Мал шаруашылығында гетерозисті пайдалану

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1.1. Гибридтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.2. Мал шаруашылығында гибридтеуді пайдаланудағы негізгі мақсат ...
1.1.3. Малдарды гибридтеуде кездесетін қиындықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
1.1.4. Мал шаруашылығында гетерозисті пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ІІ. Технологиялық бөлім. Малды гибридтеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
2.1. Қашыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Арқар-меринос ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Бір өркешті түйе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе

Жалпы, халқымыздың өмір бақиғы тіршілік көзі болған мал шаруашылығы Қазақстандағы ауыл шаруашылығының негізгі салаларының бірі болып есептелінеді. Ауыл шаруашылығының бұл саласының бірден-бір ерекшелігі жыл бойы өнім өндіруге бағытталғандығы. Мал шаруашылығы халықтың жылдың төрт мезгілінде етпен, сүтпен және маймен, ал өндірісті - жүнмен, қаракөл елтірісімен, мал терісімен, т.б. қамтамасыз етеді. Сала екі бағытта өркендейді; оның біріншісі жылдам өркендеу - сүт пен етті ірі қара мал, шошқа және құс шарашылығы, екіншісі жайбарақат қоркендеудегі-жайылым мал шаруашылығы - оған қой, түйе, жылқы және ешкі шаруашылықтары. Сондықтанда, мал шаруашылығын өркендету жолдарын таңдағанда мал өнімдерін өндірудің бағытын ең алдымен есепке алған жөн.
Болашақ адамзат тағдырына әсер ететін әлемдік проблемалар қатарына жануарлардың гендік қорын сақтау мәселесі де жататын болады. Осы жағдайды ескере отырып, Қазақстанда ауыл шаруашылығы малдарын сақтау, қорғау және пайдалану мемлекеттік қамқорлыққа алынып, осы бағытта жүйелі түрде ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілуде.
Дүние жүзінде Қазақстан қой шаруашылығы мал шаруашылығының негізгі саласы болып енсептелінетін бірден-бір республика. Қазақстанның көп көлемдегі шөлді-шөлейтті және кең байтақ жазық даласы қой шаруашылығын өркендетуге өте тиімді аймақ.
Мал шаруашылығын өркендету кезеңінде аса мән беретін жағдай, ол табиғатың тепе-теңдігін сақтау. Мал басы көбейген сайын жайылым нашарлай береді, ал азайса жайылым жақсарады. Сондықтан, мал басымен жұмыс істегенде жайылымдық өсімдіктер құрамымен, жемшөп қорына назар аудара отырып, жануарлар мен өсімдік әлемінің тепе-теңдігін сақтау қажет. [1]
Сонымен бірге жергілікті тұрғындарының малының өнімділігін арттыру бағытында мал тұқымын асылдандыруға, пайдалануға етті ірі қараның қазақтың ақбас, санта-гертруда, әулиекөл, герефорд және қалмақ тұқымдарының әр елді мекеннің табиғи-климаттық жағдайына байланысты пайдалануға болады. Қазіргі таңда республика аудандары мен елді мекендерінде қолдан ұрықтандыру пунктері ашылуда. Бұл өте жақсы бастама. Ірі қара мал шаруашылығында қалай болғанда да ең басты міндеті жұмыс, ол осы мал тұқымының жоғары сүтті, кемінде жылына 8-10 мың литр сүт беретін қазақстандық тұқымын шығару.
Ауыл шаруашылығы мал тұқымын шығару төрт жолмен жүргізіледі.
1. Жаңа жоғары өнімді мал тұқымын шығару үшін ішкі таза тұқымдық немесе жаңартылатын тұқымдық селекция жолымен
2. Шет жерден әкелінген жоғары өнімді мал тұқымын жаңа жағдайға қалыптастыру арқылы
3. Жоғары өнімді мал тұқымын төменгі өнімді мал тұқымымен шағылыстыру
4. Бір немесе бірнеше мал тұқымдарын шағылыстыру арқылы жаңа жерден жаңа мал тұқымын шығару.
Жаңа мал тұқымын шығаруды мақсатқа қойғанда малдың негізгі екі қасиетін есепке алған жөн. Ол, біріншіден, жоғары өнімділік, ал екіншіден жергілікті ортаға, сол аймаққа тән ауруларына бейімділігі. Ал жергілікті малдардың осы бағыттағы гендік бағалылығы, құндылығы өте жоғары. Олардың генінде ұзақ мерзімдік жергілікті жерге бейімделуіне байланысты ерекше тұрақты өнімділік және биологиялық қасиеттері қалыптасқан, ал жергілікті жердің малындағы бұл ерекшеліктер шеттен алынып келген ешбір мал тұқымында болмайды. Тіпті шет елдің ең жоғарғы тиімді, дені сау малының өзі жаңа жерге қалыптастыру өте қиын құбылыс. Сондықтан шетелден жоғарға өнімді мал ұрығын немесе эмбрионын әкеліп, оны жергілікті мал жатырында өсіруін бастау қажет. Сонда ғана жергілікті жердің табиғатына, экологиялық жағдайына, ауа-райына, жайылымы мен жем-шөбіне сай жоғары өнімді мал тұқымын шығаруға болады. Одан бөлек шетелден әкелінген мал тұқымына сол елдің ауа-райы, жайылымы, табиғи-экологиялық жағдайы басқаша Қазақстанда қалыптастыру мүмкін емес [1].

І. Негізгі бөлім

0.1. Әдебиетке шолу

Гибриттердің ғылыми тәсіл ретінде жануарлардың өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығын және ұрықтану процестері мен олардың шығу тегін тексеруде маңызы өте үлкен. Дегенмен гибридтеуді қолданудағы нешізгі мақсат - жабайы және жартылай жабайы жануарларды адам игілігіне пайдалану. Осы тұрғыдан гибридтеуді екі түрге бөледі. Оның бірі - күнделікті пайдалануға жарайтын мал алу үшін, ал екіншісі - малдың жаңа тұқымдарын шығару үшін пайдаланады. Күнделікті пайдалануға жарайтын мал алу үшін қолданылатын гибридтеу көне заманнан белгілі. Адам осыдан 4 мың жыл бұрын есекпен жылқыны будандастырып, жүк артуға, қара жұмысқа төзімді, ұзақ тіршілік ететін ұрпақ-қашарды алған. Сол сияқты айыр түйе мен аруананы будандастырудан қоспақ түйе алған
Малдың қандай тұқымын өсіру керек және гибридтеу керек екендігі жөнінде академик М.Ф. Иванов мынадай пікір айтқан. Мал тұқымы - азықтандыру, күту және ауа райы жағдайларына сәйкес таңдалып алынады және сол жағдайға байланысты жетілдіріледі. Сонымен қатар малды азықтандыру, күту шарттары сол тұқымның өзіне тән ерекшеліктеріне сәйкес қолданылады. Тұқымның биологиялық қасиеттері мен оған жасалған тіршілік жағдайының арасындағы айырмашылық неғұрлым көп болса, малдың тұқымын өсіру шаруашылық жағынан алғанда соғұрлым тиімсіз болады.
Будандастыру мал өсіруде өте кең тараған тәсіл. Оның ұғымының алғашқы ғылыми анықтамасын сонау XIX ғасырда Ч. Дарвин берген болатын. Қазіргі уақытта будандастыру деп белгілі бір мақсатпен екі мал тұқымы өкілдерін бір-бірімен шағылыстыруды, сонымен қатар будандарды өзара немесе басқа топтармен шағылыстыруды айтады. Будан деп екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Будандастыру -- жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі.
Будандыстырудың табысқа жетуі бастапқы тұқымдарды дұрыс тандай білуге, будандастырудың мақсаттары мен түріне; ұрпағының қасиеттеріне қарай тексерілген жақсы аталықтарды жұптастыруға; будан мал үшін жақсы азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларын жасауға байланысты.
Будандастыру мал шаруашылығында еретеден-ақ қолданылып келеді. Халықтың Шығыстан Батыс Европаға қоныс аударуы, славяндардың ата-тектерінің Шығыс халықтарымен сауда байланыстарын орнатуы жануарлардың, ең алдымен жылқының әр түрлі тұқымдарын сұрапыл түрде будандастыруға түрткі болды. Орта ғасырлардың өзінде-ақ Батыс Еуропаға шығыс жылқылары кеңінен ене бастаған, сөйтіп олар жегілетін және салт мінетін жылқылардың бастамасы болған. Бұдан сәл ертерек Испанияда будандастыру жергілікті қылшық жүнді қойларды жақсарту үшін қолданылды, оларды мериностармен жұптастырған. [2]
Будандастыру ХVІІІ ғасырдың аяғында және XIX ғасырда капитализм дами бастаған кезеңде кеңінен қолданылды. Англияда адамдардың бір ұрпағы ішінде будандастырудың көмегімен ірі қараның, шошқаның, қойдың, жылқының 60-қа жуық тұқымы шығарылды. Жануарлардың жаңа тұқымдарын шығару әдісі ретінде будандастыру, сондай-ақ, Ресейде, Швейцарияда, Францияда және басқа да елдерде қолданылды. Стихиялы түрде өмірге келгендіктен, мал өсірудің бұл әдісінің бастапқыда ғылыми негізі болмады. Кейінірек будандастырудың мәні және мал өнімділігін жетілдірудегі оның маңызы туралы әр түрлі теориялар пайда бола бастады. Юстинус тұқымдардың константтығы теориясын ұсынды. Ол жануарлар тұқымына табиғат тұқым қуалаушылықтың мызғымас күшін берген деп есептеді және ол жануар тұқымының құндылығын екі жолмен анықтады: шығу тегінің тазалығы және жаратылуының ұзақтығы, яғни тұқымның шығу тегі неғұрлым таза болса және ол неғұрлым ертерек жаратылған болса, ол соғұрлым құнды болмақ. Алайда мұндай таза константты, шығу тегі таза жануарлар болмайды, оның үстіне олардың мал шаруашылығына керегі де жоқ. Сонсон мен Ноден будандастыру ретсіз өзгергіштікті туғызады деп көрсетті. Ол замандағы көптеген селекциөнерлер тұқымды жақсарту немесе жаңа тұқым шығару үшін будандастыру әдісін қолданудан қауіптенді. Ч. Дарвиннің айтуынша, олар шығу тегі әр түрлі тұқымдардың бағалы қасиеттерін бойына сіңірген жаңа тұқымдарды шығару мүмкін емес деген жабайы сенімде болып, таза қан және тұқымның константтығы теориясынан ажырай алмады.
Бұдан кейінгі тұқым шығару жұмыстары мұндай қауіптерді серпіп тастап, мал өсірудің аса бағалы әдісі ретінде будандас-тырудың ғылыми негіздерін жасады. Орыс зоотехниясының классиктері П.Н. Кулешов, М.Ф. Иванов, Е.Ф. Лискун, Д.А. Кисловский және басқалары будандастырудың ғылыми биологиялық негіздерін талдауға зор үлес қосты. П.Н. Кулешовтың дәл айтқанындай, будандастыру дегеніміз ескі түбірлерге жаңа өскіндерді телу және бұл телуден ауыл шаруашылығы мақсаттары үшін едәуір пайдалы тұқымдар алу деген сөз.
Гетерозис бұдан бірнеше ғасыр бұрын белгілі болған және мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы тәжірибесінде пайдаланылған, бірақ бұл құбылыстың көптеген теориялық мәселелері әзірше жеткілікті зерттелмеген. Гетерозис эффектін тудыратын тұқым куалау факторлары үйлесімділігінің механизмін ашу әрекеті әлденеше рет жасалған. "Гетерозис" терминін ғылымға А. Шелл (1914) енгізген, ол гетерозис деп гетерозиготалықтың әсерінен туған гибридтік күшті түсінген. Д.А.Кисловский гетерозисті түсіндіру үшін облигатты гетерозиготалық болжамын ұсынған. Бұл болжам бойынша организмде екі жақты -- пайдалы және зиянды әсер ететін гендер болады, гетерозиготалы күйдегі осындай гендері бар организм тіршілікке барынша қабілетті болып келеді. [3]
А. Шелл мен О. Ист аса басымдық болжамын ұсынды, ол Д.А.Кисловский ұсынған облигатты гетерозиготалық болжамына жуықтайды. Оның мәні мынада: жоғары гетерозиготалылық организмнің физиологиялық қызметінің алуан түрлі және күшті болуын гомозиготалылыққа қарағанда жақсы қамтамасыз етеді. Х.Ф.Кушнер көптеген эксперименттердің негізінде мал шаруашылығында пайдаланылатын гетерозис құбылысының бес формасын бөліп көрсетті:
1) I ұрпақтың гибридтері немесе будандары тірілей массасы және тіршілік қабілеті жөнінен өздерінің ата-енелерінен асып түседі;
2) I ұрпақтың будандары дене бітімінің мықтылығы, ұзақ жасауы, жұмыс қабілеті жөнінен, өсімталдығына толық немесе ішінара зақым келген жағдайдың өзінде, өз ата-енелерінен асып түседі;
3) I ұрпақтың будандары тірілей массасы жөнінен аралық орын алады, бірақ өсімталдығы мен тіршілік қабілеті жөнінен ата-енелерінен айтарлықтай асып түседі;
4) жеке алынған әрбір белгі бойынша тұқым қуалаудың аралық типі сақталады да, ал ақырғы өнімі жөнінде көтеріңкі гетерозис байқалады;
5) будандар немесе гибридтер өнімділігі жөнінен таңдаулы ата-енелерінен аспайды, бірақ ата-енелерінің орташа арифметикалық көрсеткіштерімен салыстырғанда едәуір жоғары деңгейде болады.
Гетерозисті жануарларды шығарудың түрліше әдістері тәжірибеден өткен. Оларға түр аралық гибридтеу тұқымаралық будандастыру, тұқым ішінде гетерогенді жұп кұру, аталық іздер, аралық кросстар, арнайы құрылатын инбредгі іздердің кросстары, әр түрлі жағдайларда өсірілген жануарларды жұптастыру жатады. Бұл әдістердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар және барлық белгілер бойынша емес, тек белгілі бір белгілер бойынша ғана пайдаланылуы мүмкін. Гетерозисті алуға қандай әдістің пайдаланылғанына қарамастан, аталықтың жеке ерекшеліктерінің зор маңызы бар. Оның шығу тегі неғүрлым бағалы және өзінің қасиетгерін ұрпақтарына беру кабілеті неғұрлым жоғары болса, басқа жағдайлардың бәрі тең болғанның өзінде де оның ұрпағында гетерозис құбылысы жоғары дәрежеде байқалады. Гетерозистің жануарлар өнімділігін арттырудағы және олардың шаруашылыққа пайдалы басқа да белгілерін жақсартудағы орасан зор ролі көптеген ғалымдарды оны ұзақ сақтау немесе бірнеше ұрпақтың бойында сақтау жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Д.А. Кисловский гетерозисті тұқым аралық кезек (ауыспалы) будандастырудың кейінгі ұрпақтарында да сақтап калу мүмкіндігін алғашқылардың бірі болып теориялық түрғыдан дәлелдеді. Ол бұлайша будандастыруда сіңіре және өнеркәсіптік будандастырудың жақсы жақтары мен ерекшеліктері өзара ұштасады деп тұжырымдады.
Малдың жаңа тұқымдарын шығарудың екі әдісі бар:
а) бастапқы жануарлар саны көп болғанда;
б) бастапқы жануарлар саны аз болғанда.
М.Ф. Иванов бірінші әдісті, яғни көптеген жануарлармен
жұмыс жүргізуді барынша тиімді әдіс деп есептеді. Ал өзі болса, бірқатар себептерге байланысты, шошқаның украиндық далалық тұқымын шығаруда инбридингті қолдана отырып, екінші әдіс бойынша бастапқы ата-тектің аздаған ғана мал санымен ойдағыдай жұмыс жүргізген. Егер М.Ф. Ивановтың жұмыс схемасын гендердің "ығысуының" жалпы теориясы тұрғысынан қарайтын болсақ, онда оның селекциядан өткізген шошқалар тобы сөзсіз қырылып қалуы тиіс еді. Американдық ғалымдардың жақын инбридингті қолданып, 140 мәрте қайталай жүргізген осындай жұмысының сәтсіз аяқталғаны зоотехниктерге мәлім. М.Ф. Иванов жануарлардын, бірнеше бағалы тұқымын шығарып, өз жұмысын ойдағыдай аяқтады. [4]
Ол жануарларды зауыттық будандастыруда мынадай жағдайларды сақтау қажеттігін көрсетті:
1) жаңа тұқымның қандай болатыны жөнінде айқын түсінік
болуы қажет (өнімдік бағыты, типі);
2) будандастыру жолын дұрыс анықтау (әр буын ұрпақ-
тарымен жүргізілетін тұқым асылдандыру ерекшеліктері);
3) будандастыруға арналған бастапқы тұқымдарды дұрыс
тандай білу;
4) жұмысқа көптеген жануарларды пайдалану;
5) тұқымды қалыптастырып, бекітудің алғашқы сатысында
қатаң сұрыптау жүргізе отырып, туыстық жұптастыру қолдану;
6) табынды толықтыратын төлдер үшін жақсы азықтандыру
және күтіп-бағу жағдайларын жасау.
Зауыттық будандастыруды төрт кезеңге болуге болады: бірінші кезең -- тұқымдық топ түзу, селекциялық ізденіс (жоспарланған ұнамды типтегі жануарларды шығару); екінші кезең -- будан ұрпақта жануарлардың қажетті нәсілдік қасиеттерінің типін нығайту, ол үшін жақын туыстық жұптастыру қолдану; үшінші кезең -- будандарды "өз ішінде" өсіру, тұқым құрылымын жасау, туыс емес жаңа аталық іздер мен аналық ұялар қалыптастыру; төртінші кезең -- ұйымдастыру кезеңі (тұқымды бекіту, оның өсу аймағын анықтау т.с.с. стандартын жасау).
М.Ф. Иванов жай зауыттық будандастыру әдісімен шошқаның украиндық далалық ақ тұқымын шығарды (53-сурет). Мұнда бастапқы тұқым ретінде мынадай екі тұқым алынды: тірілей массасы төмен жене тез жетіле қоймайтын украиндық жергілікті қысқа құлақты шошқа және аса өсімтал, тез жетілетін, тірілей массасы үлкен, бірақ Украинаның оңтүстігіне нашар жерсінетін ағылшындық ірі ақ шошқа. М.Ф. Иванов бірінші кезеңде ірі ақ шошқа тұқымының таңдаулы аталық іздерінің бірінің қабаны Керзонды украиндық жергілікті бес мегежінмен будандастырған. I ұрпақ дамуы мен өсімталдығы жөнінен бастапқы аналық тұқымға қарағанда әлдеқайда жақсы болғанымен, ол ғалымның қойған талаптарына сай келмеді. Ол енді алынатын ұрпақта ірі ақ тұқымның белгілерін күшейтіп нығайту үшін I ұрпақтың будандарын осы ірі ақ тұқымның Бар-Нон 197 жене Бар-Нон 15 қабандарымен қайтадан будандастырды. Бұл қабанның екеуі де тұқымды қалыптастырушылар ретінде пайдаланылды. Бар-Нон 197 мегежіндердің бір тобына пайдаланылып, одан аналық ұрпағы ғана тұқымға қалдырылды. Бар-Нон 15 мегежіннің келесі тобын ұрықтандырып, тұқымға оның тек еркек ұрпағы ғана қалдырылды. Қайыра будандастыру арқылы алынған 2 ұрпақтан Асканий 1 қабаны сұрыпталып алынды, ол инбри-динг (ІІ-ІІІ) қолдану арқылы шығарылған, дене бітімі мықты, тірілей массасы үлкен, жетілгіштігі жақсы мал болды. Бұл жануар алға қойылған мақсатқа сай келді. Сөйтіп Украинаның оңтүстігінде мол өнімді, етті-майлы, тез жетілетін, осы аймақта өсіруге жақсы бейімделген жануар болып шықты.
М.Ф. Иванов Асканий 1-дің ұнамды типін ұрпағында орнықтыру (бекіту) мақсатымен жаңа тұқым шығарудың екінші кезеңінде де осы қабанға жақын инбридинг қолданды. Асканий 1 өзінің "қарындастарын", тікелей ұрпақтарын және немерелерін ұрықтандырды. Будан текті, гетерозисі айқын байқалатын, дене бітімі мықты, тірілей массасы үлкен, атасына (Асканий 1) жақын инбридинг қолданудан алынған ұрпақты денінің саулығына, дене бітімінің мықтылығына, даланың табиғи жағдайларына бейімділігіне қарай қатаң сұрыптау ешқандай зиянды зардап шектірген жоқ. М.Ф. Иванов тұқым түзудің үшінші кезеңінде бірқатар қабандардың (Задорный, Ворожей, Степняк) туыс емес аталық іздерін түзе отырып, тұқымды таза өсіруге көшті. Тұқымның құрылымы түзілді, мал басы артты, стандарт қалыптастырылды.
Жылқының әйгілі орлов желісті тұқымын шығару күрделі зауыттық будандастыруға мысал бола алады. Бұл тұқымды қалыптастыру А.Г. Орлов зауытында 50 жылға (1780-1830) созылды. Ол кезде аса қажеттілігіне қарамастан, Рессейде жегін жылқылары жоқ еді. А.Г. Орлов өзінің атымен аталған желісті жылқы тұқымын шығару барысында Хренов жылқы зауытына (Воронеж губерниясы) шетелдік мініс жылқылары мен жегін тұқымдарының 3 мындай жылқысын жинаған. Ол 1775 жылы Түркиядан Ресейге арабтың 30 айғыры мен бірнеше биесін әкелген. Осылардың ішінен Салтан және Сметанка айғырлары жақсы болып шыққан. Бастапқы тұқымдар ретінде араб, дат және голланд тұқымдарын пайдаланған. [5]
Будандастыру жоспары мынадай болды. Араб тұқымының Сметанка айғыры даттық жегін биелерге жұпталды. Осындай жұптастырудың нәтижесінде Полкан 1 айғыры алынды, ол өз "әкесінің" жеңілдігі мен дене бітімінің әдемілігін, ширақ жүрісін, қызу қандылығын, ал енесінен -- дене пішінінің шомбалдығын, жақсы жегілетін қасиеттерін тұқым қуалай қабылдады. Полкан 1 жақсы желісті қасиеттерге ие болмаса да, бұл будандастырудағы таңдаулы ұрпақтың қатарына жатқызылады. 1783 жылы зауытқа Голландиядан бірнеше желісті биелер әкелінді де, оларды Полкан 1-мен үрықтан-дырды. Одан 1787 жылы Барс 1 атты тамаша айғыры алынып, ол осы тұқымның шығу тарихында өте зор рөл атқарды. Оның экстерьері өте жақсы, бұлшық еттері мықты жетілген, аса ширақ әрі төзімді, жақсы желісті қасиеттері болды. Барс 1 орловтың желісті тұқымының негізін салушы деп есептелді.
А.Г. Орловтың жақсы жылқы тұқымын шығаруда табысқа жетуі шебер тандалған бастапқы тұқымдарды сәтті будандастыруға ғана емес, сонымен бірге жұптарды дұрыс таңдауға, жылқыларды жақсы жаттықтырып, сынауына, төлдерді дұрыс өсіруге байланысты еді. Хренов жылқы зауытында жануарлардың жаңа тұқымдарын шығаруда әр түрлі орташа инбри-дингі, малды гетерогенді және гомогенді жұптастыруды, аталық іздер бойынша өсіруді ойдағыдай қолданды. А.Г. Орлов қайтыс болғаннан кейін тұқым шығарудың қорытынды кезеңіндегі жұмыстарды В.И. Шишкин жүргізді. 1836 жылы тұқым қалыптастырылып, оны дүние жүзі мойындады. Орловтың желісті жылқылары өздерінің ширақтығымен, шапшандығымен белгілі болды. 1867 жылы Парижде Бүкіл дүниежүзілік көрмеде Бедуин атты жылқысы бұл тұқымның атын әлемге жайды: ол Булон орманындағы құм төселген жолда салмағы 9 пұт тартатын американдық екі дөңгелекті арбамен 3 км қашықтықты 4 мин. 45 секундта, оның ішінде соңғы километрді 1 мин. 29 секундта шауып өткен. 1880 жылға дейін жылқының орлов тұқымына шапшаңдық жөнінен ешқандай бәсекелестер болмаған. Ол кейін ғана біріншілікті едәуір жеңіл типті американдық желісті жылқыларға беруге мәжбүр болған.
Ірі қараның таңдаулы сүтті-етті тұқымдарының бірі, күрделі зауыттық будандастыру әдісімен шығарылған -- бестужев малы. Бұл тұқымның шыққан жері С.П. Бестужевтің меншікті жері (Симбирск губерниясындағы Сызрянь уезіндегі Репьевка селосы) еді. Тұқым шығарудың бірінші кезеңі мұнда дургам малын (ағылшынның етті малы) әкелуге байланысты болған. С.П. Бестужев сүтті-етті бағыттағы мал тұқымын шығару үшін 1813 жылы өзінің меншігіне Голландиядан бір топ тайыншаларды жеткізіп, оларды шортгорн тұқымының бұқаларымен будандастыра бастайды. Ол будандастырудан шыққан будандарды сүттілігіне, дене бітімінің мықтылығына, төзімділігіне қарай мұқият сұрыптайды. Будандардың шомбал болып, жақсы жетілуі үшін оны симментал тұқымымен қан араластыра будандастырады (екі рет), сондай-ақ вильстермарш, тироль, холмогор және басқа тұқымдармен де будандастырады. Будандастыруды оқтын-оқтын ұзақ мерзім "өз ішінде" өсірумен алмастырып отырады да, ең ақырында, жергілікті малмен кері будандастырып, осының негізінде тұқымды қалыптастырады. [6]
Тұқымды шығару 1850 жылы аяқталады. Бұл кезде тұқым Орта Поволжье шаруашылықтарында кең тарады. Орта Еділдің сол кездегі тұрғындары бестужев сиырларын "Красные сызранки" деп ерекелете атайтын және оларды денелілігі, сүттілігі және төзімділігі үшін жоғары бағалайтын. 1869 жылы Петербургте өткен ірі қараның Бүкілресейлік көрмесі бестужев малының атағын нығайта түсті. Бұл көрмеде бір топ бестужев сиыры дене бітімінің әдемілігі және мол өнімділігі үшін наградаларға ие болды. Қазіргі уақытта бестужев малы -- Ульянов, Куйбышев облыстарындағы, Башқұртстан мен Татарстандағы жоспарлы тұқымдар.
Күрделі зауыттық будандастыру әдісі арқылы қойдың алтайлық биязы жүнді тұқымы шығарылған (Литовченко). Сүтті-етті малдың Кострома тұқымы да осы әдіспен шығарылған. Ол өткен ғасырдың 1890 жылында шығарылған, бұл кезде өнеркәсіптің дамуына, халық санының өсуіне байланысты Ресейдің көптеген аудандарында сүт өнімдеріне деген сұраным артқан болатын. Жақсы жайылымдардың, жайылма шалғындарының болуы да тұқымның түзілуіне септігін тигізді. Кострома маңындағы ауылдарда жақсартылған жергілікті малдың бабаев және мисков атты екі тобы қалыптасты. Жергілікті Кострома сиырларын альгау тұқымының бұқаларымен будандастыру нәтижесінде пайда болған бабаев тобы едәуір құнды болып саналады. 1912 жылдан бастап будан сиырларды швиц бұқаларымен жұптастырады. 1925 жылға қарай жақсартылған швиц-альгау будандарының көптеген табындары болды және оларды жетілдіруге бағытталған жұмыстар жүргізілді. 1934 жылы кострома малының асыл тұқымды мал өсіретін ұясы ұйымдастырылды.
Кострома облысындағы талантты селекциөнер С.И. Штейман жұмыс істейтін "Караваево" асыл тұқымды мал зауыты кострома тұқымын қалыптастырып, жетілдіру орталығы болды. 1932 жылдан бастап жергілікті табынның сиырларын швиц тұқымының бұқаларымен сіңіре будандастырумен қатар, бірқатар фермаларда 2-4 ұрпақтың будан бұқаларын пайдаланды. Әдетте тұқым түзудің әр түрлі кезендерінде будан бұқаларды пайдаланғанымен, бұл тәжірибе сирек қолданылады. Алайда С.И. Штейман бұған тәуекел жасаудан қорықпады. Оның тандап алған көптеген таңдаулы бұқалары "Караваевода" пайдаланылып, ұзақ уақыт бойы бағалы ұрпақ берді. Қан жаңарту үшін 1939 жылы "Караваевода" біраз уақыт асыл тұқымды жоғары класты швиц бұқаларын пайдаланды. Жануарларды сүтінің молдығына, сондай-ақ дене бітімінің мықтылығына қарай сұрыптау және жұптау, төлдерді шынықтыра өсірудің мақсатты жүйесі, жеткілікті азықтандыру сүтті-етті ірі қараның таңдаулы отандық тұқымдарының бірін шығаруға мүмкіндік берді. Кострома тұқымы 1944 жылы ресми түрде бекітілді.
"Караваево" сиырларының сүттілігі табын бойынша алғанда орта есеппен 6406 кг-ға, тірілей массасы -- 550-600 кг-ға, сүтінің майлылығы -- 3,7 пайызға жетті. Мұнда 7000 кг-нан астам сүт беретін 462 рекордшы сиыр өсірілді. Олардың біреуі -- Послушница-2 сиыры лактацияның 300 күні ішінде 14 мың кг-нан астам сүт берген.
Рекордты өнімділігі бірнеше лактация бойьшда қайталанып отыратын сиырлардың асыл тұқымдық құндылығы жоғары деп саналады. "Караваевода" сүттілігі орта есеппен алғанда орбір 6-7 лактацияда 7000 кг-нан асатын сиырлар тобы бар. Бұл жануарлардың тіршілігіндегі сауылатын күндерінің саны ең жоғары деп танылған (2078-5430), тәуліктік орташа сүттілігі 18,4-29,5 кг. Бұл рекордшылар тобына тіршілігі бойында 120247 кг сүт берген әйгілі Краса сиыры, 116765 кг сүт берген Опытница және т.б. жатады. Бұл шаруашылықта көптеген көрнекті тұқымдық бұқалар (Каро, Силач, Суровый, Салат, Богатырь және т.б.) өсірілген.
Аса мол сүттілігі, етінің сапалылығы, экстерьерінің әдемілігі, асыл тұқымдық артықшылықтары бұл тұқымның атын әлемге шығарды. Кострома тұқымы Венгрия, Чехословакия, Германия, Польша, Болгария секілді елдерде кең таралған. [7]
Ірі қараның жаңа етті тұқымдарын шығарудың айрықша маңызы бар. Бұл тұрғыдан алғанда, Украинада малдың жаңа тұқымын шығару жөніндегі жұмыстарды Н.А. Кравченко мен П.Л. Погребняк ойдағыдай жүргізді. 1987 жылы 40 мың жануар шығарылса, оның ішінде 10 мыңы етті сиыр болған.
Будандастырудың жәрдемімен шошқаның мол өнімді кемеровтық, солтүстік кавказдық және басқа тұқымдары шығарылды. Соңғы 40 жыл ішінде М.Ф. Ивановтың тұқым шығару әдістемесін қолдану арқылы ТМД елдерінде ірі қараның 15 жаңа тұқымы, қойдың 24 биязы және биязылау жүнді-етті тұқымы, шошқаның 12, жылқының 14 тұқымы шығарылды.
Көптеген елдерде шошқа етін өндіру үшін негізінен алғанда будан төлдерді (Англияда - 90%, АҚШ-та - 85%, Венгрияда - 80%) пайдаланады. Жегін биелерін міністі айғырлармен өнеркәсіптік будандастыру арқылы аса бағалы, саяткерлік гунтер жылқысы шығарылған.
Өнеркәсіптік будандастырудың етті мал өсіруде зор маңызы бар. Көптеген елдердің ғалымдары етті мал өсіруде өнеркәсіптік будандастыруды қолданудың әр түрлі варианттарын жасаған. 1903-1906 жылдары В.Н. Колесников Дон тәжірибе алаңында жүргізген тәжірибелері арқылы шортгорн тұқымын қалмақ малымен будандастырудың жақсы нәтиже беретінін көрсетті. 3 жасында сойылған піштірілген будандар бастапқы тұқымға қарағанда 87 кг немесе 17% артық салмақ тартқан. 1934 жылы қалмақ малын ағылшынның етті тұқымдарымен өнеркәсіптік будандастыру жөніндегі А.В. Заркевич жүргізген ұзаққа созылған тәжірибелердің зор маңызы болды. Будан төлдің салмағы бастапқы тұқымға қарағанда 6 кг артық болып шыққан.
Қазіргі уақытта ТМД елдерінде сүтті-етті тұқымдардың сиырларын етті тұқымдардың бұқаларымен өнеркәсіптік будандастыру жөнінде кең зерттеулер жүргізілген. Мұнда 125 нариантта өнеркәсіптік будандастырудың тиімділігі зерттелген. Олардың ішінде гетерозис эффекті байқалатын тандаулылары бұл елдердің белгілі бір аймақтарының шаруашылық тәжірибесінде қолдануға ұсынылған. Будандар тез өседі, жақсы бордақыланады және етінің сапасы мен жұғымдылығы жоғары болады. Кейбір жануарлар бордақылау кезінде тірілей массасын өте жақсы арттырады.
Н.Ф. Ростовцевтің және И.И. Черкашенконың тәжірибелерінде қырдың қызыл сиыры тұқымының аналықтарын әр түрлі етті тұқымдардың аталықтарымен өнеркәсіптік будандастырудың тиімділігі анықталған. Алынған мағлұматтар 85-кестеде келтірілген. (Мұнда азықтың жұмсалуы бірдей болған 18 айлығына дейін 3230 азық өлшемінен келген).
Жұп құру дұрыс жүргізілген жағдайларда будан жануар-лардан бастапқы тұқымдарға қарағанда ең алдымен ет көп алынады. Мал өсіруде бұған шортгорн тұқымын герефордпен, қалмақ тұқымын герефордпен, қазақтың ақбас тұқымын шаролемен будандастыру арқылы қол жеткізіп жүр. Шошқа өсіруде етті-майлы және етті тұқымдарды будандастыруда зор тиімділікке қол жететіні байқалады [8]

0.1.1. Гибридтеу

Будандастыру малдың тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттеріне тікелей әсер ететін, адам баласының ежелден қолданып келген тәсілі. Біз осы әдіс арқылы жаңа нәсілдік қасиеті бар, белгілі бір қасиеті жетік дамыған немесе әр түрлі өнімдік қасиеттердің жаңа бірлестігі бар будан аламыз. Оларды мұхият сұрыптау және белгілі бағытта жұп құру арқылы жаңа мал тұқымы шығарылады.
Бұлардың негізінде будандастыру арқылы алынған ұрпақта, гетерозиготалықтың күшеюі, соның нәтижесінде белгілердің комбинативтік өзгергіштігінің көбеюі жатыр. Соңғы жағдай жоғырыда айтқан мал тұқымын шығаруға мүмкіншілік туғызды.
Будандастырған уақытта гетерозиготтылықтың күшеюіне байланысты будандарда гетерозис атты биологиялық құбылыс жиі кездеседі. Гетерозистік құбылыс деп будандардың аталық және аналық тұқымдардан өнімі жағынан басымдылығын айтады. Өндірістік мал шаруашылықтары үшін маңызы зор.
Мал тұқымдарын будандастыруда көздеген мақсатқа жететін нәтижеге байланысты будандастыру мынадай бес түрге бөлінеді: сіңіре будандастыру, қан араластыра будандастыру, заводтық будандастыру, өндірістік, кезек будандастыру.
Будандастырудың әр түрлі жолдарын пайдалану арқылы мына төмендегі зоотехниялық мәселелерді шешуге болады:
1. Өнімі төмен жергілікті мал тұқымын тез арада түбегейлі өзгерту;
2. Өсіріп отырған мал тұқымының кейбір кемшіліктерін қысқа мерзімде жақсарту;
3. Жаңа мал тұқымын шығару;
4. Гетерозис құбылысын барынша пайдалану.
Гибридтеу деп - екі түрге жататын малды шағылыстыруды айтады. Гибридтеудің ғылыми тәсіл ретінде жануарлардың өзгергіштігі мен тұқым қуалаушылығын және ұрықтану процестері мен олардың шығу тегін тексеруде маңызы өте үлкен. Дегенмен де гибридтеуді пайдаланудағы негізгі мақсат - жабайы және жартылай жабайы жануарлардың адам игілігіне пайдалану. Осы тұрғыдан гибридтеуді екі түрге бөледі. Оның бірі күнделікті пайдалануға жарайтын мал алу үшін, ал екіншісі - малдың жаңа тұқымдарын шығару үшін кеңінен қолданылады. Сонымен қатар гибридтеудің қан араластыру немесе бір түрді екінші түрмен сіңіре будандастыру мақсатымен қолданылады. Бірақ бұл гибридтеудің сирек кездесетін түрлері.
Күнделікті пайдалануға жарайтын мал алу үшін қолданылатын гибридтеу көне заманнан белгілі. Адам осыдан төрт мың жылдай бұрын жылқыны есекпен будандастырып, жүк артуға, қара жұмысқа пайдалануда басқа малдан анағұрлым төзімді, әрі күшті, ұзақ тіршілік ететін алғашқы ұрпақ қашырды алды. Сол сияқты айыр түйе мен аруананы будандастырудан қоспақ алу ертеден қалыптасқан; бұдан алынған ұрпақ ата-енесіне қарағанда жұмысқа көнбісті, әрі өнімді болды.
Әр түрге жататын жануарларды шағылыстыруды гибридтеу (түраралық немесе шалғай будандастыру) деп атайды. Осының нәтижесінде алынатын ұрпақты гибридтер дейді. Гибридтерді шығу тегі бірдей және әр түрлі гибридтермен шағылыстыруды да мал өсіру әдісі ретінде гибридтеуге жатқызады. Бүл өте қиын будандастыру әдісінің негізгі міндеті - адамның материалдық мәдениетіне жануарлардың бағалы жабайы және жартылай жабайы формаларын енгізу. Гибридтеу - тіршілікті зерттеу ғылымдарында қолдану шеңбері кең тәсіл. Өсімдіктер мен жануарлардың өзгергіштігі мен тұқым куалаушылығын, үрықтану процестері мен шығу тегін тексеруде маңызы өте үлкен.
Гибридтердің ұрпақ беру немесе бермеу қабілетіне қарай гибридтеуді былайша бөледі: шаруашылыкқа пайдаланылатын жануарларды (мысалы, қашырдың шығарылуы) шығаратын және жануарлардың жаңа тұқымдары мен түрлерін шығару үшін пайдаланылатын гибридтеу. Осыған байланысты жануарларды гибридтеудің мынадай төрт түрі бар: өнеркәсіптік, сіңіре, тұқым түзуші және түзетуші (кірістіре) гибридтеу. Бүлардың ішіндегі кең таралғандары - өнеркәсіптік (пайдаланушы) гибридтеу және тұқым түзуші гибридтеу. [9]

0.1.2. Мал шаруашылығында гибридтеуді пайдаланудағы негізгі мақсат

Мал шаруашылығында гибридтеуді пайдаланудағы негізгі мақсат - жабайы және жартылай жабайы жануарларды адам игілігіне пайдалану. Осы түрғыдан гибридтеу екі бағытта қолданылады:
1) өндірістік будандастыру жолымен, яғни екі түрдің өкілдерін шағылыстыру арқылы, мол өнімді тек бірінші ұрпақ гибридтерін алу. Мысалы, жылқының биесін есектің айғырымен шағылыстыру арқылы жүк тартуға, мініске жылқыдан да, есектен де анағүрлым төзімді, әрі күшті және үзақтіршілік ететін қашыр алу ертеден қалыптасқан тәсіл.
2) жаңа мал тұқымын шығару. Бүл бағыттағы жүмыс зауыттық немесе кірістіре будандастыру жолымен жүргізіледі. Мысалы АҚШ-та шортгорн сиырын үнді зебуімен гибридтеу нәтижесінде санта-гертруда, шароле мен герефорд сиырларын бизонмен шағылыстырудан бифали атты етті бағыттағы жаңа тұқымдар шығарылған.
Табиғи жағдайдың өзінде екі түр өкілінің бір-бірімен шағылысуы сирек кездесетін қүбылыс. Себебі эволюция барысында екі түрдің шағылысуына жол бермейтін біршама кедергілер қалыптасқан. Осы кедергілерден өту жолдарын ашу биология саласындағы ғылымдардың басты мәселелерінің бірі. Өйткені, бір түрмен селекция келешекте мүмкіншілік шегіне жеткен уақытта оның жететін жаңа белестерін ашудың жолы басқа түрмен гибридтеу болмақ.
Жылқыны есекпен будандастырып, қашыр алуды гибридтеудің ежелгі формаларының бірі деуге болады. Қашыр өсіру Ежелгі Римде кең дамыған. Қашыр -- төзімділігі, ұзақ жасайтындығы және жұмыс қабілеті жөнінен ешбір жануар тең келе алмайтын жүк көлігі. Оны есек пен биені будандастыру арқылы шығарады, есекті айғырмен жұптастырудан қарта қашыр туады. Қашыр жылқыдан ірі, әрі бағалы, бірақ, әдетте, бедеу болып келеді. Бұл жануарларды "өз ішінде" өсіру мүмкін болмады.
Көптеген зерттеушілер "сүтті зебу тәрізді" мал алу үшін 1 ұрпақтың гибридтерін "өз ішінде" өсіру тиімді емес деп есептейді. Мұнда ауыспалы будандастыру да дұрыс баға алмады. Сүтті гибридтерді зебу қанының 18-116 үлесі деңгейінде және бастапқы зауыттық тұқым қанының 78 және 1516 үлесі деңгейінде алудың болашағы бар деп есептеледі. Бірқатар авторлар II ұрпақтың гибридтерін (зебу қанының 14 үлесі және бастапқы зауыттық тұқым қанының 34 үлесі) өсіруді жақтайды. Зебу қанының үлесін кеміткен сайын гибридтердің қан паразиті аурулары мен сыртқы факторлардың қолайсыз жағдайларына төзімділігі кемиді.
Ірі қараны гаялдармен және африкалық ватуси малымен будандастырудан да гибрид алынған. Африкалық канна бөкені шалғай гибридтеу үшін ең қолайлы түр болып табылады. Бұл бөкендердің ішіндегі ең ірі түрі: еркегі -- 700 кг, ұрғашысы 540-500 кг тартады. Ұрғашылары жақсы сауылады, лактация ішіндегі сүттілігі 700 кг-нан аспайды, бірақ сүтінің майлылығы 10-14 пайызға дейін жетеді. Канна бөкенінің сүті шипалық және бактерицидтік қасиеттерге ие. Оның сүтінен ашытылған айран әдеттегі жағдайларда көптеген жылдар бойы бұзылмайды. Қазіргі кезде канна бөкені аталығының спермасын қынапқа құйып алып, гибридті формалар шығару үшін сиырларды қолдан үрықтандыру әдісі жасалған. [10]

0.1.3. Малдарды гибридтеуде кездесетін қиындықтар

Жануарларды гибридтеуде көптеген қиындықтар кездесуде. Олардың ішіндегі ең бастылары мыналар: 1) түрлердің өзара будандаспауы; 2) гибридтердің ішінара немесе толық бедеулігі. Түрлердің будавдаспауының және гибридтердің бедеу болуының негізгі себептері генетикалық факторлар болып табылады: гаметалардағы хромосомалардың әр түрлі жиынтығы мен қүрылымы, олардың тіршілікке қабілетті зигота түзе алмауы, өзінің морфологиялық және биохимиялық ерекшеліктеріне қарай сперманың бөгде жүмыртқа клеткасының қабықшасын бүзып, оған ене алмауы. Егер гибридті зигота түзілген болса да, эмбрионалдық патологияның нәтижесінде іштегі төл қалыптасуының алғашқы сатыларында ақ жойылып кетеді. Мүның себебі, организмнің иммунды қорғаныш денелері ішке енген бөгде белоктарға қарсы күресіп, оны жояды. Ата-енелеріндегі айырмашылықтарға байланысты гибридтерде аталық және аналық жыныс клеткаларының түзілу процесі бұзылып, олар бедеу болып шығады. Гибридтердің стерильдігі гонадалар мен митоздың дамуындағы ауытқушылықтарға байланысты.
Қазіргі кезде цитогенетиканың қауырт дамуы гибридтер бедеулігінің цитогенетикалық себептерін егжей-тегжейлі зерттеуге мүмкіндік береді. Оларды үш топқа бөлуге болады: а) кариотиптегі хромосомалар санының сәйкессіздігі; б) хромосомалар құрылысындағы морфологиялық құрылымдық айырмашылықтар; в) хромосомалардың мінез-қүлығына, олардың морфологиясына әсер етпейтін ген қүрамының өзгеруі.
Қазіргі уақытта ғалымдар кейбір түрлердің будандаспау-шылығын жоюдың бірқатар әдістерін жасауда. Оларға мыналар жатады: жануарлардың бір түрінің қанын екінші түріне қүю, бірнеше түр жануарларының спермасын араластыру, реципрокты (кері) будавдастыру қолдану, гормовдық препараттар, арнайы сперма сүйылтқыштар пайдалану, гонадаларды көшіріп қондыру, ұрпақ алу және өсіру үшін қажетті жағдайлар жасау. Жас аналықтардың гибридті ұрпақты көп беретінін тәжірибелер көрсетті: өздері будандастыру нәтижесінде алынған жануарлардың гибридтеуге жарамдылығы және өсімтал ұрпақ туу қабілеті жоғары болады. [11]
Гибридтердің стерильдігі немесе тіршілікке бейімділік қабілеті жөнінен жынысына байланысты айырмашылықтардың болатындығы байқалған, олар гомогаметалы аналық (хх) жынысқа қарағанда, гетерогаметалы (ху) жыныстың гибрид аталықтарында жиі байқалады. Сірә, бұл құбылыста цитоплазмалық тұқым қуалаушылық және белгілерді тұқым қуалай қабылдаудың аналық эффекті әсер ететін болса керек, оларды ата-енелерінің жынысын ескере отырып будандастыру үшін жұп таңдауда пайдалануға болады (реципрокты жұп құру). Біз түрлердің будандаспаушылығын және гибридтердің бедеулігін жоюдың негізгі әдістерін ғана көрсеттік. Генетиканың, молекулалық биологияның, биотехнологияның, гендік және клеткалық инженерияның қазіргі қауырт дамуы таяудағы болашақта жануарларды гибридтеудегі бедеулік проблемасын толық шешуте мүмкіндік береді.
Алайда бұл әдісті жетілдіруге ұлпалар өсірудегі клеткалардың соматикалық гибридтелуі жануарларды түр аралық гибридтеудің эксперименттік моделі ретінде пайдаланылады деп күтуге болады. Хромосомалардың физикалық және химиялық мутагендермен зақымдалуы, сондай ақ биологиялық активті қосылыстар супермутагендердің микродозасын қолдануды жануарларды гибридтеудегі бедеулікті жоюдың перспективалық жаңа әдістеріне жатқызуға болады. [12]

0.1.4. Мал шаруашылығында гетерозисті пайдалану

Гетерозис деп - жануарлардың тіршілік қабілеті, өсу энергиясы өсімталдығы, дене бітімінің мықтылығы, ауруларға төзімділігі жөнінен таңдаулы ата-енелерінен асып түсу қабілетін айтады. С.А.Рузский және басқа ғалымдар будандастыру нәтижесінде алынған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.