Көзқарас және философия
№ 1 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Көзқарас және философия. Мифология, дін және философияның арақатынасы
Философия дүниегекөзқарастың бір түрі. Дүниегекөзқарас- дүние туралы жалпы пікірлер жиынтығы және адамның әлемдегі орыны жайлы көзқарасы. Тарихи тұрғыда қарайтын болсақ, дүниегекөзқарас үш негізгі типтен тұрады: Мифологиялық, діни, философиялық.
Мифология (гр. Myfos-аңыз, logos-ілім)- әлемді фантастикалық және ақиқат жағдайда түсінетін қоғамдық сананың бір түрі. Мифологиялық туындыларда әлемнің қалыптасуы, жер, адам, тіршілік, өмір және өлім секілді мәселелер көп кездеседі. Мифтің ерекшелігі: табиғат және табиғат құбылыстарына жан бітіру, фантастикалық құдайлардың болуы, олардың қарым-қатынасы, адамзат баласымен араласуы т.б.
Дін- бәрінен жоғары жаратушы күшке және оның қоршаған орта мен адам баласына әсері бар деп есептейтін сенім-нанымға негізделген көзқарас формасы. Діннің мифологияға ұқсастығы бар: Әлемнің пайда болуы, жер бетіндегі тіршілік, адамның іс-әрекеті туралы адамгершілік-этикалық мәселелерді алға қояды. Қоғамды игі істерге шақыруда: мәдениеттің қалыптасуына әсер етуімен қатар адам баласын сыйласымдылыққа, әділеттілікке, төзімділікке тәрбиелеп, өзіндік парыз мәселесін түсіндіруде діннің атқарар маңызы ерекше.
Философия -- дүниегекөзқарастың ғылыми-теориялық түрі. Философиялық көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы- нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігінің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
2. Герменевтика - түсінудің жалпы теориясы. Фридрих Шлейермахер, Вильгельм Дильтей
Герменевтика - гр. һегmeneutikos - түсіндірмелік, талқылаушылық - классикалық түсінікте - мәтіндерге (текст) түсінік беру өнері. Саяси консалтингта да мәтіндерді түсіндіріп, талдауда, адамның немесе әлеуметтік топтың мінезқұлқын талдау технологиясында қолданылады.
Герменевтика ежелгі антикалық дөуірде көне ақындардың (ең алдымен -- Гомердің) шығармаларындағы рәміздерді, таңбаларды, құпиялап айтуларды түсіндіру тәсілі ретінде қалыптасқан. Орта ғасырларда Библиядағы көркем бейнелер мен меңзеп айтуларды түсіндіруге байланысты герменевтиканы діни өкілдер жан-жақты қолданған. Қайта Өрлеу дәуірінде Герменевтика антиктік мәдени мұралардың тілін тірі, сол замандағы мәдени тілге аудару мақсатында пайдаланылған. Ф.Шлейермахер еңбектерінде Герменевтика Қасиетті Жазу мәтіндеріндегі астарлы тілді Жаңаша түсіндіру үшін кеңінен пайдаланылды. Ол үшін догматтар мен рәміздер діндарлық сезімдер болып табылады, дамушы діни тәжірибе сенімінің субстанциясына айналды. Шлейермахер қазіргі философиялық ұғымдарды қолдану тәжірибесі арқылы ескі діни мәтіндерге жаңа мазмұн беруге болады дейді.Неміс ғалымы, (1768 - 1834), Герменевтика трактатының авторы Фридрих Шлейермахер қазіргі герменевтиканың негізін қалаушы деп есептелінеді. Шлейермахер әдісінің ерекшелігі -- бұл логика және риторикалық категорияларды ғана емес, сонымен бірге ішкі логика жолы арқылы туындының санасыз ұғыну түйістіктерін қосу. Басқа неміс ғалымы В. Дильтей Герменевтиканың пайда болуы кітабын жазды, сол кітапта суретшінің рухани өмірі ішкі шынайылығын ұғынуға шақырған. Әдеби герменевтикада өнер туындысын шығармашылық қызметтің бірыңғай өнімі ретінде түсуніге болмайтыны туралы қорытындысы беріледі.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Дүние қу - бір ағын су (Шәкерім Құдайбердіұлы
Жан иелері бұл ағын суда ағып бара жатқан шөп тәрізді болып, ақыры фәни көлге құйылады. Фәни көліміз -- өлім. Осылай сана-сезімі фәни болмыстың деңгейінде болғандар өмірі өліммен аяқталып, жоқ болады. Бірақ тән өлгенмен мәңгілікті жан өлмейді, сондықтан егер адамның көкірек көзі ашылатын болса, онда ол өмірін әрі қарай жалғастырып болмыстың ішкі мақсатына, Түп Иеге қайтуға ұмтылады. Тіршілік көрінісін ағынды сумен, ал адамды сол судың толқынымен арпалысып, ағып бара жатқан қайықтағы жанмен салыстырған әңгімені Л.Н. Толстойдың шығармасынан да кездестіреміз.
№ 2 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Философияның мақсаты мен мәні. Философияның анықтамасының, формаларының және бағыттарының көптүрлілігі
Сократ: Философия -- ойлау арқылы ақиқатқа, білімге жету
Геродот: Философия -- білімді, ақылдылықты сүю
Аристотель: Философия -- ғылымдар негізі.
Философия даналықпен, ақыл-оймен байланысты. Философия терминінің өзі грек тілінен аударғанда phileo -- сүйемін, sophia -- даналық дегенді, басқаш айтсақ, даналыққа құштарлы дегенді білдіреді.
Философияның басы -- таңдану. Сократ Менің білетінім -- мен ештеңе білмеймін дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады. Философиялық білімге еркіндік, тәуелсіздік тән.Философия -- бар болып отырғанды (сущее) тұтас, элементтері бірі-бірімен тыгыз байланысты түрде қарастыратын, оның даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Философия пәнінің зерттейтін сұрақтары: болмыстың өмір сүру жағдайы, материя, оның формалары, сана және санасыздық, адам, оның өмірдегі мәні мен әлемдегі алатын орыны, жан, адамның рухани өмірі, қоғам, табиғат, өркениет, экология, дүниені танып білу, қозғалыс, диалектика және оның заңдары.
Философия -- дүниегекөзқарастың ғылыми-теориялық түрі. Философиялық көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы- нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігінің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
2. Позитивизм: Огюст Конт, Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер
Позитивизм - ғылымда философияға қарсы қоятын, фил. мәселелерді терістейтін, тек арнайы оң ғалымдардың білімін мойындайтын философиялық ағым. Өзінің даму барысында 4 кезеңнен өтті
1.Классикалық позитивизм. 2. Махизм. 3.Ноепозитивизм. Пост-позитивизм.
Позитивизмнің бірінші тарихи формасы Х1Х ғасырдың 30-40 жылдарында етек алды. Оның негізін салушы француз философы О.Конт (1798-1857ж.) болды. Еңбектері: Позитивистік фил. курсы, Позитивистік фил. жалпы шолу. Конт бойынша, ғылымның ісі затты түсіндіріп беруде емес, бейнелеп беруде. Ғылым "Неге?" деген сұраққа жауап беруге дәрменсіз, ол барлық фактіні "Қалай?" деген сұрақтың маңайында өрбітуі тиіс. Тек осы жағдайда ғана ғылым позитивті болалады. Бұл тек ғылымдарға ғана тиісті емес, философияғада қатысты. Философияның оңды міңдеті нақты-ғылыми білімдерді, ғылымдардың рационалды классификациялық негізінде жүйелендіру болып табылады.
Неопозитивизм. Негізгі позитивизм - "дұрыс пікір"деп аталатын ұғым болып дүниеге келді, оның бастамасын салған Огюст Конг (1798 - 1857) және Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бұл философияның арғы түбі Д. Юм мен И. Кантқа тіреледі. Олардың мақсаты ғалымдарды толып жатқан алдын ораған бос ойлардан, былайша айтқанда, философияданазат ету. Олардың пікірінше, әрбір ғылым -- өз алдына философия. Сол ғалымдарды зерттеу қажет. Сөйтіп, революция арқылы үстемдікке қолыжеткен буржуазия бұрын материализм, ғылым үшін күркскен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата ден қойды.
Махизм - 1)тар мағынасында - Австрия физигі және философы Э. Махтың философиялық көзқарасының жиынтығы; 2) кең мағынасында - 20 ғасырдың басында Э. Мах, Р. Авенариус (Швейцария) және олардың шәкірттерінің еңбектерінде, сондай-ақ К. Пирсон (Ұлыбритания) мен П. Дюгемнің (франция) еңбектерінде талданған философия мен ғылыми методологиясындағы субьективтік-идеалистік бағыт.
Позитивизмнің үшінші түрлі - неопозитивизм немесе логикалық позитивизм. Ол XX ғасырдың 20- жылдарында дүниеге келді. Өкілдері: Морис Шлик, Рудольф Канап, Отто Нейрат, Филип Франк, т.б. Бұлар өз ойларын қатаң түрде ғылыми логикаға дүниеге келді. Сондай - ақ, әрбір сөздің мағынасын ашу (Б. Рассел) мәселесі, ақырында, себептілік, қажеттілік, мүмкіндік, бөлшек, т.б. котегориялар проблемасы туындады.
3. Түсіндіріңіз және өз ойыңызды білдіріңіз: Менің білетінім ештеңе білмейтінім (Сократ)
Сократ Менің білетінім -- мен ештеңе білмеймін дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады.
Бір білетінім - өзімнің ештеңе білмейтінім, - дейді Сократ. - Ал мына жұрт бірдеңе білетін сияқты болып жүреді, анығында еш нәрсе білмейді.Сонда өзімнің білмейтіндігімді білетіндіктен мен басқалардан көбірек білетін болып шықтым деген екен. Мен бәрін білемін деген бекер. Өйткені бәрін білемін деген адамның өзінің білмейтіні болады. Дүниенің талай құпиясын ашып, тарихтың талай тағылымын зерттеген ғалымның өзі де кейде қарапайым нәрсені білмеуі мүмкін. Сондықтан мен білемін айтуға болады, бірақ білмейтініміздің көп екенін мойындауымыз керек. Өйткені өмірдің біз білетін де, білмейтін де құпиясы көп. Менің білгенімді ол білмеуі мүмкін немесе оның білетінін мен білмеуім мүмкін. Менің білетінім, ештеңе білмейтінім деген сөздің мағынасы меніңше білемңн деп аз ғана білгеніңмен тоқтап қалмай, білмейтініңді білетіндерден сұрап, үнемі ізденісте жүруге шақыратын сөз болса керек.
№ 3 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Философияның қызметтері: көзқарастық, болжамдық, сыни, рационалдау және жүйелеу
1) көзқарастық -- философиялық көзқарас көзқарастың жоғарғы деңгей болып табылады. Көзқарас -- адамның өзі, қоғам, дүние туралы өзіндік ой-пікірлерінің күрделі құрылымнан тұратын жиынтығы. Оның құрамдас бөліктері ретінде білімді, акыл-ойды, сезімдерді, үміт-ұмтылыстарды наным-сенімдерді, құндылықтарды, күдік-күмәндарды және тағы басқаларды атауға болады. Көзқарастың мифологиялық, діни түрлері белгілі, олардың да адам өміріндегі маңызы ерекше. Бірақ философия ғана жан-жақты, ғылыми, терең, толыққанды көзқарасты қалыптастырады.
2) рациональды жүйелеу -- философия адам тәжірибесін теориялық деңгейде тұжырымдайды, ғылыми емес, қарапайым бақылаулардың және ғылыми танымның нәтижелерін философиялық деңгейде қорытып-сараптайды, дұрыс-бұрысын айырып, белгілі бір жүйеге келтіреді
3) сыни -- философиялық ұғымдар мен категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді;
4) болжам жасау -- философия жеке адамның да, бүкіл қоғамның да болашағын болжауға септігін тигізеді, жаңа көзқарас-идеялардың негізін салады. Әрине, болашақты түгелдей жоспарлау мүмкін емес. Бірақ философияның көмегімен адам өзінің басты мақсаты -- саналы тіршілік етуші адам атына сай өмір сүру сатыларын, өмірлік мақсаттарын, қысқа өмірде қажет болатын негізгі ұстанымдарын жалпы түрде болса да анықтап алады.
5) гуманистік -- философия адамды дүниедегі ең басты құндылық деп таниды. Философия ғылымының көмегімен адам өзін ардақтауды, өзімен бірге өмір сүріп отырған басқа адамдарды бағалауды, өзінің бойында адамшылық қасиеттерді тәрбиелеп-дамытуды үйренеді.
6) практикалық -- неміс философы Гегель философияны өмір көшінен үнемі кеш қалып жүреді деп сынаса да, қазіргі философияның, онымен айналысатын философ мамандардың негізгі мақсат-міндеті оның практикалық сипатын зерттеу болуы деп ойлаймыз. Жан-жағынан адам, өмір, қоғам, дүние, табиғат туралы түсініксіз сұрақтар қаумалап, өмірден, қоғамнан өз орнын таба алмай қиналған қазіргі заман адамына құрғақ теориялар мен шым-шытырық абстракциялардан пайда шамалы, оған өзінің кім екенін, дүниеге келгендегі мақсатын түсіндіріп беретін, алдынан күнбе-күн тосып отырған қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін, бір сөзбен айтсақ, практикалық сипаты бар философия қажет.
2. Эдмунд Гуссерльдің феноменологиясы
Феноменология - алғашқы түйсіну нәтижесін, сана танымын пайымдап ашудың тәжірибесі, батыс философиясына ерекше ықпал еткен субъективтік идеалистік бағыт.
Дүниетаным мәселелерімен айналысқан XX ғ. келесі ағым -феноменология. Негізін қалаған - Эдмунд Гуссерль (1859-1938 жж.). Ойшыл өзінің еңбектерінде Заттардың өзіне қарай!, яғни геккель мен кантқа қарай, деген ұран тастады, өйткені сол кездегі И.Канттың ізбасарлары ғылыми таным жолында шындықты ұғымдар арқылы құруға болады деген көзқараста болды. Екінші жағынан, ол неопозитивистердің шындықтың сезімдік деректердің негізінде тікелей берілгені жөніндегі қағидасына қарсы бағытталған болатын.
Өз заманындағы таным теорияларын сынға алғанда Э.Гуссерль тағы да келесі екі ұғымды бір-біріне қарсы қояды. Олар білім мен пікір. Еуропалық мәдениеттің дағдарысы - осы ұғымдардың айырмашылығын елемегенінде. Пікір дегеніміз бұлдыр, айқын емес білім, ол - жеке мүдденің шеңберімен шектелген таным. Оған ол қарсы ұғым ретінде теория деген грек сөзін қояды, ал оның алғашқы мағынасы - бимүдделі аңлау. Тек қана теорияға бағышталған философия дүниенің универсалдық көкжиегін көре алады, -деп қорытады Э. Гуссерль.
Ойшылдың өз алдына қойған негізгі мақсаты - сананы тазарту, оның адамзат тәжірибесі, тарихи процестен тыс өмір сүретін алғашқы құрылымын анықтау болып табылады. Гуссерльдің феномені - ол бұрынғы классикалық философиядағы басқа терең жатқанды көрсететін сезімдік тәжірибе арқылы берілетін құбылыс емес, ол - өз-өзін ашатын, табатын, тікелей санаға айқын көрінетіннің бәрі. Феноменология - айқындығы тікелей интуиция арқылы көрінетін идеалдық мән-мағынаны зерттейтін ілім. Санадағы феномендер адамға тіл арқылы беріледі. Сонымен қатар оған адамның жан дүниесіндегі тебіреністер, сана арқылы ойланатын заттың мән-мағынасы т.с.с. бәрі де жатады.
Таза сананың іргетасты ерекшелігі - оның интенционалдығы (intentio - латын сөзі, ұмтылу), яғни бірдеңеге әрқашанда бағытталғаны, соның санасы. Қабылдау, еске сақтау, қиялдау, еске түсіру, тілеу, ой формалары т.с.с. бәрінің де заттық мазмұны бар. Интенционалдық сананың құрамдас бөліктерін неше түрлі мән-мағнаға толықтырады.
3. Өз ойынызды білдіріңіз. Неге олай? Ең тамаша ойшылдар философиямен ғасырлар бойы айналысты. Бірақ соған қарамастан, онда бірде-бір дау туғызбайтын пікір жоқ (Дени Дидро)
Бұл жағдайдың қалыптасуынаң себебі - адам баласы бір-біріне жүз пайызға ұқсамайтынына және түрлі деңгейлерде айырмашылық жасайтынына байланысты болып табылады. Бұл айырмашылық адамдардың генетикасынан да, анатомиясынан да, білімінен де, өмір сүру жағдайларынан да, қаражаттың болу болмауынан да және т.б. жағдайларда айқын көрінеді. Философиямен айналысатын ғалымдар мен ойшылдар біз осы дүниеде не үшін жаралғандығымыз туралы, адамзаттыңнегізгі мақсаты туралы және т.б. жағдайлар туралы өздерінің пікірлерін ұсынады. Бірақ, бір адам үшін - бұл сұрақтардың жауабы бақытты болумен байланысты болса, басқа адам үшін - бұл білімді игерумен байланысты болады, үшіншілер үшін бұл сұрақтардың мәні мүлдем жоқ. Нәтижесінде сан алуан пікірлер туындайды, бірақ нақты бір шешім қалыптаспайды. Менің ойымша, адам, тіпті ең ақылды әрі білімді философиялық сұрақтарға нақты әрі дау туғызбайтындай жауап бере алмайды, себебі адам идеалды емес, ол қателерді жасайды және ең бірінші өзінің өмірін ойлайды.
№ 4 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Қазақтардың алғы философиялық дүниетанымының қалыптасуы. Тәңірге, Жер-Суға, Ұмайға сиыну
Көне түріктердің дүниекөзқарастарын біз алғашқы діни сенімдер мен табиғатқа деген сүйіспеншіліктерінен байқай аламыз. Қазақ жерін мекендеген ежелгі тайпалардың бірнеше наным сенімдері (шаманизм, тотемизм, Тәңіршілдік, анимизм, фетишизм) болған. Соның ішінде ежелгі қазақтардың дүниетанымын толықтай ашатын Тәңіршілідік діні еді. Тәңіршілдікте басты құдай - Тәңірі, ол аспан әлемнің жалпы сипатын беруші, жердегі өмір образын қадағалаушы. Тәңіршілдіктегі Құдай өзімен-өзі пайда болған немесе батыстық тілмен айтсақ, өзіне-өзі себеп абсолюттілік емес, ол табиғат құбылысы. Оның барлық әрекеті табиғаттың тылсым күштері арқылы адамға танылып отырады.
Білге қаған мен Күлтегін ескерткіштерінде „Биікте көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаратылған ..." - деп жазылған.
Көне Түркілердің нанымында ерекше орынға ие болған Ұмай ана - үйдің шаңарақтың, ошақтың қамқоршысы, балалардың сүйеушісі, өнердің қолдаушысы. (Тувадағы Ұйық өзенінің бойынан табылған түркі ескерткішінде Ұмай анаға арналған қоштасу сөздері жазылған). Қазақтардың дүниетанымындағы екі құдай да табиғаттың бір бөлшегі ретінде болса, өзі сол табиғат бөлшегіне тәуелді жан ретінде айқындалған.
Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан туындайды. Алтайлық аңызда: "Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді" делінген. Бұл аңызда да матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады.
2. Артур Шопенгауэрдің пессимистік философиясы: әлем - ақыл-ойсыз ерік және соқыр күш
Иррационализмнің көрнекті өкілі Артур Шопенгауэр (1788-1860) - волюнтаризмді негіздеуші. Волюнтаризм - қоршаған дүниедегі басты қозғаушы күш - ерік (воля) деп санайтын философиялық ағым. Дүние ерік және қабылдау ретінде атты шығармасында логиканың жеткілікті негіз заңын тұжырымдады. Онда философия материалистер сияқты объектіге де, идалистер сияқты субъектіге де емес, сананың акті болып табылатын қабылдауға сүйенуі қажет.
- Ерік - абсолютті бастама, барлық мәнді анықтауға және оған ықпал етуге қабілетті идеалды күш;
- Ерік - тіршілік негізінде жатқан космостық күш;
- Ерік сана негізінде жатады және заттардың ең жалпы мәні болып табылады. Әр адманың еркі әрекетерін анықтайтыны сияқты, бүкіл әлемдік ерік - дүниедегі сыртқы құбылыстардың пайда болуы мен заттардың қозғалысына себепші болады;
- өлі табиғаттың да бейсаналық, қалғып жатқан еркі бар;
- дүние - еріктің жүзеге асуы.
Шопенгауэрдің адам тағдыры мәселесінде пессимистік сипатта болды. Адам табиғатқа ғана емес, өзіне-өзі билік ете алу мүмкіндігіне сенбеді. Адам тағдыры бүкіләлемдік хаосы тізбегінде өтеді, бүкіләлемдік қажетілікке бағынышты. Жеке адам еркі қоршаған дүние еркіне бағынышты. Осындай ойларыменол өмір философиясының пайда болуына әсерін тигізді
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Адам көркі - ақыл (Мұхтар Әуезов)
Әр адамның көркі оның сыртқы келбетінен көрінбейді, оның ойлау қабілеті арқылы танылады.
№ 5 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Көне Үнді Ведаларындағы дүние, адам, өмір туралы алғашқы философиялық түсініктер. Ведалардың құрамдас бөліктері
Веда сөзі білім дегенді білдіреді, бірақ бұл ерекше білім: гимндер, дұғалар, құрбандық шалу, садақа беру формулалары. Оларда дүние, адам, адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсініктер бейнеленді. Ведалар 4 бөліктен тұрады:
1. Самхиттер - құдайларға арналған гимндер жинағы; олардың ең көнесі Ригведалар құдайларға арналған 1028 гимннен тұрады;
2. Брахмандар - діни Салт өлеңдер жинағы.
3. Араньяктар - Орман кітаптары - қоғамнан бөлектенушілерге немесе орман кеңістігінде ақиқат пен табиғат туралы ойға берілушілерге арналған ережелер жинағы.
4. Упанишадалар - философиялық мазмұны терең, рационалистік сипаты басым негізгі бөлім, Ведаларды аяқтаушы болғандықтан кейде веданта (Ведалардың соңы) деп аталады.
Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды. Веда сөзі санскриттен аударғанда білім деген мағынаны береді. Бірақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан, дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсінігі берілген.
2. Фридрих Ницше христиандық құндылықтар туралы. Асқан адам туралы ілім
Ницше - Батыс Еуропада Құдай өлді деп христиан дініне қарсы шығып, сверхчеловек, яғни асқан тұлға туралы ілім жасаған зайырлы философ. Ницше бүкіл Еуропа мәдениетін өзінен бұрын болмаған табандылықпен және әмбебаптылықпен сынады. Ницшенің ойынша, христиандардың рухты өмірден биік қоюы қате, өйткені біз тек мына бар дүниеде ғана өмір сүреміз, сондықтан өміршең, өмірге ырықты, ынталы болғанымыз жөн.
Әйгілі "Übermensch" (Суперман, Бірегей, Асқан адам) ұғымы да осы кітапта тұңғыш рет айтылды. Аталған кітап туралы Ф.Ницше былай деген болатын: "Менің бүкіл кітаптарым ішінде осы Заратуштра солай айтқан кітабы ерекше маңызға ие. Ол менің адамзат баласына ұсынған ғажайып тартуым. Бұл кітаптың дауысы түмен жылдарға жетеді. Ол тек кітаптың құрметі үшін ғана емес, ол биік таудың таза ауасын айналаға шашқан кітап - адамның шындықтары тым алыста, оның етегінде жатыр; - сондай-ақ бұл өте шүңет ойлы кітап; ол ақиқат өзегіндегі байлықтың терең қабатынан келген, оған тасталған шелек лағыл-гауһарға толып шығады, ондағы қазынаны алсаң таусылмайды, ішсең шөлің қанбайды! Онда ешбір пайғамбардың сәуегейлігі жоқ; онда қорқынышты ауыруда, билеу еркі ырқындағы пастордың дін уағызының қойыртпағы да жоқ; өзін парасат себепсіз жараламас үшін адамзат алдымен Зороастырдың аузынан байсалды пікірлерді тыңдай білуі керек. Ең байсалды пікірлер бұрқасынды дауылдың алғашқы белгісі. Астарланып, сыбырлап айтылған идея дүниені ту-талақай ете алады."
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Қанша тасып-тулағанмен, өзен теңізді толтыра алмайды (Қорқыт ата)
Бұл дәйексөзді бір әрқалай түсіне аламыз. Мысалы, өлім. Адам қанша денсаулығын сақтасада, қауіптерден қорғанса да, ауырулармен күрессе де өлімнен құтыла алмайды. Екінші мысал, адам әлемдегі барлық сұрақтарға жауап табуға ұмтылады, бірақ қанша көп кітаптар оқыса да, немесе зерттеулермен айналысса да, әлемнің барлық сұрақтарына жауабың таба алмайды. Үшінші мысал, қажеттілік, адам өзінің қажеттіліктерін ешқашан да қанағаттандыра алмайды.
№ 6 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Ежелгі Үндінің ортодоксалды және ортодоксалды емес философиялық мектептері
Брахманд дәстүрі тоғыз философиялық мектептен тұрады: алты ортодоксалды мектеп (астика) және ортодоксалды емес (настика).Ортодоксалдыға - миманса, веданта, сахха, йога, няя, вайшешика. Ортодоксалды емес (настика): буддизм, яйнизм, локаят.
Астика - Ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялық мектептер[өңдеу]
Вайшешика - атомистикалық ілімге негізделген мектеп. Мектептің атауы вишеша - ерекшелік деген мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы бүкіл дүниенің пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге көңіл бөледі. Атомның төрт түрлері - жердің, ауаның оттың және судың атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды.
Ньяя - гносеологиялық мектеп. Ол б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) Ньяя- сутр шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген себеп те бар.
Йога - адам психологиясы, түрлену дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. Йога сөзі шоғырлану деген мағына береді, оның негізін қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді.
Миманса - таным мәселесімен айналысты. Ол б.з.д. III ғ. пайда болды. Мимансаның негізі Джайминидің Сутрасында қаланған. Миманса сөзі кейбір проблеманы ойлану және сыни талдау арқылы шешу деген мағынаны білдіреді. Мимансаның пәні - карма немесе рәсім-салт мәселелері. Мимансаның бастапқы мақсаты - ведалық салт-рәсімді сақтау және қорғау. Санкхья - қос реализмді, пуруша мен пракританы қабылдаған философиялық жүйе. Оның негізін қалаған Капила. Санкхья терминінің мағынасы туралы көп болжамдар таралған. Санкхья дегеніміз - сан, танымның объектілерін санау арқылы тану.
Веданта философиялық толғаныс пен талдауға толы бағдар. Веданта идеясы мынандай қағидаға сүйенеді: тұтас және елестеулі дүниенің, күллі нәрсенің түп негізі - Абсолютті шындық, Брахман. Ол -- бөлінбес тұтас біреу. Әр адамның рухани Мені, оның Атманы осы түп негізбен бара-бар.
Настика - Ортодоксалды емес (Веданы мойындамайтын) философиялық мектептер[өңдеу]
Буддизм - Үндістанда б.з.д. VII - Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. Будда термині жарқырау, сергу деген мағынаны білдіреді. Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.
Жайнизм
Жайнизм - б.д.д.. V ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Негізін қалаушы - Махавира. Жайнизм мына идеяларға сүйенді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты - қасірет деп түсінген, өмірден азат болу. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз қылықтарының теріс салдарын осы өмірде жеңуге болады.
2. Карл Поппер: ғылыми тұжырымды демаркациялау және фальсификациялау принциптері
Поппер Карл Раймунд (1902-1994 жж.) - британдық философ.Поппердің көзқарасын 20 ғ. басында физикадағы жаңа теориялар, логикалық позитивизмнің идеялары, кантианшылдықтар Нильсон өзгертті. Өзінің сыншыл рационализм атты философиялық концепциясын неопозитивизімге антитеза ретінде құрастырды: верификацияның орнына демаркацияны; индуктивизімге қарсы болды; демаркацияның әдісі - фальсификация бәрін жоққа келтіру. К. Поппердің, ғылым философияның өкілі ретінде назарын ғылыми білімнің өсу мәселесіне аударады. Бірінші шешім қадамы ретінде ол демаркацияны - ғылымды ғылым еместен ажыратуды ұсынады. Демаркация терминіңПоппер ғылымның шекарасын анықтауға енгізген. Мен ғылым мен ғылым еместің аралығын көрсеткім келді, себебі, ғылым көп жағдайда қателеседі, ал ғылым емес кездейсоқтықта ақиқатқа ұрынуы мүмкін. Демаркация мәселесі бөлу, ажырату ғылымды иррационалды аңыздар мен квазиғылыми құбылыстардан, экзистенциалдық, идеологиялық қатпарлардан босатуға арналған. Бірақ, демаркация кең мағынасында эмпириялық ғылымдарды математика, логика мен метафизикадан бөлу мөлшерлерді іздеу. Демаркация белгісі ақиқатты әлде жалғандық қатынастырға теңделмейді, ол тек ғылымның нақты аймаққа қатысын білдіреді.Индуктивті логика демаркация белгісінің ерекшелігі мен лайықтығын анықтамайды. Поппер айтуынша: демаркация белгісін келісім әлде конвенцияның ұсынуы деп түсіну керек.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Өзіңді-өзің өз бойыңнан биікпін деп ойламау да - биіктік (Ғабит Мүсірепов)
Адам негізінен өзінді қоршаған адамдарға қарағанды кішкене болса да жоғарымын деп есептейді, бірақ шың мәнінде объективті тұрғыдан қайдай екендігін бағаламайды. Егер де адам өзінді дұрыс бағалай алса, бұл адам соның өзінде, өздерің биікпіз деп санайтын адамдардан гөрі жақсырақ болады.
№ 7 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Буддизм философиясы
Буддизм - діни философиялық ілім, Үнді елінде (б.з.б 5-6 ғасырдан кейін), Қытай, Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінде (б.з 2-3 ғасырдан кейін) тараған. Негізін қалаушы Гаутама Будда (Сидхарха Шакьямуни (563-483)). Буддизмнің негізгі идеясы - Орта жол екі жақтың ортасындағы өмір: ләззат пен құмарлық жолы, құмарлықтан арылу - аскеттік жол. Орта жол - тек ортаңғы жол дүниені көрсетіп, білімге әкеліп, екі жолдың ортасымен өтіп адамды тынышталуға, құдіретті білімге, даналыққа нирванаға әкеледі.
Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.
Азаптану.
Азаптанудың себебі.
Азаптанудан босану.
Азаптанудан босануға апаратын жол.
Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындаудың сегіз сатылы жолын атап өтеді:
Шынайы сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;
Тура, әділ ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін қасқа жолды біржолта айқындау;
Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін, қайта дұрыс, рақымды болсын;
Дұрыс істер.Теріс ниетті, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске икемді болу;
Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру;
Дұрыс ой. Ойыңның бағытын саралай отырып, одан, күдікті, күмәнді нәрсені қудалап, жағымдыны жалғастыру;
Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма;
Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру, шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оның тереңдету қабілетін шыңдау.
2. Томас Кунның ғылыми революциялар теориясы
Ғылыми білімнің дамуы мен оның психологиялық пен әлеуметтік реконструкциясы туралы Томас Кун өзінің Ғылыми революцияның құрылымы атты шығармасында жариялаған. Бұл шығармада жеке ғалымның және ғылыми ұжымдардың қызметінің психологиялық пен әлеуметтік факторлары қарастырылған.
Кунның пікірінше, ғылымның дамуы - ол екі кезеңнің бір-бірін ауыстыру процесі - нормалы ғылым және ғылыми революция. Екіншісі ғылымның тарихында біріншіге қарағанды аз кездеседі. Кунның концепциясының әлеуметтік-психологиялық аспекті - ол ғылыми ұжымның өкілдерімен нақты бір парадигманы ұстану, яғни, бұл оның ғылымның әлеуметтік құрылымында алатын орыны, ғалым ретінде қалыптасуындағы ұстанатын принциптері, мейірі мен эстетикалық себептері мен мәнері. Осы факторлар ғылыми ұжымның негізін құрастырады.
Ғылыми революция ұғымы Дағдарыстың кезеңі ұсынылған гипотезалардың біреуі өзінің мәселелерді шеше алатынын, түсініксіз фактілерді түсіндіре алатынын дәлелдегенде бітеді, және осыған байланысты өз жағына ғалымдардың көбісін тартады. Осы парадигмалардың ауысуын, жаңа парадигмаға өтудін Кун ғылыми революция деп атайды. Бұл үрдіс саланы жаңа негіздермен қайта құру, осы саладағы қарапайым теориялық ортақтастыруларды, сондай-ақ парадигманың көптеген әдістері мен қосымшаларын өзгертіп қайта құру үрдісіне ұқсас. Әрбір ғылыми революция әлемнің қазіргі суретін өзгертеді және жаңа заңдылықтарды ашады. Ғылыми революция зерттеулердің тарихи болашағын өзгертеді және ғылыми жұмыстар мен оқулықтардың құрылымына әсер етеді. Осылай, ғылыми революция, парадигмалардың ауысуы ретінде, рационалды-логикалық түрде түсіндірілмейді, өйткені мәселе ғылыми кеңестің мамандануында: кеңесте тапсырманы шешудің құралдары бар, немесе жоқ, сонда кеңес оларды ойлап табады. Ғылыми революция алдыңғы деңгейлерден алынған барлық затты алып тастайды, ғылымның жұмысы жаңадан басталады.
Кунның концепциясында парадигма деген сол ғылыми ұжыммен қолданатын жалпы идеялардың жиынтығы мен методологиялық ұстанымдары. Парадигмаға келесі екі қасиеттер тәрізді: 1. ол ғылыми ұжымның қызметінің негізі болып қабылданады, 2. ол өзгеріс сұрақтарды, яғни зерттеушілерге жол ашады. Парадигма - ол әр ғылымның бастамасы, мақсатқа сай фактілерді іріктеуге және оларды сараптауға бағытталған. Парадигма әлде пәндік матрица келесі маңызды компоненттерден тұрады: 1. мағыналық жалпылау - ол ғылыми топтың мүшелерімен логикалық түрде күмәнсіз және қайшысыз қолданатын пікірлер; 2. парадигманың метафизикалық бөлшектері, мысалы, жылу дегеніміз затты құрастыратын бөлшектердің кинетикалық энергиясы; 3. құңдылықтар, мысалы, болжауға қатысты, сандық болжаулар сапалықтан үстемді болу қажет; 4. жалпы бәрімен қабылданған үлгілер.
Осы компоненттердің барлығы ғылыми ұжымның барлық өкілдерімен білім алу кезеңінде қабылдану керек, олардың ролі кейін нормалы ғылым кезеңінде қызметінде үстемді және негізгіге айналады. Нормалы ғылым кезеңінде Кун фактілерді үш түрге бөледі: 1. Заттың мәнің ашуға арналған фактілер; зерттеу бұл кезде фактілерді анықтау мен кең жағдайларда белгілеуден тұрады; 2. үстемсіз, қызықты емес фактілер, бірақ парадигмалдық теорияны шығарғанда салыстыруға қажетті; 3. парадигмалды теорияны шығаруға үшін керекті эмпириялық жұмыс.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Бір өзенге екі қайтара түсе алмайсың (Гераклит)
Адам дүниеге бір-ақ рет келеді. Сондықтан да адам баласы өмірге келген соң, оны барынша маңызды, мәнді сүруге тырысады. Өмір-өзен дейтін болсақ, адамның өмірі өзеннің ағысы тәрізді бір жерде тұрмайды. Ағысты кері қайтара алмайсың. Дүниеге адам ешуақытта екінші келе алмайды. Сол сияқты мысалы бүгін той жасап, дәл сол тойды аяқталған соң қайта жасауға болмайды. Оған кім келеді, оның қандай қызығы болады? Сол сияқты бүгін түске істеген асыңды, сол күні кешке тағы істеп көр. Ол асқа кімнің тәбеті болады? Сондай-ақ қазір айтқан әңгімеңді сол адамға қайта айтуға болмайды, айтқан күннің өзінде оны тыңдағысы да келмейді.
№ 8 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Ежелгі қытай философиясының негізгі мектептері
Хань дәуіріндегі тарихшы Сьма Тань (б.ж.с.д. 110 ж. қайтыс болған) солардың ішінен алты философиялық бағыттарды атап көрсеткен:
1. Инь және Ян мектебі.
2. Конфуций мектебі немесе әдебиетшілер.
3. Моистер мектебі.
4. Атаулар мектебі.
5. Заңгерлер мектебі.
6. Күш пен жол мектебі (дао цзя).
Осылардың алғашқысы, яғни Инь және Ян мектебі өз бастауын Өзгерістер кітабынан (б.ж.с.д. VII-VII ғасырда) алады. Бұл кезең мифологиялық дүниетанымның тарих сахнасынан көшіп, философиялық көзқарастарға орын босата бастаған кезі болатын.
Конфуций ілімінің ерекшелігі сол, ол адамгершілік мәселелерін бірінші кезекке қойған. Ал рух, аспан денелерінің қозғалу заңдылықтарына еш көңіл бөлмейді. Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білейік, -- деген екен ол. Алайда, көкті пір тұтқандығы ақиқат, көк тәңірісіне құрбандық шалуды оған деген адамдардың көрсеткен құрметі деп түсінген. Кейіннен Қытайдың аспан асты империя деп аталуына да осы ұғым өз әсерін тигізген сыңайлы.
Моизм мектебінің негізін салушы Мо Дидің (б.ж.с.д. 479-391 ж.) баса көңіл аударған негізгі мәселесі әлеуметтік ахлақ болып табылады. Бұл мектептің ілімі Конфуцийге мүлдем қайшы келетін. Өйткені, оның негізінде дерексізденген жалпы сүйіспеншілік жататын. Теориялық іспен айналысу -- бос уақыт өткізумен бірдей. Адамдарға керегі нақтылы дене еңбегі, оның пайдалы нәтижесін, өмір үйлесімділігін көкке тән жігер реттеп тұрады-мыс. Кейіннен Мо Дидің ізбасарлары таным мәселелеріне көңіл бөліп, ұстаздарының қош көрмеген онтологиялық сұрақтарға жауап іздеген көрінеді.
Қартайып қалған кезінде Конфуциймен кездесіп сұхбаттасқан да екен. Лао-цзы өзінің ілімінде, негізінен алғанда, үш қағидаға сүйенеді, олар -- дао, дэ, у-вэй. Дао -- әлемдегі заттар мен құбылыстардың сапасы мен қасиеттері. Дао тек дэ арқылы белгілі болуы мүмкін. У-вэй қағидасы әрекетсіздікті білдіреді. Ол -- даоға кереғар қағида. Дао -- өмірдің қайнар көзі, белсенділіктің үлгісі. Дао -- заттардың өмір сүру заңы цимен бірігіп, әлемнің түпнегізін құрайды. Әлемде барлығы қозғалыста болады, олар үнемі өзгеріп отырады, тіпті, осы өзгерістердің нәтижесінде заттар мен құбылыстар өздерінің қарама-қарсылығына айналып отырады. Айталық, суық жылиды, сұйық қатады, жақсылық жамандыққа айналады, т.т. Сайып келгенде, әділеттілік жеңеді, әлсіздер күшіне енеді, дейді Лао-цзы. Ол үстем таптың өктемдігіне қарсы болды, шектен шыққан ысырапшылдықты жоюға, алғашқы қауымдық өмірге қайта оралуға шақырды.
2. Экзистенциализм философиясы. Серен Къеркегор, Мартин Хайдеггер, Жан Поль Сартр, Альбер Камю
Қазіргі философиядағы ең ықпалды ағымдардың бірі - Экзистенциализм ( existential - латын сөзі, өмір сүру ) философиясы.Ол Батыс Еуропа топырағында екі дүниежүзілік соғыстың арасында қалыптасты. ХХ ғ. Бірінші жартысында ондаған мемлекеттер қатысқан қантөгіске миллиондаған қыршын жастар қаза болып, мыңдаған қалалар, зауыттар мен фабрикалар, ауылдық жерлердегі үйлер қирап, адамзат тағы да варварлық сатыға қайта келгендей болды. Бұл трагедия ойланатын адамдардық санасында өзінің өшпес ізін қалдырып, дүниетанып, оны қайта өзгертуден гөрі, сол қайғылы замандағы адамның өмір сүруіне, оның қайшылықтарға толы дүние тебіренісіне, оның өмірінің мән-мағынасын анықтауға т.с.с. сұрақтарға жете көңіл бөлінуіне жеткізеді.Экзистенциализм -- ХХ ғасырдың бас кезінде пайда болған және болмысты субьект пен обьектінің тікелей бөлінбес тұтастығы ретінде түсіндіруге тырысқан қазіргі заманғы философиядағы иррационалистік бағыт. Экзистенциализм екі түрлі бағытқа бөлінеді, олар: діни экзистенциализм және атеистік экзистенциализм. Діни экзистенциализмнің өкілдеріне: К.Ясперс (1883-1969), Г.Марсель (1889-1973) жатады. Ал атеистік экзистенциалистерге: М.Хайдеггер (1889-1976), Ж.П. Сартр (1905-1980) және А.Камю (1913-1960) жатады.Экзистенция латын тілінен аударғанда өмір сүру, тіршілік дегенді білдіреді. Экзистенциализмде осы өмір сүру, тіршіліктің өзі обьект пен субьетінің тікелей бірлігі ретінде түсіндіріледі, субьектінің сыртқа бағыттылығын, бөгде адында ашықтықты, осы бөгделікке деген қозғалысты білдіреді. Діни экзистенциализмде осы бөгде - құдай деп түсіндіріледі де тұлға өз еркіндігінде осы құдайға қозғалып бағыттанады екен. Атеистік экзистенциализмде осы бөгде - ештеңе еместік деп түсіндіріледі, бұл дегеніміз адам өз еркіндігін жүзеге асыра отырып, өз өзін тудырады. Адамның алдында таңдау тұрады, оны жүзеге асыра отырып адам еркіндікті жасайды. Ол өз таңдауына жауапкершілікпен қарауы керек, ең алдымен өз өзінің алдында және әрдайым осы жауапкершіліктің ауырпашылғын алып жүру де қиын. Өйткені адам өз-өзін тудыра отырып, сонымен қатар басқа адамдар мен әлемді тұтас тудырады. Өзінің шынайы мәнінде адам осы әлемге лақтырылып тасталған ол әрдайым болашақ пен өлімнің алдына бетпе-бет келіп тұрады, өзінің әрекеттеріне жауапкершілік танытатын жағдайда жүреді. Экзистенция қорқыныш ретінде, экзистенциалды үрей шекаралық экзистенциялдық жағдай ретінде көрініс береді және мұнда Камюдың ойынша ең негізгі философиялық мәселе ол өз-өзін өлтіру жөнінде болады. Менің өлуім шындық екенін түсінуім, менің қасіретте болуым, менің күресуім, менің жағдайларға тәуелділігім, менің сөзсіз күнәлілігім - бұлардың барлығы да шекаралық жағдайлар (Ясперс). Экзистенциализм жеке адамдар басқаларға, яғни қоғамдық қатынастарға тәуелді. Экзистенциалистер болмысқа қарама қарсы иемдену ұғымын да қарастырды.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Өзіңді-өзің танып біл (Сократтың ұраны)
Бұл тұжырымдама философияның негізгі пайда болуы себебімен байланысты. Өз өзінді тану, біз осы әлемде не үшін жарағандығымызды табу, адамның басты миссиясы мен мақсатын табу және т.б. сұрақтар философияның басты мәселелері болуп есептеледі. Сократтың бұл дәйексөзі адамды өз-өзін тану ісімен, яғни философиямен айналыс деген мағынаны білдіреді.
№ 9 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Конфуций ілімі - этикалық-әлеуметтік ілім және ерекше мемлекеттік саяси концепция
Қытай мәдениетінің екінші бір қайнар бұлағы -- Конфуций ілімі болып саналады. Оның негізін қалаушы Кун Фуцзы, яғни Кун -- ұстаз. Конфуций б.з.б. 551 жылы шамасында өмірге келген. Бала кезінен-ақ білімге өте құштар болған Ұлы уағызгер көне заман тарихын қызыға оқып, ескі салт-дәстүрлерді өте жақсы көрген. Өмір жолында талай қиындықтарды басынан кешірген Конфуцийдің бойында өзі өмір сүрген ортаға көңілі толмаушылық сезімі белең алды. Ол елдегі бей-берекетсіздіктен құтылу және халықтың тұрмыс-тіршілігін дұрыс жолға қоюдың басты жолы -- ата-бабалар дәстүрлері мен зандарына, көне заман тәртібіне оралу деп санады. Конфуцийдің ойынша, бұл мақсатты жүзеге асыру жолындағы шараларды әрбір адам саналы түрде жүзеге асыруы, өз-өзіне жоғары талаптар қоя білуі және қабылданған ережелер мен канондарды мүлтіксіз орындай білуі шарт, міне, сонда ғана қоғамда келелі өзгерістерді жүзеге асыруға мүмкіндік туады. Бүл қағида -- оның этикалық-әлеуметтік бағдарламасының негізі болып табылады және Қытайдың мәдени-тарихи дамуына ерекше ықпал жасады.Конфуций өз ілімін адамға бағыттаған. Ол -- алғаш рет адамның кісілік тұлғасы туралы ой қозғаған философ. Үлгі тұтуға жарайтын ер адамның адамгершілігі (жэнь), үлкенді сыйлауы (сяо), әдет-ғұрып, дәстүрді құрмет тұту (ли) жоғарғы дәрежеде болуы тиіс. Адам тумысынан жаман болып тумайды, оны жаман да, жақсы да қылатын өскен ортасы. Конфуций мемлекетті де үлкен отбасы деп түсіндірген. Оның ілімі, жалпы алғанда, үстем таптың мүддесін қорғады, құлдықты сөкет көрмеді, сондықтан да ұзақ жылдар бойы мемлекеттік ресми идеологияға айналып, Қытайдағы қоғамдық өмірдің барлық салаларына өз әсерін тигізді.
`''Конфуций ел басқарудың басты мақсаты''' -- халықтың мүддесі деп жариялады. Оның әрбір қағидасын ескере отьірып, ұлы уағызгердің ізбасарлары мемлекеттің үш ең басты элементтерін атап көрсетті, олар: біріншісі -- халық, екіншісі -- құдай, үшіншісі -- әмірші-патша.
2. Психоаналитикалық философия. Зигмунд Фрейдтің бейсаналық туралы ілімі
Психоанализ -- Австрия ғалымы Зигмунд Фрейд қалыптастырған XX ғасыр мәдениетінің барлық саласына зор ықпал еткен психологиялық ілім және психиатрияны емдеу әдіснамасы. З. Фрейд өз зерттеуін бастаған кезде психиатрия ғылымы биологияның ықпалына айырықша ұшырағаны соншылық, психологиялық құыбылыстардың қалыптасуы мен дамуын түсіндіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Көзқарас және философия. Мифология, дін және философияның арақатынасы
Философия дүниегекөзқарастың бір түрі. Дүниегекөзқарас- дүние туралы жалпы пікірлер жиынтығы және адамның әлемдегі орыны жайлы көзқарасы. Тарихи тұрғыда қарайтын болсақ, дүниегекөзқарас үш негізгі типтен тұрады: Мифологиялық, діни, философиялық.
Мифология (гр. Myfos-аңыз, logos-ілім)- әлемді фантастикалық және ақиқат жағдайда түсінетін қоғамдық сананың бір түрі. Мифологиялық туындыларда әлемнің қалыптасуы, жер, адам, тіршілік, өмір және өлім секілді мәселелер көп кездеседі. Мифтің ерекшелігі: табиғат және табиғат құбылыстарына жан бітіру, фантастикалық құдайлардың болуы, олардың қарым-қатынасы, адамзат баласымен араласуы т.б.
Дін- бәрінен жоғары жаратушы күшке және оның қоршаған орта мен адам баласына әсері бар деп есептейтін сенім-нанымға негізделген көзқарас формасы. Діннің мифологияға ұқсастығы бар: Әлемнің пайда болуы, жер бетіндегі тіршілік, адамның іс-әрекеті туралы адамгершілік-этикалық мәселелерді алға қояды. Қоғамды игі істерге шақыруда: мәдениеттің қалыптасуына әсер етуімен қатар адам баласын сыйласымдылыққа, әділеттілікке, төзімділікке тәрбиелеп, өзіндік парыз мәселесін түсіндіруде діннің атқарар маңызы ерекше.
Философия -- дүниегекөзқарастың ғылыми-теориялық түрі. Философиялық көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы- нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігінің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
2. Герменевтика - түсінудің жалпы теориясы. Фридрих Шлейермахер, Вильгельм Дильтей
Герменевтика - гр. һегmeneutikos - түсіндірмелік, талқылаушылық - классикалық түсінікте - мәтіндерге (текст) түсінік беру өнері. Саяси консалтингта да мәтіндерді түсіндіріп, талдауда, адамның немесе әлеуметтік топтың мінезқұлқын талдау технологиясында қолданылады.
Герменевтика ежелгі антикалық дөуірде көне ақындардың (ең алдымен -- Гомердің) шығармаларындағы рәміздерді, таңбаларды, құпиялап айтуларды түсіндіру тәсілі ретінде қалыптасқан. Орта ғасырларда Библиядағы көркем бейнелер мен меңзеп айтуларды түсіндіруге байланысты герменевтиканы діни өкілдер жан-жақты қолданған. Қайта Өрлеу дәуірінде Герменевтика антиктік мәдени мұралардың тілін тірі, сол замандағы мәдени тілге аудару мақсатында пайдаланылған. Ф.Шлейермахер еңбектерінде Герменевтика Қасиетті Жазу мәтіндеріндегі астарлы тілді Жаңаша түсіндіру үшін кеңінен пайдаланылды. Ол үшін догматтар мен рәміздер діндарлық сезімдер болып табылады, дамушы діни тәжірибе сенімінің субстанциясына айналды. Шлейермахер қазіргі философиялық ұғымдарды қолдану тәжірибесі арқылы ескі діни мәтіндерге жаңа мазмұн беруге болады дейді.Неміс ғалымы, (1768 - 1834), Герменевтика трактатының авторы Фридрих Шлейермахер қазіргі герменевтиканың негізін қалаушы деп есептелінеді. Шлейермахер әдісінің ерекшелігі -- бұл логика және риторикалық категорияларды ғана емес, сонымен бірге ішкі логика жолы арқылы туындының санасыз ұғыну түйістіктерін қосу. Басқа неміс ғалымы В. Дильтей Герменевтиканың пайда болуы кітабын жазды, сол кітапта суретшінің рухани өмірі ішкі шынайылығын ұғынуға шақырған. Әдеби герменевтикада өнер туындысын шығармашылық қызметтің бірыңғай өнімі ретінде түсуніге болмайтыны туралы қорытындысы беріледі.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Дүние қу - бір ағын су (Шәкерім Құдайбердіұлы
Жан иелері бұл ағын суда ағып бара жатқан шөп тәрізді болып, ақыры фәни көлге құйылады. Фәни көліміз -- өлім. Осылай сана-сезімі фәни болмыстың деңгейінде болғандар өмірі өліммен аяқталып, жоқ болады. Бірақ тән өлгенмен мәңгілікті жан өлмейді, сондықтан егер адамның көкірек көзі ашылатын болса, онда ол өмірін әрі қарай жалғастырып болмыстың ішкі мақсатына, Түп Иеге қайтуға ұмтылады. Тіршілік көрінісін ағынды сумен, ал адамды сол судың толқынымен арпалысып, ағып бара жатқан қайықтағы жанмен салыстырған әңгімені Л.Н. Толстойдың шығармасынан да кездестіреміз.
№ 2 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Философияның мақсаты мен мәні. Философияның анықтамасының, формаларының және бағыттарының көптүрлілігі
Сократ: Философия -- ойлау арқылы ақиқатқа, білімге жету
Геродот: Философия -- білімді, ақылдылықты сүю
Аристотель: Философия -- ғылымдар негізі.
Философия даналықпен, ақыл-оймен байланысты. Философия терминінің өзі грек тілінен аударғанда phileo -- сүйемін, sophia -- даналық дегенді, басқаш айтсақ, даналыққа құштарлы дегенді білдіреді.
Философияның басы -- таңдану. Сократ Менің білетінім -- мен ештеңе білмеймін дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады. Философиялық білімге еркіндік, тәуелсіздік тән.Философия -- бар болып отырғанды (сущее) тұтас, элементтері бірі-бірімен тыгыз байланысты түрде қарастыратын, оның даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Философия пәнінің зерттейтін сұрақтары: болмыстың өмір сүру жағдайы, материя, оның формалары, сана және санасыздық, адам, оның өмірдегі мәні мен әлемдегі алатын орыны, жан, адамның рухани өмірі, қоғам, табиғат, өркениет, экология, дүниені танып білу, қозғалыс, диалектика және оның заңдары.
Философия -- дүниегекөзқарастың ғылыми-теориялық түрі. Философиялық көзқарас мифологиялық және діни көзқарастан айырмашылығы- нақты ұғымдарға, категорияларға сүйене отырып логикалық ой қорыту ерекшелігінің бар болуы. Философия даму барысында үш кезеңнен өтті: Космоцентризм, теоцентризм, антропоцентризм.
2. Позитивизм: Огюст Конт, Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер
Позитивизм - ғылымда философияға қарсы қоятын, фил. мәселелерді терістейтін, тек арнайы оң ғалымдардың білімін мойындайтын философиялық ағым. Өзінің даму барысында 4 кезеңнен өтті
1.Классикалық позитивизм. 2. Махизм. 3.Ноепозитивизм. Пост-позитивизм.
Позитивизмнің бірінші тарихи формасы Х1Х ғасырдың 30-40 жылдарында етек алды. Оның негізін салушы француз философы О.Конт (1798-1857ж.) болды. Еңбектері: Позитивистік фил. курсы, Позитивистік фил. жалпы шолу. Конт бойынша, ғылымның ісі затты түсіндіріп беруде емес, бейнелеп беруде. Ғылым "Неге?" деген сұраққа жауап беруге дәрменсіз, ол барлық фактіні "Қалай?" деген сұрақтың маңайында өрбітуі тиіс. Тек осы жағдайда ғана ғылым позитивті болалады. Бұл тек ғылымдарға ғана тиісті емес, философияғада қатысты. Философияның оңды міңдеті нақты-ғылыми білімдерді, ғылымдардың рационалды классификациялық негізінде жүйелендіру болып табылады.
Неопозитивизм. Негізгі позитивизм - "дұрыс пікір"деп аталатын ұғым болып дүниеге келді, оның бастамасын салған Огюст Конг (1798 - 1857) және Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер. Бұл философияның арғы түбі Д. Юм мен И. Кантқа тіреледі. Олардың мақсаты ғалымдарды толып жатқан алдын ораған бос ойлардан, былайша айтқанда, философияданазат ету. Олардың пікірінше, әрбір ғылым -- өз алдына философия. Сол ғалымдарды зерттеу қажет. Сөйтіп, революция арқылы үстемдікке қолыжеткен буржуазия бұрын материализм, ғылым үшін күркскен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата ден қойды.
Махизм - 1)тар мағынасында - Австрия физигі және философы Э. Махтың философиялық көзқарасының жиынтығы; 2) кең мағынасында - 20 ғасырдың басында Э. Мах, Р. Авенариус (Швейцария) және олардың шәкірттерінің еңбектерінде, сондай-ақ К. Пирсон (Ұлыбритания) мен П. Дюгемнің (франция) еңбектерінде талданған философия мен ғылыми методологиясындағы субьективтік-идеалистік бағыт.
Позитивизмнің үшінші түрлі - неопозитивизм немесе логикалық позитивизм. Ол XX ғасырдың 20- жылдарында дүниеге келді. Өкілдері: Морис Шлик, Рудольф Канап, Отто Нейрат, Филип Франк, т.б. Бұлар өз ойларын қатаң түрде ғылыми логикаға дүниеге келді. Сондай - ақ, әрбір сөздің мағынасын ашу (Б. Рассел) мәселесі, ақырында, себептілік, қажеттілік, мүмкіндік, бөлшек, т.б. котегориялар проблемасы туындады.
3. Түсіндіріңіз және өз ойыңызды білдіріңіз: Менің білетінім ештеңе білмейтінім (Сократ)
Сократ Менің білетінім -- мен ештеңе білмеймін дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады.
Бір білетінім - өзімнің ештеңе білмейтінім, - дейді Сократ. - Ал мына жұрт бірдеңе білетін сияқты болып жүреді, анығында еш нәрсе білмейді.Сонда өзімнің білмейтіндігімді білетіндіктен мен басқалардан көбірек білетін болып шықтым деген екен. Мен бәрін білемін деген бекер. Өйткені бәрін білемін деген адамның өзінің білмейтіні болады. Дүниенің талай құпиясын ашып, тарихтың талай тағылымын зерттеген ғалымның өзі де кейде қарапайым нәрсені білмеуі мүмкін. Сондықтан мен білемін айтуға болады, бірақ білмейтініміздің көп екенін мойындауымыз керек. Өйткені өмірдің біз білетін де, білмейтін де құпиясы көп. Менің білгенімді ол білмеуі мүмкін немесе оның білетінін мен білмеуім мүмкін. Менің білетінім, ештеңе білмейтінім деген сөздің мағынасы меніңше білемңн деп аз ғана білгеніңмен тоқтап қалмай, білмейтініңді білетіндерден сұрап, үнемі ізденісте жүруге шақыратын сөз болса керек.
№ 3 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Философияның қызметтері: көзқарастық, болжамдық, сыни, рационалдау және жүйелеу
1) көзқарастық -- философиялық көзқарас көзқарастың жоғарғы деңгей болып табылады. Көзқарас -- адамның өзі, қоғам, дүние туралы өзіндік ой-пікірлерінің күрделі құрылымнан тұратын жиынтығы. Оның құрамдас бөліктері ретінде білімді, акыл-ойды, сезімдерді, үміт-ұмтылыстарды наным-сенімдерді, құндылықтарды, күдік-күмәндарды және тағы басқаларды атауға болады. Көзқарастың мифологиялық, діни түрлері белгілі, олардың да адам өміріндегі маңызы ерекше. Бірақ философия ғана жан-жақты, ғылыми, терең, толыққанды көзқарасты қалыптастырады.
2) рациональды жүйелеу -- философия адам тәжірибесін теориялық деңгейде тұжырымдайды, ғылыми емес, қарапайым бақылаулардың және ғылыми танымның нәтижелерін философиялық деңгейде қорытып-сараптайды, дұрыс-бұрысын айырып, белгілі бір жүйеге келтіреді
3) сыни -- философиялық ұғымдар мен категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді;
4) болжам жасау -- философия жеке адамның да, бүкіл қоғамның да болашағын болжауға септігін тигізеді, жаңа көзқарас-идеялардың негізін салады. Әрине, болашақты түгелдей жоспарлау мүмкін емес. Бірақ философияның көмегімен адам өзінің басты мақсаты -- саналы тіршілік етуші адам атына сай өмір сүру сатыларын, өмірлік мақсаттарын, қысқа өмірде қажет болатын негізгі ұстанымдарын жалпы түрде болса да анықтап алады.
5) гуманистік -- философия адамды дүниедегі ең басты құндылық деп таниды. Философия ғылымының көмегімен адам өзін ардақтауды, өзімен бірге өмір сүріп отырған басқа адамдарды бағалауды, өзінің бойында адамшылық қасиеттерді тәрбиелеп-дамытуды үйренеді.
6) практикалық -- неміс философы Гегель философияны өмір көшінен үнемі кеш қалып жүреді деп сынаса да, қазіргі философияның, онымен айналысатын философ мамандардың негізгі мақсат-міндеті оның практикалық сипатын зерттеу болуы деп ойлаймыз. Жан-жағынан адам, өмір, қоғам, дүние, табиғат туралы түсініксіз сұрақтар қаумалап, өмірден, қоғамнан өз орнын таба алмай қиналған қазіргі заман адамына құрғақ теориялар мен шым-шытырық абстракциялардан пайда шамалы, оған өзінің кім екенін, дүниеге келгендегі мақсатын түсіндіріп беретін, алдынан күнбе-күн тосып отырған қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін, бір сөзбен айтсақ, практикалық сипаты бар философия қажет.
2. Эдмунд Гуссерльдің феноменологиясы
Феноменология - алғашқы түйсіну нәтижесін, сана танымын пайымдап ашудың тәжірибесі, батыс философиясына ерекше ықпал еткен субъективтік идеалистік бағыт.
Дүниетаным мәселелерімен айналысқан XX ғ. келесі ағым -феноменология. Негізін қалаған - Эдмунд Гуссерль (1859-1938 жж.). Ойшыл өзінің еңбектерінде Заттардың өзіне қарай!, яғни геккель мен кантқа қарай, деген ұран тастады, өйткені сол кездегі И.Канттың ізбасарлары ғылыми таным жолында шындықты ұғымдар арқылы құруға болады деген көзқараста болды. Екінші жағынан, ол неопозитивистердің шындықтың сезімдік деректердің негізінде тікелей берілгені жөніндегі қағидасына қарсы бағытталған болатын.
Өз заманындағы таным теорияларын сынға алғанда Э.Гуссерль тағы да келесі екі ұғымды бір-біріне қарсы қояды. Олар білім мен пікір. Еуропалық мәдениеттің дағдарысы - осы ұғымдардың айырмашылығын елемегенінде. Пікір дегеніміз бұлдыр, айқын емес білім, ол - жеке мүдденің шеңберімен шектелген таным. Оған ол қарсы ұғым ретінде теория деген грек сөзін қояды, ал оның алғашқы мағынасы - бимүдделі аңлау. Тек қана теорияға бағышталған философия дүниенің универсалдық көкжиегін көре алады, -деп қорытады Э. Гуссерль.
Ойшылдың өз алдына қойған негізгі мақсаты - сананы тазарту, оның адамзат тәжірибесі, тарихи процестен тыс өмір сүретін алғашқы құрылымын анықтау болып табылады. Гуссерльдің феномені - ол бұрынғы классикалық философиядағы басқа терең жатқанды көрсететін сезімдік тәжірибе арқылы берілетін құбылыс емес, ол - өз-өзін ашатын, табатын, тікелей санаға айқын көрінетіннің бәрі. Феноменология - айқындығы тікелей интуиция арқылы көрінетін идеалдық мән-мағынаны зерттейтін ілім. Санадағы феномендер адамға тіл арқылы беріледі. Сонымен қатар оған адамның жан дүниесіндегі тебіреністер, сана арқылы ойланатын заттың мән-мағынасы т.с.с. бәрі де жатады.
Таза сананың іргетасты ерекшелігі - оның интенционалдығы (intentio - латын сөзі, ұмтылу), яғни бірдеңеге әрқашанда бағытталғаны, соның санасы. Қабылдау, еске сақтау, қиялдау, еске түсіру, тілеу, ой формалары т.с.с. бәрінің де заттық мазмұны бар. Интенционалдық сананың құрамдас бөліктерін неше түрлі мән-мағнаға толықтырады.
3. Өз ойынызды білдіріңіз. Неге олай? Ең тамаша ойшылдар философиямен ғасырлар бойы айналысты. Бірақ соған қарамастан, онда бірде-бір дау туғызбайтын пікір жоқ (Дени Дидро)
Бұл жағдайдың қалыптасуынаң себебі - адам баласы бір-біріне жүз пайызға ұқсамайтынына және түрлі деңгейлерде айырмашылық жасайтынына байланысты болып табылады. Бұл айырмашылық адамдардың генетикасынан да, анатомиясынан да, білімінен де, өмір сүру жағдайларынан да, қаражаттың болу болмауынан да және т.б. жағдайларда айқын көрінеді. Философиямен айналысатын ғалымдар мен ойшылдар біз осы дүниеде не үшін жаралғандығымыз туралы, адамзаттыңнегізгі мақсаты туралы және т.б. жағдайлар туралы өздерінің пікірлерін ұсынады. Бірақ, бір адам үшін - бұл сұрақтардың жауабы бақытты болумен байланысты болса, басқа адам үшін - бұл білімді игерумен байланысты болады, үшіншілер үшін бұл сұрақтардың мәні мүлдем жоқ. Нәтижесінде сан алуан пікірлер туындайды, бірақ нақты бір шешім қалыптаспайды. Менің ойымша, адам, тіпті ең ақылды әрі білімді философиялық сұрақтарға нақты әрі дау туғызбайтындай жауап бере алмайды, себебі адам идеалды емес, ол қателерді жасайды және ең бірінші өзінің өмірін ойлайды.
№ 4 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Қазақтардың алғы философиялық дүниетанымының қалыптасуы. Тәңірге, Жер-Суға, Ұмайға сиыну
Көне түріктердің дүниекөзқарастарын біз алғашқы діни сенімдер мен табиғатқа деген сүйіспеншіліктерінен байқай аламыз. Қазақ жерін мекендеген ежелгі тайпалардың бірнеше наным сенімдері (шаманизм, тотемизм, Тәңіршілдік, анимизм, фетишизм) болған. Соның ішінде ежелгі қазақтардың дүниетанымын толықтай ашатын Тәңіршілідік діні еді. Тәңіршілдікте басты құдай - Тәңірі, ол аспан әлемнің жалпы сипатын беруші, жердегі өмір образын қадағалаушы. Тәңіршілдіктегі Құдай өзімен-өзі пайда болған немесе батыстық тілмен айтсақ, өзіне-өзі себеп абсолюттілік емес, ол табиғат құбылысы. Оның барлық әрекеті табиғаттың тылсым күштері арқылы адамға танылып отырады.
Білге қаған мен Күлтегін ескерткіштерінде „Биікте көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаратылған ..." - деп жазылған.
Көне Түркілердің нанымында ерекше орынға ие болған Ұмай ана - үйдің шаңарақтың, ошақтың қамқоршысы, балалардың сүйеушісі, өнердің қолдаушысы. (Тувадағы Ұйық өзенінің бойынан табылған түркі ескерткішінде Ұмай анаға арналған қоштасу сөздері жазылған). Қазақтардың дүниетанымындағы екі құдай да табиғаттың бір бөлшегі ретінде болса, өзі сол табиғат бөлшегіне тәуелді жан ретінде айқындалған.
Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан туындайды. Алтайлық аңызда: "Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді" делінген. Бұл аңызда да матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады.
2. Артур Шопенгауэрдің пессимистік философиясы: әлем - ақыл-ойсыз ерік және соқыр күш
Иррационализмнің көрнекті өкілі Артур Шопенгауэр (1788-1860) - волюнтаризмді негіздеуші. Волюнтаризм - қоршаған дүниедегі басты қозғаушы күш - ерік (воля) деп санайтын философиялық ағым. Дүние ерік және қабылдау ретінде атты шығармасында логиканың жеткілікті негіз заңын тұжырымдады. Онда философия материалистер сияқты объектіге де, идалистер сияқты субъектіге де емес, сананың акті болып табылатын қабылдауға сүйенуі қажет.
- Ерік - абсолютті бастама, барлық мәнді анықтауға және оған ықпал етуге қабілетті идеалды күш;
- Ерік - тіршілік негізінде жатқан космостық күш;
- Ерік сана негізінде жатады және заттардың ең жалпы мәні болып табылады. Әр адманың еркі әрекетерін анықтайтыны сияқты, бүкіл әлемдік ерік - дүниедегі сыртқы құбылыстардың пайда болуы мен заттардың қозғалысына себепші болады;
- өлі табиғаттың да бейсаналық, қалғып жатқан еркі бар;
- дүние - еріктің жүзеге асуы.
Шопенгауэрдің адам тағдыры мәселесінде пессимистік сипатта болды. Адам табиғатқа ғана емес, өзіне-өзі билік ете алу мүмкіндігіне сенбеді. Адам тағдыры бүкіләлемдік хаосы тізбегінде өтеді, бүкіләлемдік қажетілікке бағынышты. Жеке адам еркі қоршаған дүние еркіне бағынышты. Осындай ойларыменол өмір философиясының пайда болуына әсерін тигізді
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Адам көркі - ақыл (Мұхтар Әуезов)
Әр адамның көркі оның сыртқы келбетінен көрінбейді, оның ойлау қабілеті арқылы танылады.
№ 5 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Көне Үнді Ведаларындағы дүние, адам, өмір туралы алғашқы философиялық түсініктер. Ведалардың құрамдас бөліктері
Веда сөзі білім дегенді білдіреді, бірақ бұл ерекше білім: гимндер, дұғалар, құрбандық шалу, садақа беру формулалары. Оларда дүние, адам, адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсініктер бейнеленді. Ведалар 4 бөліктен тұрады:
1. Самхиттер - құдайларға арналған гимндер жинағы; олардың ең көнесі Ригведалар құдайларға арналған 1028 гимннен тұрады;
2. Брахмандар - діни Салт өлеңдер жинағы.
3. Араньяктар - Орман кітаптары - қоғамнан бөлектенушілерге немесе орман кеңістігінде ақиқат пен табиғат туралы ойға берілушілерге арналған ережелер жинағы.
4. Упанишадалар - философиялық мазмұны терең, рационалистік сипаты басым негізгі бөлім, Ведаларды аяқтаушы болғандықтан кейде веданта (Ведалардың соңы) деп аталады.
Б.з.д. II және I мыңжылдықтар аралығында пайда болған, және адамзаттың әдеби ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірі болып табылатын ведалар ежелгі үнді қоғамының рухани мәдениетінің дамуына, оның ішінде философиялық ойдың дамуында үлкен анықтаушы рөлге ие болды. Веда сөзі санскриттен аударғанда білім деген мағынаны береді. Бірақ бұл жай білім емес, ерекше білім. Ведалар әнұрандардан, дұғалардан, дуалардан, құрбандық шалу формулаларынан тұрады. Ведалардың образдық көркем тілімен аса ежелгі діни дүниетаным, адамның өмірі және адамгершілік туралы алғашқы философиялық түсінігі берілген.
2. Фридрих Ницше христиандық құндылықтар туралы. Асқан адам туралы ілім
Ницше - Батыс Еуропада Құдай өлді деп христиан дініне қарсы шығып, сверхчеловек, яғни асқан тұлға туралы ілім жасаған зайырлы философ. Ницше бүкіл Еуропа мәдениетін өзінен бұрын болмаған табандылықпен және әмбебаптылықпен сынады. Ницшенің ойынша, христиандардың рухты өмірден биік қоюы қате, өйткені біз тек мына бар дүниеде ғана өмір сүреміз, сондықтан өміршең, өмірге ырықты, ынталы болғанымыз жөн.
Әйгілі "Übermensch" (Суперман, Бірегей, Асқан адам) ұғымы да осы кітапта тұңғыш рет айтылды. Аталған кітап туралы Ф.Ницше былай деген болатын: "Менің бүкіл кітаптарым ішінде осы Заратуштра солай айтқан кітабы ерекше маңызға ие. Ол менің адамзат баласына ұсынған ғажайып тартуым. Бұл кітаптың дауысы түмен жылдарға жетеді. Ол тек кітаптың құрметі үшін ғана емес, ол биік таудың таза ауасын айналаға шашқан кітап - адамның шындықтары тым алыста, оның етегінде жатыр; - сондай-ақ бұл өте шүңет ойлы кітап; ол ақиқат өзегіндегі байлықтың терең қабатынан келген, оған тасталған шелек лағыл-гауһарға толып шығады, ондағы қазынаны алсаң таусылмайды, ішсең шөлің қанбайды! Онда ешбір пайғамбардың сәуегейлігі жоқ; онда қорқынышты ауыруда, билеу еркі ырқындағы пастордың дін уағызының қойыртпағы да жоқ; өзін парасат себепсіз жараламас үшін адамзат алдымен Зороастырдың аузынан байсалды пікірлерді тыңдай білуі керек. Ең байсалды пікірлер бұрқасынды дауылдың алғашқы белгісі. Астарланып, сыбырлап айтылған идея дүниені ту-талақай ете алады."
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Қанша тасып-тулағанмен, өзен теңізді толтыра алмайды (Қорқыт ата)
Бұл дәйексөзді бір әрқалай түсіне аламыз. Мысалы, өлім. Адам қанша денсаулығын сақтасада, қауіптерден қорғанса да, ауырулармен күрессе де өлімнен құтыла алмайды. Екінші мысал, адам әлемдегі барлық сұрақтарға жауап табуға ұмтылады, бірақ қанша көп кітаптар оқыса да, немесе зерттеулермен айналысса да, әлемнің барлық сұрақтарына жауабың таба алмайды. Үшінші мысал, қажеттілік, адам өзінің қажеттіліктерін ешқашан да қанағаттандыра алмайды.
№ 6 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Ежелгі Үндінің ортодоксалды және ортодоксалды емес философиялық мектептері
Брахманд дәстүрі тоғыз философиялық мектептен тұрады: алты ортодоксалды мектеп (астика) және ортодоксалды емес (настика).Ортодоксалдыға - миманса, веданта, сахха, йога, няя, вайшешика. Ортодоксалды емес (настика): буддизм, яйнизм, локаят.
Астика - Ортодоксалды (Веданы мойындайтын) философиялық мектептер[өңдеу]
Вайшешика - атомистикалық ілімге негізделген мектеп. Мектептің атауы вишеша - ерекшелік деген мағынаны білдіреді. Вайшешик мектебі б. з.д.VI-Vғ.ғ. п.б. Вайшешик философиясы бүкіл дүниенің пайда болуы мен ыдырауын атом ілімі арқылы түсіндіруге көңіл бөледі. Атомның төрт түрлері - жердің, ауаның оттың және судың атомдар байланысы дүниенің тұтастығын құрайды.
Ньяя - гносеологиялық мектеп. Ол б.з.д. III ғ. пайда болған. Ньяя философиясының негізі Готаманың (немесе Гаутаманың) Ньяя- сутр шығармасында қаланған. Ньяя философиясын көбінесе ойлану туралы және сыни талдау туралы ілім деп жатады. Осындай ұйғарымға жетелеген себеп те бар.
Йога - адам психологиясы, түрлену дөңгеленген азат болу ілімі. Йога б.з.д. II ғ. пайда болған. Йога сөзі шоғырлану деген мағына береді, оның негізін қалаушы болып кемеңгер Патанджали есептелінеді.
Миманса - таным мәселесімен айналысты. Ол б.з.д. III ғ. пайда болды. Мимансаның негізі Джайминидің Сутрасында қаланған. Миманса сөзі кейбір проблеманы ойлану және сыни талдау арқылы шешу деген мағынаны білдіреді. Мимансаның пәні - карма немесе рәсім-салт мәселелері. Мимансаның бастапқы мақсаты - ведалық салт-рәсімді сақтау және қорғау. Санкхья - қос реализмді, пуруша мен пракританы қабылдаған философиялық жүйе. Оның негізін қалаған Капила. Санкхья терминінің мағынасы туралы көп болжамдар таралған. Санкхья дегеніміз - сан, танымның объектілерін санау арқылы тану.
Веданта философиялық толғаныс пен талдауға толы бағдар. Веданта идеясы мынандай қағидаға сүйенеді: тұтас және елестеулі дүниенің, күллі нәрсенің түп негізі - Абсолютті шындық, Брахман. Ол -- бөлінбес тұтас біреу. Әр адамның рухани Мені, оның Атманы осы түп негізбен бара-бар.
Настика - Ортодоксалды емес (Веданы мойындамайтын) философиялық мектептер[өңдеу]
Буддизм - Үндістанда б.з.д. VII - Vғ.ғ. шамасында пайда болған. Буддизмнің негізін қалаған Сидхарта Гаутама. Будда термині жарқырау, сергу деген мағынаны білдіреді. Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.
Жайнизм
Жайнизм - б.д.д.. V ғ. діни ағым ретінде қалыптасады. Негізін қалаушы - Махавира. Жайнизм мына идеяларға сүйенді: Адамның жаны, рухы оның тәнінен, дене терісінен нәзік, биік, құдіретті. Оның басты мақсаты - қасірет деп түсінген, өмірден азат болу. Жанның бұрынғы өмірде жасаған келеңсіз қылықтарының теріс салдарын осы өмірде жеңуге болады.
2. Карл Поппер: ғылыми тұжырымды демаркациялау және фальсификациялау принциптері
Поппер Карл Раймунд (1902-1994 жж.) - британдық философ.Поппердің көзқарасын 20 ғ. басында физикадағы жаңа теориялар, логикалық позитивизмнің идеялары, кантианшылдықтар Нильсон өзгертті. Өзінің сыншыл рационализм атты философиялық концепциясын неопозитивизімге антитеза ретінде құрастырды: верификацияның орнына демаркацияны; индуктивизімге қарсы болды; демаркацияның әдісі - фальсификация бәрін жоққа келтіру. К. Поппердің, ғылым философияның өкілі ретінде назарын ғылыми білімнің өсу мәселесіне аударады. Бірінші шешім қадамы ретінде ол демаркацияны - ғылымды ғылым еместен ажыратуды ұсынады. Демаркация терминіңПоппер ғылымның шекарасын анықтауға енгізген. Мен ғылым мен ғылым еместің аралығын көрсеткім келді, себебі, ғылым көп жағдайда қателеседі, ал ғылым емес кездейсоқтықта ақиқатқа ұрынуы мүмкін. Демаркация мәселесі бөлу, ажырату ғылымды иррационалды аңыздар мен квазиғылыми құбылыстардан, экзистенциалдық, идеологиялық қатпарлардан босатуға арналған. Бірақ, демаркация кең мағынасында эмпириялық ғылымдарды математика, логика мен метафизикадан бөлу мөлшерлерді іздеу. Демаркация белгісі ақиқатты әлде жалғандық қатынастырға теңделмейді, ол тек ғылымның нақты аймаққа қатысын білдіреді.Индуктивті логика демаркация белгісінің ерекшелігі мен лайықтығын анықтамайды. Поппер айтуынша: демаркация белгісін келісім әлде конвенцияның ұсынуы деп түсіну керек.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Өзіңді-өзің өз бойыңнан биікпін деп ойламау да - биіктік (Ғабит Мүсірепов)
Адам негізінен өзінді қоршаған адамдарға қарағанды кішкене болса да жоғарымын деп есептейді, бірақ шың мәнінде объективті тұрғыдан қайдай екендігін бағаламайды. Егер де адам өзінді дұрыс бағалай алса, бұл адам соның өзінде, өздерің биікпіз деп санайтын адамдардан гөрі жақсырақ болады.
№ 7 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Буддизм философиясы
Буддизм - діни философиялық ілім, Үнді елінде (б.з.б 5-6 ғасырдан кейін), Қытай, Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінде (б.з 2-3 ғасырдан кейін) тараған. Негізін қалаушы Гаутама Будда (Сидхарха Шакьямуни (563-483)). Буддизмнің негізгі идеясы - Орта жол екі жақтың ортасындағы өмір: ләззат пен құмарлық жолы, құмарлықтан арылу - аскеттік жол. Орта жол - тек ортаңғы жол дүниені көрсетіп, білімге әкеліп, екі жолдың ортасымен өтіп адамды тынышталуға, құдіретті білімге, даналыққа нирванаға әкеледі.
Буддизм ілімінде төрт түрлі ақиқат ілім негізделген.
Азаптану.
Азаптанудың себебі.
Азаптанудан босану.
Азаптанудан босануға апаратын жол.
Будда кейіннен нағыз шындыққа жетудің және нирванаға жақындаудың сегіз сатылы жолын атап өтеді:
Шынайы сенім. Дүние қайғы-қасіретке толы, оны тоқтату үшін ой мен бойдағы құмарлықты басу керек деген Будда сөзіне сену;
Тура, әділ ұмтылу. Өз құмарлығың мен қызбалықты шектейтін қасқа жолды біржолта айқындау;
Шыншыл сөз. Айтпақ сөзіңді мұқият қадағала, ол зұлымдыққа итермейтін, қайта дұрыс, рақымды болсын;
Дұрыс істер.Теріс ниетті, қас қимыл-әрекеттен сақтану, игі іске икемді болу;
Дұрыс өмір. Тіріге зиян келтірмейтін, құрметтеуге тұрарлық өмір сүру;
Дұрыс ой. Ойыңның бағытын саралай отырып, одан, күдікті, күмәнді нәрсені қудалап, жағымдыны жалғастыру;
Ақ ниеттер. Зұлымдықты ойыңа алма;
Тура, дұрыс пайымдау. Ойыңды үнемі және төзімділікпен жаттықтыру, шындыққа жетпек талпынысты өзіңе шоғырландыру, оның тереңдету қабілетін шыңдау.
2. Томас Кунның ғылыми революциялар теориясы
Ғылыми білімнің дамуы мен оның психологиялық пен әлеуметтік реконструкциясы туралы Томас Кун өзінің Ғылыми революцияның құрылымы атты шығармасында жариялаған. Бұл шығармада жеке ғалымның және ғылыми ұжымдардың қызметінің психологиялық пен әлеуметтік факторлары қарастырылған.
Кунның пікірінше, ғылымның дамуы - ол екі кезеңнің бір-бірін ауыстыру процесі - нормалы ғылым және ғылыми революция. Екіншісі ғылымның тарихында біріншіге қарағанды аз кездеседі. Кунның концепциясының әлеуметтік-психологиялық аспекті - ол ғылыми ұжымның өкілдерімен нақты бір парадигманы ұстану, яғни, бұл оның ғылымның әлеуметтік құрылымында алатын орыны, ғалым ретінде қалыптасуындағы ұстанатын принциптері, мейірі мен эстетикалық себептері мен мәнері. Осы факторлар ғылыми ұжымның негізін құрастырады.
Ғылыми революция ұғымы Дағдарыстың кезеңі ұсынылған гипотезалардың біреуі өзінің мәселелерді шеше алатынын, түсініксіз фактілерді түсіндіре алатынын дәлелдегенде бітеді, және осыған байланысты өз жағына ғалымдардың көбісін тартады. Осы парадигмалардың ауысуын, жаңа парадигмаға өтудін Кун ғылыми революция деп атайды. Бұл үрдіс саланы жаңа негіздермен қайта құру, осы саладағы қарапайым теориялық ортақтастыруларды, сондай-ақ парадигманың көптеген әдістері мен қосымшаларын өзгертіп қайта құру үрдісіне ұқсас. Әрбір ғылыми революция әлемнің қазіргі суретін өзгертеді және жаңа заңдылықтарды ашады. Ғылыми революция зерттеулердің тарихи болашағын өзгертеді және ғылыми жұмыстар мен оқулықтардың құрылымына әсер етеді. Осылай, ғылыми революция, парадигмалардың ауысуы ретінде, рационалды-логикалық түрде түсіндірілмейді, өйткені мәселе ғылыми кеңестің мамандануында: кеңесте тапсырманы шешудің құралдары бар, немесе жоқ, сонда кеңес оларды ойлап табады. Ғылыми революция алдыңғы деңгейлерден алынған барлық затты алып тастайды, ғылымның жұмысы жаңадан басталады.
Кунның концепциясында парадигма деген сол ғылыми ұжыммен қолданатын жалпы идеялардың жиынтығы мен методологиялық ұстанымдары. Парадигмаға келесі екі қасиеттер тәрізді: 1. ол ғылыми ұжымның қызметінің негізі болып қабылданады, 2. ол өзгеріс сұрақтарды, яғни зерттеушілерге жол ашады. Парадигма - ол әр ғылымның бастамасы, мақсатқа сай фактілерді іріктеуге және оларды сараптауға бағытталған. Парадигма әлде пәндік матрица келесі маңызды компоненттерден тұрады: 1. мағыналық жалпылау - ол ғылыми топтың мүшелерімен логикалық түрде күмәнсіз және қайшысыз қолданатын пікірлер; 2. парадигманың метафизикалық бөлшектері, мысалы, жылу дегеніміз затты құрастыратын бөлшектердің кинетикалық энергиясы; 3. құңдылықтар, мысалы, болжауға қатысты, сандық болжаулар сапалықтан үстемді болу қажет; 4. жалпы бәрімен қабылданған үлгілер.
Осы компоненттердің барлығы ғылыми ұжымның барлық өкілдерімен білім алу кезеңінде қабылдану керек, олардың ролі кейін нормалы ғылым кезеңінде қызметінде үстемді және негізгіге айналады. Нормалы ғылым кезеңінде Кун фактілерді үш түрге бөледі: 1. Заттың мәнің ашуға арналған фактілер; зерттеу бұл кезде фактілерді анықтау мен кең жағдайларда белгілеуден тұрады; 2. үстемсіз, қызықты емес фактілер, бірақ парадигмалдық теорияны шығарғанда салыстыруға қажетті; 3. парадигмалды теорияны шығаруға үшін керекті эмпириялық жұмыс.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Бір өзенге екі қайтара түсе алмайсың (Гераклит)
Адам дүниеге бір-ақ рет келеді. Сондықтан да адам баласы өмірге келген соң, оны барынша маңызды, мәнді сүруге тырысады. Өмір-өзен дейтін болсақ, адамның өмірі өзеннің ағысы тәрізді бір жерде тұрмайды. Ағысты кері қайтара алмайсың. Дүниеге адам ешуақытта екінші келе алмайды. Сол сияқты мысалы бүгін той жасап, дәл сол тойды аяқталған соң қайта жасауға болмайды. Оған кім келеді, оның қандай қызығы болады? Сол сияқты бүгін түске істеген асыңды, сол күні кешке тағы істеп көр. Ол асқа кімнің тәбеті болады? Сондай-ақ қазір айтқан әңгімеңді сол адамға қайта айтуға болмайды, айтқан күннің өзінде оны тыңдағысы да келмейді.
№ 8 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Ежелгі қытай философиясының негізгі мектептері
Хань дәуіріндегі тарихшы Сьма Тань (б.ж.с.д. 110 ж. қайтыс болған) солардың ішінен алты философиялық бағыттарды атап көрсеткен:
1. Инь және Ян мектебі.
2. Конфуций мектебі немесе әдебиетшілер.
3. Моистер мектебі.
4. Атаулар мектебі.
5. Заңгерлер мектебі.
6. Күш пен жол мектебі (дао цзя).
Осылардың алғашқысы, яғни Инь және Ян мектебі өз бастауын Өзгерістер кітабынан (б.ж.с.д. VII-VII ғасырда) алады. Бұл кезең мифологиялық дүниетанымның тарих сахнасынан көшіп, философиялық көзқарастарға орын босата бастаған кезі болатын.
Конфуций ілімінің ерекшелігі сол, ол адамгершілік мәселелерін бірінші кезекке қойған. Ал рух, аспан денелерінің қозғалу заңдылықтарына еш көңіл бөлмейді. Өмірдің не екенін білмей жатып, өлімнің, рухтың не екенін қайдан білейік, -- деген екен ол. Алайда, көкті пір тұтқандығы ақиқат, көк тәңірісіне құрбандық шалуды оған деген адамдардың көрсеткен құрметі деп түсінген. Кейіннен Қытайдың аспан асты империя деп аталуына да осы ұғым өз әсерін тигізген сыңайлы.
Моизм мектебінің негізін салушы Мо Дидің (б.ж.с.д. 479-391 ж.) баса көңіл аударған негізгі мәселесі әлеуметтік ахлақ болып табылады. Бұл мектептің ілімі Конфуцийге мүлдем қайшы келетін. Өйткені, оның негізінде дерексізденген жалпы сүйіспеншілік жататын. Теориялық іспен айналысу -- бос уақыт өткізумен бірдей. Адамдарға керегі нақтылы дене еңбегі, оның пайдалы нәтижесін, өмір үйлесімділігін көкке тән жігер реттеп тұрады-мыс. Кейіннен Мо Дидің ізбасарлары таным мәселелеріне көңіл бөліп, ұстаздарының қош көрмеген онтологиялық сұрақтарға жауап іздеген көрінеді.
Қартайып қалған кезінде Конфуциймен кездесіп сұхбаттасқан да екен. Лао-цзы өзінің ілімінде, негізінен алғанда, үш қағидаға сүйенеді, олар -- дао, дэ, у-вэй. Дао -- әлемдегі заттар мен құбылыстардың сапасы мен қасиеттері. Дао тек дэ арқылы белгілі болуы мүмкін. У-вэй қағидасы әрекетсіздікті білдіреді. Ол -- даоға кереғар қағида. Дао -- өмірдің қайнар көзі, белсенділіктің үлгісі. Дао -- заттардың өмір сүру заңы цимен бірігіп, әлемнің түпнегізін құрайды. Әлемде барлығы қозғалыста болады, олар үнемі өзгеріп отырады, тіпті, осы өзгерістердің нәтижесінде заттар мен құбылыстар өздерінің қарама-қарсылығына айналып отырады. Айталық, суық жылиды, сұйық қатады, жақсылық жамандыққа айналады, т.т. Сайып келгенде, әділеттілік жеңеді, әлсіздер күшіне енеді, дейді Лао-цзы. Ол үстем таптың өктемдігіне қарсы болды, шектен шыққан ысырапшылдықты жоюға, алғашқы қауымдық өмірге қайта оралуға шақырды.
2. Экзистенциализм философиясы. Серен Къеркегор, Мартин Хайдеггер, Жан Поль Сартр, Альбер Камю
Қазіргі философиядағы ең ықпалды ағымдардың бірі - Экзистенциализм ( existential - латын сөзі, өмір сүру ) философиясы.Ол Батыс Еуропа топырағында екі дүниежүзілік соғыстың арасында қалыптасты. ХХ ғ. Бірінші жартысында ондаған мемлекеттер қатысқан қантөгіске миллиондаған қыршын жастар қаза болып, мыңдаған қалалар, зауыттар мен фабрикалар, ауылдық жерлердегі үйлер қирап, адамзат тағы да варварлық сатыға қайта келгендей болды. Бұл трагедия ойланатын адамдардық санасында өзінің өшпес ізін қалдырып, дүниетанып, оны қайта өзгертуден гөрі, сол қайғылы замандағы адамның өмір сүруіне, оның қайшылықтарға толы дүние тебіренісіне, оның өмірінің мән-мағынасын анықтауға т.с.с. сұрақтарға жете көңіл бөлінуіне жеткізеді.Экзистенциализм -- ХХ ғасырдың бас кезінде пайда болған және болмысты субьект пен обьектінің тікелей бөлінбес тұтастығы ретінде түсіндіруге тырысқан қазіргі заманғы философиядағы иррационалистік бағыт. Экзистенциализм екі түрлі бағытқа бөлінеді, олар: діни экзистенциализм және атеистік экзистенциализм. Діни экзистенциализмнің өкілдеріне: К.Ясперс (1883-1969), Г.Марсель (1889-1973) жатады. Ал атеистік экзистенциалистерге: М.Хайдеггер (1889-1976), Ж.П. Сартр (1905-1980) және А.Камю (1913-1960) жатады.Экзистенция латын тілінен аударғанда өмір сүру, тіршілік дегенді білдіреді. Экзистенциализмде осы өмір сүру, тіршіліктің өзі обьект пен субьетінің тікелей бірлігі ретінде түсіндіріледі, субьектінің сыртқа бағыттылығын, бөгде адында ашықтықты, осы бөгделікке деген қозғалысты білдіреді. Діни экзистенциализмде осы бөгде - құдай деп түсіндіріледі де тұлға өз еркіндігінде осы құдайға қозғалып бағыттанады екен. Атеистік экзистенциализмде осы бөгде - ештеңе еместік деп түсіндіріледі, бұл дегеніміз адам өз еркіндігін жүзеге асыра отырып, өз өзін тудырады. Адамның алдында таңдау тұрады, оны жүзеге асыра отырып адам еркіндікті жасайды. Ол өз таңдауына жауапкершілікпен қарауы керек, ең алдымен өз өзінің алдында және әрдайым осы жауапкершіліктің ауырпашылғын алып жүру де қиын. Өйткені адам өз-өзін тудыра отырып, сонымен қатар басқа адамдар мен әлемді тұтас тудырады. Өзінің шынайы мәнінде адам осы әлемге лақтырылып тасталған ол әрдайым болашақ пен өлімнің алдына бетпе-бет келіп тұрады, өзінің әрекеттеріне жауапкершілік танытатын жағдайда жүреді. Экзистенция қорқыныш ретінде, экзистенциалды үрей шекаралық экзистенциялдық жағдай ретінде көрініс береді және мұнда Камюдың ойынша ең негізгі философиялық мәселе ол өз-өзін өлтіру жөнінде болады. Менің өлуім шындық екенін түсінуім, менің қасіретте болуым, менің күресуім, менің жағдайларға тәуелділігім, менің сөзсіз күнәлілігім - бұлардың барлығы да шекаралық жағдайлар (Ясперс). Экзистенциализм жеке адамдар басқаларға, яғни қоғамдық қатынастарға тәуелді. Экзистенциалистер болмысқа қарама қарсы иемдену ұғымын да қарастырды.
3. Түсіндіріңіз және өз ойынызды білдіріңіз: Өзіңді-өзің танып біл (Сократтың ұраны)
Бұл тұжырымдама философияның негізгі пайда болуы себебімен байланысты. Өз өзінді тану, біз осы әлемде не үшін жарағандығымызды табу, адамның басты миссиясы мен мақсатын табу және т.б. сұрақтар философияның басты мәселелері болуп есептеледі. Сократтың бұл дәйексөзі адамды өз-өзін тану ісімен, яғни философиямен айналыс деген мағынаны білдіреді.
№ 9 ЕМТИХАН БИЛЕТІ
1. Конфуций ілімі - этикалық-әлеуметтік ілім және ерекше мемлекеттік саяси концепция
Қытай мәдениетінің екінші бір қайнар бұлағы -- Конфуций ілімі болып саналады. Оның негізін қалаушы Кун Фуцзы, яғни Кун -- ұстаз. Конфуций б.з.б. 551 жылы шамасында өмірге келген. Бала кезінен-ақ білімге өте құштар болған Ұлы уағызгер көне заман тарихын қызыға оқып, ескі салт-дәстүрлерді өте жақсы көрген. Өмір жолында талай қиындықтарды басынан кешірген Конфуцийдің бойында өзі өмір сүрген ортаға көңілі толмаушылық сезімі белең алды. Ол елдегі бей-берекетсіздіктен құтылу және халықтың тұрмыс-тіршілігін дұрыс жолға қоюдың басты жолы -- ата-бабалар дәстүрлері мен зандарына, көне заман тәртібіне оралу деп санады. Конфуцийдің ойынша, бұл мақсатты жүзеге асыру жолындағы шараларды әрбір адам саналы түрде жүзеге асыруы, өз-өзіне жоғары талаптар қоя білуі және қабылданған ережелер мен канондарды мүлтіксіз орындай білуі шарт, міне, сонда ғана қоғамда келелі өзгерістерді жүзеге асыруға мүмкіндік туады. Бүл қағида -- оның этикалық-әлеуметтік бағдарламасының негізі болып табылады және Қытайдың мәдени-тарихи дамуына ерекше ықпал жасады.Конфуций өз ілімін адамға бағыттаған. Ол -- алғаш рет адамның кісілік тұлғасы туралы ой қозғаған философ. Үлгі тұтуға жарайтын ер адамның адамгершілігі (жэнь), үлкенді сыйлауы (сяо), әдет-ғұрып, дәстүрді құрмет тұту (ли) жоғарғы дәрежеде болуы тиіс. Адам тумысынан жаман болып тумайды, оны жаман да, жақсы да қылатын өскен ортасы. Конфуций мемлекетті де үлкен отбасы деп түсіндірген. Оның ілімі, жалпы алғанда, үстем таптың мүддесін қорғады, құлдықты сөкет көрмеді, сондықтан да ұзақ жылдар бойы мемлекеттік ресми идеологияға айналып, Қытайдағы қоғамдық өмірдің барлық салаларына өз әсерін тигізді.
`''Конфуций ел басқарудың басты мақсаты''' -- халықтың мүддесі деп жариялады. Оның әрбір қағидасын ескере отьірып, ұлы уағызгердің ізбасарлары мемлекеттің үш ең басты элементтерін атап көрсетті, олар: біріншісі -- халық, екіншісі -- құдай, үшіншісі -- әмірші-патша.
2. Психоаналитикалық философия. Зигмунд Фрейдтің бейсаналық туралы ілімі
Психоанализ -- Австрия ғалымы Зигмунд Фрейд қалыптастырған XX ғасыр мәдениетінің барлық саласына зор ықпал еткен психологиялық ілім және психиатрияны емдеу әдіснамасы. З. Фрейд өз зерттеуін бастаған кезде психиатрия ғылымы биологияның ықпалына айырықша ұшырағаны соншылық, психологиялық құыбылыстардың қалыптасуы мен дамуын түсіндіру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz