ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа таралып келе жатқан шешендік сөздерін келешек ұрпаққа тиімді жеткізу, сол арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамытып, өмірге деген көзқарасын таныта білу - әдебиет пәні мұғалімінің басты міндеті. Оқушыларға шешендік сөздерді оқыту барысында мұғалім қазақ халқының би-шешендерінің өмір тарихын оқытып, олардың тапқырлықтары мен ойларының дәлдігін, сөз шеберлігін ұғындырады. Оқушыларға бидің ел-жұртының әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, өткен-кеткен көне шежіресін, тарихын, қоғамдық даму барысын, айнала қоршаған табиғатын сан алуан қасиеттерін, құпияларын жетік білетін, бүгінгіге баға беретін, болашаққа болжам жасап, адамдардың қырлы-қырлы мінез-құлықтарын айтқызбай-ақ дөп басатын, ғылым-білімнен хабардар, кемел пікірлерін шешен тілмен жеткізіп беруде дара қасиеті бар біртума жандар екенін дәріптеу. Би-шешендердің екі-ақ ауыз сөзбен дауды шешуі, жаудың бетін қайтаруы - олардың басты қасиеттерінің бірі. Шешендік сөздердің тәрбиелік мәнін ұғындырып, ұшқыр ойға жол ашу, сол арқылы оқушыларды адамгершілік қасиеттерге баулу. Сабақ өту барысында шешендік сөздерге талдау жасату, мән-мағынасын ашу. Шешендік сөздерді оқытуда мұғалім әдіс-тәсілдерді орынды әрі тиімді пайдалана білуі керек. Соның ішінде белгілі ұстаз Қанипа Бітібаеваның технологиясын шешендік сөздерді оқытуда пайдалану. Шешендік сөздердің зерттелу тарихына шолу жасау. Рабиға Сыздықованың шешендік өнерді үйрету әдістемесінің шешендіктану және лингвистикалық негіздеріне тоқталу.
Курстық жұмыстың мақсаты: Шешендік сөздерді оқыту арқылы оқушылардың сөйлеу тілін дамытуды қалыптастыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
шешендік сөздерді оқытудың теориялық негізін беру;
шешендік сөздерді оқытуда жүргізілетін практикалық жұмыстар;
шешендік сөздерді оқыту жұмыстарына сараптама жасап, қорыту.
Курстық жұмыстың құрылымы: курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, бір бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІ ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ТІЛІН ДАМЫТУ

2.1 Шешендік сөздерді оқытудың теориялық негізі

Ұлттың бүгіні де, болашағы да тәрбиелі ұрпаққа байланысты. Жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты, өресі биік, өз Отанын сүйетін азаматты тәрбилеу - әр мұғалімнің алдына қойған мақсаты.
Әдебиет сабағы ақыл-өнегеге, ғибратқа, даналыққа, имандылыққа, адамгершілік үлгілерге толы болу керек десек, шешендік сөздерде осының бәрін кездестіруге болады.
Мектепте шешендік сөздерді оқытудың негізгі мақсаты - оқушылардың өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын, жауаптаса алатын тұлға деңгейіне көтеру, яғни ұлттық шешендік сөйлеудің айла амалдарын, шешендік өнердің сыр мен сымбатын, тапқырлықты, тақырыптық тәсілдерді қолдану бүгінгі ұрпақтың бойына сіңіру.
Бүгінгі қоғам сауатты, білімді, өз ойын еркін де ұтымды жеткізе алатын, рухы таза, ой-өрісі биік, шыдамды да еңбекқор тұлғаны талап етеді. Жалпы, әр баланы жеке тұлға деп қарай отырып, бойларындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың қалыптасуына көңіл бөліп, олардың рухани адамгершілігін дамыта оқытуды басты назарда ұстау қажет. Жан-жақты жетілген, қоршаған ортасының қадір-қасиетін бағалай алатын тапқыр, көрген-білгенін бағамдай алатын зердеі, зерек балаларды қалыптастыру үшін қазақ әдебиеті сабағында шешендік сөздерді оқыту өте тиімді.
Соңғы кезде қазақ балаларына арналған ауыз әдебиетінің үлгілерін, оның салаларын оқытуға ерекше көңіл бөлінуде. Оқу материалдарына аңыз әңгімелер, мақал-мәтелдер, жырлар, шешендік сөздердің түрлерін балалардың жас ерекшеліктеріне қарай енгізу дүние танымын кеңейтуге, жан-жақты дамуына ықпал етеді. Жас ұрпаққа қазақтың би-шешендерінің өмірінен мәлімет беріп қызықты тұстарынан сөз қозғау өнегелі істерге апарар жол. Шешендік сөз - адамзат тарихындағы рухани материалдық мәдениеттің дамуының негізгі құралдарының бірі. Шешендікке құрылған әңгімелерді, аңыздарды және өлеңдерді оқыту оқушылардың тілін ұштайды, сөздік қорын байытады, өмірге деген көзқарасын оятып, дүниетанымына жол ашады.
Әдебиет сабақтарының танымдық мақсатында мыналар ескерілуі қажет:
1. Шешендік сөздерді халқымыздың қадір тұтуы.
2. Шешендік сөздердегі ұлттық мәдениет және парасаттылық.
3. Асыл сөздің астарындағы ұлағатты сөздер.
4. Дау-жанжалдардың бітімін екі-ақ ауыз сөзбен шешіп, ел мен елді бітістіріп, жарастырып келелі мәселелерді тындырып отыратындығы.
Билер мен шешендердің көрегендігін, даналық сөздерін оқытып, жатқа айтқызу жас ұрпақты шешендікке, ата-бабадан қалған мол мұраны игертуге баулиды.
Оқушыларға шешендік сөздерді үйрету туралы сөз қозғағанда, ең алдымен, мұғалімге назар аударылады. Мұғалім күнделікті сабақ беру үрдісінде шешендік сөздерді орынды жерінде ойын дәлелдеуде дәнекер етсе, оқушыларды тіллге шебер, ойы орамды, мәдениетті сөйлеуге тәрбиелейді. Бір сөзбен айтқанда - оқушылардың шешендік сөздерді меңгеру нәтижесінде сана-сезімі мен ақыл ой ұшқырлығы, сөз шеберлігі, дұрыс ойлау жүйесін қалыптастыру.
Шешендік сөздер жалпы білім беретін мектептерде 5-ші сыныптан бата-тілектерден, би-шешендердің қысқаша өмірбаяны мен шешендік сөздерімен басталып, ары қарай жалғасатырылып оқытылады.
Шешендік сөздерді оқыту барысында оқушылардың 1) көру түйсіктері, 2) есту түйсіктері, 3) қабылдау түйсіктері маңызды рөл атқарады.
Шешендік сөздерді оқыту оқушылардың сөйлеу тілін дамытып, тапқыр болуға, кез келген мәселенің шешімін өз беттерімен шешуге, салт-дәстүрді құрметтеуге, үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсетуге баулиды.
Халқымыздың ертеден өзінің мәдени-этникалық білімі мен тәрбие берудегі ұлттық тәрбие негізін қайта жаңғырту арқылы халқымыздың мәдени құндылықтарына көңіл аударылуда. Себебі, бүгінгі күні халқымыздың ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу жағдайында келешек ұрпақтарымызды халқымыздың салт-дәстүрлерінде, әдет-ғұрыптарында ертеден сақталып келе жатқан мәдени бай мұраларымыздың қадір-қасиетін сезіне білу заңды құбылыс деп санауымыз керек. Өйткені, бүгінгі жас жеткіншектер өз халқының рухани мол қазынасын тереңірек оқып білуі арқылы өз бойларына сіңіріп, ұлттық ерешеліктерімізді қадірлей білуге мүмкіндіктер алады. Сондықтан да қазіргі таңда қоғам салауатты да жігерлі ұрпақтарды тәрбиелеу барысында қазақ шешендік өнерінің сан ғасырлар бойы тереңнен тамырланған негіздері бар екені және шешндік өнер қашанда ұлт тағдырына, ел, жер мүддесіне сай қоғамдық қызмет атқаратындығы мәлім.
Шешендік - қадірлі өнер. Өнер алды - қызыл тіл деп қазақ бекер айтпаған. Қоғам тарихына көз салсақ, қай халықтың болсын күрделі қоғамдық, мемлекеттік қайраткерлері, қолбасшылары, ғалымдары ойға шебер, тілге шешен болғанын байқаймыз.
Шешендік сөз бата-тілектен бастап, бүкіл өнеге, өсиет сөздерді қамтиды. Жас ұрпақтың өзінің ана тілінде еркін мүдірмей сөйлеу үшін тілін дамыта оқыту қажет. Сол себепті де шешендік сөз және сөз мәдениетін дамыту мен қатар ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастыру арқылы ұлттық ерекшеліктерімізді анықтаймыз.
Шешендік сөз бата -тілектен бастап, бүкіл өнеге, өсиет сөздерді қамтиды. Жас ұрпақтың өзінің ана тілінде еркін мүдірмей сөйлеу үшін тілін дамыта оқыту қажет. Оқушылардың тілін дамыту қазіргі кезде оқу-тәрбие ісіндегі басты мәселе деп танимын. Сол себепті де шешендік сөз және сөз мәдениетін дамыту мен қатар ой - өрісін, дүниетанымын қалыптастыру арқылы ұлттық ерекшеліктерімізді анықтау үшін:
1. Оқушылардың сөйлеу тілін дамыту
2. Ана тілін ардақтау, қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрпына тәрбиелеу.
3. Сөз құдыретін тануға үйрету
4. Сөздік жұмысын жүргізу.
5. Салыстыру, байқау қабілетін дамыту
Оқушылардың таным белсенділігін арттыру үшін осы бағыттарды іске асыруға тырысу керек. Шешендік сөздерді оқыту және оның мағынасын түсіндіру оқшыларды жақсы әдепке үйретіп, жаман қылықтардан жирендіреді.
Оқушылар өздерінің ой-көзқарасын жеткізу, пікірін қорғай білу және шешен адамдар ел ішінде дау-шараға араласып,ел ішінде шешімін таппай жатқан әртүрлі жанжалдарды, ру, жүз арасындағы жайлы мағұлматтар алды.
Сонымен қатар шешендер билік айтқан кезде қарасөзбен емес, тақпақтап, мақалдап сөйлейтіндігі жайлы да айтылды.
Шешендік сөздерді оқытуда мынадай талаптар қойылады:
1. Қазақ халқының даналығы мен дәстүрлі шешендік асыл қазынасын оқыту, мән - мағынасын ашу.
2. Шешендік сөздердің мазмұны мен құрылысына түсініктер беру.
3. Ой зерделігінен туып, халық жүрегіне ұялаған парасатты шешендікті таныту, тарихымызды танытып, ұлттық намысымызды оятып, рухымызды көтеретін би - шешендер сөздерін саралап, жүйелеу барысындағы ой - толғаныстар. Сөз тереңдігін түсініп, бағалай білуге, сұлулық сезіміне баулу.
4. Қазақ халқының шешендігі жайында айтылған пікірлермен таныстыру.
5. Ата - баба салт - дәстүрін қастерлеуге тәрбиелеу.
Оқушыларға халықтың негізгі қызметтері мен шаруашылықтарымен таныстыру. Халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай отырып, елімізді өркениетті елдер қатарына қосу.
Шешендік сөздерді оқытуда оқушылар сөз құдіретін эстетикалық, танымдық тәрбиені сіңіреді, оқушылапдың оқу әрекеттері, ойлау қабілеттерін, өзіндік ізденісін жетілдіріп, сөз өнерінің рухани құндылығын тануға көмектеседі. Оқушылар ойын еркін, шешен жеткізе алу, әдеби-теориялық білімін жазба жұымыстарда сауатты қолдана алуын қалыптастырады.
Сонымен қатар шешендік сөздерді оқыту арқылы сөйлеу мәдениеті мен ой-өрісін, дүниетанымын қалыптастырып, тілдік амал-тәсілдерді қарым-қатынас мақсатына қолдануға төселдіреді.

1.2 Шешендік сөздерді оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер

Қазақтың шешендік сөздері жалпы білім беретін мектеп оқушыларына тәрбие берудің аса қасиетті де құнарлы қаруы болып табылады. Себебі, оқушылардың жас және дара ерешеліктерін ескере отырып, шешендік сөз өнерінің қуатын арттыратын тілдік құралдар, дидактикалық сипаттағы ақыл, нақыл сөздер таным үрдісі мен дұрыс ойлау қажеттіліктерін ашуда маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар шешендердің сөйлеу әрекетін, сөйлеу түрлерін, шешен бейнесін талдаудан туындаған шешендік сөз тағылымы қазіргі жасөспірімдерді тәрбиелеуде өзекті мәселе болып отыр. Өйткені шешендік сөз өнері өмір шындығымен, әлеуметтік уақыттың қатал да құбылмалы мінезімен бетпе-бет келгенде адамаға рухани жәдігер болып, көзден алыс, көңілге жақын құбылыстарды түсінуге жетелейді.
Халық даналығының жас ұрпақты тапқырлыққа, өткірлікке, адамгершілікке баулуда тәрбиелік мәні ұшан-теңіз. Жас ұрпақтың жақсы жақтарын көре біліп, оны жариялай білу де мұғалімінің шешендік өнері болып табылады. Оқушыларға инабаттылықпен қарым-қатынас жасай отырып, ізгілікпен оның жақсы ісін, мінезін, сөзін, білімін бағалай білу үшін ұстаздық сезімталдық пен шешендік қажет. Бұл педагогтің шешендік тәсілі.
Мысалға, 9 сынып оқушыларына Төле бидің баласына келінді қалай тапқаны жайындағы оқиғаны Данышпан үкілер әдісімен былайша талдаттым:
1. Мәтінмен жұмыс істеудің негіздері.
Данагүлдің үлкендердің алдын кеспей, аттан түсіп, сәлем беруі
2. Маңызды өмірлік даналық.
Би бол, би болмасаң, би түсетін үй бол
3. Таныс және таныс емес.
Төле бидің дауларды шешуі. Келіні Данагүлге ауыл-аймаққа ақыл айтатын басшы болуды ұсынуы.
4. Иллюстрациялық бейнелеу.
Төленің ұлына жар іздеуі --- Данагүлдің үлкендер алдын кеспеуі--- Төле би шақырғанда Данагүл мен қыздардың аттан түсіп сәлем беруі---- Төленің Алакөздің үйіне құда болуы---Төленің келіні Данагүлге ауыл аймаққа ақылшы бол дегені.
5. Үлгі боларлық қорытынды.
Үлкенді құрметтеп, алдын кеспеу, үлкендердің батасын алуға құштар болу.
6. Талқылауға арналған маңызды тақырыптар
7. Ердің бақытын кетіретін де - әйел, ерге бақыт әперетін де - әйел. Қазіргі қоғамдағы балалар тәрбиесі.
Міне, осылай оқушылар мәтінді талқылап шығады. Төле бидің баласына жар таңдап алғандағы Данагүлдің алыстан келе жатқан атты ер адамдардың жолдарын кеспей, күтіп тұруында үлкен тәрбиелік мән жатыр. Бұл әдіс оқушыларды терең ойлауға, халқымыздың әдет-ғұрпын жаңғыртуға, сөздерді орынды қолдануға, тапқыр болуға жетелейді.
Ойлаудың белсенділігі оқушылардың әрбір сабақ тақырыбына ден қойып, отырған ынта-ықыласы тек қана проблемалық жағдайды туғызуы және оны бірлесіп шешуге жетелейтін қызметінің арқасында ғана мүмкін болады. Өйткені проблемалық жағдаятты шешу кезінде оқушыларда өз күшіне деген сенімділік пайда болады, яғни ой мен іздеу арқылы ақиқаттың бейнесін тану мүмкіндігіне ие екендігіне көз жеткізіп, соны ұйымдастырған ұстазына деген ризашылық сезіммен сенім ғана емес, танымдық қызығушылығы артып, білімге деген көзқарасы жаңа сапаға көтеріледі.
Әрбір оқушыға шешендік сөздердің астарлы мағынасын талдату, белгілі бір шешеннің сөз стилін талдау, дауды шешу, тапқырлық, логикалық жұмбақтарды шешкізу, ыммен сөйлесу сияқты шешендік өнерді үйрететін түрлі үрдісті проблема қоя отырып ұйымдастыруымыз қажет. Мысалы, Сократ ақиқатты танытудың істі сұрақпен бастап, жауабын бірге іздеп, нәтижесінде тыңдаушысының өзі ақиқатқа жеткендей ететіні белгілі. Бұл сенімділікті қалыптастыру әдісі. Дидактикадағы әдістері талдай келе, М. Махмутов оларды екі әдістер жүйесін құрайтынын айтады.
Әдістер
ішінара ізденіс
репродуктивтік
қозғау салатын
нұсқаушылық
атқару
Оқу әдістері әдістерәдістері
Сабақ өткізу әдістері әдістерәдістері
ынталандыру
түсіндірме
хабарлайтын

тәжірибеелік
ізденіс

Сонымен қатар, оқушыларды шешендік өнерге бейімдеу әдістерді (монолог әдісі, пайымдау әдісі, репродуктивтік әдісі, диалог әдісі, эвристикалық әдісі) барлық сабақтар барысында қолданылуы зерттелген болса, енді сол ерте кезде шешендік өнерді үйретумен тығыз байланыста қалыптасқан бұл әдістер шешендік сөздерді зерттеу тақырыбында үлкен орын алады.
Монологтік әдіске Риторика теориясына қатысты еңбектерге сүйене отырып, Квинтилиан әдісі, Аристотель әдісі тұрғысынан анықтама береміз. Квинтилианның шешен дайындаудағы әдістемелік жүйесі төмендегідей болып келеді:
- риторика теориясын әбден меңгеру;
- шешендік үлгілердің классикалық түрлерін танып, үйрену;
- еліктеулер жасау;
- өзінің жеке шешендік тәжірибесін жүргізу.
Осындай талаптардан соң монолог жасаудың алгоритмдерін Квинтилиан былайша көрсетеді:
- тақырыпты таңдап алу;
- сөйлеуге байланысты материалдарды мүмкіндігінше мол жинау;
- сөйлеудің аргументтерін орналастыру, сөзді құрастыру;
- құрастырылған сөзді айту.
Монологтің ерекше әдісі туралы Аристотель еңбектерінде аз зерттелмеген. Аристотель зрттеулерінде монолог әдісінің басталуындағы ой қозғалысы әлеуметтік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.