ТАРИХТЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

1 ТАРАУ. ТАРИХТЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. 1 Тарихи тұлғаларды зерттеу мәселелерін, олардың 20 ғасырдың Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін тарихнамалық талдау

Тарихи тұлғаларды зерттеу мәселелері Қазақстандық тарих ғылымын зерттеумен, тарихнамалық талдаумен тікелей байланысты. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының үлкен кезеңін кеңестік кезең алады.

Кеңес кезеңіндегі Қазақстандық зерттеулерді терең тарихнамалық талдау қажеттілігі жаңа жағдайларда ұлттық тарихнаманың даму перспективасымен байланысты. Тәуелсіз қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы бұрынғы тарихнамалық дәстүрді сыни тұрғыдан пайымдауды, тарихшылардың алдыңғы ұрпақтары жинаған тәжірибе мен білімді есепке алуды, Қазақстанның өткен және қазіргі заман тарихының проблемаларын жариялаудағы марксистік әдіснаманың жағымсыз салдарларын еңсеру үшін танымның жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді.

Қазақстандық тарих ғылымы күшейтілген бұрмалану мен саясаттандырудың құралы болды. Тарих ғылымдары бойынша докторлық және кандидаттық диссертациялардың библиографиялық көрсеткішіне енген диссертациялық зерттеулердің проблематикасын талдау 1935-1990 жылдары қазақстандық тарих ғылымының дамуының жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді. 55 жылдағы қазақстандық зерттеулердің жалпы саны - 796 диссертация [Библиографический указатель докторских и кандидатских диссертаций по историческим наукам. Алматы. 2003. -168 с. ], оның ішінде «КОКП тарихы» мамандығы бойынша 169 ( 24 докторлық, 145 кандидаттық) және 627 басқа бағыттар бойынша, оның ішінде 77 докторлық, 550 кандидаттық (арақатынасы 1:7) . Осылайша жыл сайын 14 диссертация қорғалды.

Диссертациялардың жалпы санынан (627) 53, 8%-ы, яғни диссертациялардың басым бөлігі кеңес кезеңі бойынша орындалған («КОКП тарихы» мамандығы бойынша 1983 жылға дейін) . Докторлық зерттеулерде кеңестік мәселелер 45, 5 %-ды, кандидаттық мәселелер -62, 2% - ды құрайды. Егер бұл процесті динамикада қарастыратын болсақ, кеңес кезеңі бойынша зерттеулердің ең көп саны ХХ ғасырдың 60-шы және 80-ші жылдарына келеді.

Шектелген сандық және тақырыптық тұрғыда, ұлттық тарих кеңестік тарих ғылымы жүйесінде шеткері орынды алды. Оның жетістіктері мен кемшіліктері ұлттық кадрлардың әлсіз кәсіби дайындығымен, олардың марксистік-лениндік әдіснамасын жеткіліксіз меңгеруімен негізделеді. Жалпы тарих, шығыстану дәстүрлерінің жоқтығы әсер етті, олардың ғылыми орталықтары Мәскеу мен Ленинградта болды. Қазақстан тарихнамасында 3 докторлық және бірнеше кандидаттық жұмыстардан басқа, жалпы тарих бойынша елеулі зерттеулер жоқ [ Ирмуханов Б. Б. Исторические воззрения мыслителей ХХ века. Алматы: Ғылым. 1999. 136 с., 10-11 бб. ] .

Өңірлік проблемаларға көңіл бөле отыра, отаршылдыққа дейінгі кезеңнің тарихы бойынша проблемалармен айналыспады. Қазақ халқының тарихы алдымен ресейлік ( ХVIII ғ. бастап), одан кейін Кеңес тарихы контекстінде зерттелді. ХІХ-ХХ ғасырлардағы тарих ғылымының әдіснамалық инстументарийінің шектеулігіне байланысты қазақтардың көшпенділік феномені мәселесі ғылыми әзірленбеді. Кеңес билігі кезінде көшпенді болу да тарихи дамудың формациялық тұжырымдамасына негізделген марксистік әдіснама канондарына енбеді. Ерекше өзіндік және тұрмыстық мәдениеті бар бірегей көшпелі қоғам қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінің қоғамымен байланыстырылды. Осыған байланысты қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің қалыптасу тарихы Кеңес билігімен тікелей байланысты болды [ Исаков П. О национальной консолидации казахского народа. // Большевик Казахстана. 1937. № 4-5. С. 69-78. ] .

Жоғарыда көрсетілген дереккөздің мәліметтеріне талдау көрсеткендей, қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша тақырыптар - барлық кандидаттық жұмыстардың 22% - ын, докторлық жұмыстардың 37, 6% - ын құрайды. Хронологиялық тұрғыдан олардың барлығы ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді, яғни Қазақстанның Ресеймен отарлау кезеңін қамтиды. Қазақстан тарихының ежелгі кезеңі (тас, қола ғасыры) археологиялық зерттеулерде көрініс тапты және барлық диссертациялардың 10, 7% - ын құрады.

Кеңес тарихының бастапқы кезеңінде (1918-1937 жж. ) М. Н. Покровскийдің «интернационалист» революциялық концепциясына сәйкес, Ресей империясы «халықтар түрмесі» ретінде бейнеленген. Сол себепті 1920-1936 жылдары революциялық тақырып бойынша басым әзірлемелермен қатар, ұлттық интеллигенция өкілдері А. Бөкейханов [ Букейхан А. Н., Баранов С. Ф., Руденко С. И. Казахи (Казахи Адаевского уезда) . Антропологические исследования . Сборник І, ІІ. Ленинград. , Материалы к истории султана Кенесары Касымова. Под редакцией професс. Поливанова и доктора Х. Досмухамедова. Ташкент. 1923. ], М. Тынышпаев [ Тынышпаев М. Материалы киргиз-казакского народа. Ташкент. Восточное отделение Кир. Гос. изд. 1925. ], Х. Досмұхамедов [ Досмухамедов Х. Роды Младшего Жуза. Ташкент. 1921. ; Краткие сведения об акыне Мурат. Ташкент. 1924. ; О казахских батырах: Исатай, Махамбет // Сауле(журнал) . №3. Б. 1-15. ; Краткие сведения о движении Исатая Тайманова// Терме. №1. Ташкент . 1925. ; Уш киян. Слово поэта Мурата//Сауле. 1924. №6. Б. 12-17. ], С. Асфендияров [ Асфендияров С. Д. История Казахстана (с древнейших времен) . Т. 1. Алма-Ата; М. 1935; Очерки истории казахов. Кзыл-Орда, 1935 (на казах. яз. ) ; Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алма-Ата, 1935. Сб. 1; Сб. 2 совм. с П. А. Кунте; Историческое прошлое Казахстана // Казахстан. М., 1936. Национально-освободительное восстание 1916 г. в Казахстане. Алма-Ата; М. 1936. ], Т. Рысқұлов [ Рыскулов Т. Восстание туземцев в Средней Азии. Ч. 1-2. Кзыл-Орда. 1927; Революция и коренное население Туркестана. Ч. 1. Ташкент. 1925. ], кеңес тарихшысы А. Рязанов [ Рязанов А. Ф. Пугачевское восстание и хан Малой Орды Нуралы//Советская Киргизия. № 8-9. ; Батыр Срым Датов// Советская Киргизия. 1924. № 7. ; 40 лет борьбы за национальную независимость казахского народа(1797-1838) . Кзыл-Орда. 1926. ; Восстание Исатая Тайманова . Кзыл-Орда. 1927. ], т. б. орындаған қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша көптеген этнографиялық және тарихи жұмыстар шығарылды. Қазақ тарихын әзірлеуге олар ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, объективті түрде келіп, өздерінің зерттеулеріне ғылыми сипат беруге тырысты, орыс бағдарының қорытындыларын, сондай-ақ ауызша, жазбаша дәстүрлі дереккөздерді шығармашылықпен қайта өңдеп отырды.

С. Асфендияров, Кеңестік Қазақстанның және РКФСР партия және мемлекет қайраткерінің, бірінші тарихшы-марксистің жұмыстарын ерекше атап өткен жөн. Қазақтардың этногенезі мен қоғамдық құрылысы, өлкедегі ұлт-азаттық және революциялық қозғалыстар мәселелерін қозғап, ол марксистік-лениндік ұстанымдардан Қазақстан аумағында феодалдық формацияның қалыптасу процесін зерделеп, қорытуға тырысты [ Дахшлейгер Г. Ф. Историография Советского Казахстана. Очерк. Издательство »Наука» Казахской ССР. Алма-Ата. с. 191, 38-39 б. ] . Оның зерттеулері марксистік әдіснаманың қарама-қайшылығын көрсетті: объективтілік пен партиялылық, объективтілік пен субъективтілік қағидаттарының сәйкес келмеуі. С. Д. Асфендияровтың тұжырымдары мен ережелері кейде тарихты түсіндірудің марксистік схемаларының шеңберінен шығып, кейде көшпелі қоғам мен этногенез жөнінде еркін түсіндірулерге жол берді, ол қазақтардың мемлекеттілігінің жоқтығы туралы пікірмен келіспеді, сол үшін өмірімен жауап берді.

1934-1936 жылдары қабылданған КСРО тарихы бойынша мектеп оқулықтарын дайындау туралы партиялық шешімдер және «Сталин, Жданов және Кировтың ескертулері» тарих ғылымына билік диктатурасын орнатудың алғышарты болды. Сталиндік тоталитарлық режимді бекіту 1937-1938 жж. ұлттық зиялыларды жоюға бағытталған репрессиямен басталды. Дәл сол кезде қазақтардың отарлауға дейінгі тарихындағы бірегей туындылар сынға алынып, өткеннің ұлтшылдық бұрмаланулары жарияланды, содан кейін тыйым салынды және жойылды. Қазақ зиялыларының бүкіл түсі репрессияға ұшырады. 1936-1937 жылдары республикада оның құрамының жартысы партиядан шығарылды, олардың ішінде 17% коммунистер «халық жауы» атанды [ Панкратова А. М., Абдыкалыков М. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата. 1943. . 72] .

1937-1953 жылдары тарих ғылымында жаңа парадигма «кеңестік патриотизм» концепциясы, тарих саласындағы кеңестік империялық саясаттың төңкерілген нысаны орнады. Оның қос стандарттары, ресейлік өткеннің даңқын шығаруға көшуі тарихшыларды таңдаусыз қалдырды. 1943 жылы Алматыда көрнекті кеңес тарихшысы А. М. Панкратованың басшылығымен мәскеулік және қазақстандық ғалымдар дайындаған «Қазақ КСР-інің ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі тарихы» атты қазақтардың тарихы бойынша алғашқы жалпылама еңбек патшалықтың отаршылдық саясатын теріс бағалауынан антипартиялық және қауіпті деп танылды[ Панкратова А. М., Абдыкалыков М. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата. 1943. ] .

Бұл айыптау процесінің жалғасы (1948-1952 жж. ) «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары» атты монографиясы үшін Е. Бекмахановқа қарсы орын алды [ Бекмаханов Е. Казахстан 20-40 годы ХІХ века. Алма-Ата. 1946. 782 с. ] . Зерттеу Қазақ мемлекеттілігін, яғни хан билігін қалпына келтіру мақсатында орыс патшалығымен күрес жолына түскен Абылай ханның шөбересі, Кенесары Қасымовтың басшылығымен қазақтардың жаппай ұлт-азаттық қозғалыстарының біріне арналды. Патшалыққа қарсы қозғалыстың осы лейтмотиві орыс емес халықтар жаулап алынбады және бағындырылмады, керісінші Ресей империясымен «бірікті» немесе «қосылды» атты «кеңестік патриотизм» тұжырымдамасының ережелеріне сәйкес келмеді; көрші орыс емес халықтардың территорияларын біріктіру экономикалық, мәдени даму тұрғысынан өздері үшін игілік болды [ Правда. 22 августа. С. 1. ] .

«Кеңестік патриотизм» тұжырымдамасының екі мағынасы ресейлік және Ұлттық тарихшылардың революцияға дейінгі тақырыптағы әртүрлі тәсілдерін болжады. Егер Ресей тарихшылары ХVІІІ ғасырдың зерттеулерін әзірлеуде және биліктің идеологиялық диктатынан барынша азат болса, онда ұлттық шеттегі тарихшылар үшін тарихымыздың «патриоттық» мұндай тақырыптарды пысықтаудан бас тартуды немесе сыни тұрғыдан, объективті емес, яғни билік жерінде өз халқының өткенін бағалауды білдіреді. 50-жылдары ұлт-азаттық және төңкеріске дейінгі тақырыптарға арналған қазақстандық тарихшылардың барлық жұмыстары қайта қаралып, сынға ұшырады. 1952 жылы Қазақтардың ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы азаттық үшін барлық халық қозғалыстары Сырым Датов, Исатай-Махамбет қозғалыстарын қоспағанда, реакциялық деп жарияланды[ Гурьевич Л. Я. . Интеллигенция Казахстана иполитика тоталитарного государства в сфере науки и высшего образования(1946-1985) . Дис. доктор. ист. наук. Алматы. 1993. ., 148-б. ] .

Тіпті, ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Абай қазақ қоғамының тарихын, мәдениеті мен тұрмысын идеалдайтын феодалдық-бай элементтеріне жатқызылды. Тарихшы Л. Я. Гурьевичтің айтуынша, бұл құбылысты идеологиялық террор ретінде сипаттауға болады, ол кезде қоғамдық пайдалану мен кітап сауда желісінен қазақтардың революцияға дейінгі мәдени мұрасы бойынша оқу, ғылыми әдебиет алынып тасталды [ Гурьевич Л. Я. . Интеллигенция Казахстана иполитика тоталитарного государства в сфере науки и высшего образования(1946-1985) . Дис. доктор. ист. наук. Алматы. 1993. ., 166-170-б. ] .

1951-1960 жж. нәтижесінде зерттеулердің басым бөлігі Кеңес дәуіріндегі оқиғаларға арналады. Осы жылдары орындалған 10 докторлық, 85 кандидаттық диссертацияның тек 16, 8% -ы ғана ХVІІІ-ХХ ғғ. революцияға дейінгі тарихты, 52, 6% - ы кеңестік проблеманы баяндады. Бұл көрсеткіштер шамамен тең: яғни 40% революцияға дейінгі (ХVІІІ-ХХвв. ), 42, 8 % кеңестік мәселе.

Келесі онжылдықтағы зерттеулер(1961-1970 жж. ) сандық жағынан өсу динамикасына ие: докторлық алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 2 есе артады: 10 - нан 21 - ге дейін; кандидаттық-85-тен 135-ке дейін; сондай-ақ революцияға дейінгі тақырып бойынша-25:47. Кеңестік проблема докторлық зерттеулердің 50% - ын, кандидаттық зерттеулердің 55, 6% - ын алады. «Жылымық» жылдары тарихтың Сталиндік түсіндірмесі сақталуда. Қазақстан тарихы «Ресей старшиналығы» доктринасы арқылы қарастырылады, онда «ұлы орыс халқы өркениеттік миссияны орындады, неғұрлым жоғары мәдениет жоқ, патриархалдық ұстанымдар мен ғасырлық артта қалушылықтардың орнына алдыңғы қатарлы әлеуметтік-экономикалық миссияны орындады»[ Рахимбекова Б. К. Проблемы истории Казахстана второй половины ХІХ, начала ХХ века в современной историографии(1985-2000) . Дисс . . . канд. истор. наук. Алматы. 2001., 14б. ] .

1971-1980 жылдары алдыңғы онжылдықпен салыстыра отырып диссертациялық зерттеулер саны біршама азаяды: (21/ 135 : 20/125), бірақ кеңес мәселесі 60% - ға дейін жетеді. 80-ші жж., ең көп қорғалған кандидаттық диссертациялар саны - 171, революцияға дейінгі және кеңестік мәселелер бойынша зерттеулердің арақатынасы тарихтың қайта құрылуымен және деидеологиялануымен байланысты теңестіріледі: 47, 8% және 48, 1%. Соңғы кеңестік онжылдықта (80-ші жж. ) Қазақстан Компартиясы тарихы бойынша зерттеулердің рекордтық саны әзірленуде: 24 докторлық, 145 кандидаттық диссертация(барлығы-169), ал осы онжылдықтың партияланбаған тақырып бойынша барлық басқа да диссертациялары 190 жұмысты (171 кандидаттық және 19 докторлық) құрайды.

Кеңес тақырыбы бойынша зерттеулердің басым болуы және олардың околониалды кезеңдегі болмауы, диссертациялардың аздығы: этнография(8, 5%), тарихнама және деректану(4, 7%), тарихи тұлғалар(0, 9%), антропология(0, 4%), республиканың өзге де халқының тарихы(2, 5%), шетелдегі қазақ диаспорасының тарихы(0, 2%) бойынша Қазақстан тарихын саясаттандырудың аса жоғары деңгейі туралы куәландырады.

Осы кезең ішінде ұлттық тарихтың қалыптасуында, дамуында сол кездері өмір сүрген тарихи тұлғалардың орны ерекше. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқақ білімділік деңгейімен, рухани парасатымен көзге түскен алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты аңсады.

ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, əрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айырықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан- жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман болды.

Бірақ жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орын толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап, дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тəуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке »қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.

ХХ ғасырдың басында орталық Қазақстанда туып, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары - Ə. Бөкейханов, Н. Нұрмақов, Ж. Сəдуақасов, Ж. Ақбаев, тағы басқалардың еңбегінде қазақ халқының тəуелсіздігі, жерінің азаттығы, азаматтық құқығының жоқ болуы туралы ой-пікірлер, ұсыныстар, азаттыққа жету жолдары туралы терең тұжырымдар жасалған [Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. - Алматы, 1998. ] .

Тарихшы-ғалым ретінде Бөкейханов халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісінің орасан зор маңызын түсінді. 1926 жылы ол орыстың тарихшысы, профессор Шестаковпен бірігіп, көтерілістің 10 жылғы мерейтойына арнап, «1916-1926» атты еңбек жазып шығарды. Онда қазақ көтерілісінің Ресей Империясының қоластындағы башқұрт, өзбек, қырғыз сияқты халықтардың да бас көтеруіне үлкен себеп болғандығына назар аударады, көтерілістің 1917 жылы патшаны тақтан құлатудағы елеулі ролін айтады, ол қазақ көтерілісінің қаналушының қанаушыға қарсы «таптық» сипатта емес, отаршылдарға қарсы ұлт-азаттық бағытын көрсетеді [Бөкейханов Ə. Шығармалар // Сайлау. - 116 б. ] . Қарусыз бейбіт халықты қырған, патша əскерінің қинаяттық іс-əрекеттерін сынайды.

Ə. Бөкейханов қазақ халқының өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері мол мəдениетін, тұрмыс-салтын, əдет-ғұрпын, сенім-нанымын, өнерін зерттеп жазып, айтарлықтай мұра қалдырған. Ол қазақ ұлтының жүздік, рулық-тайпалық құрылымын зерттеген, қазақтың шежіресін жазған. Ол Павлодар мен Қарқаралы уездерін мекендеген қазақтардың жəне төле мен төлеңгіттердің шежіресін жазып, оны Ф. А. Щербина экспедициясы «Материалдарының» IV (1903) жəне IV (1905) томдарында жарияланған [Бөкейханов Ə. Шығармалар // Сайлау. - 5 б. ] .

Ə. Бөкейханов жазған «Аңқау елге - арамза молда» [Бөкейханов Ə. Шығармалар. Алаш партиясы программасының жобасы. - 251 б. ], немесе «О киргизских поминках» [Нұрпейісов К. Алаш һəм Алашорда. - Алматы, 1995; Абжанов Х. М. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. - Алматы, 1992. ], атты мақаласы өте қызық. «Би һəм білік» [Қойгелдиев М. К. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 жж. қоғамдық-саяси қызметі. - Алматы] атты мақаласында қазақтың заң мен билік мəселелері баяндалады. Қазақ халқының тəуелсіздікке қол жеткізуінің бір жолы - ол Мемлекеттік думаға қатысуы арқылы қазақ халқының құқығын қорғауға болады деп сенді. Ол Орыстың география қоғамының Батыс-Сібір бөлімі мүшесі ретінде қоғамның ғылыми мəжіліс-жиналыстарында қазақтың мəдениеті, тұрмыс салты, өнері жайында баяндамалар жасап, дəрістер оқыған. Сол арқылы өз ұлтының басқа ұлттармен қатар тəуелсіз өмір сүруге болатындығын дəлелдеуге ұмтылған. Ол орыстың ғалымы Г. Н. Потанинге қазақ халқының əн-күйін, ою-өрнегін, тұрмыстық құрал-сайманын жинасып, Томск, қаласында қазақтың өлкетану музейін ашуға көмектеседі. Оның əрбір іс-əрекеті Қазақстанның дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру мақсатына арналады.

Ə. Бөкейханов Ф. А. Щербина бастаған «Жер жөніндегі министрліктің ғылыми экспедициясына» қатысады. 1896-1901 жылдары аралығында бұл экспедициясы сол кездегі Қазақ өлкесінің Ақмола жəне Семей облыстарының 12 уезіне жұмыс жүргізді. Əлихан Бөкейханов бұл экспедицияға дейін Тобыл губерниясында жүргізілген санақ жұмыстарына қатысып, тəжірибе жинақтаған. Сондықтан да Щербина экспедициясына жеке зерттеу тобын басқарған. Экспедицияның негізгі мақсаты - ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап Ресей үкіметінің қоныстандыру саясатының объектісіне айналған қазақ даласын жан-жақты зерттеу [Бөкейханов Ə. Шығармалар // Қазақ депутаттары. - 241 б. ] . Қазақ шаруашылығын үйді-үй қора-қора басымен есепке алу, жайлау, қыстау, егіндік, шабындық жерлердің көлемін анықтау арқылы, қазақтың жер-суын, орман тоғайын, шөл-даласын есепке алу керек болды. Экспедиция жұмыстары біткеннен кейін жиналған бай материалдарды іріктеп, белгілі тəртіпке келтіріп өңдеп, ғылыми қорытындысын жазысады. Қажетті деген ғылыми есеп кестелерін жасайды. Жер-судың карталарын сызады. Қазақтың шаруашылығына, егіндік, шабындығына, қыстау, жайлауына ғылыми сипаттама береді. Жиналған деректерге сүйене отырып, Павлодар, Қарқаралы, Семей, Омбы уездеріндегі «байырғы тарихи аудандарын» анықтап, оны картаға түсіреді. Қазақ шаруашылығының экономикалық тиімділігін есептеп шығарады. Экспедицияның қорытындылары 1903-1905 жылдары аралығында 13 том болып жарыққа шыққан. Ғалымның «Павлодарский уезд», «Родовые схемы киргиз Каркаралинского уезда», тағы басқа еңбектері жарық көрді [Бөкейханов Ə. Шығармалар // Алаштың Əлиханы. - 90 б. ] . Осы еңбектерінде Ə. Бөкейханов қазақ халқының мүддесін қарапайым мысалдар келтіре отырып қорғағаны байқалады.

Ə. Бөкейхановпен қатар қазақ халқының тарихында саяси ұйымның белсенді көсемдерінің бірі Ə. Ермеков болды. Ол Алаш партиясының мүшесі болып, өмірінің соңына дейін қалады. Оның еңбектерінде ұлт жандылығы, өз принципіне берікті, езілген қазақ халқының қамын ойлап, тек соның азаттығы үшін жұмыс атқарғандығы сезіледі. Ол Кеңес үкіметіндегі басқа партияға мүше болмайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.