Діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуі
Шет елдік зайырлы мемлекеттердегі діни ұстаным
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
I ЗАЙЫРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Зайырлық түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Мемлекет және дін қатынастарының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
23
II МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАЙЫРЛЫҚ ПРИНЦИПІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
2.1 Шет елдердің конституциялық жүйесіндегі зайырлы мемлекет принциптерің іске асыру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
2.2 Батыс Еуропа және ТМД елдеріндегі діни саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста зайырлық ұғымы және оның даму тарихы, мемлекеттік басқару жүйесіндегі зайырлық принципі мен Батыс Еуропа және ТМД елдеріндегі діни саясат кеңінен қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабы 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары - делінген. Мемлекетіміздің басты қазынасы - адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары болғандықтан азаматтарымыздың өзі қалаған дінге сенуі конституциялық құқықтарының қатарынан табылады. Ата заңымызға сәйкес азаматтарымызды тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тіліне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты, сондай-ақ басқа да жағдаяттар бойынша кемсiтуге тыйым салынған. Ата Заңымыздағы осы айтылған қағидалар мемлекетіміздің зайырлы сипатта екендігінің басты нышандары.Еліміздің зайырлылығы мемлекеттік билік органдарының діни наным-сенімге көзқарасын айқындайды. Зайырлы мемлекетте мемлекеттік билік дін және діни бірлестіктерден бөлінген. Мемлекет дін ісіне, ал дін және діни бірлестіктер мемлекет ісі мен саясатқа араласпайды. Діннің зайырлы мемлекеттегі көрінісі Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Заңында айқын көрсетілген. Бұл Заңның 3-бабының 1-тармағында мемлекеттің дін мен діни бірлестіктерден бөлінгендігі баяндалады. Бұған қоса, аталған Заңда діни бірлестіктер және Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматығы жоқ адамдар дінге көзқарасына қарамастан заң алдында тең екендігі, ешбір дін мемлекеттік немесе міндетті дін ретінде белгіленбейтіндігі мәлімделген.Зайырлы мемлекет ұғымының түп-тамыры діни құқық тұрғысынан адамсүйгіштік құқығын басшылыққа алуда жатыр. Адам және адамның өмірінің құндылығы ғасырлар тереңінен зайырлы және құқықтық мемлекет құруға деген талпынысты туындатты. Зайырлы мемлекет - діни наным-сенімді адам болмысына тән қажеттіліктердің бірі ретінде қарастырып, құқықтық нормаларды басшылыққа алады. Зайырлы мемлекетте діни құқық емес, адамның дінге деген құқығы әлеуметтік заңдылықтар шеңберінде қарастырылады. Мемлекеттің зайырлы немесе теократиялық үлгілерінің қайсысы дұрыс екендігі жайлы пікірталас туындағанда кейбір азаматтар зайырлы мемлекетте адам құқықтары басты орынға қойылатындығына көңіл аудармай жатады. Құқықтық мемлекет құрудың маңыздылығы еліміздің барлық азаматтарының діни сеніміне қарамастан заң алдындағы теңдігінен көрінеді. Оған азаматтарымыздың өз діни нанымдары себебінен Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген міндеттерін атқарудан бас тартуға құқығының жоқтығы дәлел. Зайырлы мемлекетте азаматтық құқық пен заң алдындағы теңдік маңызға ие. Өйткені, бүгінгі таңда елімізде теріс пиғылды діни топтардың (әсіресе ислами теріс пиғылды топтар) теократиялық немесе клерикалды мемлекет құруға деген талпынысы зайырлылықпен тығыз байланыстағы құқықтық мәселелеріне, адамсүйгіштікке нұқсан келтіруі мүмкін.заирлыМемлекеттің зайырлы сипаты дінді жоққа шығару болып табылмайды. Зайырлылық адамның діни сенімге бостандығын мойындап, діндарлықты адам болмысына тән сипат ретінде айқындайды. Бүгінгі еліміздегі зайырлылық адами құндылықтарды басты орынға қоюдан, ар-ұжданы мен сенім бостандығын еркін ұстануды заң тұрғысынан қарастыруынан көрінеді. Зайырлы мемлекет діни таным құндылықтарын мойындап, мемлекетке зияны тимейтіндей қалыпта діни сенімнен адам болмысына жағымды әсерлерді алуға шақырады. Зайырлылық діңгегі - мемлекет тарапынан дінді адамзаттың асылы құндылығы ретінде мойындауға, оның қоғам мен мемлекет өміріндегі рөлімен есептесуге тіреледі. Зайырлылық - азаматтарымыздың таңдау еркіндігі мен рухани ізденістің көптүрлілігін мойындау, ой-сананың сан салалы ізденіске бағытталғандығы мен діни тәжірбиенің деңгейлеріне назар салу. Дүниетанымның көптүрлілігі зайырлы мемлекетте құқық негізінде ретке келтіріліп отырады.Зайырлы мемлекетте азаматтың дінге қатыстылығын мемлекет тарапынан басқару болмайды және бала тәрбиелеу барысында ата-аналар өзінің діни наным-сеніміне байланысты баланы оның құқықтарын ескере отыра тәрбиелеуі құпталады. Мемлекет басқару органдарының, өзге де мемлекеттік ұйымдардың және жергілікті өзін-өзі басқару мекемелерінің құзыретін діни бірлестіктерге артпайды және діни бірлестіктің қызметіне мемлекет заңдарына қайшы келмеген жағдайда араласпайды. Бұған қоса мемлекет білім берудің зайырлы үлгісін қамтамасыз етіп, білім беру мекемелерін толықтай қамсыздандырады. Зайырлы мемлекетте мемлекеттік органдардың қызметі мен қызметкерлерінің ұстанымы әлеуметтік ортада діни сипат пен рәсімде бейнеленбеуі қажет. Тиісінше мемлекеттік орган өкілдері ресми сипаттағы діннің жоралғыларын өткізуге құқығы жоқ болып табылады. Құзырлы орган өкілдері мен билік өкілдері және әскери адамдар өз құзыретін қандай да бір дін мен діни бірлестікке жағымды не жағымсыз көзқарасты қалыптастыру үшін қолдануға тыйым салынады. Жоғарыдағы айтылған мәселелерден өзге, мемлекет діни бірлестіктердің қызметіне құқықтық тұрғыдан қорғауды қамтамасыз етеді.Мемлекет діни бірлестіктермен зайырлы мемлекеттегіден өзге қарым-қатынаста да болуы мүмкін. Бұл жоғарыда ескеріліп өткен теократиялық және клерикалды мемлекет үлгілері. Тарихтан мемлекеттік биліктің діннің, дін қызметкерлерінің қолында болғандығы және мемлекеттік биліктің осы дін догмаларына сәйкес құрылғандығы белгілі. Біз бұл билік түрін теократиялық билік (грек. theos - құдай және kratos - билік) деп атаймыз. Жаңа тарихта теократиялық билік үлгісіндегі елдер XX ғасырдың бірінші жартысына дейін Монголия мен Тибетте болды. Бүгінгі таңда құбылыс ретінде теократиялық мемлекет Рим Папасы билік ететін Ватикан мен Ислам құқығын басшылыққа алатын бірер араб мемлекеттері болып отыр. Теократиялық мемлекетте адам құқығы Құдайға бағытталған қызмет негізінде қызмет ету құқығына сәйкес келсе, зайырлы мемлекетте адамның құқығы оның дінге сену немесе сенбеу дәрежесінен тәуелсіз болады. Теократиялық мемлекет дегенде бірақ клерикалды мемлекетті қарастырмаймыз. Өйткені, теократиялық мемлекетте мемлекеттік билік діннің немесе діни бірлестіктің қолында болса, клерикалды мемлекетте дін мемлекетпен бірікпеген, бірақ мемлекеттің кейбір құзыретіне, әлеуметтік, саяси өмірге әсер етіп, сот және білім беру салаларындаа маңызға ие. Бұндай мемлекеттің мысалы ретінде Иранды қарастыруға болады.Жалпы батыстын көптеген мемлекеттерінде зайырлылық дін мен діни бірлестіктерді мемлекеттік институттар ретінде емес, әлеуметтік өмірдің институттары, қоғамдық ұйымдар және олардың бөлімдері ретінде қарастыру байқалады. Бұндай мемлекетте әртүрлі конфессиялар арасында теңдік орнап, заң шеңберінде діни бірлестіктер қызметіне еркіндік берілген. Зайырлы мемлекетте атқарушы билік азаматтардың діни бірлестікпен қарым-қатынасына араласпаса, діни бірлестіктер мемлекеттің істеріне, саясатқа, жергілікті өзін-өзі басқару салаларына араласпайды және мемлекеттің зайырлы кейпін мойындайды.
Қазіргі заманда дінді мемлекеттік деген мәртебеге көтерген елдер көп болмаса да, олардың жалпы қатары бар екенін, тіпті кейбіреулерінің біршама ықпалды елдер екенін айта кету керек. Мәселен, әлемдегі Иран Ислам Республикасы, Пәкістан Ислам Республикасы, Сауд Арабиясы Корольдігі, Ватикан сияқты елдерде діндер өздерінің қызметін мемлекеттік ресмиленген құқықтық деңгейде атқаруда. Дегенмен, әлемдегі өркениетті елдердің көбісі өздерін зайырлы мемлекеттерміз деп жарялаған және олар өздерінің заң жүйесінде азаматтық құқықтарды негізгі басымдылық ретінде бекіткен. Осындай мемлекеттердің ішінде егеменді Қазақстан Республикасы да бар және ол өзін қазіргі замандағы, өркениетті, демократия жолын ұстанған зайырлы мемлекеттер қатарына қосады, сонымен қатар ол барлық діндерді және діншілдердің құқықтарын, көзқарастарын сыйлайтынын жария еткені де баршаға мәлім.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан - 2050 Стратегиясында еліміз бен өңіріміз үшін он негізгі сын- қатерді бөліп көрсеткен. Бірінші сын-қатер - тарихи уақыттың жеделдеуі. Тарихи уақыт аса жеделдей түсуде. Әлем қарқынды түрде өзгеруде және болып жатқан өзгерістердің жылдамдығы адамды таң қалдырады. Зайырлы мемлекеттегі діннің орны туралы, алдағы уақытта жұмысымыздың қандай бағытта жүргізуіміз керек? - деген сұрақтар дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты - зайырлы мемлекеттің, сондай-ақ зайырлы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік және муниципалды оқу орындарының мазмұны мен маңызды белгілерін конституциялық-құқықтық базасын зерттеу.
зайырлы мемлекеттік қызметтің мазмұны мен маңызды белгілерін зерттеу;
зайырлы мемлекетті өзінің көп өлшемді табиғаты бойынша конституциялық және құқықтық зерттеу, зайырлы мемлекеттің негізгі белгілерін анықтау және зерттеу;
зайырлы мемлекеттің даму процестерін, зайырлы мемлекетті құқықтық қамтамасыз етудің қалыптасуы мен даму динамикасын және оның конституциялық құқықты түсінуін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу тақырыбының өзектілігін ашуға орай зерттеуде салыстырмалы, тарихилық, типологиялық әдістерін, бірқатар авторлардың еңбектерін қолдандық. Сонымен қатар, салыстырмалы, жүйелік қағидаларына сай мемлекет және дін қатынасының ерекшеліктері мен ұқсастық қырларын талдау және топтау әдістері де қолданылады.
Зерттеудің нысаны. Шет елдік зайырлы мемлекеттер.
Зерттеудің пәні. Діни саясат.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін. Диплом тақырыбы тарих, философия ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, сілтеме және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 67 бет.
I ЗАЙЫРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Зайырлық түсінігі және түрлері
Дін - мемлекеттік саясаттағы, сондай-ақ қазақстандықтардың рухани өмірі мен мәдениетіндегі аса маңызды факторлардың бірі. Дін мәселесіндегі тарихи факторлардың қазіргі таңдағы әсері еліміздегі діни ахуалдың ерекшеліктерін нақты көрсетеді. Қазіргі кезде елімізде қалыптасып үлгерген ішкі саяси тұрақтылықтың алдағы уақытта да берік орнығуы көп жағдайларда мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың бірлесіп атқаратын жұмыстарына байланысты. Еліміздің тәуелсіздік тарихындағы алғашқы кезеңдер ел экономикасын өркендетуге жұмсалса, бүгінгі таңдағы жұмыстар негізінен саяси құндылықтарды барынша дамытуға бағытталуда.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзін зайырлы, құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады делінген. Конституциялық негіздегі зайырлы ұғымы мемлекеттің барлық салаларда, соның ішінде дін саласында да ашық, айқын саясат ұстанатынын, азаматтардың ар-ождан бостандығын қамтамасыз ететінін, дін мен мемлекеттік саясатты араластырмайтынын білдіреді [1].
Заманауи мағынадағы зайырлылық қағидасы Еуропада пайда болған. Дегенмен, бүгінгі дамыған мемлекеттерде зайырлылықтың жүзеге асырылуы деңгейі әртүрлі. Жалпы айтқанда, зайырлылық мемлекет билігін діни тап өкілдеріне бермеу дегенді білдіреді, яғни, зайырлылық дегеніміз дінсіздік немесе дінді жек көрушілік емес. Жалпы зайырлылық тарихына қысқаша тоқтала кететін болсақ, зайырлылықтың отаны Франция болып саналады. Дегенмен діннің мемлекеттен бөлінуі Ежелгі Антикада байқалған. Жалпы батыста зайырлылық ұғымы екі бағытта дамыды:
1. Француздық және американдық бағыт.
2. Солтүстік Герман және Англо-саксондық бағыт.
Зайырлылық - көне Еуропада бір мағына беретін термин болғанымен, латын тарихының жалғасы болып табылатын елдерде (Жерорта теңізі жағалауындағы Рим империясы территориясында пайда болған елдер Италия, Франция т.б.) зайырлылық деп аталса, ал протестанттық мәдениетін сіңірген Герман, Англо-саксондық елдерде (Германия, Ұлыбритания, АҚШ т.б.) секуляризм ретінде қабылдаған.
Зайырлылық деген сөздің мағынасы - дін мемлекеттен бөлек дегенді білдіреді. Зайырлылық - ар-ождан бостандығы және төзімділік сынды ұғымдармен тығыз байланысты. Зайырлылық ұғымы мемлекеттің дінге деген ұстанымының демократиялық сипатта екендігін танытады [2].
Жалпы зайырлылық ұғымына анықтама берген француз философы және филологы, позитивизмнің өкілі Огюст Конттың шәкірті Эмиль Литтре. Ол: Барлық культтерге бейтарап қарайтын, діни басшылықтан тәуелсіз және кез келген теологиялық тұжырымдамадан азат болып табылатын мемлекеттің белгісі деп тұжырымдады. Жалпы, қазіргі уақытта дүние жүзіндегі зайырлылық үлгілерін шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады.
Біріншісі - қатаң болып саналатын, дінді қоғамдық өмір саласынан тысқары ұстауға тырысатын франциялық зайырлылық үлгісі болса, екінішісі - жұмсақ болып саналатын, әрбір азаматқа ұстанатын діни-наным сенімдеріне сәйкес, жеке және қоғамдық өмір салаларында өмір сүруіне жағдай жасайтын және діндердің қоғамдық өмір саласына араласуына тосқауыл қоймайтын англо-саксондық үлгісі.
Жаһандық деңгейде болып жатқан үрдістерді, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы соңғы жетістіктерді және еліміздің ішкі әрі сыртқы саясаттағы ұстанымдарын назарға ала отырып, Қазақстан үшін зайырлылықтың жұмсақ үлгісі ең дұрыс таңдау болатыны анық.
Жалпы әлемдік қауымдастықта зайырлылықтың үш түрлі үлгісі қалыптасқан:
▪ Зайырлылықтың бірінші үлгісі - секуляристік (атеистік) үлгі. Оның көрнекі мысалы халқымыз бастан өткерген кеңестік режимді орнықтырған КСРО болып табылады. ҚХР да бүгінге дейін осы үлгіні пайдалануда.
▪ Зайырлылықтың екінші үлгісі - сепаратистік үлгі. Бұл үлгі діни қауымдастықтардың мемлекеттен бөлінгенін және заңнамада қандай да бір діннің немесе конфессияның ерекше құқыққа ие болмайтынын негізге алады.
▪ Зайырлылықтың үшінші үлгісі - таңдамалы негіздегі үлгі. Бұл үлгі қоғам үшін ерекше құнды болып табылатын, конституциялық деңгейде анықталатын діни басымдықтарды басты тірек етеді.
Жоғарыда айтылып кеткендей зайырлылықтың бірінші үлгісі - секуляристік (атеистік) үлгі. Қазақстан КСРО кезеңінде зайырлықтың секуляристік үлгісін бастан кешірді. Қазақстан қазіргі таңда зайырлылықтың сепаратистік үлгісін ұстанады. Бұл үлгі діни қауымдастықтардың мемлекеттен бөлінгенін және заңнамада қандай да бір діннің немесе конфессияның ерекше құқыққа ие болмайтынын негізге алады.
Ал таңдамалы үлгі бойынша мемлекет құрушы және мәдениет құрушы дін, дәстүрлі немесе тарихи дін, басым көпшілік ұстанатын дін секілді бірнеше ерекше мәртебелерді анықтау арқылы таңдау жасалады. Ерекше мәртебеге ие діндер қосымша ерекше құқықтарды иеленеді және ең алдымен азаматтық қоғамның барлық салаларында - білім, мәдениет, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, қарулы күштер, бұқаралық ақпарат құралдары салаларында кез келген діни қызметті жүзеге асыру құқығын иеленеді. Батыс Еуропаның көптеген елдері осы таңдамалы үлгі негізіндегі заңнаманы қолданады. Зайырлылықтың сепаратистік үлгісі АҚШ, Нидерланды секілді жекелеген елдерде ғана қолданылады [3, 17 б.].
Қазақстан Республикасында мемлекеттің зайырлылығын көрсететін мемлекет пен діни бірлестіктер арасындағы қарым-қатынастарды реттеудің бірнеше формалары қалыптасқан немесе мемлекеттің діни қатынастарды бірізділікке түсірудің бірыңғай бағдарламасы қамтамасыз етілген және табысты түрде іске асырылуда.
Зайырлы мемлекет дегеніміз - дін биліктен бөлінген және азаматтық, діни емес нормалар негізінде реттелетін құрылымы бар мемлекет; мемлекеттік органдардың шешімдері діни негіздемеге ие бола алмайды.
"Қазіргі уақытта ғылымда қандай да бір ресми мемлекеттік дін жоқ екендігі туралы түсінік басым болып отыр. Яғни, діндердің ешқайсысы мемлекетке міндетті немесе бағынышты болып табылмайды. Соған орай, зайырлы мемлекеттер мемлекет пен шіркеу арасында байланыс жоқ және бір-бірінің жұмыстарына араласа алмайды деп есептейді" [5, 48 б.]
Зайырлы мемлекеттің заңнамасы діни нормаларға (толық немесе жартылай) сәйкес келуі мүмкін; "Зайырлылық" діни қағидалардағы қарама-қайшылықтардың орын алуынан емес, керісінше олардың бостандығымен айқындалады. Мысалы, түсік жасауға тыйым салу зайырлы шешім болып табылады, егер бұл діни алғышарттар емес, жалпыгуманистикалық көзқараспен (дәлірек айтқанда -- медико-биологиялық мақсаттылықпен) негізделген болса.
Зайырлы мемлекетте әрбір адам діни институттарға жүгінбей-ақ өмір сүруге құқылы. Мысалы, мемлекеттің оған сай артықшылығы неке қию және сот төрелігін жүзеге асыру деген сияқты дүниелер. Зайырлы мемлекетте заң барлық дін өкілдеріне ортақ.
Мұсылман елдерінің көпшілігі зайырлы мемлекеттің критерийлеріне сай келмейді. Иран мен Сауд Арабиясы ресми түрде теократиялық мемлекет болып табылады [4, 87 б.], көптеген араб елдерінің конституцияларында олардың заңдары Құран мен шариғатқа негізделген, құру діни форманың жалғыз мүмкіндігі. Соңғы жылдары Малайзияда зайырлы мемлекеттен қашу орын алып отыр (мұсылмандардың діни істерін талқылайтын полиция пайда болды). Мұсылман халқы басым елдерден, Түркия, Қазақстан, Қырғызстан мен Әзірбайжан зайырлы мемлекет болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттің мемлекеттік діні бар бола тұра өзін зайырлы (Англия, Дания, Египет, Тунис, Бангладеш және т.б.) деп жариялайтын жағдайлар да кездеседі.
Израильде де - дін толығымен мемлекеттен бөлінген емес.
Зайырлылық дінді мемлекеттен немесе қоғамнан аластатуды білдірмейді. Ол - қоғамдық-саяси билікті ұйымдастырудың негізгі нысаны ретінде мемлекеттің рөлін сақтай отырып, мемлекет пен діни ұйымдардың ара-жігін ажыратуға ықпал етеді.
Әлеуметтік ғылымда зайырлы және зайырлы емес мемлекеттердің әр түрлі негіздер бойынша типологиясы көрсетілген. Зайырлы мемлекеттерді жіктеу критерийлері:
1) мемлекет пен діни ұйымдар әріптестігінің болуы
2) діннің мемлекеттің құқықтық жүйесіне әсер ету дәрежесі. Бұл өлшемдер зайырлы мемлекеттердің 4 түрін бөлуге мүмкіндік береді: преференциалдық, эквипотенциалды (мемлекет - діни ұйымдарды мемлекеттік өмірден барынша оқшаулауға ұмтылады), контаминациялық, идентификациялық (мемлекеттің діни ұйымдармен ынтымақтастығы).
Қазіргі уақытта пайда болған зайырлы мемлекеттің түрлері қоғам дамуының нәтижесі болып табылады.Зайырлы мемлекеттің белгілі бір түрін қалыптастыру қоғамдық динамиканың нақты тарихи, саяси, мәдени және өзге де ерекшеліктеріне байланысты.
Тарих басқа елдердің дамуымен, халықаралық саясат пен экономиканың өзгерістерімен байланысты. Рухани сала үшін ең маңызды адамзат, идеалға ұмтылу оның бүкіл тарихы. Барлық болып жатқан өзгерістерді бақылай отырып әлемде, XXI ғасырда дін айтарлықтай рөл ойнайды. XX ғасырда. Өзара іс-қимыл нысандары мен әдістерінен мемлекеттің діни бірлестіктермен қазіргі уақытта өте көп нәрсе байланысты: мемлекеттер ішіндегі және әлемдегі қауіпсіздік, діни негіздегі қақтығыстардың болмауы, адамдарды діни белгісі бойынша қудалау және т.б.
Ресейдегі мемлекет пен бірлестіктердің өзара іс-қимылынің негізін жақсы түсіну, оның перспективаларын бағалау үшін шет елдің тәжірибесіне жүгінеміз. Кейбір дамыған және дамушы елдерді, яғни түпсіз Оңтүстік пен алтын миллиард сияқты елдерге талдау жүргізіп көреміз. Әр типтің артықшылығы мен кемшіліктерін анықтау үшін мемлекеттердің типологиясын діни бірлестіктермен өзара әрекеттесуіне қарай бөлуге тырысамыз.
Бұл тақырып әлемдік тұрақсыздық жағдайында ерекше өзектілікке ие. Егер Таяу Шығыс пен Африка елдерінде билікке қиян түбегейлі қарайтын исламшылдар келсе, христиан және ислам қауымдастығында өзара қарама-қайшы қақтығыстар тудыруы, бұл өз кезегінде басқа мемлекеттерді арандатып, конфессиялық қақтығыстарды тудырады.
Саясаткерлер, дінді қандайда бір меркантилді немесе саяси экономикалық құрал ретінде, немесе саяси мақсатқа пайдалану, қиын әрі көп-қырлылықты дін ұсынатынын түсінбейді.
Діни негіздегі кез келген жанжал - бұл өте теріс құбылыс, тіпті бұл кім бүгін тиімді, өздері зардап шегуі мүмкін. Мысалы, 2012 жылдың басынан бері Ауғанстандағы америка әскерлерінің жағдайы, Құранның бірнеше даналарын өртегеннен кейін нашарлады.
Мемлекеттің өзара іс-қимыл деңгейі діни бірлестіктермен анықталадыконституциялық негіздері, ерекшеліктері мен қоғамдағы рухани және құқықтық мәдениеттің тереңдігі, онда басым болатын дін және мемлекеттің дамуына ықпал еткен дін үлкен дәрежеде.
Мемлекеттік-конфессиялық өзара іс-қимыл критерийі бойынша келесілерді атап өтуге болады: мемлекет түрлері: теократиялық, мемлекеттік діні бар мамлекет, зайырлы және атеистік. Әрбір түрін қарастырайық.
Мемлекет теократиялық түрі орта ғасырларда дамыды. Бүгін, секулярлы ескере әлемдегі процестер, өте аз мөлшерде мемлекеттер теократиялық болып табылады. Теократиялық мемлекеттердің екі түрі бар - бұл теократиялық монархия (Ватикан, Сауд Аравия) және теократия Республикасы (мысалы, Иран Ислам Республикасы)" [6, 47 б.].
Бұл жағдайда мемлекеттің діни бірлестіктермен өзара іс-қимылы туралы айтуға болмайды, өйткені мемлекеттің өзі Діни болып табылады. Мұндай мемлекеттің ерекшелігі бұл жоғары лауазымдық тұлға онда біріктіреді функциялары зайырлы және діни билік, барлық құқық жүйесі діни принциптерге негізделген, ал мемлекет діни мақсаттарды іске асыру үшін құрылды.
Мысалы, мемлекет басшысы-қала Ватикан Рим Папасы Римдік католик басшысы болып табылады Шіркеу және Ватикан монархы. "Ватикандағы құқықтың басты көздері кодекс болып табылады каноникалық құқық (codex juris canonici) және Апостолдық қаулылар " [8, 74 б.]. "Бұл мемлекет арнайы құрылған. Негізгі функциясы - мемлекеттік қолдау рухани билік жүйесі " 3.
Тағы бір теократиялық мемлекет - Сауд Арабиясы. Бұл мемлекетте Конституция жоқ, барлық құқықтық жүйе шариғаттағы Құранның іргетасы болып табылады. Барлық қолданушылар исламды уағыздауға міндетті. 1992 жылы бекітілген заң қабылданды. Корольдігіндегі билік негіздері: оның басында тұр басшы қызметін қоса атқаратын монарх мемлекет пен рухани көшбасшы.
Иран Ислам Республикасының Конституциясында, 1978 жылы қабылданған Діни мемлекеттің сипаты. Ол барлық мәтінде бейнеленген Конституция, кіріспеден бастап Иран ислам Республикасының негізінде ислам нұсқамалардың көрсетеді мәдени, әлеуметтік, саяси және экономикалық институттар иран болып табылатын қоғамның мойындады Ислам ұлтының шынайы ұмтылыстары " [4]. Құқық 89 Осылайша, Иран теократиялық тек бір ғана дін ресми түрде мойындалуы мүмкін Республика - ислам.
Бүгін Таяу Шығыста өте маңызды өзгерістер болып жатыр. Мысырда, Тунисте, Марокко, Сирия билікке радикалды исламшылар келуі мүмкін. "Революция арналған Таяу Шығыста Исламшылдар алдында бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктер ашты. Оларға ақырында астыртын жерден шығуға және өз идеологиясын мүмкіндігінше көп елдер қатарына қоюға мүмкіндік берді"[5].
Таяу Шығыс елдерінде тым христиандардың аз пайызы, демек, қабылдау батыс құндылықтары іс жүзінде мүмкін емес. Өйткені батыстық құндылықтар пайда болды христиандық негізінде және түрі өзгерді секуляризация нәтижесінде (Харви Кокс ғалымы секуляризация-Інжіл әлемі түсінігінің өнімі екенін дәлелдейді). Өкінішке орай, Таяу Шығыстағы революцияларға ықпал еткендер Сондай-ақ, осы елдердің мәдениеті мен даму ерекшеліктерін, сондай-ақ жаңа теократиялық мемлекеттердің пайда болуын ескермеді. Таяу Шығыста жаңа пайда болады белгілері бар тоталитарлық режимдердің төзбеушілік.
Сонымен бірге исламды терроризммен ассоциациялауға болмайды. Бұл әлемнің діни белгісі бойынша бөлінуіне ықпал етуі мүмкін. Керек ажырата ислам бірі ретінде әлемдік ең діни ілімді өз мақсатында пайдалануға тырысатын діндер мен экстремизм. Ислам фундаментализмін ажырату қажет және ислам экстремизмі. Бұл туралы былай деп жазады өзінің соңғы кітабында Е. М. Примаков: "Ислам фундаментализм - бұл мешіт салу, Ислам салт-дәстүрлерін орындау, өзара көмек діндарлар. Бірақ Ислам фундаментализмі кезінде агрессивті, экстремистік форманы қабылдайды, бұл ислам дінінің күші мемлекет пен қоғамды басқару модельдері " [7, 79 б.].
Мұндай өзара іс-қимыл кем дегенде екі субъект бар жерде болуы мүмкін. Бұл жағдайда мемлекет теократиялық және өзі діни білім береді, онда діни және мемлекеттік негіздері қарастырылады. Басты артықшылық осы модель біз халықтың діндарлығының жоғары деңгейін санаймыз, бұл мәдениет пен мәдениеттің дамуына, адамгершілікке ықпал етеді, кемшілігі-діни еркіндіктің болмауы.
Көптеген Еуропа мемлекеттерінде мемлекеттік діні бар мемлекеттер бар, алайда олар теократиялық емес, өйткені олардың негізгі мақсаты ретінде дінді қорғау, құры қарастырылмаған. Бұл мемлекеттерге Англия, Греция, Дания, Исландия, Норвегия, Финляндия, Шотландия (мемлекеттік дін болып Католицизм немесе протестантизм жатқызылады). Мемлекеттік дін бар мемлекеттер қатарына Азия мен Африкада (Алжир, Бахрейн, Египет, Ирак, Мавритания, Кувейт, Малайзия). Соның ішінде негізінен ислам немесе католицизм.
Мемлекеттік шіркеу өте көп мемлекетке байланысты, бірақ кейде оның тәуелсіздікке ұмтылысы байқалады. Мемлекет қаржыландыруды бақылайды және жүзеге асырады Шіркеулер, оның құрылымы және басқару, сондай-ақ діни білім. Діни бірлестік мемлекеттік аппараттың бір бөлігі болып табылады.
Ұлыбританияда мемлекеттік дін-англиканство-бағыттардың бірі протестантизм. Англикан шіркеуінің басшысы-ағылшын патшайымы. "ҰлыбританиядаКорольдік үй басшысы ресми мемлекеттік шіркеу басшысы (архиепископ Англикандық шіркеуде кентерберия емес шіркеу иерархиясын басқарады, монархтың шіркеу ісі бойынша орынбасары). Барлық архиепископтар мен епископтар Премьер-Министрдің ұсынымы бойынша патшаға тағайындалады. Тек Англикан шіркеуі сөйлеуге құқылы ұйымдастырушы оқиғалардың ұлттық мәні. Тек Англикан шіркеуі бар Парламенттегі өз орындары " [10, 107 б.]
Дегенмен, Англикан шіркеуі біртіндеп бұрынғы ұстанымдарын жоғалтады. Азаматтардың басым көпшілігі басқа дінді уағыздай бастайды. Қазір Ұлыбританияда Католиктер саны өсуде, бірақ көші-қон процестеріне байланысты исламды және басқа діндерді ұстанатын азаматтардың санын едәуір ұлғаюда. Сонымен, ішке Қазіргі уақытта Ұлыбританияда 1,5-тен бастап 2 миллион мұсылман өмір сүруде [9].
Мемлекеттік діні бар елдің жарқын үлгісі Грек Республикасы болып табылады. "Грекия Конституциясы 1975 ж. Грецияда үстемдік ететін дін Шығыс православиелік Христов шіркеуінің діні болып табылады (3-құжат). Конституция мойындалды және бекітілді Афон тауы (105-бап) өзін-өзі басқару ретінде грек мемлекеті аумағының бөлігі " [10, 114 б.]
"Мемлекет шіркеуді қадағалайды және оған кейбір мемлекеттік институттарға тән құзырет пен құқықты береді. Шіркеу Жарғысы Мемлекеттік заң мәртебесі бар Эллады шіркеуге, оның епископтарына бекітеді, оны, монастырями және өзге де шіркеу жария құқықтың корпоративтік субъектілерінің жағдайы ".
"Ресми статистиканың соңғы мәліметтері бойынша, Греция тұрғындарының 97% - ы М. Л. Воронкова. Мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара іс-қимыл ерекшеліктері 90 ғылыми бөлім Православиелік шіркеуі. Құдайдың заңы қосылды жалпы білім беретін мектеп бағдарламасына Греция міндетті пән ретінде, ал әрбір грек университеттері құдайлық факультеті бар. Білім беру саласынан басқа шіркеу жүргізеді белсенді әлеуметтік қызмет"[12].
Осылайша, егер діни бірлестік мемлекеттік мәртебеге ие болса, бұл бір тараптар, белгілі бір артықшылықтар, салықтық жеңілдіктер береді, екінші жағынан оған тиесілі мемлекеттің қателіктері үшін жауап беруі қажет. Ресей-яркий православиелік шіркеудің мемлекеттік мәртебесі Кеңес өкіметі басқару жылдарында оның ізіне түсу себептерінің бірі болып табылатындығының мысалы.Патриарх Алексий II былай деді: "... жағдайы мемлекеттік шіркеу бізге көп қиыншылық пен және азап алып келді. Шіркеу шынайы мемлекеттен тыс, бөлек болуы керек.
Бұл осы типтегі негізгі минус мемлекеттің артықшылық болып табылады жоғары деңгейі әртүрлі діндерді уағыздау немесе атеист болу мүмкіндігі болған жағдайда, себебі мұндай мемлекеттерде Конституция ар-ождан бостандығы бекітілген. Әлемде көптеген мемлекеттер зайырлы болып табылады-Еуропаның көптеген елдері, кейбір Азия мемлекеттері, сондай-ақ АҚШ-ты жатқызсақ болады. Әдетте екі негізгі модельді бөледі зайырлы мемлекет: сепарациялық (қашан мемлекет өзін Қазақстан мен (мемлекет белгілі бір салаларда діни бірлестіктермен ынтымақтастық жасаған кезде). Ислам дінінің бұл түрі ретінде белгілі ресейлік ғалымдар И. Понкин , М. Шахов, Н. Володина [16].
Біздің ойымызша, кооперациялық модельде зайырлы мемлекеттің негізгі екі түрін бөліп көрсетуге болады: басымдылық алатын бір конфессия басқа (Италия Республикасы) және бірнеше конфессиялар ( Ресей Федерациясы)
Америка Құрама Штаттары - өзін зайырлы деп жариялаған әлемдегі алғашқы мемлекеттердің бірі. Бұл мемлекет осылай дамыды, ол ешқашан ресми діні болмаған. АҚШ Конституциясының бірінші түзетуі әрбір американдыққа дінді еркін ұстану немесе уағыздамау құқығына кепілдік береді [17].
АҚШ - та бүгін салынған зайырлы мемлекеттің сепарациялық моделі, бұл ретте мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара іс-қимылы барынша азайтылған. Іс жүзінде діни бірлестіктерге елге кең автономия берілген, бірақ Америкада протестантизм басым, онда жүздеген басқа діндер бар. Нәтижесінде америкалықтар өздерінің діни тамырларымен байланысын жоғалтты.
АҚШ діни нанымға әсер етуге тырысады басқа мемлекеттердің саясатын жыл сайын "халықаралық діни сенім бостандығы туралы"актісі. Бұл "тұжырымдама "мессианского және " американдық ерекшелік" ғана емес, болды идейными көздері Туралы "актінің халықаралық діни сенім бостандығы туралы", бірақ және онда өзінің іс жүзінде жүзеге асуын тапты, АҚШ-та ұлттық болмайтынына қарамастан ар-ождан бостандығы туралы заң. Көрсетілген акт АҚШ мүмкіндік беретін ыңғайлы жабынмен өз ықпалының аясын кеңейту егеменді мемлекеттердің ішкі істеріне араласу құқығы"[18].
Әлемдегі барлық зайырлы мемлекеттердің дамуына Еуропаның секуляризациясы ерекше әсер етті, бұл XVIII ғ. Соңы және XIX ғ.бас кезіне дейін жалғасты. Осы Еуропада мемлекет пен шіркеу арасындағы функцияларды бөлу болды.
Француз Республикасы шіркеуді мемлекеттен бөлуге және еуропалық конституцияларда адамның негізгі жеке бостандықтарының бірі ретінде ар-ождан бостандығын бекітуге үлкен әсер етті. Бүгінде Францияда діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген,бұл конституциялық және заңнамалық деңгейде бекітілген.
"Демократиялық қайта құрулар басталғаннан бері барлық осы мемлекеттер жаңа конституцияларды қабылдады, ал олардың бірқатары діни бірлестіктермен қарым - қатынасты реттейтін арнайы заңдарды да қабылдады.
Осы елдердегі мемлекет пен шіркеудің өзара қарым-қатынасының жаңа конституциялық-құқықтық негіздерін құру тәжірибесі осы саладағы ресейлік мамандар үшін ерекше қызығушылық тудырады, өйткені осы мемлекеттердің барлығы 91 80-90 жж. құқығы тең саяси және әлемдік көзқарас платформасы бар өз жүйелерін түбегейлі қайта құруға кірісті " 19. Социалистік лагерьге кіретін барлық еуропалық елдер зайырлы мемлекеттің қағидаларын ресми түрде декларациялады. Іс жүзінде мемлекеттік-Шіркеу қарым-қатынасы ресми идеологияның шіркеуіне бағынады.
Ең алдымен, ол белгілі бір елде тарихи қалыптасқан дәстүрлерді, қоғамдық пікірдің Күшін, діндарлардың моно - немесе поликонфессионалды құрылымын, сондай - ақ 80-90 жж. аралығында болып жатқан мемлекеттік - Шіркеу қарым - қатынастарының тереңдігін бейнелейді " 20. Осы елдердің көпшілігі зайырлы мемлекеттің кооперациялық моделін жасайды. КСРО ыдырағаннан кейін Тәуелсіз болған көптеген елдер өздерінің Конституциялары мен заңдарында мемлекеттің зайырлы сипатын бекітті: Украина, Белоруссия, Армения, Грузия, Әзірбайжан және т. б. Мемлекет пен діни бірлестіктер арасындағы қарым - қатынас мемлекеттің тарихи дамуына елеулі әсер еткен конфессияларды бөлу негізінде құрылады.
Көптеген елдер үшін мемлекеттің зайырлы сипаты неғұрлым қолайлы болып табылады, өйткені ар-ождан бостандығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге діни бірлестіктер қудаланбайды, қоғамнан оқшауланбаған. Зайырлы мемлекеттің кооперациялық моделімен мемлекеттердегі өзара іс-қимыл неғұрлым маңызды конфессиялармен немесе ерекше жағдайларда бір Конфессиямен жүреді.
Мұндай өзара іс - қимылдың негізгі нысандарын атап көрсетуге болады: мәдениет саласында, білім саласында, қайырымдылық саласында, Қарулы Күштермен, пенитенциарлық жүйемен. Өзара іс - қимылдың бұл нысандары ко-операциялық моделі бар барлық зайырлы мемлекеттерде бар. Оларды заңнама деңгейінде бекіту неғұрлым сындарлы ынтымақтастық үшін қажет деп есептейміз. Зайырлы мемлекеттің сепарациялық моделі бар мемлекеттерде өзара іс-қимыл дерлік жүзеге асырылмайды, дін әрбір азаматтың жеке ісі болып табылады.
Біздің ойымызша, сепарациялық үлгіні алып тастағанда, мұндай модель атеистік режимді орнатуға ықпал етуі мүмкін. Көптеген елдерде атеистік идеология басым болды. Ресми түрде әлемде тек бір ғана мемлекет өзін атеистік деп жариялады, бұл мәртебені Конституцияда (1973 ж.) бекітіп, - бұл Албания, ол енді зайырлы мемлекет болып табылады. Шын мәнінде, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Шығыс Еуропа елдеріне өз ықпалын тарататын Кеңес Одағы да осындай мемлекет болды.
Қазіргі уақытта Солтүстік Корея атеистік мемлекет болып табылады. Мұнда Ким Ир Сеннің "Ұлы көсемінің" жеке басы және оның ұлы, жолдастары Ким Чен Ирдің "қымбат басшы" атты табынуы кең таралған (Кеңес Одағындағы Сталиннің жеке басына табынуды еске алады). Солтүстік Кореядағы діни бірлестіктер Арнайы мемлекеттік органдар - федерациялардың ерекше бақылауында, сенушілер өздерінің шынайы нанымдарын жасыруға мәжбүр. Өйткені олар арқылы батыс елдері ел тұрғындарына әсер етеді деп саналады.
Кез келген мемлекетте ар-ождан бостандығы кез келген дінді уағыздау құқығын ғана емес, сонымен қатар ешқандай да (атеизмге құқық) уағыздау құқығын да қамтиды және ол қорғалуы тиіс. Сонымен қатар, атеизм мемлекеттік идеологияның бір бөлігі болған кезде, бұл өте теріс салдарға толы, атеистік мемлекетте ар - ождан бостандығы мүмкін емес, релиозды ұйымдар қудаланады, сенушілер өздерінің діни нанымдарын уағыздауға мүмкіндігі жоқ.
Рухани еркіндіктің болмауы адам тұлғасының кедейленуіне, оның мемлекетке толық бағынуына әкеп соғады; мұндай қоғамда адам еркін бола алмайды, өзінің шығармашылық және адамгершілік қажеттіліктерін іске асыруға мүмкіндігі жоқ. Шет елдердегі мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара іс - қимылы әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады және көптеген фактілерге (мәдени, тарихи, экономикалық, саяси және т. б.) байланысты.
Халықаралық деңгейде діни сенім саласындағы саяси фактор басым болды. Әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік құрылыстың зайырлы негіздері бар діни бірлестіктер - бұл қуатты қоғамдық институттар. Теократиялық мемлекеттерде олар мемлекеттердің негізін құрайды,мемлекеттік діні бар елдерде - мемлекеттің бір бөлігі болып табылады. Әрбір елде өзара іс - қимылдың өзіндік ерекшеліктері бар, ресми немесе ресми емес мәртебесі бар діндер бар. Бұл ескермеу мүмкін емес және қауіпті әр мемлекеттің тарихы мен мәдениетіне байланысты.
Бүгінгі таңда көпконфессиялы әлем жағдайында діни жанжалдарға жол бермеу, әлемнің діни белгісі бойынша бөлінбеуі өте маңызды. Бейбіт диалогқа жанжалдарды қару күшінен емес, сөзбен шешетін рухани мағынада дамыған қоғамдар қабілетті. Бұл мемлекет және діни бірлестіктер, әлем елдерінде іс-қимыл тарихымен расталады.
Бұл ретте, кәсіпкерлік еркіндікті бөлу жеке дербес құқығы оның конституциялық-құқықтық қорғалуына бейнеленеді. Әрине, кәсіпкерлік қызметті бекітпеу бостандықтар құқықтарды немесе заттық қорғау салаларын шектеуге әсер ететін критерий болып табылмайды, бірақ мемлекеттің араласуының қарқындылығын айқындау кезінде экономикалық қатынастарды реттеу кезіндегі кәсіпкерлердің құқықтары маңызы болуы мүмкін.
Елдің конституциясында әлеуметтік мемлекеттілік пен меншік иесінің әлеуметтік міндеттері жағдайында кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға дербес құқықты бекітпеуі кәсіпкерлік бастаманы және кәсіпкерлік меншікті іске асыруға әсер етеді және іс жүзінде осыған байланысты либералдық Батыс қоғамы жағдайында басқа негізгі құқықтар арасында педагогикалық еркіндік"залал" (Конституциялық қорғалуы неғұрлым әлсіз) болып табылады және Еуропалық Одақтың либералдық идеяларына сәйкес келмейді. 16 Еуропалық Одақтың негізгі құқықтары туралы Хартиясы ЕО-ға мүше мемлекеттерден Германия болып табылатын кәсіпкерлік еркіндікті тануды талап етеді 16). Бұл тұрғыда Ресей Конституциясында кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысу құқығын бекіту оң сәт болып табылады,өйткені жеке азаматтың экономикалық құқығы ғана емес, сонымен қатар жалпы елдің еркін экономикалық құқық тәртібі де Конституциялық қорғауға ықпал етеді.
Зайырлылық сөзінің мәні мемлекеттің діннен, діннің мемлекеттен бейтараптылығы және ар-ождан бостандығы. Зайырлылық сипаты -- ізгілік пен қажеттілік. Өркениетті елдер зайырлылық дәстүрін таңдауда. Зайырлылық азаматтарға дін мәселесінде еркіндік береді [7].
Зайырлы мемлекет -- азаматтардың дін ұстану еркіндігі мен діни мекемелердің мемлекеттен бөлінуін білдіреді. Дін мемлекеттік саясаттан тыс. Қазақ елінде мемлекеттік деңгейдегі ресми дін жоқ. Конституция бойынша діни партия құруға жол берілмеген. Мемлекеттік органдар Конституция негізінде салалық заңдарды басшылыққа алып жұмыс істейді. Қазақстанның әр азаматы ұждан бостандығын пайдаланады. Дін ұстану немесе атеист болу -- әркімнің өз еркінде.
Елде дінді ұстану мен бірлестіктердің жұмысын реттейтін заңдылықтарды мемлекет белгілейді және бақылайды. Дүние жүзінде мемлекеттердің үш түрі бар -теократиялық, атеистік және зайырлы мемлекеттер.
Теократиялық мемлекеттің негізгі белгілері: 1. Діннің азаматтардың барлығына бірдей міндетті болуы. 2. Діни ұйымдардың мемлекеттің саяси жүйесін басқаруда ерекше орын алуы. 3. Діни зиялылар тобы мемлекеттің көшбасшылары болып табылады, мемлекеттік билік органдарын басқарады, саяси мемлекеттік өкілеттіліктері бар. 4. Діни бірлестіктер мемлекеттен шеттетілмеген. 5. Діни ұйымдар мемлекеттік органдардың қызметіне қатысуға құқығы бар, оның қызметіне тікелей ықпалын тигізе алады.
Атеистік мемлекеттің белгілері:
1. Діни сенімдерді жоққа шығару.
2. Діни ұйымдарға ресми тыйым салу.
3. Діни әдет-ғұрыптардың орындалуын шектеу.
4. Діни адамдардың саяси билікке қатыстырылмауы.
5.Білім беру, тәрбие саласы атеистік негізде болуын мемлекеттік қадағалау.
Зайырлы мемлекеттің белгілері:
1. Діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуі.
2. Діннің саясаттан ажыратылуы.
3. Дін әр, азаматтың жеке ісі болып есептеледі.
4. Мемлекеттік білім-беру жүйесі мен тәлім-тәрбие беру зайырлы сипатта.
5. Діни наным-сенімнің көксейтіні -- адамның жеке өмірінің бостандығы.
Әдеп деген ұғым философиясында XX ғасырдың екінші жартысынан қолданысқа түсе бастады. Кеңестік қоғамда Әдеп деген пән болған. Онда гуманизм, адамгершілік басты ұғымдары: ар, намыс, ұят, парыз, махаббат, ерлік ұғымдары т.б. қарастырылған. Ресейде кейінгі жылдары мектепте Зайырлы әдеп негіздері деген пән енгізу қызу талқыға түсіп жатыр. Мәскеу және бүкіл Русь Патриархы Кирилл зайырлы әдеп дін емес, атеистік мораль деп жария етті. Ғалымдар христиандық әдеп, протестандық әдеп (Макс Вебер), исламдық әдеп дегендерді айтады, бірақ олар нақтылы анықталмаған талас тудыратын ұғымдар. Біз зайырлы әдептің табиғаты Зайырлы дінтану негіздері пәнінен өзгеше деген пікірдеміз. Зайырлы әдеп пәні мағынасы жағынан Дінтану негіздерінен өзгеше.
Қазіргі әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде құқықтану мен дінтану ғылымдарының күрделі категорияларының бірі - зайырлық. Зайырлық принципі қазіргі заманғы көптеген елдердің құқықтық мемлекеттердің ретінде қалыптасып, әрекет етуінің басты принциптерінің бірі болып табылады. Соған қарамастан зайырлық жан-жақты толық анықталмаған ұғым. Осы ұғымның мазмұндық мағынасының айқындалмағаны әртүрлі пікір-таластарға әкеп соғады. Біз қарастырып отырған мәселе төңірегінде зайырлық пен дінилік үғымдарының арақатынасы маңызды.
Ресей зерттеушісі И.В. Понкин атап көрсеткендей, зайырлық термині мемлекет пен діни бірлестіктер арақатынасына қатысты көп қолданылады. Мемлекеттің зайырлы сипаты, мемлекеттік және муниципальдық білім берудің зайырлы мазмұны туралы қоғамдық және ғылыми пікір-таластар қарама-қарсы көзқарастардың бар екенін көрсетеді [14].
Біреулер зайырлықты мемлекеттің діннен бөлінгенін, соған сай мемлекеттік қызмет пен білім берудің діни нышандар мен мазмұннан еркін екенін алға тартады. Басқалары зайырлықты азаматтардың конституциялық құқықтарын, соның ішінде діни бостандықтарын қамтамасыз ету ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
I ЗАЙЫРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... .
7
1.1 Зайырлық түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.2 Мемлекет және дін қатынастарының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
23
II МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЗАЙЫРЛЫҚ ПРИНЦИПІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
41
2.1 Шет елдердің конституциялық жүйесіндегі зайырлы мемлекет принциптерің іске асыру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
2.2 Батыс Еуропа және ТМД елдеріндегі діни саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
65
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста зайырлық ұғымы және оның даму тарихы, мемлекеттік басқару жүйесіндегі зайырлық принципі мен Батыс Еуропа және ТМД елдеріндегі діни саясат кеңінен қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабы 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары - делінген. Мемлекетіміздің басты қазынасы - адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары болғандықтан азаматтарымыздың өзі қалаған дінге сенуі конституциялық құқықтарының қатарынан табылады. Ата заңымызға сәйкес азаматтарымызды тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тіліне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты, сондай-ақ басқа да жағдаяттар бойынша кемсiтуге тыйым салынған. Ата Заңымыздағы осы айтылған қағидалар мемлекетіміздің зайырлы сипатта екендігінің басты нышандары.Еліміздің зайырлылығы мемлекеттік билік органдарының діни наным-сенімге көзқарасын айқындайды. Зайырлы мемлекетте мемлекеттік билік дін және діни бірлестіктерден бөлінген. Мемлекет дін ісіне, ал дін және діни бірлестіктер мемлекет ісі мен саясатқа араласпайды. Діннің зайырлы мемлекеттегі көрінісі Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Заңында айқын көрсетілген. Бұл Заңның 3-бабының 1-тармағында мемлекеттің дін мен діни бірлестіктерден бөлінгендігі баяндалады. Бұған қоса, аталған Заңда діни бірлестіктер және Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматығы жоқ адамдар дінге көзқарасына қарамастан заң алдында тең екендігі, ешбір дін мемлекеттік немесе міндетті дін ретінде белгіленбейтіндігі мәлімделген.Зайырлы мемлекет ұғымының түп-тамыры діни құқық тұрғысынан адамсүйгіштік құқығын басшылыққа алуда жатыр. Адам және адамның өмірінің құндылығы ғасырлар тереңінен зайырлы және құқықтық мемлекет құруға деген талпынысты туындатты. Зайырлы мемлекет - діни наным-сенімді адам болмысына тән қажеттіліктердің бірі ретінде қарастырып, құқықтық нормаларды басшылыққа алады. Зайырлы мемлекетте діни құқық емес, адамның дінге деген құқығы әлеуметтік заңдылықтар шеңберінде қарастырылады. Мемлекеттің зайырлы немесе теократиялық үлгілерінің қайсысы дұрыс екендігі жайлы пікірталас туындағанда кейбір азаматтар зайырлы мемлекетте адам құқықтары басты орынға қойылатындығына көңіл аудармай жатады. Құқықтық мемлекет құрудың маңыздылығы еліміздің барлық азаматтарының діни сеніміне қарамастан заң алдындағы теңдігінен көрінеді. Оған азаматтарымыздың өз діни нанымдары себебінен Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарында көзделген міндеттерін атқарудан бас тартуға құқығының жоқтығы дәлел. Зайырлы мемлекетте азаматтық құқық пен заң алдындағы теңдік маңызға ие. Өйткені, бүгінгі таңда елімізде теріс пиғылды діни топтардың (әсіресе ислами теріс пиғылды топтар) теократиялық немесе клерикалды мемлекет құруға деген талпынысы зайырлылықпен тығыз байланыстағы құқықтық мәселелеріне, адамсүйгіштікке нұқсан келтіруі мүмкін.заирлыМемлекеттің зайырлы сипаты дінді жоққа шығару болып табылмайды. Зайырлылық адамның діни сенімге бостандығын мойындап, діндарлықты адам болмысына тән сипат ретінде айқындайды. Бүгінгі еліміздегі зайырлылық адами құндылықтарды басты орынға қоюдан, ар-ұжданы мен сенім бостандығын еркін ұстануды заң тұрғысынан қарастыруынан көрінеді. Зайырлы мемлекет діни таным құндылықтарын мойындап, мемлекетке зияны тимейтіндей қалыпта діни сенімнен адам болмысына жағымды әсерлерді алуға шақырады. Зайырлылық діңгегі - мемлекет тарапынан дінді адамзаттың асылы құндылығы ретінде мойындауға, оның қоғам мен мемлекет өміріндегі рөлімен есептесуге тіреледі. Зайырлылық - азаматтарымыздың таңдау еркіндігі мен рухани ізденістің көптүрлілігін мойындау, ой-сананың сан салалы ізденіске бағытталғандығы мен діни тәжірбиенің деңгейлеріне назар салу. Дүниетанымның көптүрлілігі зайырлы мемлекетте құқық негізінде ретке келтіріліп отырады.Зайырлы мемлекетте азаматтың дінге қатыстылығын мемлекет тарапынан басқару болмайды және бала тәрбиелеу барысында ата-аналар өзінің діни наным-сеніміне байланысты баланы оның құқықтарын ескере отыра тәрбиелеуі құпталады. Мемлекет басқару органдарының, өзге де мемлекеттік ұйымдардың және жергілікті өзін-өзі басқару мекемелерінің құзыретін діни бірлестіктерге артпайды және діни бірлестіктің қызметіне мемлекет заңдарына қайшы келмеген жағдайда араласпайды. Бұған қоса мемлекет білім берудің зайырлы үлгісін қамтамасыз етіп, білім беру мекемелерін толықтай қамсыздандырады. Зайырлы мемлекетте мемлекеттік органдардың қызметі мен қызметкерлерінің ұстанымы әлеуметтік ортада діни сипат пен рәсімде бейнеленбеуі қажет. Тиісінше мемлекеттік орган өкілдері ресми сипаттағы діннің жоралғыларын өткізуге құқығы жоқ болып табылады. Құзырлы орган өкілдері мен билік өкілдері және әскери адамдар өз құзыретін қандай да бір дін мен діни бірлестікке жағымды не жағымсыз көзқарасты қалыптастыру үшін қолдануға тыйым салынады. Жоғарыдағы айтылған мәселелерден өзге, мемлекет діни бірлестіктердің қызметіне құқықтық тұрғыдан қорғауды қамтамасыз етеді.Мемлекет діни бірлестіктермен зайырлы мемлекеттегіден өзге қарым-қатынаста да болуы мүмкін. Бұл жоғарыда ескеріліп өткен теократиялық және клерикалды мемлекет үлгілері. Тарихтан мемлекеттік биліктің діннің, дін қызметкерлерінің қолында болғандығы және мемлекеттік биліктің осы дін догмаларына сәйкес құрылғандығы белгілі. Біз бұл билік түрін теократиялық билік (грек. theos - құдай және kratos - билік) деп атаймыз. Жаңа тарихта теократиялық билік үлгісіндегі елдер XX ғасырдың бірінші жартысына дейін Монголия мен Тибетте болды. Бүгінгі таңда құбылыс ретінде теократиялық мемлекет Рим Папасы билік ететін Ватикан мен Ислам құқығын басшылыққа алатын бірер араб мемлекеттері болып отыр. Теократиялық мемлекетте адам құқығы Құдайға бағытталған қызмет негізінде қызмет ету құқығына сәйкес келсе, зайырлы мемлекетте адамның құқығы оның дінге сену немесе сенбеу дәрежесінен тәуелсіз болады. Теократиялық мемлекет дегенде бірақ клерикалды мемлекетті қарастырмаймыз. Өйткені, теократиялық мемлекетте мемлекеттік билік діннің немесе діни бірлестіктің қолында болса, клерикалды мемлекетте дін мемлекетпен бірікпеген, бірақ мемлекеттің кейбір құзыретіне, әлеуметтік, саяси өмірге әсер етіп, сот және білім беру салаларындаа маңызға ие. Бұндай мемлекеттің мысалы ретінде Иранды қарастыруға болады.Жалпы батыстын көптеген мемлекеттерінде зайырлылық дін мен діни бірлестіктерді мемлекеттік институттар ретінде емес, әлеуметтік өмірдің институттары, қоғамдық ұйымдар және олардың бөлімдері ретінде қарастыру байқалады. Бұндай мемлекетте әртүрлі конфессиялар арасында теңдік орнап, заң шеңберінде діни бірлестіктер қызметіне еркіндік берілген. Зайырлы мемлекетте атқарушы билік азаматтардың діни бірлестікпен қарым-қатынасына араласпаса, діни бірлестіктер мемлекеттің істеріне, саясатқа, жергілікті өзін-өзі басқару салаларына араласпайды және мемлекеттің зайырлы кейпін мойындайды.
Қазіргі заманда дінді мемлекеттік деген мәртебеге көтерген елдер көп болмаса да, олардың жалпы қатары бар екенін, тіпті кейбіреулерінің біршама ықпалды елдер екенін айта кету керек. Мәселен, әлемдегі Иран Ислам Республикасы, Пәкістан Ислам Республикасы, Сауд Арабиясы Корольдігі, Ватикан сияқты елдерде діндер өздерінің қызметін мемлекеттік ресмиленген құқықтық деңгейде атқаруда. Дегенмен, әлемдегі өркениетті елдердің көбісі өздерін зайырлы мемлекеттерміз деп жарялаған және олар өздерінің заң жүйесінде азаматтық құқықтарды негізгі басымдылық ретінде бекіткен. Осындай мемлекеттердің ішінде егеменді Қазақстан Республикасы да бар және ол өзін қазіргі замандағы, өркениетті, демократия жолын ұстанған зайырлы мемлекеттер қатарына қосады, сонымен қатар ол барлық діндерді және діншілдердің құқықтарын, көзқарастарын сыйлайтынын жария еткені де баршаға мәлім.
Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан - 2050 Стратегиясында еліміз бен өңіріміз үшін он негізгі сын- қатерді бөліп көрсеткен. Бірінші сын-қатер - тарихи уақыттың жеделдеуі. Тарихи уақыт аса жеделдей түсуде. Әлем қарқынды түрде өзгеруде және болып жатқан өзгерістердің жылдамдығы адамды таң қалдырады. Зайырлы мемлекеттегі діннің орны туралы, алдағы уақытта жұмысымыздың қандай бағытта жүргізуіміз керек? - деген сұрақтар дипломдық жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты - зайырлы мемлекеттің, сондай-ақ зайырлы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік және муниципалды оқу орындарының мазмұны мен маңызды белгілерін конституциялық-құқықтық базасын зерттеу.
зайырлы мемлекеттік қызметтің мазмұны мен маңызды белгілерін зерттеу;
зайырлы мемлекетті өзінің көп өлшемді табиғаты бойынша конституциялық және құқықтық зерттеу, зайырлы мемлекеттің негізгі белгілерін анықтау және зерттеу;
зайырлы мемлекеттің даму процестерін, зайырлы мемлекетті құқықтық қамтамасыз етудің қалыптасуы мен даму динамикасын және оның конституциялық құқықты түсінуін зерттеу.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу тақырыбының өзектілігін ашуға орай зерттеуде салыстырмалы, тарихилық, типологиялық әдістерін, бірқатар авторлардың еңбектерін қолдандық. Сонымен қатар, салыстырмалы, жүйелік қағидаларына сай мемлекет және дін қатынасының ерекшеліктері мен ұқсастық қырларын талдау және топтау әдістері де қолданылады.
Зерттеудің нысаны. Шет елдік зайырлы мемлекеттер.
Зерттеудің пәні. Діни саясат.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін. Диплом тақырыбы тарих, философия ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, сілтеме және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 67 бет.
I ЗАЙЫРЛЫҚ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Зайырлық түсінігі және түрлері
Дін - мемлекеттік саясаттағы, сондай-ақ қазақстандықтардың рухани өмірі мен мәдениетіндегі аса маңызды факторлардың бірі. Дін мәселесіндегі тарихи факторлардың қазіргі таңдағы әсері еліміздегі діни ахуалдың ерекшеліктерін нақты көрсетеді. Қазіргі кезде елімізде қалыптасып үлгерген ішкі саяси тұрақтылықтың алдағы уақытта да берік орнығуы көп жағдайларда мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың бірлесіп атқаратын жұмыстарына байланысты. Еліміздің тәуелсіздік тарихындағы алғашқы кезеңдер ел экономикасын өркендетуге жұмсалса, бүгінгі таңдағы жұмыстар негізінен саяси құндылықтарды барынша дамытуға бағытталуда.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағында Қазақстан Республикасы өзін зайырлы, құқықтық мемлекет ретінде орнықтырады делінген. Конституциялық негіздегі зайырлы ұғымы мемлекеттің барлық салаларда, соның ішінде дін саласында да ашық, айқын саясат ұстанатынын, азаматтардың ар-ождан бостандығын қамтамасыз ететінін, дін мен мемлекеттік саясатты араластырмайтынын білдіреді [1].
Заманауи мағынадағы зайырлылық қағидасы Еуропада пайда болған. Дегенмен, бүгінгі дамыған мемлекеттерде зайырлылықтың жүзеге асырылуы деңгейі әртүрлі. Жалпы айтқанда, зайырлылық мемлекет билігін діни тап өкілдеріне бермеу дегенді білдіреді, яғни, зайырлылық дегеніміз дінсіздік немесе дінді жек көрушілік емес. Жалпы зайырлылық тарихына қысқаша тоқтала кететін болсақ, зайырлылықтың отаны Франция болып саналады. Дегенмен діннің мемлекеттен бөлінуі Ежелгі Антикада байқалған. Жалпы батыста зайырлылық ұғымы екі бағытта дамыды:
1. Француздық және американдық бағыт.
2. Солтүстік Герман және Англо-саксондық бағыт.
Зайырлылық - көне Еуропада бір мағына беретін термин болғанымен, латын тарихының жалғасы болып табылатын елдерде (Жерорта теңізі жағалауындағы Рим империясы территориясында пайда болған елдер Италия, Франция т.б.) зайырлылық деп аталса, ал протестанттық мәдениетін сіңірген Герман, Англо-саксондық елдерде (Германия, Ұлыбритания, АҚШ т.б.) секуляризм ретінде қабылдаған.
Зайырлылық деген сөздің мағынасы - дін мемлекеттен бөлек дегенді білдіреді. Зайырлылық - ар-ождан бостандығы және төзімділік сынды ұғымдармен тығыз байланысты. Зайырлылық ұғымы мемлекеттің дінге деген ұстанымының демократиялық сипатта екендігін танытады [2].
Жалпы зайырлылық ұғымына анықтама берген француз философы және филологы, позитивизмнің өкілі Огюст Конттың шәкірті Эмиль Литтре. Ол: Барлық культтерге бейтарап қарайтын, діни басшылықтан тәуелсіз және кез келген теологиялық тұжырымдамадан азат болып табылатын мемлекеттің белгісі деп тұжырымдады. Жалпы, қазіргі уақытта дүние жүзіндегі зайырлылық үлгілерін шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады.
Біріншісі - қатаң болып саналатын, дінді қоғамдық өмір саласынан тысқары ұстауға тырысатын франциялық зайырлылық үлгісі болса, екінішісі - жұмсақ болып саналатын, әрбір азаматқа ұстанатын діни-наным сенімдеріне сәйкес, жеке және қоғамдық өмір салаларында өмір сүруіне жағдай жасайтын және діндердің қоғамдық өмір саласына араласуына тосқауыл қоймайтын англо-саксондық үлгісі.
Жаһандық деңгейде болып жатқан үрдістерді, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудағы соңғы жетістіктерді және еліміздің ішкі әрі сыртқы саясаттағы ұстанымдарын назарға ала отырып, Қазақстан үшін зайырлылықтың жұмсақ үлгісі ең дұрыс таңдау болатыны анық.
Жалпы әлемдік қауымдастықта зайырлылықтың үш түрлі үлгісі қалыптасқан:
▪ Зайырлылықтың бірінші үлгісі - секуляристік (атеистік) үлгі. Оның көрнекі мысалы халқымыз бастан өткерген кеңестік режимді орнықтырған КСРО болып табылады. ҚХР да бүгінге дейін осы үлгіні пайдалануда.
▪ Зайырлылықтың екінші үлгісі - сепаратистік үлгі. Бұл үлгі діни қауымдастықтардың мемлекеттен бөлінгенін және заңнамада қандай да бір діннің немесе конфессияның ерекше құқыққа ие болмайтынын негізге алады.
▪ Зайырлылықтың үшінші үлгісі - таңдамалы негіздегі үлгі. Бұл үлгі қоғам үшін ерекше құнды болып табылатын, конституциялық деңгейде анықталатын діни басымдықтарды басты тірек етеді.
Жоғарыда айтылып кеткендей зайырлылықтың бірінші үлгісі - секуляристік (атеистік) үлгі. Қазақстан КСРО кезеңінде зайырлықтың секуляристік үлгісін бастан кешірді. Қазақстан қазіргі таңда зайырлылықтың сепаратистік үлгісін ұстанады. Бұл үлгі діни қауымдастықтардың мемлекеттен бөлінгенін және заңнамада қандай да бір діннің немесе конфессияның ерекше құқыққа ие болмайтынын негізге алады.
Ал таңдамалы үлгі бойынша мемлекет құрушы және мәдениет құрушы дін, дәстүрлі немесе тарихи дін, басым көпшілік ұстанатын дін секілді бірнеше ерекше мәртебелерді анықтау арқылы таңдау жасалады. Ерекше мәртебеге ие діндер қосымша ерекше құқықтарды иеленеді және ең алдымен азаматтық қоғамның барлық салаларында - білім, мәдениет, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау, қарулы күштер, бұқаралық ақпарат құралдары салаларында кез келген діни қызметті жүзеге асыру құқығын иеленеді. Батыс Еуропаның көптеген елдері осы таңдамалы үлгі негізіндегі заңнаманы қолданады. Зайырлылықтың сепаратистік үлгісі АҚШ, Нидерланды секілді жекелеген елдерде ғана қолданылады [3, 17 б.].
Қазақстан Республикасында мемлекеттің зайырлылығын көрсететін мемлекет пен діни бірлестіктер арасындағы қарым-қатынастарды реттеудің бірнеше формалары қалыптасқан немесе мемлекеттің діни қатынастарды бірізділікке түсірудің бірыңғай бағдарламасы қамтамасыз етілген және табысты түрде іске асырылуда.
Зайырлы мемлекет дегеніміз - дін биліктен бөлінген және азаматтық, діни емес нормалар негізінде реттелетін құрылымы бар мемлекет; мемлекеттік органдардың шешімдері діни негіздемеге ие бола алмайды.
"Қазіргі уақытта ғылымда қандай да бір ресми мемлекеттік дін жоқ екендігі туралы түсінік басым болып отыр. Яғни, діндердің ешқайсысы мемлекетке міндетті немесе бағынышты болып табылмайды. Соған орай, зайырлы мемлекеттер мемлекет пен шіркеу арасында байланыс жоқ және бір-бірінің жұмыстарына араласа алмайды деп есептейді" [5, 48 б.]
Зайырлы мемлекеттің заңнамасы діни нормаларға (толық немесе жартылай) сәйкес келуі мүмкін; "Зайырлылық" діни қағидалардағы қарама-қайшылықтардың орын алуынан емес, керісінше олардың бостандығымен айқындалады. Мысалы, түсік жасауға тыйым салу зайырлы шешім болып табылады, егер бұл діни алғышарттар емес, жалпыгуманистикалық көзқараспен (дәлірек айтқанда -- медико-биологиялық мақсаттылықпен) негізделген болса.
Зайырлы мемлекетте әрбір адам діни институттарға жүгінбей-ақ өмір сүруге құқылы. Мысалы, мемлекеттің оған сай артықшылығы неке қию және сот төрелігін жүзеге асыру деген сияқты дүниелер. Зайырлы мемлекетте заң барлық дін өкілдеріне ортақ.
Мұсылман елдерінің көпшілігі зайырлы мемлекеттің критерийлеріне сай келмейді. Иран мен Сауд Арабиясы ресми түрде теократиялық мемлекет болып табылады [4, 87 б.], көптеген араб елдерінің конституцияларында олардың заңдары Құран мен шариғатқа негізделген, құру діни форманың жалғыз мүмкіндігі. Соңғы жылдары Малайзияда зайырлы мемлекеттен қашу орын алып отыр (мұсылмандардың діни істерін талқылайтын полиция пайда болды). Мұсылман халқы басым елдерден, Түркия, Қазақстан, Қырғызстан мен Әзірбайжан зайырлы мемлекет болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттің мемлекеттік діні бар бола тұра өзін зайырлы (Англия, Дания, Египет, Тунис, Бангладеш және т.б.) деп жариялайтын жағдайлар да кездеседі.
Израильде де - дін толығымен мемлекеттен бөлінген емес.
Зайырлылық дінді мемлекеттен немесе қоғамнан аластатуды білдірмейді. Ол - қоғамдық-саяси билікті ұйымдастырудың негізгі нысаны ретінде мемлекеттің рөлін сақтай отырып, мемлекет пен діни ұйымдардың ара-жігін ажыратуға ықпал етеді.
Әлеуметтік ғылымда зайырлы және зайырлы емес мемлекеттердің әр түрлі негіздер бойынша типологиясы көрсетілген. Зайырлы мемлекеттерді жіктеу критерийлері:
1) мемлекет пен діни ұйымдар әріптестігінің болуы
2) діннің мемлекеттің құқықтық жүйесіне әсер ету дәрежесі. Бұл өлшемдер зайырлы мемлекеттердің 4 түрін бөлуге мүмкіндік береді: преференциалдық, эквипотенциалды (мемлекет - діни ұйымдарды мемлекеттік өмірден барынша оқшаулауға ұмтылады), контаминациялық, идентификациялық (мемлекеттің діни ұйымдармен ынтымақтастығы).
Қазіргі уақытта пайда болған зайырлы мемлекеттің түрлері қоғам дамуының нәтижесі болып табылады.Зайырлы мемлекеттің белгілі бір түрін қалыптастыру қоғамдық динамиканың нақты тарихи, саяси, мәдени және өзге де ерекшеліктеріне байланысты.
Тарих басқа елдердің дамуымен, халықаралық саясат пен экономиканың өзгерістерімен байланысты. Рухани сала үшін ең маңызды адамзат, идеалға ұмтылу оның бүкіл тарихы. Барлық болып жатқан өзгерістерді бақылай отырып әлемде, XXI ғасырда дін айтарлықтай рөл ойнайды. XX ғасырда. Өзара іс-қимыл нысандары мен әдістерінен мемлекеттің діни бірлестіктермен қазіргі уақытта өте көп нәрсе байланысты: мемлекеттер ішіндегі және әлемдегі қауіпсіздік, діни негіздегі қақтығыстардың болмауы, адамдарды діни белгісі бойынша қудалау және т.б.
Ресейдегі мемлекет пен бірлестіктердің өзара іс-қимылынің негізін жақсы түсіну, оның перспективаларын бағалау үшін шет елдің тәжірибесіне жүгінеміз. Кейбір дамыған және дамушы елдерді, яғни түпсіз Оңтүстік пен алтын миллиард сияқты елдерге талдау жүргізіп көреміз. Әр типтің артықшылығы мен кемшіліктерін анықтау үшін мемлекеттердің типологиясын діни бірлестіктермен өзара әрекеттесуіне қарай бөлуге тырысамыз.
Бұл тақырып әлемдік тұрақсыздық жағдайында ерекше өзектілікке ие. Егер Таяу Шығыс пен Африка елдерінде билікке қиян түбегейлі қарайтын исламшылдар келсе, христиан және ислам қауымдастығында өзара қарама-қайшы қақтығыстар тудыруы, бұл өз кезегінде басқа мемлекеттерді арандатып, конфессиялық қақтығыстарды тудырады.
Саясаткерлер, дінді қандайда бір меркантилді немесе саяси экономикалық құрал ретінде, немесе саяси мақсатқа пайдалану, қиын әрі көп-қырлылықты дін ұсынатынын түсінбейді.
Діни негіздегі кез келген жанжал - бұл өте теріс құбылыс, тіпті бұл кім бүгін тиімді, өздері зардап шегуі мүмкін. Мысалы, 2012 жылдың басынан бері Ауғанстандағы америка әскерлерінің жағдайы, Құранның бірнеше даналарын өртегеннен кейін нашарлады.
Мемлекеттің өзара іс-қимыл деңгейі діни бірлестіктермен анықталадыконституциялық негіздері, ерекшеліктері мен қоғамдағы рухани және құқықтық мәдениеттің тереңдігі, онда басым болатын дін және мемлекеттің дамуына ықпал еткен дін үлкен дәрежеде.
Мемлекеттік-конфессиялық өзара іс-қимыл критерийі бойынша келесілерді атап өтуге болады: мемлекет түрлері: теократиялық, мемлекеттік діні бар мамлекет, зайырлы және атеистік. Әрбір түрін қарастырайық.
Мемлекет теократиялық түрі орта ғасырларда дамыды. Бүгін, секулярлы ескере әлемдегі процестер, өте аз мөлшерде мемлекеттер теократиялық болып табылады. Теократиялық мемлекеттердің екі түрі бар - бұл теократиялық монархия (Ватикан, Сауд Аравия) және теократия Республикасы (мысалы, Иран Ислам Республикасы)" [6, 47 б.].
Бұл жағдайда мемлекеттің діни бірлестіктермен өзара іс-қимылы туралы айтуға болмайды, өйткені мемлекеттің өзі Діни болып табылады. Мұндай мемлекеттің ерекшелігі бұл жоғары лауазымдық тұлға онда біріктіреді функциялары зайырлы және діни билік, барлық құқық жүйесі діни принциптерге негізделген, ал мемлекет діни мақсаттарды іске асыру үшін құрылды.
Мысалы, мемлекет басшысы-қала Ватикан Рим Папасы Римдік католик басшысы болып табылады Шіркеу және Ватикан монархы. "Ватикандағы құқықтың басты көздері кодекс болып табылады каноникалық құқық (codex juris canonici) және Апостолдық қаулылар " [8, 74 б.]. "Бұл мемлекет арнайы құрылған. Негізгі функциясы - мемлекеттік қолдау рухани билік жүйесі " 3.
Тағы бір теократиялық мемлекет - Сауд Арабиясы. Бұл мемлекетте Конституция жоқ, барлық құқықтық жүйе шариғаттағы Құранның іргетасы болып табылады. Барлық қолданушылар исламды уағыздауға міндетті. 1992 жылы бекітілген заң қабылданды. Корольдігіндегі билік негіздері: оның басында тұр басшы қызметін қоса атқаратын монарх мемлекет пен рухани көшбасшы.
Иран Ислам Республикасының Конституциясында, 1978 жылы қабылданған Діни мемлекеттің сипаты. Ол барлық мәтінде бейнеленген Конституция, кіріспеден бастап Иран ислам Республикасының негізінде ислам нұсқамалардың көрсетеді мәдени, әлеуметтік, саяси және экономикалық институттар иран болып табылатын қоғамның мойындады Ислам ұлтының шынайы ұмтылыстары " [4]. Құқық 89 Осылайша, Иран теократиялық тек бір ғана дін ресми түрде мойындалуы мүмкін Республика - ислам.
Бүгін Таяу Шығыста өте маңызды өзгерістер болып жатыр. Мысырда, Тунисте, Марокко, Сирия билікке радикалды исламшылар келуі мүмкін. "Революция арналған Таяу Шығыста Исламшылдар алдында бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктер ашты. Оларға ақырында астыртын жерден шығуға және өз идеологиясын мүмкіндігінше көп елдер қатарына қоюға мүмкіндік берді"[5].
Таяу Шығыс елдерінде тым христиандардың аз пайызы, демек, қабылдау батыс құндылықтары іс жүзінде мүмкін емес. Өйткені батыстық құндылықтар пайда болды христиандық негізінде және түрі өзгерді секуляризация нәтижесінде (Харви Кокс ғалымы секуляризация-Інжіл әлемі түсінігінің өнімі екенін дәлелдейді). Өкінішке орай, Таяу Шығыстағы революцияларға ықпал еткендер Сондай-ақ, осы елдердің мәдениеті мен даму ерекшеліктерін, сондай-ақ жаңа теократиялық мемлекеттердің пайда болуын ескермеді. Таяу Шығыста жаңа пайда болады белгілері бар тоталитарлық режимдердің төзбеушілік.
Сонымен бірге исламды терроризммен ассоциациялауға болмайды. Бұл әлемнің діни белгісі бойынша бөлінуіне ықпал етуі мүмкін. Керек ажырата ислам бірі ретінде әлемдік ең діни ілімді өз мақсатында пайдалануға тырысатын діндер мен экстремизм. Ислам фундаментализмін ажырату қажет және ислам экстремизмі. Бұл туралы былай деп жазады өзінің соңғы кітабында Е. М. Примаков: "Ислам фундаментализм - бұл мешіт салу, Ислам салт-дәстүрлерін орындау, өзара көмек діндарлар. Бірақ Ислам фундаментализмі кезінде агрессивті, экстремистік форманы қабылдайды, бұл ислам дінінің күші мемлекет пен қоғамды басқару модельдері " [7, 79 б.].
Мұндай өзара іс-қимыл кем дегенде екі субъект бар жерде болуы мүмкін. Бұл жағдайда мемлекет теократиялық және өзі діни білім береді, онда діни және мемлекеттік негіздері қарастырылады. Басты артықшылық осы модель біз халықтың діндарлығының жоғары деңгейін санаймыз, бұл мәдениет пен мәдениеттің дамуына, адамгершілікке ықпал етеді, кемшілігі-діни еркіндіктің болмауы.
Көптеген Еуропа мемлекеттерінде мемлекеттік діні бар мемлекеттер бар, алайда олар теократиялық емес, өйткені олардың негізгі мақсаты ретінде дінді қорғау, құры қарастырылмаған. Бұл мемлекеттерге Англия, Греция, Дания, Исландия, Норвегия, Финляндия, Шотландия (мемлекеттік дін болып Католицизм немесе протестантизм жатқызылады). Мемлекеттік дін бар мемлекеттер қатарына Азия мен Африкада (Алжир, Бахрейн, Египет, Ирак, Мавритания, Кувейт, Малайзия). Соның ішінде негізінен ислам немесе католицизм.
Мемлекеттік шіркеу өте көп мемлекетке байланысты, бірақ кейде оның тәуелсіздікке ұмтылысы байқалады. Мемлекет қаржыландыруды бақылайды және жүзеге асырады Шіркеулер, оның құрылымы және басқару, сондай-ақ діни білім. Діни бірлестік мемлекеттік аппараттың бір бөлігі болып табылады.
Ұлыбританияда мемлекеттік дін-англиканство-бағыттардың бірі протестантизм. Англикан шіркеуінің басшысы-ағылшын патшайымы. "ҰлыбританиядаКорольдік үй басшысы ресми мемлекеттік шіркеу басшысы (архиепископ Англикандық шіркеуде кентерберия емес шіркеу иерархиясын басқарады, монархтың шіркеу ісі бойынша орынбасары). Барлық архиепископтар мен епископтар Премьер-Министрдің ұсынымы бойынша патшаға тағайындалады. Тек Англикан шіркеуі сөйлеуге құқылы ұйымдастырушы оқиғалардың ұлттық мәні. Тек Англикан шіркеуі бар Парламенттегі өз орындары " [10, 107 б.]
Дегенмен, Англикан шіркеуі біртіндеп бұрынғы ұстанымдарын жоғалтады. Азаматтардың басым көпшілігі басқа дінді уағыздай бастайды. Қазір Ұлыбританияда Католиктер саны өсуде, бірақ көші-қон процестеріне байланысты исламды және басқа діндерді ұстанатын азаматтардың санын едәуір ұлғаюда. Сонымен, ішке Қазіргі уақытта Ұлыбританияда 1,5-тен бастап 2 миллион мұсылман өмір сүруде [9].
Мемлекеттік діні бар елдің жарқын үлгісі Грек Республикасы болып табылады. "Грекия Конституциясы 1975 ж. Грецияда үстемдік ететін дін Шығыс православиелік Христов шіркеуінің діні болып табылады (3-құжат). Конституция мойындалды және бекітілді Афон тауы (105-бап) өзін-өзі басқару ретінде грек мемлекеті аумағының бөлігі " [10, 114 б.]
"Мемлекет шіркеуді қадағалайды және оған кейбір мемлекеттік институттарға тән құзырет пен құқықты береді. Шіркеу Жарғысы Мемлекеттік заң мәртебесі бар Эллады шіркеуге, оның епископтарына бекітеді, оны, монастырями және өзге де шіркеу жария құқықтың корпоративтік субъектілерінің жағдайы ".
"Ресми статистиканың соңғы мәліметтері бойынша, Греция тұрғындарының 97% - ы М. Л. Воронкова. Мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара іс-қимыл ерекшеліктері 90 ғылыми бөлім Православиелік шіркеуі. Құдайдың заңы қосылды жалпы білім беретін мектеп бағдарламасына Греция міндетті пән ретінде, ал әрбір грек университеттері құдайлық факультеті бар. Білім беру саласынан басқа шіркеу жүргізеді белсенді әлеуметтік қызмет"[12].
Осылайша, егер діни бірлестік мемлекеттік мәртебеге ие болса, бұл бір тараптар, белгілі бір артықшылықтар, салықтық жеңілдіктер береді, екінші жағынан оған тиесілі мемлекеттің қателіктері үшін жауап беруі қажет. Ресей-яркий православиелік шіркеудің мемлекеттік мәртебесі Кеңес өкіметі басқару жылдарында оның ізіне түсу себептерінің бірі болып табылатындығының мысалы.Патриарх Алексий II былай деді: "... жағдайы мемлекеттік шіркеу бізге көп қиыншылық пен және азап алып келді. Шіркеу шынайы мемлекеттен тыс, бөлек болуы керек.
Бұл осы типтегі негізгі минус мемлекеттің артықшылық болып табылады жоғары деңгейі әртүрлі діндерді уағыздау немесе атеист болу мүмкіндігі болған жағдайда, себебі мұндай мемлекеттерде Конституция ар-ождан бостандығы бекітілген. Әлемде көптеген мемлекеттер зайырлы болып табылады-Еуропаның көптеген елдері, кейбір Азия мемлекеттері, сондай-ақ АҚШ-ты жатқызсақ болады. Әдетте екі негізгі модельді бөледі зайырлы мемлекет: сепарациялық (қашан мемлекет өзін Қазақстан мен (мемлекет белгілі бір салаларда діни бірлестіктермен ынтымақтастық жасаған кезде). Ислам дінінің бұл түрі ретінде белгілі ресейлік ғалымдар И. Понкин , М. Шахов, Н. Володина [16].
Біздің ойымызша, кооперациялық модельде зайырлы мемлекеттің негізгі екі түрін бөліп көрсетуге болады: басымдылық алатын бір конфессия басқа (Италия Республикасы) және бірнеше конфессиялар ( Ресей Федерациясы)
Америка Құрама Штаттары - өзін зайырлы деп жариялаған әлемдегі алғашқы мемлекеттердің бірі. Бұл мемлекет осылай дамыды, ол ешқашан ресми діні болмаған. АҚШ Конституциясының бірінші түзетуі әрбір американдыққа дінді еркін ұстану немесе уағыздамау құқығына кепілдік береді [17].
АҚШ - та бүгін салынған зайырлы мемлекеттің сепарациялық моделі, бұл ретте мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара іс-қимылы барынша азайтылған. Іс жүзінде діни бірлестіктерге елге кең автономия берілген, бірақ Америкада протестантизм басым, онда жүздеген басқа діндер бар. Нәтижесінде америкалықтар өздерінің діни тамырларымен байланысын жоғалтты.
АҚШ діни нанымға әсер етуге тырысады басқа мемлекеттердің саясатын жыл сайын "халықаралық діни сенім бостандығы туралы"актісі. Бұл "тұжырымдама "мессианского және " американдық ерекшелік" ғана емес, болды идейными көздері Туралы "актінің халықаралық діни сенім бостандығы туралы", бірақ және онда өзінің іс жүзінде жүзеге асуын тапты, АҚШ-та ұлттық болмайтынына қарамастан ар-ождан бостандығы туралы заң. Көрсетілген акт АҚШ мүмкіндік беретін ыңғайлы жабынмен өз ықпалының аясын кеңейту егеменді мемлекеттердің ішкі істеріне араласу құқығы"[18].
Әлемдегі барлық зайырлы мемлекеттердің дамуына Еуропаның секуляризациясы ерекше әсер етті, бұл XVIII ғ. Соңы және XIX ғ.бас кезіне дейін жалғасты. Осы Еуропада мемлекет пен шіркеу арасындағы функцияларды бөлу болды.
Француз Республикасы шіркеуді мемлекеттен бөлуге және еуропалық конституцияларда адамның негізгі жеке бостандықтарының бірі ретінде ар-ождан бостандығын бекітуге үлкен әсер етті. Бүгінде Францияда діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген,бұл конституциялық және заңнамалық деңгейде бекітілген.
"Демократиялық қайта құрулар басталғаннан бері барлық осы мемлекеттер жаңа конституцияларды қабылдады, ал олардың бірқатары діни бірлестіктермен қарым - қатынасты реттейтін арнайы заңдарды да қабылдады.
Осы елдердегі мемлекет пен шіркеудің өзара қарым-қатынасының жаңа конституциялық-құқықтық негіздерін құру тәжірибесі осы саладағы ресейлік мамандар үшін ерекше қызығушылық тудырады, өйткені осы мемлекеттердің барлығы 91 80-90 жж. құқығы тең саяси және әлемдік көзқарас платформасы бар өз жүйелерін түбегейлі қайта құруға кірісті " 19. Социалистік лагерьге кіретін барлық еуропалық елдер зайырлы мемлекеттің қағидаларын ресми түрде декларациялады. Іс жүзінде мемлекеттік-Шіркеу қарым-қатынасы ресми идеологияның шіркеуіне бағынады.
Ең алдымен, ол белгілі бір елде тарихи қалыптасқан дәстүрлерді, қоғамдық пікірдің Күшін, діндарлардың моно - немесе поликонфессионалды құрылымын, сондай - ақ 80-90 жж. аралығында болып жатқан мемлекеттік - Шіркеу қарым - қатынастарының тереңдігін бейнелейді " 20. Осы елдердің көпшілігі зайырлы мемлекеттің кооперациялық моделін жасайды. КСРО ыдырағаннан кейін Тәуелсіз болған көптеген елдер өздерінің Конституциялары мен заңдарында мемлекеттің зайырлы сипатын бекітті: Украина, Белоруссия, Армения, Грузия, Әзірбайжан және т. б. Мемлекет пен діни бірлестіктер арасындағы қарым - қатынас мемлекеттің тарихи дамуына елеулі әсер еткен конфессияларды бөлу негізінде құрылады.
Көптеген елдер үшін мемлекеттің зайырлы сипаты неғұрлым қолайлы болып табылады, өйткені ар-ождан бостандығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сонымен бірге діни бірлестіктер қудаланбайды, қоғамнан оқшауланбаған. Зайырлы мемлекеттің кооперациялық моделімен мемлекеттердегі өзара іс-қимыл неғұрлым маңызды конфессиялармен немесе ерекше жағдайларда бір Конфессиямен жүреді.
Мұндай өзара іс - қимылдың негізгі нысандарын атап көрсетуге болады: мәдениет саласында, білім саласында, қайырымдылық саласында, Қарулы Күштермен, пенитенциарлық жүйемен. Өзара іс - қимылдың бұл нысандары ко-операциялық моделі бар барлық зайырлы мемлекеттерде бар. Оларды заңнама деңгейінде бекіту неғұрлым сындарлы ынтымақтастық үшін қажет деп есептейміз. Зайырлы мемлекеттің сепарациялық моделі бар мемлекеттерде өзара іс-қимыл дерлік жүзеге асырылмайды, дін әрбір азаматтың жеке ісі болып табылады.
Біздің ойымызша, сепарациялық үлгіні алып тастағанда, мұндай модель атеистік режимді орнатуға ықпал етуі мүмкін. Көптеген елдерде атеистік идеология басым болды. Ресми түрде әлемде тек бір ғана мемлекет өзін атеистік деп жариялады, бұл мәртебені Конституцияда (1973 ж.) бекітіп, - бұл Албания, ол енді зайырлы мемлекет болып табылады. Шын мәнінде, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Шығыс Еуропа елдеріне өз ықпалын тарататын Кеңес Одағы да осындай мемлекет болды.
Қазіргі уақытта Солтүстік Корея атеистік мемлекет болып табылады. Мұнда Ким Ир Сеннің "Ұлы көсемінің" жеке басы және оның ұлы, жолдастары Ким Чен Ирдің "қымбат басшы" атты табынуы кең таралған (Кеңес Одағындағы Сталиннің жеке басына табынуды еске алады). Солтүстік Кореядағы діни бірлестіктер Арнайы мемлекеттік органдар - федерациялардың ерекше бақылауында, сенушілер өздерінің шынайы нанымдарын жасыруға мәжбүр. Өйткені олар арқылы батыс елдері ел тұрғындарына әсер етеді деп саналады.
Кез келген мемлекетте ар-ождан бостандығы кез келген дінді уағыздау құқығын ғана емес, сонымен қатар ешқандай да (атеизмге құқық) уағыздау құқығын да қамтиды және ол қорғалуы тиіс. Сонымен қатар, атеизм мемлекеттік идеологияның бір бөлігі болған кезде, бұл өте теріс салдарға толы, атеистік мемлекетте ар - ождан бостандығы мүмкін емес, релиозды ұйымдар қудаланады, сенушілер өздерінің діни нанымдарын уағыздауға мүмкіндігі жоқ.
Рухани еркіндіктің болмауы адам тұлғасының кедейленуіне, оның мемлекетке толық бағынуына әкеп соғады; мұндай қоғамда адам еркін бола алмайды, өзінің шығармашылық және адамгершілік қажеттіліктерін іске асыруға мүмкіндігі жоқ. Шет елдердегі мемлекет пен діни бірлестіктердің өзара іс - қимылы әртүрлі нысандарда жүзеге асырылады және көптеген фактілерге (мәдени, тарихи, экономикалық, саяси және т. б.) байланысты.
Халықаралық деңгейде діни сенім саласындағы саяси фактор басым болды. Әлемнің көптеген елдерінде мемлекеттік құрылыстың зайырлы негіздері бар діни бірлестіктер - бұл қуатты қоғамдық институттар. Теократиялық мемлекеттерде олар мемлекеттердің негізін құрайды,мемлекеттік діні бар елдерде - мемлекеттің бір бөлігі болып табылады. Әрбір елде өзара іс - қимылдың өзіндік ерекшеліктері бар, ресми немесе ресми емес мәртебесі бар діндер бар. Бұл ескермеу мүмкін емес және қауіпті әр мемлекеттің тарихы мен мәдениетіне байланысты.
Бүгінгі таңда көпконфессиялы әлем жағдайында діни жанжалдарға жол бермеу, әлемнің діни белгісі бойынша бөлінбеуі өте маңызды. Бейбіт диалогқа жанжалдарды қару күшінен емес, сөзбен шешетін рухани мағынада дамыған қоғамдар қабілетті. Бұл мемлекет және діни бірлестіктер, әлем елдерінде іс-қимыл тарихымен расталады.
Бұл ретте, кәсіпкерлік еркіндікті бөлу жеке дербес құқығы оның конституциялық-құқықтық қорғалуына бейнеленеді. Әрине, кәсіпкерлік қызметті бекітпеу бостандықтар құқықтарды немесе заттық қорғау салаларын шектеуге әсер ететін критерий болып табылмайды, бірақ мемлекеттің араласуының қарқындылығын айқындау кезінде экономикалық қатынастарды реттеу кезіндегі кәсіпкерлердің құқықтары маңызы болуы мүмкін.
Елдің конституциясында әлеуметтік мемлекеттілік пен меншік иесінің әлеуметтік міндеттері жағдайында кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысуға дербес құқықты бекітпеуі кәсіпкерлік бастаманы және кәсіпкерлік меншікті іске асыруға әсер етеді және іс жүзінде осыған байланысты либералдық Батыс қоғамы жағдайында басқа негізгі құқықтар арасында педагогикалық еркіндік"залал" (Конституциялық қорғалуы неғұрлым әлсіз) болып табылады және Еуропалық Одақтың либералдық идеяларына сәйкес келмейді. 16 Еуропалық Одақтың негізгі құқықтары туралы Хартиясы ЕО-ға мүше мемлекеттерден Германия болып табылатын кәсіпкерлік еркіндікті тануды талап етеді 16). Бұл тұрғыда Ресей Конституциясында кәсіпкерлік қызметпен еркін айналысу құқығын бекіту оң сәт болып табылады,өйткені жеке азаматтың экономикалық құқығы ғана емес, сонымен қатар жалпы елдің еркін экономикалық құқық тәртібі де Конституциялық қорғауға ықпал етеді.
Зайырлылық сөзінің мәні мемлекеттің діннен, діннің мемлекеттен бейтараптылығы және ар-ождан бостандығы. Зайырлылық сипаты -- ізгілік пен қажеттілік. Өркениетті елдер зайырлылық дәстүрін таңдауда. Зайырлылық азаматтарға дін мәселесінде еркіндік береді [7].
Зайырлы мемлекет -- азаматтардың дін ұстану еркіндігі мен діни мекемелердің мемлекеттен бөлінуін білдіреді. Дін мемлекеттік саясаттан тыс. Қазақ елінде мемлекеттік деңгейдегі ресми дін жоқ. Конституция бойынша діни партия құруға жол берілмеген. Мемлекеттік органдар Конституция негізінде салалық заңдарды басшылыққа алып жұмыс істейді. Қазақстанның әр азаматы ұждан бостандығын пайдаланады. Дін ұстану немесе атеист болу -- әркімнің өз еркінде.
Елде дінді ұстану мен бірлестіктердің жұмысын реттейтін заңдылықтарды мемлекет белгілейді және бақылайды. Дүние жүзінде мемлекеттердің үш түрі бар -теократиялық, атеистік және зайырлы мемлекеттер.
Теократиялық мемлекеттің негізгі белгілері: 1. Діннің азаматтардың барлығына бірдей міндетті болуы. 2. Діни ұйымдардың мемлекеттің саяси жүйесін басқаруда ерекше орын алуы. 3. Діни зиялылар тобы мемлекеттің көшбасшылары болып табылады, мемлекеттік билік органдарын басқарады, саяси мемлекеттік өкілеттіліктері бар. 4. Діни бірлестіктер мемлекеттен шеттетілмеген. 5. Діни ұйымдар мемлекеттік органдардың қызметіне қатысуға құқығы бар, оның қызметіне тікелей ықпалын тигізе алады.
Атеистік мемлекеттің белгілері:
1. Діни сенімдерді жоққа шығару.
2. Діни ұйымдарға ресми тыйым салу.
3. Діни әдет-ғұрыптардың орындалуын шектеу.
4. Діни адамдардың саяси билікке қатыстырылмауы.
5.Білім беру, тәрбие саласы атеистік негізде болуын мемлекеттік қадағалау.
Зайырлы мемлекеттің белгілері:
1. Діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлінуі.
2. Діннің саясаттан ажыратылуы.
3. Дін әр, азаматтың жеке ісі болып есептеледі.
4. Мемлекеттік білім-беру жүйесі мен тәлім-тәрбие беру зайырлы сипатта.
5. Діни наным-сенімнің көксейтіні -- адамның жеке өмірінің бостандығы.
Әдеп деген ұғым философиясында XX ғасырдың екінші жартысынан қолданысқа түсе бастады. Кеңестік қоғамда Әдеп деген пән болған. Онда гуманизм, адамгершілік басты ұғымдары: ар, намыс, ұят, парыз, махаббат, ерлік ұғымдары т.б. қарастырылған. Ресейде кейінгі жылдары мектепте Зайырлы әдеп негіздері деген пән енгізу қызу талқыға түсіп жатыр. Мәскеу және бүкіл Русь Патриархы Кирилл зайырлы әдеп дін емес, атеистік мораль деп жария етті. Ғалымдар христиандық әдеп, протестандық әдеп (Макс Вебер), исламдық әдеп дегендерді айтады, бірақ олар нақтылы анықталмаған талас тудыратын ұғымдар. Біз зайырлы әдептің табиғаты Зайырлы дінтану негіздері пәнінен өзгеше деген пікірдеміз. Зайырлы әдеп пәні мағынасы жағынан Дінтану негіздерінен өзгеше.
Қазіргі әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде құқықтану мен дінтану ғылымдарының күрделі категорияларының бірі - зайырлық. Зайырлық принципі қазіргі заманғы көптеген елдердің құқықтық мемлекеттердің ретінде қалыптасып, әрекет етуінің басты принциптерінің бірі болып табылады. Соған қарамастан зайырлық жан-жақты толық анықталмаған ұғым. Осы ұғымның мазмұндық мағынасының айқындалмағаны әртүрлі пікір-таластарға әкеп соғады. Біз қарастырып отырған мәселе төңірегінде зайырлық пен дінилік үғымдарының арақатынасы маңызды.
Ресей зерттеушісі И.В. Понкин атап көрсеткендей, зайырлық термині мемлекет пен діни бірлестіктер арақатынасына қатысты көп қолданылады. Мемлекеттің зайырлы сипаты, мемлекеттік және муниципальдық білім берудің зайырлы мазмұны туралы қоғамдық және ғылыми пікір-таластар қарама-қарсы көзқарастардың бар екенін көрсетеді [14].
Біреулер зайырлықты мемлекеттің діннен бөлінгенін, соған сай мемлекеттік қызмет пен білім берудің діни нышандар мен мазмұннан еркін екенін алға тартады. Басқалары зайырлықты азаматтардың конституциялық құқықтарын, соның ішінде діни бостандықтарын қамтамасыз ету ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz