ТАРИХТЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1 ТАРАУ. ТАРИХТЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАРДЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Тарихи тұлғаларды зерттеу мәселелерін, олардың 20 ғасырдың Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін тарихнамалық талдау
Тарихи тұлғаларды зерттеу мәселелері Қазақстандық тарих ғылымын зерттеумен, тарихнамалық талдаумен тікелей байланысты. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының үлкен кезеңін кеңестік кезең алады.
Кеңес кезеңіндегі Қазақстандық зерттеулерді терең тарихнамалық талдау қажеттілігі жаңа жағдайларда ұлттық тарихнаманың даму перспективасымен байланысты. Тәуелсіз қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы бұрынғы тарихнамалық дәстүрді сыни тұрғыдан пайымдауды, тарихшылардың алдыңғы ұрпақтары жинаған тәжірибе мен білімді есепке алуды, Қазақстанның өткен және қазіргі заман тарихының проблемаларын жариялаудағы марксистік әдіснаманың жағымсыз салдарларын еңсеру үшін танымның жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді.
Қазақстандық тарих ғылымы күшейтілген бұрмалану мен саясаттандырудың құралы болды. Тарих ғылымдары бойынша докторлық және кандидаттық диссертациялардың библиографиялық көрсеткішіне енген диссертациялық зерттеулердің проблематикасын талдау 1935-1990 жылдары қазақстандық тарих ғылымының дамуының жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді. 55 жылдағы қазақстандық зерттеулердің жалпы саны - 796 диссертация [Библиографический указатель докторских и кандидатских диссертаций по историческим наукам. Алматы. 2003.-168 с.], оның ішінде КОКП тарихы мамандығы бойынша 169 ( 24 докторлық, 145 кандидаттық) және 627 басқа бағыттар бойынша, оның ішінде 77 докторлық, 550 кандидаттық (арақатынасы 1:7). Осылайша жыл сайын 14 диссертация қорғалды.
Диссертациялардың жалпы санынан (627) 53,8%-ы, яғни диссертациялардың басым бөлігі кеңес кезеңі бойынша орындалған (КОКП тарихы мамандығы бойынша 1983 жылға дейін). Докторлық зерттеулерде кеңестік мәселелер 45,5 %-ды, кандидаттық мәселелер -62,2% - ды құрайды. Егер бұл процесті динамикада қарастыратын болсақ, кеңес кезеңі бойынша зерттеулердің ең көп саны ХХ ғасырдың 60-шы және 80-ші жылдарына келеді.
Шектелген сандық және тақырыптық тұрғыда, ұлттық тарих кеңестік тарих ғылымы жүйесінде шеткері орынды алды. Оның жетістіктері мен кемшіліктері ұлттық кадрлардың әлсіз кәсіби дайындығымен, олардың марксистік-лениндік әдіснамасын жеткіліксіз меңгеруімен негізделеді. Жалпы тарих, шығыстану дәстүрлерінің жоқтығы әсер етті, олардың ғылыми орталықтары Мәскеу мен Ленинградта болды. Қазақстан тарихнамасында 3 докторлық және бірнеше кандидаттық жұмыстардан басқа, жалпы тарих бойынша елеулі зерттеулер жоқ [Ирмуханов Б.Б. Исторические воззрения мыслителей ХХ века. Алматы: Ғылым. 1999.136 с., 10-11 бб.].
Өңірлік проблемаларға көңіл бөле отыра, отаршылдыққа дейінгі кезеңнің тарихы бойынша проблемалармен айналыспады. Қазақ халқының тарихы алдымен ресейлік ( ХVIII ғ. бастап), одан кейін Кеңес тарихы контекстінде зерттелді. ХІХ-ХХ ғасырлардағы тарих ғылымының әдіснамалық инстументарийінің шектеулігіне байланысты қазақтардың көшпенділік феномені мәселесі ғылыми әзірленбеді. Кеңес билігі кезінде көшпенді болу да тарихи дамудың формациялық тұжырымдамасына негізделген марксистік әдіснама канондарына енбеді. Ерекше өзіндік және тұрмыстық мәдениеті бар бірегей көшпелі қоғам қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінің қоғамымен байланыстырылды. Осыған байланысты қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің қалыптасу тарихы Кеңес билігімен тікелей байланысты болды [Исаков П. О национальной консолидации казахского народа. Большевик Казахстана. 1937. № 4-5. С.69-78.].
Жоғарыда көрсетілген дереккөздің мәліметтеріне талдау көрсеткендей, қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша тақырыптар - барлық кандидаттық жұмыстардың 22% - ын, докторлық жұмыстардың 37,6% - ын құрайды. Хронологиялық тұрғыдан олардың барлығы ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді, яғни Қазақстанның Ресеймен отарлау кезеңін қамтиды. Қазақстан тарихының ежелгі кезеңі (тас, қола ғасыры) археологиялық зерттеулерде көрініс тапты және барлық диссертациялардың 10,7% - ын құрады.
Кеңес тарихының бастапқы кезеңінде (1918-1937 жж.) М. Н. Покровскийдің интернационалист революциялық концепциясына сәйкес, Ресей империясы халықтар түрмесі ретінде бейнеленген. Сол себепті 1920-1936 жылдары революциялық тақырып бойынша басым әзірлемелермен қатар, ұлттық интеллигенция өкілдері А. Бөкейханов [Букейхан А.Н., Баранов С.Ф., Руденко С. И. Казахи (Казахи Адаевского уезда). Антропологические исследования . Сборник І,ІІ. Ленинград. , Материалы к истории султана Кенесары Касымова. Под редакцией професс. Поливанова и доктора Х. Досмухамедова. Ташкент. 1923.], М. Тынышпаев [Тынышпаев М. Материалы киргиз-казакского народа. Ташкент. Восточное отделение Кир. Гос. изд.1925.], Х. Досмұхамедов [Досмухамедов Х. Роды Младшего Жуза.Ташкент. 1921.; Краткие сведения об акыне Мурат. Ташкент. 1924.; О казахских батырах: Исатай, Махамбет Сауле(журнал) . №3. Б.1-15.; Краткие сведения о движении Исатая Тайманова Терме. №1. Ташкент . 1925.; Уш киян.Слово поэта МуратаСауле. 1924. №6. Б.12-17.], С. Асфендияров [Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Т. 1. Алма-Ата; М. 1935; Очерки истории казахов. Кзыл-Орда, 1935 (на казах. яз.);Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алма-Ата, 1935. Сб. 1; Сб. 2 совм. с П. А. Кунте; Историческое прошлое Казахстана Казахстан. М., 1936. Национально-освободительное восстание 1916 г. в Казахстане. Алма-Ата; М. 1936.], Т. Рысқұлов [Рыскулов Т.Восстание туземцев в Средней Азии. Ч. 1-2. Кзыл-Орда.1927; Революция и коренное население Туркестана. Ч.1. Ташкент. 1925.], кеңес тарихшысы А. Рязанов [Рязанов А.Ф. Пугачевское восстание и хан Малой Орды НуралыСоветская Киргизия. № 8-9.; Батыр Срым Датов Советская Киргизия. 1924.№ 7.;40 лет борьбы за национальную независимость казахского народа(1797-1838). Кзыл-Орда. 1926.; Восстание Исатая Тайманова . Кзыл-Орда. 1927.], т. б. орындаған қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша көптеген этнографиялық және тарихи жұмыстар шығарылды. Қазақ тарихын әзірлеуге олар ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, объективті түрде келіп, өздерінің зерттеулеріне ғылыми сипат беруге тырысты, орыс бағдарының қорытындыларын, сондай-ақ ауызша, жазбаша дәстүрлі дереккөздерді шығармашылықпен қайта өңдеп отырды.
С. Асфендияров, Кеңестік Қазақстанның және РКФСР партия және мемлекет қайраткерінің, бірінші тарихшы-марксистің жұмыстарын ерекше атап өткен жөн. Қазақтардың этногенезі мен қоғамдық құрылысы, өлкедегі ұлт-азаттық және революциялық қозғалыстар мәселелерін қозғап, ол марксистік-лениндік ұстанымдардан Қазақстан аумағында феодалдық формацияның қалыптасу процесін зерделеп, қорытуға тырысты [Дахшлейгер Г.Ф. Историография Советского Казахстана.Очерк. Издательство Наука Казахской ССР. Алма-Ата. с.191, 38-39 б.]. Оның зерттеулері марксистік әдіснаманың қарама-қайшылығын көрсетті: объективтілік пен партиялылық, объективтілік пен субъективтілік қағидаттарының сәйкес келмеуі. С. Д. Асфендияровтың тұжырымдары мен ережелері кейде тарихты түсіндірудің марксистік схемаларының шеңберінен шығып, кейде көшпелі қоғам мен этногенез жөнінде еркін түсіндірулерге жол берді, ол қазақтардың мемлекеттілігінің жоқтығы туралы пікірмен келіспеді, сол үшін өмірімен жауап берді.
1934-1936 жылдары қабылданған КСРО тарихы бойынша мектеп оқулықтарын дайындау туралы партиялық шешімдер және Сталин, Жданов және Кировтың ескертулері тарих ғылымына билік диктатурасын орнатудың алғышарты болды. Сталиндік тоталитарлық режимді бекіту 1937-1938 жж. ұлттық зиялыларды жоюға бағытталған репрессиямен басталды. Дәл сол кезде қазақтардың отарлауға дейінгі тарихындағы бірегей туындылар сынға алынып, өткеннің ұлтшылдық бұрмаланулары жарияланды, содан кейін тыйым салынды және жойылды. Қазақ зиялыларының бүкіл түсі репрессияға ұшырады. 1936-1937 жылдары республикада оның құрамының жартысы партиядан шығарылды, олардың ішінде 17% коммунистер халық жауы атанды [Панкратова А.М., Абдыкалыков М. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата. 1943..72].
1937-1953 жылдары тарих ғылымында жаңа парадигма кеңестік патриотизм концепциясы, тарих саласындағы кеңестік империялық саясаттың төңкерілген нысаны орнады. Оның қос стандарттары, ресейлік өткеннің даңқын шығаруға көшуі тарихшыларды таңдаусыз қалдырды. 1943 жылы Алматыда көрнекті кеңес тарихшысы А. М. Панкратованың басшылығымен мәскеулік және қазақстандық ғалымдар дайындаған Қазақ КСР-інің ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі тарихы атты қазақтардың тарихы бойынша алғашқы жалпылама еңбек патшалықтың отаршылдық саясатын теріс бағалауынан антипартиялық және қауіпті деп танылды[Панкратова А.М., Абдыкалыков М. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата. 1943.].
Бұл айыптау процесінің жалғасы (1948-1952 жж.) Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары атты монографиясы үшін Е. Бекмахановқа қарсы орын алды [Бекмаханов Е.Казахстан 20-40 годы ХІХ века. Алма-Ата.1946. 782 с.]. Зерттеу Қазақ мемлекеттілігін, яғни хан билігін қалпына келтіру мақсатында орыс патшалығымен күрес жолына түскен Абылай ханның шөбересі, Кенесары Қасымовтың басшылығымен қазақтардың жаппай ұлт-азаттық қозғалыстарының біріне арналды. Патшалыққа қарсы қозғалыстың осы лейтмотиві орыс емес халықтар жаулап алынбады және бағындырылмады, керісінші Ресей империясымен бірікті немесе қосылды атты кеңестік патриотизм тұжырымдамасының ережелеріне сәйкес келмеді; көрші орыс емес халықтардың территорияларын біріктіру экономикалық, мәдени даму тұрғысынан өздері үшін игілік болды [Правда. 22 августа. С.1.].
Кеңестік патриотизм тұжырымдамасының екі мағынасы ресейлік және Ұлттық тарихшылардың революцияға дейінгі тақырыптағы әртүрлі тәсілдерін болжады. Егер Ресей тарихшылары ХVІІІ ғасырдың зерттеулерін әзірлеуде және биліктің идеологиялық диктатынан барынша азат болса, онда ұлттық шеттегі тарихшылар үшін тарихымыздың патриоттық мұндай тақырыптарды пысықтаудан бас тартуды немесе сыни тұрғыдан, объективті емес, яғни билік жерінде өз халқының өткенін бағалауды білдіреді. 50-жылдары ұлт-азаттық және төңкеріске дейінгі тақырыптарға арналған қазақстандық тарихшылардың барлық жұмыстары қайта қаралып, сынға ұшырады. 1952 жылы Қазақтардың ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы азаттық үшін барлық халық қозғалыстары Сырым Датов, Исатай-Махамбет қозғалыстарын қоспағанда, реакциялық деп жарияланды[Гурьевич Л.Я. . Интеллигенция Казахстана иполитика тоталитарного государства в сфере науки и высшего образования(1946-1985). Дис.доктор.ист.наук. Алматы. 1993..,148-б.].
Тіпті, ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Абай қазақ қоғамының тарихын, мәдениеті мен тұрмысын идеалдайтын феодалдық-бай элементтеріне жатқызылды. Тарихшы Л. Я. Гурьевичтің айтуынша, бұл құбылысты идеологиялық террор ретінде сипаттауға болады, ол кезде қоғамдық пайдалану мен кітап сауда желісінен қазақтардың революцияға дейінгі мәдени мұрасы бойынша оқу, ғылыми әдебиет алынып тасталды [Гурьевич Л.Я. . Интеллигенция Казахстана иполитика тоталитарного государства в сфере науки и высшего образования(1946-1985). Дис.доктор.ист.наук. Алматы. 1993..,166-170-б.].
1951-1960 жж. нәтижесінде зерттеулердің басым бөлігі Кеңес дәуіріндегі оқиғаларға арналады. Осы жылдары орындалған 10 докторлық, 85 кандидаттық диссертацияның тек 16,8% - ы ғана ХVІІІ-ХХ ғғ.революцияға дейінгі тарихты, 52,6% - ы кеңестік проблеманы баяндады. Бұл көрсеткіштер шамамен тең: яғни 40% революцияға дейінгі (ХVІІІ-ХХвв.), 42,8 % кеңестік мәселе.
Келесі онжылдықтағы зерттеулер(1961-1970 жж.) сандық жағынан өсу динамикасына ие: докторлық алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 2 есе артады: 10 - нан 21 - ге дейін; кандидаттық-85-тен 135-ке дейін; сондай-ақ революцияға дейінгі тақырып бойынша-25:47. Кеңестік проблема докторлық зерттеулердің 50% - ын, кандидаттық зерттеулердің 55,6% - ын алады. Жылымық жылдары тарихтың Сталиндік түсіндірмесі сақталуда. Қазақстан тарихы Ресей старшиналығы доктринасы арқылы қарастырылады, онда ұлы орыс халқы өркениеттік миссияны орындады, неғұрлым жоғары мәдениет жоқ, патриархалдық ұстанымдар мен ғасырлық артта қалушылықтардың орнына алдыңғы қатарлы әлеуметтік-экономикалық миссияны орындады[ Рахимбекова Б.К. Проблемы истории Казахстана второй половины ХІХ , начала ХХ века в современной историографии(1985-2000) .Дисс ... канд. истор. наук. Алматы. 2001., 14б.].
1971-1980 жылдары алдыңғы онжылдықпен салыстыра отырып диссертациялық зерттеулер саны біршама азаяды: (21 135 : 20125), бірақ кеңес мәселесі 60% - ға дейін жетеді. 80-ші жж., ең көп қорғалған кандидаттық диссертациялар саны - 171, революцияға дейінгі және кеңестік мәселелер бойынша зерттеулердің арақатынасы тарихтың қайта құрылуымен және деидеологиялануымен байланысты теңестіріледі: 47,8% және 48,1%. Соңғы кеңестік онжылдықта (80-ші жж.) Қазақстан Компартиясы тарихы бойынша зерттеулердің рекордтық саны әзірленуде: 24 докторлық,145 кандидаттық диссертация(барлығы-169), ал осы онжылдықтың партияланбаған тақырып бойынша барлық басқа да диссертациялары 190 жұмысты (171 кандидаттық және 19 докторлық) құрайды.
Кеңес тақырыбы бойынша зерттеулердің басым болуы және олардың околониалды кезеңдегі болмауы, диссертациялардың аздығы: этнография(8,5%), тарихнама және деректану(4,7%), тарихи тұлғалар(0,9%), антропология(0,4%), республиканың өзге де халқының тарихы(2,5%), шетелдегі қазақ диаспорасының тарихы(0,2%) бойынша Қазақстан тарихын саясаттандырудың аса жоғары деңгейі туралы куәландырады.
Осы кезең ішінде ұлттық тарихтың қалыптасуында, дамуында сол кездері өмір сүрген тарихи тұлғалардың орны ерекше. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқақ білімділік деңгейімен, рухани парасатымен көзге түскен алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты аңсады.
ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, əрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айырықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан- жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман болды.
Бірақ жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орын толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап, дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға байшыл, кертартпа, діншілдер деп ойдан шығарылған, цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тəуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
ХХ ғасырдың басында орталық Қазақстанда туып, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары -- Ə. Бөкейханов, Н. Нұрмақов, Ж. Сəдуақасов, Ж. Ақбаев, тағы басқалардың еңбегінде қазақ халқының тəуелсіздігі, жерінің азаттығы, азаматтық құқығының жоқ болуы туралы ой-пікірлер, ұсыныстар, азаттыққа жету жолдары туралы терең тұжырымдар жасалған [Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. -- Алматы, 1998.].
Тарихшы-ғалым ретінде Бөкейханов халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісінің орасан зор маңызын түсінді. 1926 жылы ол орыстың тарихшысы, профессор Шестаковпен бірігіп, көтерілістің 10 жылғы мерейтойына арнап, 1916 - 1926 атты еңбек жазып шығарды. Онда қазақ көтерілісінің Ресей Империясының қоластындағы башқұрт, өзбек, қырғыз сияқты халықтардың да бас көтеруіне үлкен себеп болғандығына назар аударады, көтерілістің 1917 жылы патшаны тақтан құлатудағы елеулі ролін айтады, ол қазақ көтерілісінің қаналушының қанаушыға қарсы таптық сипатта емес, отаршылдарға қарсы ұлт-азаттық бағытын көрсетеді [Бөкейханов Ə. Шығармалар Сайлау. -- 116 б.]. Қарусыз бейбіт халықты қырған, патша əскерінің қинаяттық іс-əрекеттерін сынайды.
Ə. Бөкейханов қазақ халқының өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері мол мəдениетін, тұрмыс-салтын, əдет-ғұрпын, сенім-нанымын, өнерін зерттеп жазып, айтарлықтай мұра қалдырған. Ол қазақ ұлтының жүздік, рулық-тайпалық құрылымын зерттеген, қазақтың шежіресін жазған. Ол Павлодар мен Қарқаралы уездерін мекендеген қазақтардың жəне төле мен төлеңгіттердің шежіресін жазып, оны Ф.А. Щербина экспедициясы Материалдарының IV (1903) жəне IV (1905) томдарында жарияланған [Бөкейханов Ə. Шығармалар Сайлау. -- 5 б.].
Ə. Бөкейханов жазған Аңқау елге -- арамза молда [Бөкейханов Ə. Шығармалар. Алаш партиясы программасының жобасы. -- 251 б.], немесе О киргизских поминках [Нұрпейісов К. Алаш һəм Алашорда. -- Алматы, 1995; Абжанов Х.М. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. -- Алматы, 1992.], атты мақаласы өте қызық. Би һəм білік [Қойгелдиев М.К. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 жж. қоғамдық-саяси қызметі. -- Алматы] атты мақаласында қазақтың заң мен билік мəселелері баяндалады. Қазақ халқының тəуелсіздікке қол жеткізуінің бір жолы -- ол Мемлекеттік думаға қатысуы арқылы қазақ халқының құқығын қорғауға болады деп сенді. Ол Орыстың география қоғамының Батыс-Сібір бөлімі мүшесі ретінде қоғамның ғылыми мəжіліс-жиналыстарында қазақтың мəдениеті, тұрмыс салты, өнері жайында баяндамалар жасап, дəрістер оқыған. Сол арқылы өз ұлтының басқа ұлттармен қатар тəуелсіз өмір сүруге болатындығын дəлелдеуге ұмтылған. Ол орыстың ғалымы Г.Н. Потанинге қазақ халқының əн-күйін, ою-өрнегін, тұрмыстық құрал-сайманын жинасып, Томск, қаласында қазақтың өлкетану музейін ашуға көмектеседі. Оның əрбір іс-əрекеті Қазақстанның дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру мақсатына арналады.
Ə. Бөкейханов Ф.А. Щербина бастаған Жер жөніндегі министрліктің ғылыми экспедициясына қатысады. 1896 - 1901 жылдары аралығында бұл экспедициясы сол кездегі Қазақ өлкесінің Ақмола жəне Семей облыстарының 12 уезіне жұмыс жүргізді. Əлихан Бөкейханов бұл экспедицияға дейін Тобыл губерниясында жүргізілген санақ жұмыстарына қатысып, тəжірибе жинақтаған. Сондықтан да Щербина экспедициясына жеке зерттеу тобын басқарған. Экспедицияның негізгі мақсаты -- ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап Ресей үкіметінің қоныстандыру саясатының объектісіне айналған қазақ даласын жан-жақты зерттеу [Бөкейханов Ə. Шығармалар Қазақ депутаттары. -- 241 б.]. Қазақ шаруашылығын үйді-үй қора-қора басымен есепке алу, жайлау, қыстау, егіндік, шабындық жерлердің көлемін анықтау арқылы, қазақтың жер-суын, орман тоғайын, шөл-даласын есепке алу керек болды. Экспедиция жұмыстары біткеннен кейін жиналған бай материалдарды іріктеп, белгілі тəртіпке келтіріп өңдеп, ғылыми қорытындысын жазысады. Қажетті деген ғылыми есеп кестелерін жасайды. Жер-судың карталарын сызады. Қазақтың шаруашылығына, егіндік, шабындығына, қыстау, жайлауына ғылыми сипаттама береді. Жиналған деректерге сүйене отырып, Павлодар, Қарқаралы, Семей, Омбы уездеріндегі байырғы тарихи аудандарын анықтап, оны картаға түсіреді. Қазақ шаруашылығының экономикалық тиімділігін есептеп шығарады. Экспедицияның қорытындылары 1903 - 1905 жылдары аралығында 13 том болып жарыққа шыққан. Ғалымның Павлодарский уезд, Родовые схемы киргиз Каркаралинского уезда, тағы басқа еңбектері жарық көрді [Бөкейханов Ə. Шығармалар Алаштың Əлиханы. -- 90 б.]. Осы еңбектерінде Ə.Бөкейханов қазақ халқының мүддесін қарапайым мысалдар келтіре отырып қорғағаны байқалады.
Ə. Бөкейхановпен қатар қазақ халқының тарихында саяси ұйымның белсенді көсемдерінің бірі Ə. Ермеков болды. Ол Алаш партиясының мүшесі болып, өмірінің соңына дейін қалады. Оның еңбектерінде ұлт жандылығы, өз принципіне берікті, езілген қазақ халқының қамын ойлап, тек соның азаттығы үшін жұмыс атқарғандығы сезіледі. Ол Кеңес үкіметіндегі басқа партияға мүше болмайды.
Қазақ жəне Сарыарқа газеттерінде Алаш партиясының негізгі бағдарламасын насихаттап, қазақтың нағыз жанаршылары осы партияның төңірегіне топтасу керек дейді. Ақпан революциясынан кейін барлық қазақ зиялылар сияқты, Ə. Ермековте қазақ үшін бостандық, теңдік күні туды деген рухани серпіліс болады. Ендігі мақсат -- автономия алу, оның қаншалықты қажеттігін жан-жақты дəлелдеу мен ұйымдастыру жұмыстарына белсене араласады. Оның пікірінше, Ресей мемлекетінің шет аймақтарындағы өмір салты, даму дəрежесі өзінің ұлттық негізінде болу керек. Қазақ халқы үшін шаруашылығына сəйкес, тұрмыс тіршілігіне, əдет-ғұрпына лайықтап, заң шығару тек қазақ халқының өз үкіметінің міндеті дейді [Əбдіразақов Т. Ғибратын ұмылтымас, Əли аға... Орталық Қазақстан. -- 1992. -- 1 мамыр.]. Ə. Ермеков бастаған семейлік Алаш төңірегіндегі топтасқан ұлт зиялылары құрылтай жиналысына, депутаттар сайлау жұмысына да айналысады. Ол қазақ халқының өзінің басты мақсаты -- ұлттық мемлекеттігін қайта қалпына келтіруге тиіс деген ойды өмірінің соңына дейін насихаттайды. Ə. Ермековтың қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қалыптасуы, дамуы, əсіресе оның Алаш партиясындағы саяси қызметі, оның қазақ жеріндегі отарлық езгіден азат ету жолындағы саяси күресінің нақты айғағы. Отаршылдық саясаттың ауыр зардабы, ашаршылық пен күйзеліс Уақытша үкіметтің жалған уəделері, қазақ ұлтына теңдік алу жолындағы күресінде кедергі болды. Ə. Ермековтың көзқарасында Қазақ төңкерісінің жеңісімен байланысты жаңа бағыт байқалды. Оның пікірі бойынша, Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 ж. 2 қараша) мен Кеңес үкіметінің Ресей мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне үндеуінде (1917 ж. 20 қараша) жарияланған негізгі бағыттардан үлкен үміт күтті. Сол үміттің арқасында ол 1920 жылы Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Уақытша əскери революциялық комитет қатарына өтеді. 1917 жылы 17 тамызда Мəскеуде өткен Халық комиссарлары Кеңесінің мəжілісінде Ə. Ермеков қазақтар мен орыс қоныстанушылардың қазақтардан тартып алған жерлерін ежелгі иелеріне қайтаруды талап етіп, жер реформасын жүргізу жəне қазақ жерін, оның орыс отарлауына дейінгі шекарасы белгілеуді талап еткен баяндама жасайды. Ə. Ермековтың қазақ халқы үшін атқарған қоғамдық-саяси қызметінің бір маңызды кезеңі Алаш үкіметі тарихынан кездеседі. Алаш қозғалысының жетекшілерімен бірге ол да қазақ жерінде ұлттық автономия құру туралы шешімді қолдайды. Ақпан революциясы əкелген жалпы демократиялық федерация мен Құрылтай жиналысын қолдап, ел ішіне бүлік салған большевиктердің саясатын сынайды. Ə. Ермеков, басқа қазақ зиялылары сияқты, антибольшевиктік күштерді қолдау арқылы, ең алдымен халықтың амандығын, елдің тұтастығын сақтауға ұмтылады [Өскембаев Қ.С. Ə.Ə. Ермековтың қоғамдық-саяси жəне ағартушылық қызметі (1891-1970 жж.) -- Қарағанды]. 1918 - 1919 жж. бүкіл елді қамтыған шиелініске толы уақытта зиялыларымен бірге Ə. Ермековте Қазақстанның екі топтың ортасындағы қантөгіс майданынан құтқаруға, қазақ елінің дербестігін қамтамасыз етуге барлық мүмкіндіктерді қолданады. Сол кездегі қазақ күрескерлерінің басында болған Ə. Ермеков ел тəуелсіздігін жоғары қойып, бірін-бірі күшпен алмастырған əр түрлі орыс үкіметтерімен жүргізген келіссөздерге араласып отырды. Ұлттық мүдде үшін туған халқының игілігі үшін күрескен Ə. Ермеков, тағы басқа қазақ зиялылары Кеңес үкіметтінің құдалау саясатына тап болды.
1921 жылы РКП (б) Х-ші съезінде ұлт мəселесі туралы проблема көтерілді. Осы съезде қосымша баяндама жасаған Ə. Ермеков қазақ даласының жалпы əлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайына тоқталды. Ол былай деді: Каспий теңізі теріскей жағасындағы ұзындығы 70-80 шақырымға, Нарын құмына дейін созылған, шаруашылыққа тиімді шығанақ-бұғазды орыс помещиктеріне, алпауыт- тарына əперілген, басқаша айтқанда, П.А. Столыпиннің Мемлекеттік думада қазақ жерін игеру деуінен кейін Миллионный фонд деп аталған өңірді жəне Ертістің қазақ жерінде ағатын өне бойының екі жағын, он шақырымнан қатарлыстыра кесіп алып, сібірлік казак-орыстарға тартып əперген жерлерді болашақ Қазақ республикасына қосу керек деп айтады [Өскембаев Қ.С. Ə.Ə. Ермековтың қоғамдық-саяси жəне ағартушылық қызметі (1891-1970 жж.) -- Қарағанды; 134]. Бүгінгі Қазақ- станның тəуелсіздігін алу жолындағы күрес тарихында Ə.Ермековтей тұлғалардың еңбектері өте зор.
Орталық Қазақстаннын тарихи тұлғаларының бірі -- Ж. Садуақасов. Ол 1924 жылдың қыркүйек айынан 1925 ж. мамыр айына дейінгі аралықта Қызылорда қаласында Қазақ автономиясының Халық Комиссариатының орынбасары болып қызмет атқарады. Осындай қызметте жүргенде Қазақ мемлекетінің өз алдына дербес басқару жүйесін қалыптасуына мəдени-шаруашылық құрылысының дамуына көп еңбек сіңірді. Əсіресе оның 1928 ж. Юстиция Халық Комиссариаты жəне Республика прокуроры болып қызмет атқарған кезінде Қазақстанда заңдылықты нығайтуға, заң кадрлерін тəрбиелеуге халықтың мүддесіне қажетті заңдарды қабылдауға, мемлекеттік заңдылықты сақтау жолында зор еңбек сіңірді. Оның пікірінше, Қазақстаннын заң органдары Орталық əкімшілік органдарға тəуелділігі Қазақстанда тəуелсіз мемлекет ісін алға бастыруға кедергі келтіреді. Кеңес үкіметінің байларға қарсы ашық күресі, қазақ халқының сайлау құқығынан айырудың бір жолы деп түсінді. Қазақстандағы байлардың малын тəркілеу туралы іс-əрекеттің барысында халықтың наразылығы туралы арыздарды талқылай келе, жергілікті билік органдарының, билікті шектен тыс орынсыз пайдалануы болып жатқандығын дəлелдейді. Əсіресе ол ел ішінде орнаған заңсыздықтарды жоғарғы органдарға хабарлауды өзінің мақсаты санайды. Сөйтіп, 1924 ж. 3 қазанда Қазақстан атқару комитетіне жіберген хабарында ол былай деп жазды: Кеңестік аппараттың жекеленген адамдарының тəркілеу процесінде қылмыстық істер жасағандығы анықталып отыр [Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. -- Алматы, 1977; Əбсеметов М. Жарқыраған Жанайдар Білім жəне еңбек. -- 1988.]. Осылайша Кеңес үкіметінің Қазақстан даласындағы жүргізген саясатының өрескел қателіктерін ашық білдіріп, өз басын қатерге тігеді. Ж.Садуақасов қазақтың басқа зиялыларымен бірге Қазақстандағы мəдени құрылыстың дамуына үлкен үлес қосады. Əсіресе ұлттық баспасөзді күшейті, ғылыми-мəдени мекемелерді ұйымдастыру, қазақ əдебиетінің болашағы туралы жəне жастарды оқыту мəселесіне, аштықпен күрес жұмыстарына белсене араласып, ХХ ғ. басындағы тəуелсіз Қазақ автономиясының дамуына өз үлесін қосады.
Орталық Қазақстанның саяси тұлғаларының бірі, қазақтың алғаш заң магистрі Ж.Ақбаев [Зиманов С. Владимир Ильич Ленин жəне Қазақстандағы советтік ұлттық мемлекеттілік. ].
Өзі заңгер болғандықтан, қазақ даласындағы қоғамдық-саяси жұмыстарға белсене араласып, патша үкіметінің ХХ ғ. басындағы қазақ даласында жүргізіп отырған отаршылдық саясатын сынап, қазақ халқының атынан атақты Қарқаралы петициясын жазып, сол арқылы қазақтың жерін, құқығын, рухани дамуын тежеп отырған фактілерді анықтап, патша атына хат жолдады. Соңғы кездері ғана қазақ зиялылары, соның ішінде Ж.Ақбаевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы зерттеулер шыға бастады [Нұрпейісов К. Алаш һəм Алашорда. -- Алматы, 1995; Абжанов Х.М. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. -- Алматы, 1992.]. Ол 1905 - 1907 орыс революция жылдарындағы қазақ даласындағы азаттық қозғалыстың басында болды. Қазақтардың арасында сайлау, жер мəселесі, рухани бостандық, саяси теңдік мəселелер жөніңде заңгер ретінде ашық үгіт-насихаттын жүргізді. ХХ ғ. басында қазақ зиялыларының еңбектерінде тəуелсіздік идеясы басты мақсат болып қойылды. Солардың ерен еңбектерін іс жүзінде шындыққа айналдырып, бүгінгі тəуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуын тарихи белеске көтерген, сол жолда барлық өмірі мен қызметін арнаған ел Президенті де Орталық Қазақстанның өнеркəсіпті, мəдени, тарихи өлкесінде саяси күрескер, тарихи тұлға ретінде қалыптасты. Оның танымдық, тəрбиелік, теориялық мəні жоғары еңбектерінде тəуелсіздік үшін бейбіт замандағы күрес жолдары, асыл арманға жету мақсаттары көрсетілген [Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. -- Алматы,]. Олай болса, бүгінгі Орталық Қазақстан жерінде өмірге келіп, қызмет атқарған тарихи тұлғалардың еңбектерін жас ұрпаққа оқытып үйрету, сол арқылы тəуелсіздікті нығайту -- бүгінгі қазақ зиялыларының басты міндеті.
Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейі мен рухани парасатымен танылған алаш азаматтары ұлт болашағы үшін күресін, бостандық пен бақытты өмір сүруге шақырған отансүйгіш азаматтар шықты. Солардың қатарында Павлодар облысы Баянауыл ауданында 1893 жылы туған ұлы ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. Ол 1912 - 1914 жылдары Троицк қаласында Рахманқұлидың медресесінде оқиды. Айқап, Абай журналдарында, Сарыарқа газетінде қызмет атқарды. Ақын көптеген лирика, философиялық толғау, дастан, роман жазды. Қазақ халқының өткен тарихынан мол хабар беретін еңбектер жазды. Адасқан өмір, Айтыс, Кедей, Кім жазықты, Қамар сұлу поэмалары мен романдарды жазып қалдырған. Ақын шығармаларына, оның ішінде Адасқан өмірге талдау жасағанда оның қоғамтану көзқарасын пайымдауға болады, яғни Сұлтанмахмұт дүниетанымының қалыптасуының бастауы қазақ халқының рухани қазынасы, төл тарихы, далалық ауызша тарихнама болып табылады. Осы еңбегінде əділдік, адамды адам қанамайтын қоғамдық құрылыс қажет деген пікірде болады. Қазақ қоғамында болып жатқан саяси процестерді бақылай отырып, олардың мəнін өз шығармаларында сипаттап, өзіндік баға беруге ұмтылған. Əсіресе ол əділдік жолы оқу, ағарту, тəрбие арқылы келеді деген ұстанымда болды. Өз халқының бойына əділдікті сіңіріп, сол арқылы еркін болуы адамның ары мен рухани дүниесінің егіз екендігін көрсетуге ұмтылған. Қазақ қоғамындағы теңсіздік, оның ішінде əйел құқығының болмауы, би-болыстар халық арасындағы қатынаста теңдіктік, əділеттіліктің жоқтығына қиналып, оны жою жолдарын өнер, ғылым, оқу, мəдениетті дамыту арқылы жетуге болатына сенеді. Ақын өз еңбектерінде əділдікті жырлағаны бүгін күнгі адамға тұлға деп қарау керек деген ұғыммен үндесіп жатқанын көруге болады. Адам еркін болуы əділетті демократиялық қоғамда орнаған жағдайда ғана іске асады, осыны ақын ХХ ғ. басында түсіне білді, ХХ ғ. басындағы өтпелі кезеңде, əсіресе Ақпан төңкерісі нəтижесінде Бостандық, теңдік, əділеттілік деген ұрандардың шығып, ел қандай бағытқа бет бұрарын білмей тұрған уақытта қазақ зиялылары ел болып Құрылтай съезін өткізіп, халықтың болашағын қарастырып жатқан уақыт ықпалында Сұлтанмахмұт Таныстыру атты поэзиялық тарихи мəні мол еңбегі жарық көрді. Бұл шығарма қазақ елінің алдында тұрған сол кездегі Кімнің соңынан ереміз, елін бастайтын көшбасшы бар ма? деген жанды сұраққа жауап бергендей, сол сұрақты шешуде үлес қосқандай болды.
Ел бол, есінді жи, оян, қазақ, деген өміршең ойлар арқылы тəуелсіз ел болуды үміттеген қазақ зиялыларының еңбектерінде тəуелсіздік идеясы айқын көріне бастады. Оны поэмасындағы мына жолдардан көруге болады:
Туғанда құдай иіп мұндай заман
Сұрайтын бір сөзім бар сенен балам.
Тап біздің осы Семей облысының
Көшбасшы адамдарын айтшы маған... --
деген сұрақ қою арқылы тəуелсіздік жолына бастайтын тарихи тұлғаны көрсетуге ұмтылады. ХХ ғасырдың басында саяси күрестің ортасында жүрген, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен Ə.Бөкейханов жайлы былай деп жазды:
Ешкімнің Əлиханға барма сөзі,
Демейді қандай қазақ оқ қөзі.
Семей тұрсын, жеті облыс бар қазақтан,
Талассыз жеке жара тұр ғой өзі.
Түймеге жарқылдаған алданбаған,
Басқадай бір бас үшін жалданбаған.
Көркейер қайткенде алаш деген ойдан,
Басқа ойды өмірінде малданбаған.
Заманда басқан аяқ кері кеткен,
Жасымай алашына қызмет еткен.
Болсада қалын тұман қаранғы түн,
Ататын бақ жұлдызына көзі жеткен... [Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. -- Алматы,].
Поэмадағы осы жолдар арқылы тарихи тұлғаны сипаттай отырып, қазақ қоғамындағы өзгерістің басталуын, қазақ халқының басынан өткен азапты өмір, құдалау, түрмеге жабылу сияқты қиындықты көрсете отырып, Уақытша үкіметтің берген жоғарғы лауазымды қызметіне алданбай, кезінде қазақтарға тəуелсіздік беру идеясына қарсы болған кадет партиясынан Бөкейхановтың шығып кетуі, оның жеке басы үшін емес, елі үшін бейнет көруі баяндалады. Түймеге жарқылдаған алданбаған деген өлең боларлық мəні де жоқ емес, халыққа берген уəделерін ұмыт жүрген депутаттарға да осы поэманы бір рет оқып шықса, артық болмас еді. Сұлтанмахмұт Ə. Бөкейханов, Ə. Ермеков, Х. Ғаббасұлы, тағы басқаларды таныстыру арқылы тəуелсіздік жолындағы күресті көрсете білді.
Қазақ халқының тəуелсіздігі үшін күрескен М. Дулатов, А. Байтұрсынов, Ə. Бөкейхановтарды қазақ халқының айы мен күніне теңеген. Осы шығармасында ұлт мақсаты -- тəуелсіз болу, сол жолда жүрегін, жанын аямай жүрген Алаш азаматтарының бейнесін жасайды. Олардың еңбектерін көрсете білген ақын сол арқылы өзі де сол тəуелсіздік алу жолында күрескеннін көруге болады. Қазақ даласында құрылған Алаш партиясы құрылып, оның бағдарламасы қабылданған шақта қазақ зиялыларының ел бірлігі, жер жайы, болашақ тəуелсіз мемлекет кұру туралы идеялары ақын жырларында жан-жақты берілген. Мемлекеттің болашағы жастар, олардың іскерлігі, білімділігі деп ҚР Тұңғыш Президенті Н. Назарбаев көрсеткендей, өз заманында елдің тағдырын шешетін, істерге білімді, ұлтжанды жас қазақ азаматтарының саяси сахнаға шығуы, олардың атқарған ерен еңбектерін көріп бағалай білді.
Тарихшылардың қазіргі ұрпағын толғандыратын қазақ халқы мен қазіргі заман тарихының өзекті мәселелері олардың мүдделері мен алаңдаушылықтарын сөзсіз көрсетеді. Бірақ олар оларға үлкен жауапкершілік жүктейді. Тек ғылыми және объективті, бейтарап зерттеу, жаңа әдіснамаларды белсенді игеру ғана қазақстандықтарға жоғалған тарих беттерін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
1.2 Павлодар Ертіс өңірінің белгілі тұлғалары және олардың тарихтағы рөлі
Павлодар облысы -- тарихи тұлғалардың туған жері. Бұл жер бүкіл Қазақстан аумағына танымал көптеген тарихи тұлғаларды дүниеге әкелген.
Туған жердің тарихын білу тарихи тиістілік сезімін және тарихи тамырды түсінуді туындатады, тарихи сана мен ұлттық бірегейлендіруді дамытуға ықпал етеді.
Павлодар облысының Ертіс өңірінен көптеген ағартушылар, жазушылар шыққан. Олар өздерінің шығармалары арқылы отанға деген сүйіспеншілікті, білімге деген құштарлықты дәріптен, жастарды рухани тәрбиелеуге үлес қосқан.
Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың идеялары қазақ жастарында өмірге прогрессивті көзқарасты қалыптастыруға, атап айтқанда, ұлттық мәдениетін сақтай отырып, орыс тілін, орыс мәдениетін үйренуді насихаттауға ықпал етті. Олардың озық ойлары қазақ және орыс халықтарының Мұса Шорманов, Григорий Николаевич Потанин, Сәдуақас Шорманов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Әбікей Сәтпаев, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Қошмұхамет Кеменгеров және т. б. ағартушыларының шығармашылық және педагогикалық қызметінде болды. Олардың көбі көркем, философиялық, тарихи-саяси және педагогикалық бастаулардың синтезі болып табылатын поэтикалық шығармаларда өз идеяларын білдірді. Әдебиет пен педагогиканың байланысы ерекше әлеуметтік жағдайлармен, тұрмыс ерекшелігімен, кітап басып шығарудың шектеулігімен және халықтың аумақтық бытыраңқылығымен байланысты. Бұл жағдайда өмірдің өзі поэзияны алдыңғы кезекке ең қолайлы нысан ретінде және ұрпақтан ұрпаққа философиялық ой-пікірлерді, әлеуметтік-саяси көзқарастарды, тәрбие мен білім беру идеяларын берудің тиімді құралы ретінде ұсынды [Арын Е., Нухулы А. Исторические личности: уроки жизни. Павлодар, 2003. - 252 с.,124].
Павлодар Ертіс өңірінің тарихы Мұса Шормановтың қызметімен тікелей байланысты. Ұзақ уақыт бойы оның ғылыми еңбектеріне тыйым салынған, тек соңғы жылдары ғана аталған тұлғаға деген қызығушылық артып отыр.
Мұса Шормановтың мұрасы тарихи әділеттілікті қалпына келтіру үшін елеулі зерттеуге лайық.
Мұса Шорманов-ХІХ ғ. қазақ қоғамының көрнекті қайраткері, Павлодар Ертіс өңірінің ағартушылығын дамытуға үлкен ықпал еткен дала ақсүйектерінің ең жарқын өкілдерінің бірі. Ол 1818 жылы Баянауыл ауданының аумағында атақты, бай және ықпалды би отбасында дүниеге келген.
М. Шормановтың дүниетанымы ағартушылық идеяларында қалыптасты. Г. Н. Потанинге жазған хатында ол былай дейді: Қазақ халқы білім мен ғылымсыз үмітсіз қалуы мүмкін [Письмо М. Чорманова Г.Н. Потанину Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений. Т 4. - А , 1968.,119]. Бұл өрнек М. Шормановтың көпжақты қызметінің өзіндік ерекшелігі болып табылады.
Мұса Шорманов өз заманының жоғары білімді адамы болды, қазақ, орыс және француз тілдерін еркін меңгерген.
Ол Тәуке хан билігі кезінде халықтың күнделікті өмірі мен тұрмысына негізделген Жеті жарғы заңдар жинағының негізгі ережелерімен жақсы таныс болғаны белгілі. Шорманов өлкенің көптеген сұрақтары бойынша орыс басшысының кеңесшісі болып танылды. Жергілікті жағдайларды білуін және ерекше талантын тек Омбының басшы шенеуніктері ғана емес, сонымен қатар сол жылдардың көптеген орыс демократтары да қолданған [Утенияз С. Отец и сын Чормановы Первые этнографы Казахстана Составитель и автор предисловия У.Жанибек. - Алматы: Бшм, 2002. - 136 с.,73]. И. И. Стрелкова бұл туралы былай деп жазады: Мұса Шормановты ауылдарда және Омбыда білімді, тілге өте өткір адам ретінде білді. Ол білімді орыстардың арасынан көптеген достар табуға үлгерді... Олар дала саясатының барлық мәселелері бойынша бір-бірімен үнемі кеңесіп отырды [Стрелкова И. Валиханов. - М.: Молодая гвардия, 1990.- 295 с.,21]. Мұса Шорманов қазақтардың жерге орналастыру, тарихы мен этнографиясы бойынша зерттеулерге арналған ақпаратты жинауға белсенді ықпал етті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында демократиялық үміттер мен төңкеріс алдындағы топалаң кезінде қазақ ойшылы, ақын, ағартушы, публицист, тарихшы, этнограф және Қазақ генеалогиясының білгірі Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық жолы басталады. Бүгін ислам әлемінің дүниетанымдық әмбебаптары, әсіресе адамгершілік саласында айқын көрініс тапқан М. Ж. Көпеевтің шығармаларында терең көрініс тапқанын мойындау керек. Ислам діні ежелгі нанымдардың көшпелі дәстүрлерімен ұштасып, қоғамның дүниетанымдық бағдарының бір бөлігі ретінде тілдік ортаға кірді. Бұл кезеңде исламның адамгершілік мәнін далаға сіңіру процесі исламға дейінгі діни тәжірибені сақтаумен қатар - ата-бабалар рухына, қасиетті рухтарға, әсіресе ортағасырлық ойшылдардың, ақындар мен жыраулардың поэзиясына ерекше назар аудара отырып, М. Ж. Көпеев шығармаларында халық рухының баға жетпес қазынасын, ғасырлық даналығын және адамның адамгершілік жетілуінің бағдарын көре отырып, олардың шығармаларын зерделеп, ұқыпты жинаған М. Ж. Көпеевтің поэзиясында айқын байқалады [Ахметова Г.Г. Истоки и содержание эстетических взглядов в наследии Машхура-Жусупа Копеева Материалы Международной конференции Чтения Машхура-Жусупа. -- Павлодар, 2002. - С.221-234, 221-222].
Мәшһүр Жүсіп (атақты Жүсіп - өз уақытында оны Мұса Шорманов осылай атаған, оған үлкен үміт артқан) Баянауыл округінің Қызылтау болысында дүниеге келген. 1872 жылы Мәшһүр Жүсіп Көкелдеш (Бұхара) медресесінде оқуын жалғастырды. Осы уақытта ол араб және парсы тілдерін, осы халықтардың әдебиеті мен тарихын жақсы білгенін көрсетті. 1875 жылдан бастап ауылда мұғалім болып жұмыс істеді, публицистикалық қызметпен белсенді айналысқан. Фольклор мен этнография саласындағы білімді кеңейту, өзін-өзі жетілдіру үшін ол Қазақстанға саяхат жасады (1872 ж.), Орта Азия (1887-1890ж.). Осы уақытта ол Қазақстан, Орта Азия, Ресей мәдениетінің көрнекті қайраткерлерімен танысты. Орыс шығыстанушы-түркітанушы, этнограф В. В. Радловпен танысу М. Ж. Көпеевтің қазақ фольклорын жинаушы ретінде ғылыми қызығушылықтарын қалыптастыруға ықпал етті. Ол фольклордың ғажайып коллекциясын, қазақ генеалогиясы мен тарихы бойынша материалдарды жинақтады [Абилев Д. Машхур Жусуп Копеев Простор. - 1985. -- 1. С.161- 163,164-165]. Оған ХУШ-Х1Х ғ. ақындарының, әсіресе белгілі классиктердің, Бұхара-жырау, Шортанбай, Шөже шығармаларының үздік жазбалары жатады.
М. Ж. Көпеевтің шығармашылығы әр қилы. Ол әңгімелер, мақалалар, хат-хабарлар, жазбалар жазған, қазақ эпикалық поэмаларының әртүрлі нұсқалары жинақталған, халық ертегілерінің, аңыздарының, мақал-мәтелдерінің, әдет-тұрмыстық әндерінің, аз танымал ақындардың саяси жарыстарының мәтіндері жазылған. Фольклордың қандай да бір үлгілерін талдай отырып, Жүсіп тарихи-этнографиялық қайта қалпына келтіруге арналған көзді көрді. Оның жазбаларында белгілі бір халықтардың шығу тегі мен рулық құрамы, қоршаған табиғаты, киімі мен рухани мәдениеті туралы материалдар үлкен орын алады [Копеев М.Ж. Тацдамалы. В 2-х т.- Алматы, 1993,143].
Жақсы істер - білім негізінде бұл сөздер Кеңес өкіметінің тоталитарлық режимі кезінде есімі тыйым салынған Павлодарлық Ертіс өңірінің көрнекті педагогы Әбікей Сәтпаевтың шығармашылық және педагогикалық қызметінің негізі болып табылады. 1881 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданы Теңдік ауылында туған. Оның атасы Сәтпай немересіне үлкен үміт артты және ол ақтады. Оның педагогикалық жолы: оқытушыдан бастап Қазақстандағы педагогикалық техникумның бірінші директорына дейін. Өзінің 56 жылдық өмірінің 32 жылын Әбікей Зейінұлы Сәтпаев өзінің ағарту ісіне арнады. 1905 жылы Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясын бітіріп, Баянауыл қаласындағы орыс-қазақ мектебінің мұғалімі болып жұмыс істеді. 1909 жылдан бастап Павлодар қаласындағы екі сыныпты орыс-қазақ училищесінде орыс тілі, әдебиет, тарих және географиядан сабақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Тарихи тұлғаларды зерттеу мәселелерін, олардың 20 ғасырдың Қазақстан тарихындағы орны мен рөлін тарихнамалық талдау
Тарихи тұлғаларды зерттеу мәселелері Қазақстандық тарих ғылымын зерттеумен, тарихнамалық талдаумен тікелей байланысты. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының үлкен кезеңін кеңестік кезең алады.
Кеңес кезеңіндегі Қазақстандық зерттеулерді терең тарихнамалық талдау қажеттілігі жаңа жағдайларда ұлттық тарихнаманың даму перспективасымен байланысты. Тәуелсіз қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы бұрынғы тарихнамалық дәстүрді сыни тұрғыдан пайымдауды, тарихшылардың алдыңғы ұрпақтары жинаған тәжірибе мен білімді есепке алуды, Қазақстанның өткен және қазіргі заман тарихының проблемаларын жариялаудағы марксистік әдіснаманың жағымсыз салдарларын еңсеру үшін танымның жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді.
Қазақстандық тарих ғылымы күшейтілген бұрмалану мен саясаттандырудың құралы болды. Тарих ғылымдары бойынша докторлық және кандидаттық диссертациялардың библиографиялық көрсеткішіне енген диссертациялық зерттеулердің проблематикасын талдау 1935-1990 жылдары қазақстандық тарих ғылымының дамуының жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді. 55 жылдағы қазақстандық зерттеулердің жалпы саны - 796 диссертация [Библиографический указатель докторских и кандидатских диссертаций по историческим наукам. Алматы. 2003.-168 с.], оның ішінде КОКП тарихы мамандығы бойынша 169 ( 24 докторлық, 145 кандидаттық) және 627 басқа бағыттар бойынша, оның ішінде 77 докторлық, 550 кандидаттық (арақатынасы 1:7). Осылайша жыл сайын 14 диссертация қорғалды.
Диссертациялардың жалпы санынан (627) 53,8%-ы, яғни диссертациялардың басым бөлігі кеңес кезеңі бойынша орындалған (КОКП тарихы мамандығы бойынша 1983 жылға дейін). Докторлық зерттеулерде кеңестік мәселелер 45,5 %-ды, кандидаттық мәселелер -62,2% - ды құрайды. Егер бұл процесті динамикада қарастыратын болсақ, кеңес кезеңі бойынша зерттеулердің ең көп саны ХХ ғасырдың 60-шы және 80-ші жылдарына келеді.
Шектелген сандық және тақырыптық тұрғыда, ұлттық тарих кеңестік тарих ғылымы жүйесінде шеткері орынды алды. Оның жетістіктері мен кемшіліктері ұлттық кадрлардың әлсіз кәсіби дайындығымен, олардың марксистік-лениндік әдіснамасын жеткіліксіз меңгеруімен негізделеді. Жалпы тарих, шығыстану дәстүрлерінің жоқтығы әсер етті, олардың ғылыми орталықтары Мәскеу мен Ленинградта болды. Қазақстан тарихнамасында 3 докторлық және бірнеше кандидаттық жұмыстардан басқа, жалпы тарих бойынша елеулі зерттеулер жоқ [Ирмуханов Б.Б. Исторические воззрения мыслителей ХХ века. Алматы: Ғылым. 1999.136 с., 10-11 бб.].
Өңірлік проблемаларға көңіл бөле отыра, отаршылдыққа дейінгі кезеңнің тарихы бойынша проблемалармен айналыспады. Қазақ халқының тарихы алдымен ресейлік ( ХVIII ғ. бастап), одан кейін Кеңес тарихы контекстінде зерттелді. ХІХ-ХХ ғасырлардағы тарих ғылымының әдіснамалық инстументарийінің шектеулігіне байланысты қазақтардың көшпенділік феномені мәселесі ғылыми әзірленбеді. Кеңес билігі кезінде көшпенді болу да тарихи дамудың формациялық тұжырымдамасына негізделген марксистік әдіснама канондарына енбеді. Ерекше өзіндік және тұрмыстық мәдениеті бар бірегей көшпелі қоғам қауымдық құрылыстың ыдырау кезеңінің қоғамымен байланыстырылды. Осыған байланысты қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің қалыптасу тарихы Кеңес билігімен тікелей байланысты болды [Исаков П. О национальной консолидации казахского народа. Большевик Казахстана. 1937. № 4-5. С.69-78.].
Жоғарыда көрсетілген дереккөздің мәліметтеріне талдау көрсеткендей, қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша тақырыптар - барлық кандидаттық жұмыстардың 22% - ын, докторлық жұмыстардың 37,6% - ын құрайды. Хронологиялық тұрғыдан олардың барлығы ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді, яғни Қазақстанның Ресеймен отарлау кезеңін қамтиды. Қазақстан тарихының ежелгі кезеңі (тас, қола ғасыры) археологиялық зерттеулерде көрініс тапты және барлық диссертациялардың 10,7% - ын құрады.
Кеңес тарихының бастапқы кезеңінде (1918-1937 жж.) М. Н. Покровскийдің интернационалист революциялық концепциясына сәйкес, Ресей империясы халықтар түрмесі ретінде бейнеленген. Сол себепті 1920-1936 жылдары революциялық тақырып бойынша басым әзірлемелермен қатар, ұлттық интеллигенция өкілдері А. Бөкейханов [Букейхан А.Н., Баранов С.Ф., Руденко С. И. Казахи (Казахи Адаевского уезда). Антропологические исследования . Сборник І,ІІ. Ленинград. , Материалы к истории султана Кенесары Касымова. Под редакцией професс. Поливанова и доктора Х. Досмухамедова. Ташкент. 1923.], М. Тынышпаев [Тынышпаев М. Материалы киргиз-казакского народа. Ташкент. Восточное отделение Кир. Гос. изд.1925.], Х. Досмұхамедов [Досмухамедов Х. Роды Младшего Жуза.Ташкент. 1921.; Краткие сведения об акыне Мурат. Ташкент. 1924.; О казахских батырах: Исатай, Махамбет Сауле(журнал) . №3. Б.1-15.; Краткие сведения о движении Исатая Тайманова Терме. №1. Ташкент . 1925.; Уш киян.Слово поэта МуратаСауле. 1924. №6. Б.12-17.], С. Асфендияров [Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Т. 1. Алма-Ата; М. 1935; Очерки истории казахов. Кзыл-Орда, 1935 (на казах. яз.);Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Алма-Ата, 1935. Сб. 1; Сб. 2 совм. с П. А. Кунте; Историческое прошлое Казахстана Казахстан. М., 1936. Национально-освободительное восстание 1916 г. в Казахстане. Алма-Ата; М. 1936.], Т. Рысқұлов [Рыскулов Т.Восстание туземцев в Средней Азии. Ч. 1-2. Кзыл-Орда.1927; Революция и коренное население Туркестана. Ч.1. Ташкент. 1925.], кеңес тарихшысы А. Рязанов [Рязанов А.Ф. Пугачевское восстание и хан Малой Орды НуралыСоветская Киргизия. № 8-9.; Батыр Срым Датов Советская Киргизия. 1924.№ 7.;40 лет борьбы за национальную независимость казахского народа(1797-1838). Кзыл-Орда. 1926.; Восстание Исатая Тайманова . Кзыл-Орда. 1927.], т. б. орындаған қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша көптеген этнографиялық және тарихи жұмыстар шығарылды. Қазақ тарихын әзірлеуге олар ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып, объективті түрде келіп, өздерінің зерттеулеріне ғылыми сипат беруге тырысты, орыс бағдарының қорытындыларын, сондай-ақ ауызша, жазбаша дәстүрлі дереккөздерді шығармашылықпен қайта өңдеп отырды.
С. Асфендияров, Кеңестік Қазақстанның және РКФСР партия және мемлекет қайраткерінің, бірінші тарихшы-марксистің жұмыстарын ерекше атап өткен жөн. Қазақтардың этногенезі мен қоғамдық құрылысы, өлкедегі ұлт-азаттық және революциялық қозғалыстар мәселелерін қозғап, ол марксистік-лениндік ұстанымдардан Қазақстан аумағында феодалдық формацияның қалыптасу процесін зерделеп, қорытуға тырысты [Дахшлейгер Г.Ф. Историография Советского Казахстана.Очерк. Издательство Наука Казахской ССР. Алма-Ата. с.191, 38-39 б.]. Оның зерттеулері марксистік әдіснаманың қарама-қайшылығын көрсетті: объективтілік пен партиялылық, объективтілік пен субъективтілік қағидаттарының сәйкес келмеуі. С. Д. Асфендияровтың тұжырымдары мен ережелері кейде тарихты түсіндірудің марксистік схемаларының шеңберінен шығып, кейде көшпелі қоғам мен этногенез жөнінде еркін түсіндірулерге жол берді, ол қазақтардың мемлекеттілігінің жоқтығы туралы пікірмен келіспеді, сол үшін өмірімен жауап берді.
1934-1936 жылдары қабылданған КСРО тарихы бойынша мектеп оқулықтарын дайындау туралы партиялық шешімдер және Сталин, Жданов және Кировтың ескертулері тарих ғылымына билік диктатурасын орнатудың алғышарты болды. Сталиндік тоталитарлық режимді бекіту 1937-1938 жж. ұлттық зиялыларды жоюға бағытталған репрессиямен басталды. Дәл сол кезде қазақтардың отарлауға дейінгі тарихындағы бірегей туындылар сынға алынып, өткеннің ұлтшылдық бұрмаланулары жарияланды, содан кейін тыйым салынды және жойылды. Қазақ зиялыларының бүкіл түсі репрессияға ұшырады. 1936-1937 жылдары республикада оның құрамының жартысы партиядан шығарылды, олардың ішінде 17% коммунистер халық жауы атанды [Панкратова А.М., Абдыкалыков М. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата. 1943..72].
1937-1953 жылдары тарих ғылымында жаңа парадигма кеңестік патриотизм концепциясы, тарих саласындағы кеңестік империялық саясаттың төңкерілген нысаны орнады. Оның қос стандарттары, ресейлік өткеннің даңқын шығаруға көшуі тарихшыларды таңдаусыз қалдырды. 1943 жылы Алматыда көрнекті кеңес тарихшысы А. М. Панкратованың басшылығымен мәскеулік және қазақстандық ғалымдар дайындаған Қазақ КСР-інің ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі тарихы атты қазақтардың тарихы бойынша алғашқы жалпылама еңбек патшалықтың отаршылдық саясатын теріс бағалауынан антипартиялық және қауіпті деп танылды[Панкратова А.М., Абдыкалыков М. История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. Алма-Ата. 1943.].
Бұл айыптау процесінің жалғасы (1948-1952 жж.) Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары атты монографиясы үшін Е. Бекмахановқа қарсы орын алды [Бекмаханов Е.Казахстан 20-40 годы ХІХ века. Алма-Ата.1946. 782 с.]. Зерттеу Қазақ мемлекеттілігін, яғни хан билігін қалпына келтіру мақсатында орыс патшалығымен күрес жолына түскен Абылай ханның шөбересі, Кенесары Қасымовтың басшылығымен қазақтардың жаппай ұлт-азаттық қозғалыстарының біріне арналды. Патшалыққа қарсы қозғалыстың осы лейтмотиві орыс емес халықтар жаулап алынбады және бағындырылмады, керісінші Ресей империясымен бірікті немесе қосылды атты кеңестік патриотизм тұжырымдамасының ережелеріне сәйкес келмеді; көрші орыс емес халықтардың территорияларын біріктіру экономикалық, мәдени даму тұрғысынан өздері үшін игілік болды [Правда. 22 августа. С.1.].
Кеңестік патриотизм тұжырымдамасының екі мағынасы ресейлік және Ұлттық тарихшылардың революцияға дейінгі тақырыптағы әртүрлі тәсілдерін болжады. Егер Ресей тарихшылары ХVІІІ ғасырдың зерттеулерін әзірлеуде және биліктің идеологиялық диктатынан барынша азат болса, онда ұлттық шеттегі тарихшылар үшін тарихымыздың патриоттық мұндай тақырыптарды пысықтаудан бас тартуды немесе сыни тұрғыдан, объективті емес, яғни билік жерінде өз халқының өткенін бағалауды білдіреді. 50-жылдары ұлт-азаттық және төңкеріске дейінгі тақырыптарға арналған қазақстандық тарихшылардың барлық жұмыстары қайта қаралып, сынға ұшырады. 1952 жылы Қазақтардың ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы азаттық үшін барлық халық қозғалыстары Сырым Датов, Исатай-Махамбет қозғалыстарын қоспағанда, реакциялық деп жарияланды[Гурьевич Л.Я. . Интеллигенция Казахстана иполитика тоталитарного государства в сфере науки и высшего образования(1946-1985). Дис.доктор.ист.наук. Алматы. 1993..,148-б.].
Тіпті, ХІХ ғасырдағы қазақ ағартушылары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Абай қазақ қоғамының тарихын, мәдениеті мен тұрмысын идеалдайтын феодалдық-бай элементтеріне жатқызылды. Тарихшы Л. Я. Гурьевичтің айтуынша, бұл құбылысты идеологиялық террор ретінде сипаттауға болады, ол кезде қоғамдық пайдалану мен кітап сауда желісінен қазақтардың революцияға дейінгі мәдени мұрасы бойынша оқу, ғылыми әдебиет алынып тасталды [Гурьевич Л.Я. . Интеллигенция Казахстана иполитика тоталитарного государства в сфере науки и высшего образования(1946-1985). Дис.доктор.ист.наук. Алматы. 1993..,166-170-б.].
1951-1960 жж. нәтижесінде зерттеулердің басым бөлігі Кеңес дәуіріндегі оқиғаларға арналады. Осы жылдары орындалған 10 докторлық, 85 кандидаттық диссертацияның тек 16,8% - ы ғана ХVІІІ-ХХ ғғ.революцияға дейінгі тарихты, 52,6% - ы кеңестік проблеманы баяндады. Бұл көрсеткіштер шамамен тең: яғни 40% революцияға дейінгі (ХVІІІ-ХХвв.), 42,8 % кеңестік мәселе.
Келесі онжылдықтағы зерттеулер(1961-1970 жж.) сандық жағынан өсу динамикасына ие: докторлық алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 2 есе артады: 10 - нан 21 - ге дейін; кандидаттық-85-тен 135-ке дейін; сондай-ақ революцияға дейінгі тақырып бойынша-25:47. Кеңестік проблема докторлық зерттеулердің 50% - ын, кандидаттық зерттеулердің 55,6% - ын алады. Жылымық жылдары тарихтың Сталиндік түсіндірмесі сақталуда. Қазақстан тарихы Ресей старшиналығы доктринасы арқылы қарастырылады, онда ұлы орыс халқы өркениеттік миссияны орындады, неғұрлым жоғары мәдениет жоқ, патриархалдық ұстанымдар мен ғасырлық артта қалушылықтардың орнына алдыңғы қатарлы әлеуметтік-экономикалық миссияны орындады[ Рахимбекова Б.К. Проблемы истории Казахстана второй половины ХІХ , начала ХХ века в современной историографии(1985-2000) .Дисс ... канд. истор. наук. Алматы. 2001., 14б.].
1971-1980 жылдары алдыңғы онжылдықпен салыстыра отырып диссертациялық зерттеулер саны біршама азаяды: (21 135 : 20125), бірақ кеңес мәселесі 60% - ға дейін жетеді. 80-ші жж., ең көп қорғалған кандидаттық диссертациялар саны - 171, революцияға дейінгі және кеңестік мәселелер бойынша зерттеулердің арақатынасы тарихтың қайта құрылуымен және деидеологиялануымен байланысты теңестіріледі: 47,8% және 48,1%. Соңғы кеңестік онжылдықта (80-ші жж.) Қазақстан Компартиясы тарихы бойынша зерттеулердің рекордтық саны әзірленуде: 24 докторлық,145 кандидаттық диссертация(барлығы-169), ал осы онжылдықтың партияланбаған тақырып бойынша барлық басқа да диссертациялары 190 жұмысты (171 кандидаттық және 19 докторлық) құрайды.
Кеңес тақырыбы бойынша зерттеулердің басым болуы және олардың околониалды кезеңдегі болмауы, диссертациялардың аздығы: этнография(8,5%), тарихнама және деректану(4,7%), тарихи тұлғалар(0,9%), антропология(0,4%), республиканың өзге де халқының тарихы(2,5%), шетелдегі қазақ диаспорасының тарихы(0,2%) бойынша Қазақстан тарихын саясаттандырудың аса жоғары деңгейі туралы куәландырады.
Осы кезең ішінде ұлттық тарихтың қалыптасуында, дамуында сол кездері өмір сүрген тарихи тұлғалардың орны ерекше. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқақ білімділік деңгейімен, рухани парасатымен көзге түскен алаш азаматтары ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты аңсады.
ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, əрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айырықша, энциклопедиялық білім, талғам-танымдары жан- жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман болды.
Бірақ жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орын толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап, дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға байшыл, кертартпа, діншілдер деп ойдан шығарылған, цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тəуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
ХХ ғасырдың басында орталық Қазақстанда туып, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары -- Ə. Бөкейханов, Н. Нұрмақов, Ж. Сəдуақасов, Ж. Ақбаев, тағы басқалардың еңбегінде қазақ халқының тəуелсіздігі, жерінің азаттығы, азаматтық құқығының жоқ болуы туралы ой-пікірлер, ұсыныстар, азаттыққа жету жолдары туралы терең тұжырымдар жасалған [Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. -- Алматы, 1998.].
Тарихшы-ғалым ретінде Бөкейханов халқының 1916 жылғы қарулы көтерілісінің орасан зор маңызын түсінді. 1926 жылы ол орыстың тарихшысы, профессор Шестаковпен бірігіп, көтерілістің 10 жылғы мерейтойына арнап, 1916 - 1926 атты еңбек жазып шығарды. Онда қазақ көтерілісінің Ресей Империясының қоластындағы башқұрт, өзбек, қырғыз сияқты халықтардың да бас көтеруіне үлкен себеп болғандығына назар аударады, көтерілістің 1917 жылы патшаны тақтан құлатудағы елеулі ролін айтады, ол қазақ көтерілісінің қаналушының қанаушыға қарсы таптық сипатта емес, отаршылдарға қарсы ұлт-азаттық бағытын көрсетеді [Бөкейханов Ə. Шығармалар Сайлау. -- 116 б.]. Қарусыз бейбіт халықты қырған, патша əскерінің қинаяттық іс-əрекеттерін сынайды.
Ə. Бөкейханов қазақ халқының өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері мол мəдениетін, тұрмыс-салтын, əдет-ғұрпын, сенім-нанымын, өнерін зерттеп жазып, айтарлықтай мұра қалдырған. Ол қазақ ұлтының жүздік, рулық-тайпалық құрылымын зерттеген, қазақтың шежіресін жазған. Ол Павлодар мен Қарқаралы уездерін мекендеген қазақтардың жəне төле мен төлеңгіттердің шежіресін жазып, оны Ф.А. Щербина экспедициясы Материалдарының IV (1903) жəне IV (1905) томдарында жарияланған [Бөкейханов Ə. Шығармалар Сайлау. -- 5 б.].
Ə. Бөкейханов жазған Аңқау елге -- арамза молда [Бөкейханов Ə. Шығармалар. Алаш партиясы программасының жобасы. -- 251 б.], немесе О киргизских поминках [Нұрпейісов К. Алаш һəм Алашорда. -- Алматы, 1995; Абжанов Х.М. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. -- Алматы, 1992.], атты мақаласы өте қызық. Би һəм білік [Қойгелдиев М.К. Қазақ демократиялық интеллигенциясының 1905-1907 жж. қоғамдық-саяси қызметі. -- Алматы] атты мақаласында қазақтың заң мен билік мəселелері баяндалады. Қазақ халқының тəуелсіздікке қол жеткізуінің бір жолы -- ол Мемлекеттік думаға қатысуы арқылы қазақ халқының құқығын қорғауға болады деп сенді. Ол Орыстың география қоғамының Батыс-Сібір бөлімі мүшесі ретінде қоғамның ғылыми мəжіліс-жиналыстарында қазақтың мəдениеті, тұрмыс салты, өнері жайында баяндамалар жасап, дəрістер оқыған. Сол арқылы өз ұлтының басқа ұлттармен қатар тəуелсіз өмір сүруге болатындығын дəлелдеуге ұмтылған. Ол орыстың ғалымы Г.Н. Потанинге қазақ халқының əн-күйін, ою-өрнегін, тұрмыстық құрал-сайманын жинасып, Томск, қаласында қазақтың өлкетану музейін ашуға көмектеседі. Оның əрбір іс-əрекеті Қазақстанның дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру мақсатына арналады.
Ə. Бөкейханов Ф.А. Щербина бастаған Жер жөніндегі министрліктің ғылыми экспедициясына қатысады. 1896 - 1901 жылдары аралығында бұл экспедициясы сол кездегі Қазақ өлкесінің Ақмола жəне Семей облыстарының 12 уезіне жұмыс жүргізді. Əлихан Бөкейханов бұл экспедицияға дейін Тобыл губерниясында жүргізілген санақ жұмыстарына қатысып, тəжірибе жинақтаған. Сондықтан да Щербина экспедициясына жеке зерттеу тобын басқарған. Экспедицияның негізгі мақсаты -- ХІХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап Ресей үкіметінің қоныстандыру саясатының объектісіне айналған қазақ даласын жан-жақты зерттеу [Бөкейханов Ə. Шығармалар Қазақ депутаттары. -- 241 б.]. Қазақ шаруашылығын үйді-үй қора-қора басымен есепке алу, жайлау, қыстау, егіндік, шабындық жерлердің көлемін анықтау арқылы, қазақтың жер-суын, орман тоғайын, шөл-даласын есепке алу керек болды. Экспедиция жұмыстары біткеннен кейін жиналған бай материалдарды іріктеп, белгілі тəртіпке келтіріп өңдеп, ғылыми қорытындысын жазысады. Қажетті деген ғылыми есеп кестелерін жасайды. Жер-судың карталарын сызады. Қазақтың шаруашылығына, егіндік, шабындығына, қыстау, жайлауына ғылыми сипаттама береді. Жиналған деректерге сүйене отырып, Павлодар, Қарқаралы, Семей, Омбы уездеріндегі байырғы тарихи аудандарын анықтап, оны картаға түсіреді. Қазақ шаруашылығының экономикалық тиімділігін есептеп шығарады. Экспедицияның қорытындылары 1903 - 1905 жылдары аралығында 13 том болып жарыққа шыққан. Ғалымның Павлодарский уезд, Родовые схемы киргиз Каркаралинского уезда, тағы басқа еңбектері жарық көрді [Бөкейханов Ə. Шығармалар Алаштың Əлиханы. -- 90 б.]. Осы еңбектерінде Ə.Бөкейханов қазақ халқының мүддесін қарапайым мысалдар келтіре отырып қорғағаны байқалады.
Ə. Бөкейхановпен қатар қазақ халқының тарихында саяси ұйымның белсенді көсемдерінің бірі Ə. Ермеков болды. Ол Алаш партиясының мүшесі болып, өмірінің соңына дейін қалады. Оның еңбектерінде ұлт жандылығы, өз принципіне берікті, езілген қазақ халқының қамын ойлап, тек соның азаттығы үшін жұмыс атқарғандығы сезіледі. Ол Кеңес үкіметіндегі басқа партияға мүше болмайды.
Қазақ жəне Сарыарқа газеттерінде Алаш партиясының негізгі бағдарламасын насихаттап, қазақтың нағыз жанаршылары осы партияның төңірегіне топтасу керек дейді. Ақпан революциясынан кейін барлық қазақ зиялылар сияқты, Ə. Ермековте қазақ үшін бостандық, теңдік күні туды деген рухани серпіліс болады. Ендігі мақсат -- автономия алу, оның қаншалықты қажеттігін жан-жақты дəлелдеу мен ұйымдастыру жұмыстарына белсене араласады. Оның пікірінше, Ресей мемлекетінің шет аймақтарындағы өмір салты, даму дəрежесі өзінің ұлттық негізінде болу керек. Қазақ халқы үшін шаруашылығына сəйкес, тұрмыс тіршілігіне, əдет-ғұрпына лайықтап, заң шығару тек қазақ халқының өз үкіметінің міндеті дейді [Əбдіразақов Т. Ғибратын ұмылтымас, Əли аға... Орталық Қазақстан. -- 1992. -- 1 мамыр.]. Ə. Ермеков бастаған семейлік Алаш төңірегіндегі топтасқан ұлт зиялылары құрылтай жиналысына, депутаттар сайлау жұмысына да айналысады. Ол қазақ халқының өзінің басты мақсаты -- ұлттық мемлекеттігін қайта қалпына келтіруге тиіс деген ойды өмірінің соңына дейін насихаттайды. Ə. Ермековтың қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қалыптасуы, дамуы, əсіресе оның Алаш партиясындағы саяси қызметі, оның қазақ жеріндегі отарлық езгіден азат ету жолындағы саяси күресінің нақты айғағы. Отаршылдық саясаттың ауыр зардабы, ашаршылық пен күйзеліс Уақытша үкіметтің жалған уəделері, қазақ ұлтына теңдік алу жолындағы күресінде кедергі болды. Ə. Ермековтың көзқарасында Қазақ төңкерісінің жеңісімен байланысты жаңа бағыт байқалды. Оның пікірі бойынша, Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 ж. 2 қараша) мен Кеңес үкіметінің Ресей мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне үндеуінде (1917 ж. 20 қараша) жарияланған негізгі бағыттардан үлкен үміт күтті. Сол үміттің арқасында ол 1920 жылы Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Уақытша əскери революциялық комитет қатарына өтеді. 1917 жылы 17 тамызда Мəскеуде өткен Халық комиссарлары Кеңесінің мəжілісінде Ə. Ермеков қазақтар мен орыс қоныстанушылардың қазақтардан тартып алған жерлерін ежелгі иелеріне қайтаруды талап етіп, жер реформасын жүргізу жəне қазақ жерін, оның орыс отарлауына дейінгі шекарасы белгілеуді талап еткен баяндама жасайды. Ə. Ермековтың қазақ халқы үшін атқарған қоғамдық-саяси қызметінің бір маңызды кезеңі Алаш үкіметі тарихынан кездеседі. Алаш қозғалысының жетекшілерімен бірге ол да қазақ жерінде ұлттық автономия құру туралы шешімді қолдайды. Ақпан революциясы əкелген жалпы демократиялық федерация мен Құрылтай жиналысын қолдап, ел ішіне бүлік салған большевиктердің саясатын сынайды. Ə. Ермеков, басқа қазақ зиялылары сияқты, антибольшевиктік күштерді қолдау арқылы, ең алдымен халықтың амандығын, елдің тұтастығын сақтауға ұмтылады [Өскембаев Қ.С. Ə.Ə. Ермековтың қоғамдық-саяси жəне ағартушылық қызметі (1891-1970 жж.) -- Қарағанды]. 1918 - 1919 жж. бүкіл елді қамтыған шиелініске толы уақытта зиялыларымен бірге Ə. Ермековте Қазақстанның екі топтың ортасындағы қантөгіс майданынан құтқаруға, қазақ елінің дербестігін қамтамасыз етуге барлық мүмкіндіктерді қолданады. Сол кездегі қазақ күрескерлерінің басында болған Ə. Ермеков ел тəуелсіздігін жоғары қойып, бірін-бірі күшпен алмастырған əр түрлі орыс үкіметтерімен жүргізген келіссөздерге араласып отырды. Ұлттық мүдде үшін туған халқының игілігі үшін күрескен Ə. Ермеков, тағы басқа қазақ зиялылары Кеңес үкіметтінің құдалау саясатына тап болды.
1921 жылы РКП (б) Х-ші съезінде ұлт мəселесі туралы проблема көтерілді. Осы съезде қосымша баяндама жасаған Ə. Ермеков қазақ даласының жалпы əлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайына тоқталды. Ол былай деді: Каспий теңізі теріскей жағасындағы ұзындығы 70-80 шақырымға, Нарын құмына дейін созылған, шаруашылыққа тиімді шығанақ-бұғазды орыс помещиктеріне, алпауыт- тарына əперілген, басқаша айтқанда, П.А. Столыпиннің Мемлекеттік думада қазақ жерін игеру деуінен кейін Миллионный фонд деп аталған өңірді жəне Ертістің қазақ жерінде ағатын өне бойының екі жағын, он шақырымнан қатарлыстыра кесіп алып, сібірлік казак-орыстарға тартып əперген жерлерді болашақ Қазақ республикасына қосу керек деп айтады [Өскембаев Қ.С. Ə.Ə. Ермековтың қоғамдық-саяси жəне ағартушылық қызметі (1891-1970 жж.) -- Қарағанды; 134]. Бүгінгі Қазақ- станның тəуелсіздігін алу жолындағы күрес тарихында Ə.Ермековтей тұлғалардың еңбектері өте зор.
Орталық Қазақстаннын тарихи тұлғаларының бірі -- Ж. Садуақасов. Ол 1924 жылдың қыркүйек айынан 1925 ж. мамыр айына дейінгі аралықта Қызылорда қаласында Қазақ автономиясының Халық Комиссариатының орынбасары болып қызмет атқарады. Осындай қызметте жүргенде Қазақ мемлекетінің өз алдына дербес басқару жүйесін қалыптасуына мəдени-шаруашылық құрылысының дамуына көп еңбек сіңірді. Əсіресе оның 1928 ж. Юстиция Халық Комиссариаты жəне Республика прокуроры болып қызмет атқарған кезінде Қазақстанда заңдылықты нығайтуға, заң кадрлерін тəрбиелеуге халықтың мүддесіне қажетті заңдарды қабылдауға, мемлекеттік заңдылықты сақтау жолында зор еңбек сіңірді. Оның пікірінше, Қазақстаннын заң органдары Орталық əкімшілік органдарға тəуелділігі Қазақстанда тəуелсіз мемлекет ісін алға бастыруға кедергі келтіреді. Кеңес үкіметінің байларға қарсы ашық күресі, қазақ халқының сайлау құқығынан айырудың бір жолы деп түсінді. Қазақстандағы байлардың малын тəркілеу туралы іс-əрекеттің барысында халықтың наразылығы туралы арыздарды талқылай келе, жергілікті билік органдарының, билікті шектен тыс орынсыз пайдалануы болып жатқандығын дəлелдейді. Əсіресе ол ел ішінде орнаған заңсыздықтарды жоғарғы органдарға хабарлауды өзінің мақсаты санайды. Сөйтіп, 1924 ж. 3 қазанда Қазақстан атқару комитетіне жіберген хабарында ол былай деп жазды: Кеңестік аппараттың жекеленген адамдарының тəркілеу процесінде қылмыстық істер жасағандығы анықталып отыр [Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. -- Алматы, 1977; Əбсеметов М. Жарқыраған Жанайдар Білім жəне еңбек. -- 1988.]. Осылайша Кеңес үкіметінің Қазақстан даласындағы жүргізген саясатының өрескел қателіктерін ашық білдіріп, өз басын қатерге тігеді. Ж.Садуақасов қазақтың басқа зиялыларымен бірге Қазақстандағы мəдени құрылыстың дамуына үлкен үлес қосады. Əсіресе ұлттық баспасөзді күшейті, ғылыми-мəдени мекемелерді ұйымдастыру, қазақ əдебиетінің болашағы туралы жəне жастарды оқыту мəселесіне, аштықпен күрес жұмыстарына белсене араласып, ХХ ғ. басындағы тəуелсіз Қазақ автономиясының дамуына өз үлесін қосады.
Орталық Қазақстанның саяси тұлғаларының бірі, қазақтың алғаш заң магистрі Ж.Ақбаев [Зиманов С. Владимир Ильич Ленин жəне Қазақстандағы советтік ұлттық мемлекеттілік. ].
Өзі заңгер болғандықтан, қазақ даласындағы қоғамдық-саяси жұмыстарға белсене араласып, патша үкіметінің ХХ ғ. басындағы қазақ даласында жүргізіп отырған отаршылдық саясатын сынап, қазақ халқының атынан атақты Қарқаралы петициясын жазып, сол арқылы қазақтың жерін, құқығын, рухани дамуын тежеп отырған фактілерді анықтап, патша атына хат жолдады. Соңғы кездері ғана қазақ зиялылары, соның ішінде Ж.Ақбаевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы зерттеулер шыға бастады [Нұрпейісов К. Алаш һəм Алашорда. -- Алматы, 1995; Абжанов Х.М. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность. -- Алматы, 1992.]. Ол 1905 - 1907 орыс революция жылдарындағы қазақ даласындағы азаттық қозғалыстың басында болды. Қазақтардың арасында сайлау, жер мəселесі, рухани бостандық, саяси теңдік мəселелер жөніңде заңгер ретінде ашық үгіт-насихаттын жүргізді. ХХ ғ. басында қазақ зиялыларының еңбектерінде тəуелсіздік идеясы басты мақсат болып қойылды. Солардың ерен еңбектерін іс жүзінде шындыққа айналдырып, бүгінгі тəуелсіз Қазақстанның қалыптасуы мен дамуын тарихи белеске көтерген, сол жолда барлық өмірі мен қызметін арнаған ел Президенті де Орталық Қазақстанның өнеркəсіпті, мəдени, тарихи өлкесінде саяси күрескер, тарихи тұлға ретінде қалыптасты. Оның танымдық, тəрбиелік, теориялық мəні жоғары еңбектерінде тəуелсіздік үшін бейбіт замандағы күрес жолдары, асыл арманға жету мақсаттары көрсетілген [Құл-Мұхаммед М. Алаш қайраткерлерінің саяси-құқықтық көзқарастарының эволюциясы. -- Алматы,]. Олай болса, бүгінгі Орталық Қазақстан жерінде өмірге келіп, қызмет атқарған тарихи тұлғалардың еңбектерін жас ұрпаққа оқытып үйрету, сол арқылы тəуелсіздікті нығайту -- бүгінгі қазақ зиялыларының басты міндеті.
Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейі мен рухани парасатымен танылған алаш азаматтары ұлт болашағы үшін күресін, бостандық пен бақытты өмір сүруге шақырған отансүйгіш азаматтар шықты. Солардың қатарында Павлодар облысы Баянауыл ауданында 1893 жылы туған ұлы ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров болды. Ол 1912 - 1914 жылдары Троицк қаласында Рахманқұлидың медресесінде оқиды. Айқап, Абай журналдарында, Сарыарқа газетінде қызмет атқарды. Ақын көптеген лирика, философиялық толғау, дастан, роман жазды. Қазақ халқының өткен тарихынан мол хабар беретін еңбектер жазды. Адасқан өмір, Айтыс, Кедей, Кім жазықты, Қамар сұлу поэмалары мен романдарды жазып қалдырған. Ақын шығармаларына, оның ішінде Адасқан өмірге талдау жасағанда оның қоғамтану көзқарасын пайымдауға болады, яғни Сұлтанмахмұт дүниетанымының қалыптасуының бастауы қазақ халқының рухани қазынасы, төл тарихы, далалық ауызша тарихнама болып табылады. Осы еңбегінде əділдік, адамды адам қанамайтын қоғамдық құрылыс қажет деген пікірде болады. Қазақ қоғамында болып жатқан саяси процестерді бақылай отырып, олардың мəнін өз шығармаларында сипаттап, өзіндік баға беруге ұмтылған. Əсіресе ол əділдік жолы оқу, ағарту, тəрбие арқылы келеді деген ұстанымда болды. Өз халқының бойына əділдікті сіңіріп, сол арқылы еркін болуы адамның ары мен рухани дүниесінің егіз екендігін көрсетуге ұмтылған. Қазақ қоғамындағы теңсіздік, оның ішінде əйел құқығының болмауы, би-болыстар халық арасындағы қатынаста теңдіктік, əділеттіліктің жоқтығына қиналып, оны жою жолдарын өнер, ғылым, оқу, мəдениетті дамыту арқылы жетуге болатына сенеді. Ақын өз еңбектерінде əділдікті жырлағаны бүгін күнгі адамға тұлға деп қарау керек деген ұғыммен үндесіп жатқанын көруге болады. Адам еркін болуы əділетті демократиялық қоғамда орнаған жағдайда ғана іске асады, осыны ақын ХХ ғ. басында түсіне білді, ХХ ғ. басындағы өтпелі кезеңде, əсіресе Ақпан төңкерісі нəтижесінде Бостандық, теңдік, əділеттілік деген ұрандардың шығып, ел қандай бағытқа бет бұрарын білмей тұрған уақытта қазақ зиялылары ел болып Құрылтай съезін өткізіп, халықтың болашағын қарастырып жатқан уақыт ықпалында Сұлтанмахмұт Таныстыру атты поэзиялық тарихи мəні мол еңбегі жарық көрді. Бұл шығарма қазақ елінің алдында тұрған сол кездегі Кімнің соңынан ереміз, елін бастайтын көшбасшы бар ма? деген жанды сұраққа жауап бергендей, сол сұрақты шешуде үлес қосқандай болды.
Ел бол, есінді жи, оян, қазақ, деген өміршең ойлар арқылы тəуелсіз ел болуды үміттеген қазақ зиялыларының еңбектерінде тəуелсіздік идеясы айқын көріне бастады. Оны поэмасындағы мына жолдардан көруге болады:
Туғанда құдай иіп мұндай заман
Сұрайтын бір сөзім бар сенен балам.
Тап біздің осы Семей облысының
Көшбасшы адамдарын айтшы маған... --
деген сұрақ қою арқылы тəуелсіздік жолына бастайтын тарихи тұлғаны көрсетуге ұмтылады. ХХ ғасырдың басында саяси күрестің ортасында жүрген, ұлтының тəуелсіздігі үшін күрескен Ə.Бөкейханов жайлы былай деп жазды:
Ешкімнің Əлиханға барма сөзі,
Демейді қандай қазақ оқ қөзі.
Семей тұрсын, жеті облыс бар қазақтан,
Талассыз жеке жара тұр ғой өзі.
Түймеге жарқылдаған алданбаған,
Басқадай бір бас үшін жалданбаған.
Көркейер қайткенде алаш деген ойдан,
Басқа ойды өмірінде малданбаған.
Заманда басқан аяқ кері кеткен,
Жасымай алашына қызмет еткен.
Болсада қалын тұман қаранғы түн,
Ататын бақ жұлдызына көзі жеткен... [Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров. -- Алматы,].
Поэмадағы осы жолдар арқылы тарихи тұлғаны сипаттай отырып, қазақ қоғамындағы өзгерістің басталуын, қазақ халқының басынан өткен азапты өмір, құдалау, түрмеге жабылу сияқты қиындықты көрсете отырып, Уақытша үкіметтің берген жоғарғы лауазымды қызметіне алданбай, кезінде қазақтарға тəуелсіздік беру идеясына қарсы болған кадет партиясынан Бөкейхановтың шығып кетуі, оның жеке басы үшін емес, елі үшін бейнет көруі баяндалады. Түймеге жарқылдаған алданбаған деген өлең боларлық мəні де жоқ емес, халыққа берген уəделерін ұмыт жүрген депутаттарға да осы поэманы бір рет оқып шықса, артық болмас еді. Сұлтанмахмұт Ə. Бөкейханов, Ə. Ермеков, Х. Ғаббасұлы, тағы басқаларды таныстыру арқылы тəуелсіздік жолындағы күресті көрсете білді.
Қазақ халқының тəуелсіздігі үшін күрескен М. Дулатов, А. Байтұрсынов, Ə. Бөкейхановтарды қазақ халқының айы мен күніне теңеген. Осы шығармасында ұлт мақсаты -- тəуелсіз болу, сол жолда жүрегін, жанын аямай жүрген Алаш азаматтарының бейнесін жасайды. Олардың еңбектерін көрсете білген ақын сол арқылы өзі де сол тəуелсіздік алу жолында күрескеннін көруге болады. Қазақ даласында құрылған Алаш партиясы құрылып, оның бағдарламасы қабылданған шақта қазақ зиялыларының ел бірлігі, жер жайы, болашақ тəуелсіз мемлекет кұру туралы идеялары ақын жырларында жан-жақты берілген. Мемлекеттің болашағы жастар, олардың іскерлігі, білімділігі деп ҚР Тұңғыш Президенті Н. Назарбаев көрсеткендей, өз заманында елдің тағдырын шешетін, істерге білімді, ұлтжанды жас қазақ азаматтарының саяси сахнаға шығуы, олардың атқарған ерен еңбектерін көріп бағалай білді.
Тарихшылардың қазіргі ұрпағын толғандыратын қазақ халқы мен қазіргі заман тарихының өзекті мәселелері олардың мүдделері мен алаңдаушылықтарын сөзсіз көрсетеді. Бірақ олар оларға үлкен жауапкершілік жүктейді. Тек ғылыми және объективті, бейтарап зерттеу, жаңа әдіснамаларды белсенді игеру ғана қазақстандықтарға жоғалған тарих беттерін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
1.2 Павлодар Ертіс өңірінің белгілі тұлғалары және олардың тарихтағы рөлі
Павлодар облысы -- тарихи тұлғалардың туған жері. Бұл жер бүкіл Қазақстан аумағына танымал көптеген тарихи тұлғаларды дүниеге әкелген.
Туған жердің тарихын білу тарихи тиістілік сезімін және тарихи тамырды түсінуді туындатады, тарихи сана мен ұлттық бірегейлендіруді дамытуға ықпал етеді.
Павлодар облысының Ертіс өңірінен көптеген ағартушылар, жазушылар шыққан. Олар өздерінің шығармалары арқылы отанға деген сүйіспеншілікті, білімге деген құштарлықты дәріптен, жастарды рухани тәрбиелеуге үлес қосқан.
Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың идеялары қазақ жастарында өмірге прогрессивті көзқарасты қалыптастыруға, атап айтқанда, ұлттық мәдениетін сақтай отырып, орыс тілін, орыс мәдениетін үйренуді насихаттауға ықпал етті. Олардың озық ойлары қазақ және орыс халықтарының Мұса Шорманов, Григорий Николаевич Потанин, Сәдуақас Шорманов, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Әбікей Сәтпаев, Жүсіпбек Аймауытов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Қошмұхамет Кеменгеров және т. б. ағартушыларының шығармашылық және педагогикалық қызметінде болды. Олардың көбі көркем, философиялық, тарихи-саяси және педагогикалық бастаулардың синтезі болып табылатын поэтикалық шығармаларда өз идеяларын білдірді. Әдебиет пен педагогиканың байланысы ерекше әлеуметтік жағдайлармен, тұрмыс ерекшелігімен, кітап басып шығарудың шектеулігімен және халықтың аумақтық бытыраңқылығымен байланысты. Бұл жағдайда өмірдің өзі поэзияны алдыңғы кезекке ең қолайлы нысан ретінде және ұрпақтан ұрпаққа философиялық ой-пікірлерді, әлеуметтік-саяси көзқарастарды, тәрбие мен білім беру идеяларын берудің тиімді құралы ретінде ұсынды [Арын Е., Нухулы А. Исторические личности: уроки жизни. Павлодар, 2003. - 252 с.,124].
Павлодар Ертіс өңірінің тарихы Мұса Шормановтың қызметімен тікелей байланысты. Ұзақ уақыт бойы оның ғылыми еңбектеріне тыйым салынған, тек соңғы жылдары ғана аталған тұлғаға деген қызығушылық артып отыр.
Мұса Шормановтың мұрасы тарихи әділеттілікті қалпына келтіру үшін елеулі зерттеуге лайық.
Мұса Шорманов-ХІХ ғ. қазақ қоғамының көрнекті қайраткері, Павлодар Ертіс өңірінің ағартушылығын дамытуға үлкен ықпал еткен дала ақсүйектерінің ең жарқын өкілдерінің бірі. Ол 1818 жылы Баянауыл ауданының аумағында атақты, бай және ықпалды би отбасында дүниеге келген.
М. Шормановтың дүниетанымы ағартушылық идеяларында қалыптасты. Г. Н. Потанинге жазған хатында ол былай дейді: Қазақ халқы білім мен ғылымсыз үмітсіз қалуы мүмкін [Письмо М. Чорманова Г.Н. Потанину Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений. Т 4. - А , 1968.,119]. Бұл өрнек М. Шормановтың көпжақты қызметінің өзіндік ерекшелігі болып табылады.
Мұса Шорманов өз заманының жоғары білімді адамы болды, қазақ, орыс және француз тілдерін еркін меңгерген.
Ол Тәуке хан билігі кезінде халықтың күнделікті өмірі мен тұрмысына негізделген Жеті жарғы заңдар жинағының негізгі ережелерімен жақсы таныс болғаны белгілі. Шорманов өлкенің көптеген сұрақтары бойынша орыс басшысының кеңесшісі болып танылды. Жергілікті жағдайларды білуін және ерекше талантын тек Омбының басшы шенеуніктері ғана емес, сонымен қатар сол жылдардың көптеген орыс демократтары да қолданған [Утенияз С. Отец и сын Чормановы Первые этнографы Казахстана Составитель и автор предисловия У.Жанибек. - Алматы: Бшм, 2002. - 136 с.,73]. И. И. Стрелкова бұл туралы былай деп жазады: Мұса Шормановты ауылдарда және Омбыда білімді, тілге өте өткір адам ретінде білді. Ол білімді орыстардың арасынан көптеген достар табуға үлгерді... Олар дала саясатының барлық мәселелері бойынша бір-бірімен үнемі кеңесіп отырды [Стрелкова И. Валиханов. - М.: Молодая гвардия, 1990.- 295 с.,21]. Мұса Шорманов қазақтардың жерге орналастыру, тарихы мен этнографиясы бойынша зерттеулерге арналған ақпаратты жинауға белсенді ықпал етті.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында демократиялық үміттер мен төңкеріс алдындағы топалаң кезінде қазақ ойшылы, ақын, ағартушы, публицист, тарихшы, этнограф және Қазақ генеалогиясының білгірі Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шығармашылық жолы басталады. Бүгін ислам әлемінің дүниетанымдық әмбебаптары, әсіресе адамгершілік саласында айқын көрініс тапқан М. Ж. Көпеевтің шығармаларында терең көрініс тапқанын мойындау керек. Ислам діні ежелгі нанымдардың көшпелі дәстүрлерімен ұштасып, қоғамның дүниетанымдық бағдарының бір бөлігі ретінде тілдік ортаға кірді. Бұл кезеңде исламның адамгершілік мәнін далаға сіңіру процесі исламға дейінгі діни тәжірибені сақтаумен қатар - ата-бабалар рухына, қасиетті рухтарға, әсіресе ортағасырлық ойшылдардың, ақындар мен жыраулардың поэзиясына ерекше назар аудара отырып, М. Ж. Көпеев шығармаларында халық рухының баға жетпес қазынасын, ғасырлық даналығын және адамның адамгершілік жетілуінің бағдарын көре отырып, олардың шығармаларын зерделеп, ұқыпты жинаған М. Ж. Көпеевтің поэзиясында айқын байқалады [Ахметова Г.Г. Истоки и содержание эстетических взглядов в наследии Машхура-Жусупа Копеева Материалы Международной конференции Чтения Машхура-Жусупа. -- Павлодар, 2002. - С.221-234, 221-222].
Мәшһүр Жүсіп (атақты Жүсіп - өз уақытында оны Мұса Шорманов осылай атаған, оған үлкен үміт артқан) Баянауыл округінің Қызылтау болысында дүниеге келген. 1872 жылы Мәшһүр Жүсіп Көкелдеш (Бұхара) медресесінде оқуын жалғастырды. Осы уақытта ол араб және парсы тілдерін, осы халықтардың әдебиеті мен тарихын жақсы білгенін көрсетті. 1875 жылдан бастап ауылда мұғалім болып жұмыс істеді, публицистикалық қызметпен белсенді айналысқан. Фольклор мен этнография саласындағы білімді кеңейту, өзін-өзі жетілдіру үшін ол Қазақстанға саяхат жасады (1872 ж.), Орта Азия (1887-1890ж.). Осы уақытта ол Қазақстан, Орта Азия, Ресей мәдениетінің көрнекті қайраткерлерімен танысты. Орыс шығыстанушы-түркітанушы, этнограф В. В. Радловпен танысу М. Ж. Көпеевтің қазақ фольклорын жинаушы ретінде ғылыми қызығушылықтарын қалыптастыруға ықпал етті. Ол фольклордың ғажайып коллекциясын, қазақ генеалогиясы мен тарихы бойынша материалдарды жинақтады [Абилев Д. Машхур Жусуп Копеев Простор. - 1985. -- 1. С.161- 163,164-165]. Оған ХУШ-Х1Х ғ. ақындарының, әсіресе белгілі классиктердің, Бұхара-жырау, Шортанбай, Шөже шығармаларының үздік жазбалары жатады.
М. Ж. Көпеевтің шығармашылығы әр қилы. Ол әңгімелер, мақалалар, хат-хабарлар, жазбалар жазған, қазақ эпикалық поэмаларының әртүрлі нұсқалары жинақталған, халық ертегілерінің, аңыздарының, мақал-мәтелдерінің, әдет-тұрмыстық әндерінің, аз танымал ақындардың саяси жарыстарының мәтіндері жазылған. Фольклордың қандай да бір үлгілерін талдай отырып, Жүсіп тарихи-этнографиялық қайта қалпына келтіруге арналған көзді көрді. Оның жазбаларында белгілі бір халықтардың шығу тегі мен рулық құрамы, қоршаған табиғаты, киімі мен рухани мәдениеті туралы материалдар үлкен орын алады [Копеев М.Ж. Тацдамалы. В 2-х т.- Алматы, 1993,143].
Жақсы істер - білім негізінде бұл сөздер Кеңес өкіметінің тоталитарлық режимі кезінде есімі тыйым салынған Павлодарлық Ертіс өңірінің көрнекті педагогы Әбікей Сәтпаевтың шығармашылық және педагогикалық қызметінің негізі болып табылады. 1881 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданы Теңдік ауылында туған. Оның атасы Сәтпай немересіне үлкен үміт артты және ол ақтады. Оның педагогикалық жолы: оқытушыдан бастап Қазақстандағы педагогикалық техникумның бірінші директорына дейін. Өзінің 56 жылдық өмірінің 32 жылын Әбікей Зейінұлы Сәтпаев өзінің ағарту ісіне арнады. 1905 жылы Омбы қаласындағы мұғалімдер семинариясын бітіріп, Баянауыл қаласындағы орыс-қазақ мектебінің мұғалімі болып жұмыс істеді. 1909 жылдан бастап Павлодар қаласындағы екі сыныпты орыс-қазақ училищесінде орыс тілі, әдебиет, тарих және географиядан сабақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz