелдеу керек.
Жобаланған танаптардың технологиялық сипаттамасы жасалады: танап нөмірі; ауданы; топырақ құрамы; жұмыс жолы; ені; эрозияға шалыну, шайылу категориялары бойынша топырақ құрамы; жұмыс еңістігі; тасшылық коэффициенті; кадастрлық көрсеткіштері (т.б. және экономикалық бағалау).
Ауыспалы егістіктің массивтері экономикалық бағалау және топырақ бонитировкалау баллына байланысты біріңғай болулары керек. Ауыспалы егістіктің миссивтері компактілі, ыңғайына қарай ұзындығы ықшам, табиғи жағдайы біркелкі болуы керек. Ауыспалы егістіктің құрамына кіретін дақылдардың өсуіне жарамды болуы керек. Ауыспалы егіс массиві біртұтас немесе бірнеше жақын, ыңғайлы орналасқан жер бөліктерінде орналасуы мүмкін. Кейде үлкен бір жер массивінің бөлігі ретінде орналасады, шегаралары иреклектенбей, танаптарға бөлуге ыңғайлы болуы керек.
Топырақ қорғау ауыспалы егістігінің екі түрі бар: бір жылдық немесе көпжылдық ауылшаруашылық дақылдарын пормен жолақтаса орналастыру және шабынды - жайымлымдық онда танаптың бір бөлігінде көпжылдық шөп, ал екінші бөлігінде біржылдық ауылшаруашылық дақылы орналасқан. Бұл ауыспалы егістіктер су және жел эрозиясы басқан жерлерде ұйымдастырылады.
Мал азықтық ауыспалы егістер неғұрлым малдың тұратын жеріне жақын болса транспорттық шығын азайды, сондықтан олар ферма қасындағы, лагерь қасындағы және шабындық-жайылымдық болып бөлінеді. Ферма қасындағы ауыспалы егістер көбінесе қыстық (сочных) азықтыққа ауылшаруашылық өсімдіктері отырғызылады. Лагерь қасындағы жаздық жасыл шөпті өсіру үшін. Шабындықтық-жайылымдық - шөп өсіруге ұйымдастырылады.
Арнайы ауыспалы егістерде топыраққа рельефке, су режиміне жоғары талап және өсіру технологиясы қиыу, ауылшаруашылық дақылдары өсіріледі мысалы көкөніс, темекі, дәрі- дәрмектік өсімдіктері көкөніс елді мекенге жақын отырғызылады. Жыл сайын жоспарланған өнім алу және техниканы толық пайдалану керек, сондықтан танаптардың көлемдері бірдей болуы керек. Қалыптасқан жағдайға қарай олардың мөлшерлері белгілі шепте ауытқуы мүмкін.
Ауыспалы егістік жылдық жинайтын жалпы өнімнің мөлшері әр жылда бірдей болуын, техниканы, адамдардың еңбегін жыл сайын бірдей пайдалануды қамтамасыз ету керек. Сондықтан ауыспалы егіс танаптарының мөлшері бірдей болуы керек.
Бірақ ондай жағдайлар әрқашан бола бермейді. Бір жердің топырағы құнарлы, ал басқа жердің топырағы құнарсыз. Ќұнарлы топырақтан көп өнім алынады. Құнарыз топырақтан - аз алынады. Сондықтан мына формуланы пайдалана отырып шартты көлемді есептейміз:
Ршартты = [Рф] - б
100
онда: Рф - фактілі аудан;
б - бағалау баллы.
Үшінші танаптан басқа танаптардың ротация бойынша әр жылдық беретін өнімдерінің мөлшері 5%-тен аспайды. Ол әсерін тигізбейтін көрсеткіш.
Танаптардың біркелкі болулары өсірілетін дақылдардың түрлеріне де байланысты болады. Мысалы: қызылшалық ауыспалы егісте, көп танапты аегістікте 1-2 танап қызылша. Егер танаптар әртүрлі көлемді болса, өнім де әртүрлі болады.
Ал 5-танапты егістіктік ауыспалы егісте 4 танабы - бидай, ал 1-танабы пар болса - онда жалпы өнімнің мөлшеріне өте көп әсерін тигізбейді.
Қалыптасқан территорияны неғұрлым сақтап қалу:
1. Негізгі жолдарды.
2. Орман жолақтарын.
3. Игерілген ауыспалы егістердің танаптарының шегараларын және т.б...
Әр өзгерістің тиімдігін жобада дәлелдеу керек.
Жобаланған танаптардың технологиялық сипаттамасы жасалады: танап нөмірі; ауданы; топырақ құрамы; жұмыс жолы; ені; эрозияға шалыну, шайылу категориялары бойынша топырақ құрамы; жұмыс еңістігі; тасшылық коэффициенті; кадастрлық көрсеткіштері (т.б. және экономикалық бағалау).
Ауыспалы егістіктің массивтері экономикалық бағалау және топырақ бонитировкалау баллына байланысты біріңғай болулары керек. Ауыспалы егістіктің миссивтері компактілі, ыңғайына қарай ұзындығы ықшам, табиғи жағдайы біркелкі болуы керек. Ауыспалы егістіктің құрамына кіретін дақылдардың өсуіне жарамды болуы керек. Ауыспалы егіс массиві біртұтас немесе бірнеше жақын, ыңғайлы орналасқан жер бөліктерінде орналасуы мүмкін. Кейде үлкен бір жер массивінің бөлігі ретінде орналасады, шегаралары иреклектенбей, танаптарға бөлуге ыңғайлы болуы керек.
Топырақ қорғау ауыспалы егістігінің екі түрі бар: бір жылдық немесе көпжылдық ауылшаруашылық дақылдарын пормен жолақтаса орналастыру және шабынды - жайымлымдық онда танаптың бір бөлігінде көпжылдық шөп, ал екінші бөлігінде біржылдық ауылшаруашылық дақылы орналасқан. Бұл ауыспалы егістіктер су және жел эрозиясы басқан жерлерде ұйымдастырылады.
Мал азықтық ауыспалы егістер неғұрлым малдың тұратын жеріне жақын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.