ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ДІННІҢ ОРНЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
Талғат
Дін - этносаралық татулықпен бейбітшіліктің негізгі көпірі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Алматы 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ДІННІҢ ОРНЫ
1.1 Адамзат тарихындағы - дін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қоғамдағы діннің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ ЭТНИКААРАЛЫҚ ТАТУЛЫҚ ПЕН БЕЙБІТШІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ДІННІҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РОЛІ
2.1 Діни бірлестіктер және олардың қоғамдағы алатын орны мен қызметілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Ұлтаралық бірлікті сақтаудағы діни диалог және келісім ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлер съездерінің діни және этносарылық қарым-қатынасты дамытудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Дінсіз қоғамды елестету мүмкін емес. Дін халық мәдениетінің рухани негізі. Оның қоғамда алатын орны қашанда ерекше. Адам баласы қандай қоғамда өмір сүрсе де дінге, жаратқан тәңірге, иманға берік сенеді. Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи, саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Адамдарға күш - жігер беретін, қоғамды тәртіпке келтіретін, жақсылық пен туралыққа жетелейтін, жалғыздық пен қиыншылықты жойып, сенімділікті орнататындардың басында қашанда дін тұрмақ. Сол себепті бұл ғылыми жұмысымда қазіргі полеэтностық қоғамдағы конфессионалдық жағдайдың қалыптасуы мен дамуы, ондағы ұлттар мен ұлыстаралық татулық пен бірлікті орнатудағы конфессиялар мен діни ұйымдардың алатын орны мен қызметтілігі, сонымен қатар Қазақстан бейбітшілік пен конфессияаралық келісім және диалогтың мекені болып келе жатқандығы ретінде қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Осы тақырыпты таңдаудың басты себебі - көпэтносты мемлекеттердегі ұлтаралық татулық пен бірлікті нығайтудағы діннің рөлі мен мәнін көрсету. Себебі, адамзат баласы дінсіз өмір сүрген уақыты тарихта болған емес. Өйткені оның табиғатында дінге деген мұқтаждық сезімі бар. Мұсылмандардың қасиетті кітабы Құрани Кәрімде, Зәрият сүресінің 56-аятында Аллаһ Тағала: Жын мен адамзатты өзіме құлшылық қылулары үшін ғана жаратты, - дейді. Бұл аяттан түсінетініміз адам баласының өмірдегі басты мақсаты өзін жаратқан Раббысына құлшылық ету болып саналады. Міне сондықтан да адам баласының дінге деген мұқтаждығы ауаға деген мұқтаждықтан жоғары тұрады.
Адамзат тарихында діннің қоғамдағы ықпалы бірде күшейіп, бірде әлсіреп отырды. Көне замандарда діннің қоғамдағы салмағы басым болған. Алғашқы қауымдық тайпа адамдарының күнделікті өмір қалпы әр түрлі діни жоралғылардан тұрған.
Қазіргі қоғам өміріндегі діннің орны мен рөлінің артып отырғаны, сонымен қатар, діни санадағы өзгерістер де байқалады. Жаһандану үрдісінде ұлттардың татулығы мен бірлігін сақтауда діни үн қатысулар маңызды оқиғалар ретінде суреттеліп отыр. Діни сана қоғамдық сананың мәңгілік формасы ретінде қоғам мен адам өмірінде өзіндік қызметін атқарған және атқаруда. Ғылым мен технология жетістіктері дамыған XXI ғасырдың рационалдыққа негізделген мәдениеті мен қоғам өмірінде орныққан секулярлық ұстаным дінді адам мен қоғам өмірінен алыстата алмады. Өйткені, дін адамзатқа ортақ әмбебап құндылықтар жүйесі және адамзат өркениетінің тіршілік етуінің рухани тұғырына айналып отыр.
Дегенмен, әр елдің демографиялық, гео-саяси және гео-экономикалық жағдайын есепке алғанда, осыншама көп діндердің ұлттық тұтастыққа, Мемлекеттін бүтіндігіне, ұлтымыздың болашағына нұқсан тигізуі ықтимал ма, деген заңды сұрақ мазалайды. Діндер тарихын зерттеген мамандар діни сезімдердің адамдарды біріктіруде - қандастық, жерлестік, руластық, нәсілдестік қатарлы факторлардың бәрінен де күшті болғанын дәлелдеген. Демек, қоғамдық өмірде дұрыс діни сана мен сенімнің болуы, ұлтты ұйымдастыратын байланыстарды күшейтетін және әлеуметтік бейбітшілікті нығайтатын фактор болып отыр.
Мәселен, Ислам дінінде зорлық-зомбылық жоқ екенін (Бақара109) және адамдардың түрлі діндерге сену еркіндігін мойындаған бірегей дін болып саналады. Дініміз адам құықтарын таптауға, бейкүнә адамдарға жәбір көрсетуге, фитнә жасауға, бейбітшілікті бұзуға жол бермейді. Сонымен қатар, ислам діні мұсылмандардың өз имандарына берік болуын, адастырушы күштердің арбауына түспеуін, ізгі амал істеп, пайдалы ой және өнім өндіруін бұйырады.
Барлық халықтар үшін дін - жаулаудың тәсілі мен тәпсірі емес, жан сақтаудың тәсілі болғанын еске салудың зияны жоқ. Әр түрлі себептерге байланысты мемлекеттік немесе ұлттық тұтастық идеясы дағдарысқа ұшыраған шақта елдің қоғамдық және саяси өмірінің сахнасына бүкіл рухани идеяға ұйытқы болып дін шығады. Көп жағдайда сенімнің біртұтастығы тарихтың тайғақ кешулерінде халық тағдырына араша түсіп отырады. Алайда кейбір жағдайларда, мемлекет рөлі баяу да басыңқы болғанда өмірдің барлық саласында діннің бел алуы сайқымазақтық сипат алып қана қоймайды, сонымен бірге қауіп - қатер төндіретін де кездері бар. Мұның өзі жеке адамдар мен халыққа ғана қауіп төндіріп қоймайды, кейде тұтас адамзат үшін де қатерлі. Мәселен, мұндай жағдай жалаң дінді жамылғы еткен ауыздықсыз агрессия кезінде көрініс табуы мүмкін.
Конфессиялық қауіпсіздік деген кең мағынасында - мемлекеттік кепілдіктер мен халықтардың және ұлттардың рухани әлеуметін қорғаудың, сондай-ақ діни сенім еркіндігіне қауіп төндірушілік пен дінаралық келісімге бір мезгілде қарсы тұрушылық әрекеттерінің жүйесі.
Қазақстан тәуелсіздікке кол жеткізген шақта қиын-қыстау кезеңге тап болды. Коммунистік идеологияның құлдырауы нәтижесінде пайда болған идеологиялық кеңістікті діни идеялар толтырды. Белгілі діни қайта өрлеу кезінде елімізді түрлі жаңа конфессиялар жаулап, қоғамға өз әсерін тигізе бастады.
Қазіргі таңда елімізде 18 конфессия бар. Осындай көпконфессионалды Қазақстандағы, конфессияаралық келісім де баса назар аударарлық мәселе. Көптеген деноминациялардың бір территорияда бейбіт өмір сүруі үшін мұқият жасалған Елбасымыздың жасап отырған саясаты. Елбасымыздың бастамасымен өткізілген Әлемдік және дәстүрлі діндердің съездері қазақ елінің дінаралық сұхбаттастық пен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің Қазақстандық моделінің әлемдік қауымдастық тарапынан оң бағасын алуын қамтамасыз етті. Елбасымыздың саралы саясатының арқасында ел өмірінде діни төзімділік, дінаралық келісім және ұлтаралық татулық орныққан. Елімізде 18 конфессияға тиесілі 5000 жуық діни бірлестіктер қызмет атқаруда. Сүнниттік ислам және православиялық христиандық ел халқының басым көпшілігі ұстанады. Ислам діні Қазақстан халқының 20-дан аса ұлттары мен ұлыстарының діни бірегейлігінің факторы және мәдениетінің рухани негізі болып табылады.
Біздің елімізде айтарлықтай ірі конфессияаралық қақтығыстар орын алмаған, мұның өзі біздің басымдылығымыз. Бір нәрсені нақтылы түсініп алуға мәжбүрміз: Қазақстанның тәуелсіздігінің сақталуы, еліміздің аман, жеріміздің тыныш болуы халқымыздың мығым бірлігіне тікелей байланысты. Жас мемлекеттің керегесін керісіп, уығын қадасқан бүгінгі ұрпақ ұлттық бірлік пен татулықтың үлгісін көрсетуі керек. Ал, ұлттық бірліктің берік болуы діни бірлігімізге тәуелді. Халықсыз билік болмайды, ал дінсіз халық болмайды. Халықтың тұтастығы мен дін және мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей тәуелді байланыс бар. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден құралған біздің қоғамымыздағы өтпелі кезеңдегі дін атаулының мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш болып табылатын халықты ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы салмағы және еліміздің болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық көрініс берді. Біздің де қолға алып отырған, бұл ғылыми жұмысымыздың өзекті мәселелері осы болып табылады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Діннің қоғамдағы орны ерте ғасырлардан бастап дінтанушы ғалымдардың ерекще көңіл аударған тақырыбы. Бұл салада отандық және шетелдік ғалымдар көптеген зерттеулер жүргізген. Ш.Ш. Уәлиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы еңбегінде шамандықтың қазақтардың өміріне тигізген ықпалын жан-жақты зерртеп жазады. Даладағы мұсылмандық жөнінде, Төңірі (Құдай) еңбектерінде де Шоқан қазақ қоғамындағы діннің жай-жапсары туралы айтып кеткен. Ғ.Қ. Есім діннің қоғамдағы орны, атқаратын қызметтері жайлы өзінің көптеген мақаларында тілге тиек етіп кетеді. Н.Ж. Бәйтенова мен Б.Қ. Бейсенов Қазақстандағы діни ахуалға ерекше көңіл аударады. Қазақстандағы діндер жайлы, олардың іс-әрекеті мен атқарып жатқан жұмыстары хақысында бірнеше мақала жариялаған. Қазақстандағы діндер атты кітаптарында Қазақстандағы әрбір дінге жеке-жеке тоқталып, олардың Қазақстанға келу тарихы, атқарып жатқан жұмыстары мен болашақтағы жоспарларына байланысты жан-жақты мағлұмат береді. Артемьев Дінтану кітабында діннің қоғам және саясатпен байланыстылығын қарастырып, бұл салалардың бір-біріне қаншалықты дәрежеде әсер етіп жатқандығын жазады. А. Альмухаметов Исламның әлеуметтік доктриналарын, Социалогия религии атты еңбегінде Құран мен сүннет негізінде жазып шыққан. Бұл кітапта Исламның экономикалық жүйесін жан-жақты зерттеген. Ал М. Бұлытай дін мен мәдениеттің ара қатынасын зерттеуімен ерекшеленеді. Р.Б. Абсаттаров, Д.В. Мен, И.А. Соловьевалардың діннің функциялары мен рөліне байланысты мақалаларын баспасөз бетіне жариялаған.
Шетелдік ғалымдардын діннің қоғамдағы ұлтаралық татулықты біріктірудегі орнын зерттеудегі ізденістері ұшан-теңіз. Дінге әлеуметтік тұрғыда зерттеулер жүргізіп, оның қоғамдағы орнын, рөлін мен функцияларын анықтаған. Бұл салада еңбек еткен Х. Спенсер (1820-1903), Д. Фрэзер (1854-1941), К. Маркс (1818-1883) және Э. Дюргеймдерді (1858-1917) атап өтсе болады. М. Вебер (1864-1920), И. Вах (1899-1955) және Г. Меншинг дін мен зайырлы қоғам арасындағы ықпалдасушылықты қызу зерттеген. Діннің әлеуметтік орнын зерттеуде ресей ғалымдар В.И. Гарадж мен В.И. Веремчук жазған Социология религии кітаптарының орны ерекше.
Ислам ойшылы Иьбн Халдунның Муқаддима еңбегінде діннің мемелекет істеріне ықпалы жазылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл ғылыми жұмысымның мақсаты - діннің қоғамдағы ұлттар мен ұлыстарда біріктірудегі орнын, функциясын және рөлін айқындап көрсету. Сондай-ақ, Қазақстан бейбітшілік пен конфессияаралық келісім және диалогтың мекені болып келе жатқандығын көрсете отырып, діннің Мемлекеттегі этнотутастық пен бірлікті сақтаудағы қызметін көрсету. Сонымен мен төмендегідей жоспар бойынша зерттеулер жүргіземін:
Бірінші параграфта адамзат тарихындағы діннің алған орнын анықтауды міндетіме алдым. Дін адамзат тарихымен бірге жасасып келе жатқан құбылыс. Адамзат тарихы үш өркениеттік типті бастан өткерді.
Дәстүрлі тип - өткен тарихи дәуірлерге тән тип. Оның көрінісін Ежелгі Үнді, Қытай, Египет, еуропалық христиандық өркениеттен және ХХ ғасырдағы бірқатар аймақтар мен мемлекеттерден кездестіруге болады. Бұл кезеңдер діннің гүлденіп тұрған кездері болатын.
Техногендік тип - батыс өркениетінің негізін салды. XVII-XVIII ғасырларда, яғни ағарту кезеңінде антикалық және христиандық мәдениеттердің синтезі жүрді. Діннің қоғамдағы ықпалы әлсіреді. Секуляризация процесі қарқын алды.
Посттехногендік тип - ХХІ ғасыр өркениеті боп саналады. Осы үақыттарда секуляризация тежеліп, тенденция сакрализацияға қарай күшейіп, дін көрнекті рөл атқару үшін белсенділік көрсете бастады.
Міне осы аталған жағдаяттарды жұмысымның бірінші бөлімінің, бірінші тарауында жан-жақты саралауды мақсат еттім.
Екінші тарауда - этникааралық татулық пен бейбітшілікті қалыптастырудағы діннің алатын орны мен ролі, бұл құбылыстардың адамзат тарихында қалай өрбігендігін жіті бақылап, зерттеу болып табылады.
Екінші бөлімнің бірінщі тарауында діни бірлестіктер және олардың қоғамдағы алатын орны мен қызметілігі анықтауды жоспарладым. Діннің функциясы мен рөлі ұғымдарының ажырата білу керек. Функция - діннің қоғамдағы әрекет ету тәсілі, ал рөлі - жиынтық нәтиже, яғни функциялардың орындалуының салдары боп табылады. Діннің бірнеше функциялары бар: дүниетанымдық, коммуникативтік, регулятивтік, интеграциялық-дезинтеграциялық және мәдениет тасымалдаушылық. Бұл функциялардың қызметтерін осы тарауда қарастырамын. Және де діннің рөлін, нақты-тарихи талдауға көмектесетін кейбір принциптерге тоқтала кетуді де мақсат еттім:
Діни фактор эконоимикаға, саясатқа, мәдениетке және т.б. қоғамдық салаларға әсер етеді (осы саладағы индивидтер, топтар, ұйымдар арқылы).
Діннің әсер ету көрсеткіші оның қоғамдағы орнына байланысты, ал орын әр кезде біреу ғана және нақты бола бермейді.
Екінші тарауда Қазақстандағы сан алуан діни көзқарастардың қоғамдағы орны мен маңыздылығын зерттеуді көздедім. Қазіргі Қазақстан үшін діни тұрақтылықты сақтау аса маңызды болып тұр.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Диплом жұмысымның негізгі нысаны - Қазіргі жаһандану заманындағы этносаралық тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтап дамытудағы діннің маңызы. Диплом жұмысымның пәні - Дін этносаралық татулықпен бейбітшіліктің негізгі көпірі.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін. Диплом тақырыбы тарих, әлеуметтанулық-гуманитарлы ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, сілтеме және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
1. ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ДІННІҢ ОРНЫ
1.1 Адамзат тарихындағы - дін
Дін - Аллаһ адам баласын жаратқаннан бастап, оның бүкіл тарихында онымен бірге жасап келеді. Сондықтан адам баласы дінсіз өмір сүрмеген және сүрмейді де. Адам дінге мұқтаж. Қоғам қанша қарыштап дамыса да, дінге деген мұқтаждық сол қалпында қалады.
Діннің қоғамдағы рөлін айқындамастан бұрын, осы тарауымда жалпы адамзат тарихында орын алған діндердің тарихына тоқталып кетуді жөн санадым.
Ең ежелгі діни наным-сенімдер туралы мәлімет өте аз. Археологиялық зерттеулерден мәлім болған нәрсе ежелгі адамдарда да наным-сенімдердің алғашқы түрлері болған. Бұған дәлел ежелгі адамдар мекендеген үңгірлерден табылған археологиялық жәдігерлер, тасқа қашалған суреттер, қорымдар. Олар адамдарды жерлегенде онымен қоса қару-жарағын, ер-тұрмандарын, тіпті әйелі мен қызметшілерін де қоса жерлеген. Бұл олардың арғы өмірге деген сенімдерінен туындаған рәсімдер. Бірақ бұл археологиялық деректердің өзі ежелгі адамдардың діндерін толық қамтуға жеткіліксіз.
Ежелгі діндерді зерттеудің тағы бір нысаны - қазіргі кездегі алғашқы адамдардың тұрмыс-салтын сақтап қалған тайпаларды зерттеу боп табылады. Мысалы, тотемизмді австралиялық аборигендерді зерттеудің нәтижесінде тауып, анықтаған. Ал шаманизмді Сібір, Солтүстік Америка, Африка халықтарының тұрмыс-тіршілігін зерттеу арқылы анықтаған.
Қанша дегенмен ежелгі наным-сенімдер мен қазіргі артта қалған қауымдардың наным-сенімдерінде айырмашылық бар. Өйткені уақыт өте келе алғашқы наным-сенімдер талай өзгеріске түсті. Тек олардың тұрмыс-тіршілігінің ұқсастығы сәл де болса алғашқы наным-сенімдер туралы шамамен тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді [1,113 б.].
Тотемизм адам тегінің жануардан немесе өсімдіктен шыққандығына негізделген сенім. Тотем болып табылатын жануар немесе өсімдік қасиетті деп саналады, тіпті оның суреті де. Тотеммен байланысты көптеген табулар (тиымдар), рәсімдер, аңыздар қалыптасқан. Мысалы, кейде тотем болып табылатын жануарларды аулауға тиым салынған, кейде рұқсат етілген. Ондай жануарларды аулауға шығар алдында арнайы рәсімдер жасайтын болған. Ол жануардың етін жеудің өзі қасиетті рәсім болып саналған.
Тотемдік аңыздарда адамдардың шығу тегі туралы айтылды. Тотемдік аңыздағы ата-баба сол тайпаның шығу тегі саналуымен қатар, белгілі бір өнер түрлерінің, күнделікті тұрмыста қолданатын құрал-саймандарды ойлап тапқандығы айтылады, яғни өнер түрін немесе құрал-сайманды адамдарға алғаш үйретуші ретінде бейнеленеді [2,65 б.].
Эволюционер ғалымдардың пікірінше тотемизм одан кейін пайда болған діндерде де көрініс табады. Мысалы, көптеген ежелгі өркениетті елдердің құдайларында адами және хайуани сипаттары болған. Бәрімізге белгілі Ежелгі Египет құдайлары зооморфты болған. Оларда басы құстікіндей немесе қарсақтікіндей құдайлары және қолтырауын, сусиыр, құрбақа, жылан бейнесіндегі құдайлары болған. Ежелгі Грециядағы кейбір құдайларда да зооморфты қасиет болған, мысалы, Афинаны жылан және жапалақ бейнесінде сипаттаған. Зевстің әйелі Гера Аргоста өңірінде сиыр бейнесінде дәріптеліп және оған сиырды құрбандыққа шалған. Бірақ дегенмен ежелгі құдайлардың жануарлық сипатын тікелей тотемизмнің әсері деп нақты айта алмаймыз. Бұл тек болуы мүмкін болжам ғана. Себебі тотемизм ежелгі заманда таралған әмбебап дін бола алмағандықтан, египеттіктер мен гректердің арғы ата-бабалары осы дінді ұстанды деп толыққанды айта алмаймыз [3,53 б.].
Алғашқы қауым адамдарының өмір тіршілігінде тотемизмен қатар магия (грек. magica - сиқыр) да ерекше орын алды. Магияның негізінде белгілі бір іс-әрекетерді жасау арқылы құпия күштердің көмегімен адамдардың өміріне, заттарға және басқа да нәрселерге әсер ете алу жатыр. Магияға бірінші болып ерекше көңіл аударған ағылшынның антрополог және этнограф ғалымы Д. Фрэзер (1854 -- 1941) болды. Ол магияны адамдардың ойлау қабілетінен туындаған алғашқы ғылым ретінде бағалады. Сондықтан да магияға дін ретінде қарамады.
Бірақ Д. Фрэзердің көзқарасы басқа да антрополог және этнограф ғалымдардың тарапынан сыни көз қарасқа ұшырады. Бұл тақырыпта Б. Малиновский ауқымды зерттеу жұмыстарын жүргізіп, "Магия, ғылым және дін" атты еңбегінде ғылыми түрде жан-жақты айшықтап жазады. Б. Малиновский зерттеу жұмыстарының нәтижесінде магияны басқа діндер сияқты белгілі бір жүйелі рәсімдерден тұратын дін деген ғылыми шындық болған тұжырымға келеді. Магиялық рәсімдер кезінде адам арнайы жүйеленген іс-әрекеттердің тізбегін орындайды. Бұл рәсімдер белгілі бір нәтижелерге жетуге бағытталады. Іс-әрекеттің нәтижесі айла-тәсілмен немесе басқа да әрекетермен байланысты емес. Ол магияның астында жасырылған сырлармен байланысты. Магияның әсері жайлы А. Дюманың "Королева Марго" романында жақсы суреттеледі. Романдағы кейіпкер қыз өзін жақсы көрмейтін жігіттің көңілін аударып беру үшін дуакешті шақыртады. Дуакеш балауыздан жігіттің мүсінін жасап, оның жүрегіне "Амур оғын" бейнелейтін инені сұғып, арнайы дұғаларды оқиды. Дуакеш өзінің іс-әрекетінің жігіттің жүрегінде тапсырыс берген қызға деген махаббат алауының лаулайтынына әсер ететіндігіне сенеді. Осы айтқандарымыз махаббат магиясына мысал бола алады.
Бағытталған іс-әрекетіне қарай магияның әр түрі бар. Мысалы, аңшылыққа, соғысқа, кәсіпке, зиян келтіруге, емдеуге немесе т.б. Адамдар аңға шығар алдын аңның мүсінін жасап алып, оны найзаларымен ататын. Егер лақтырған найзалары тисе, аңшылық сәтті болады деп сенген. Сосын аңның мүсінін айналып жүріп билеп, түрлі дұғаларды айтатын болған.
Магия адамдардың өмірінің барлық салаларына енген. Бірақ Б. Малиновский айтуынша, магиялық рәсімдер тек қатерлі де, қауіпті болған жағдайларда ғана орындалатын. Мысалы, балық аулау кәсібінде акула немесе сол сияқты қауіпті балықтарды аулайтын кездерде жасалынған. Ал майда балықтарды аулау кезінде магия жасау рәсімдерін артық санаған. Қайық немесе кеме жасағанда магия рәсімдерін орындайтын, ал үй салғанда бұлай етуді қажет етпейтін. Осы және басқа да фактілердің нәтижесінде Б. Малиновский адамдардың магиялық рәсімдерді тек өздерінің шамалары келмейтін жағдайларда ғана қолданған деген тұжырым жасайды. Мне сондықтан да адамдар шарасыз кездерінде құпия күштерге жүгінген [4,126 б.].
Ресейлік этнограф-ғалым Л. Штернберг былай дейді: Бұл сенімді ұстанатын жабайы адамдардың тұрмысының кез-келген саласында фетиштер көптеп кездеседі. Мысалы, оларды кез-келген жолдың бойынан, әр есікке іліпқойған заттардан байқауға болады. Адамдар мойнына тұмар тағып алып, ол оны жаманшылықтан, ауру-сырқаудан сақтайды деп сенеді. Ал тұмарына құрметсіздік танытса, одан бір жаманшылық келеді деп қауіптенеді. Ұры-қарыдан немесе жауларынан сақтайды деп те неше түрлі заттарды үйлеріне іліп қояды. Фетишизмнің тағы бір кеңінен таралған түрі - пұтқа табынушылық. Пұт - адам немесе жануар кейпіндегі материалдық зат. Адамдар оған ерекше қасиеттілік дарыған деп сенеді және табынады [5,63 б.].
Шаманизм - ежелден келе жатқан және қазіргі таңда да жалғасын тауып жатқан діни сенімнің бір түрі. Шаман - адамдар мен рухтар арасындағы, осы әлем мен рухтар әлемін байланыстырушы адам. Шаманизм бойынша әлем бірнеше бөліктен тұрады: жоғарғы, төменгі және адамдар мекендейтін осы әлем болып. Жоғарғы және төменгі әлем өлген адамдардың рухтары мен құдайлар мекені боп саналады. Әлемдер арасында қатынас жүргізудің белгілі жолдары бар және сол жолдармен шамандар ғана қатынас жасай біледі. Әр әлемнің өзінің қиындықтары бар. Әлемдер арасында ауыса отырып шамандар өлген адамның жанын қайтаруға, ауру әкелген рухты қуу арқылы науқасты емдеуге қабілетті. Өйткені әрбір оқиға рухтардың араласуы салдарынан болады. Сондықтан шаман олармен байланысқа түсіп немесе оларға әсер ете білу қабілетіне ие айрықша тұлға саналады. Адамдар шарасыз халге түскен жағдайлардың бәрінде олардың көмектеріне жүгінген.
Шаманизмді зерттеудің алғашқы кезеңдерінде зерттеушілер шаман болған адамдарды сәл психикалық ауытқулары бар немесе ауру адамдардан болған деп есептеген. Бірақ қазіргі кездегі зерттеушілер мұнымен келіспейді. Өйткені тынғылықты зертеулердің нәтижесінде анық болғандай, шамандар сау адамдардан, тіпті олар сол тайпадағы адамдармен салыстырмалы түрде интелектуалды жоғары болған. Шамандар тайпадағы басқа адамдар білмеген нәрселерді білген. Олар жалпы әлемнің және жануарлар мен өсімдіктер әлемінің құрылысын білген. Дәрілік қасиеті бар өсімдіктермен адамдарды емдеген. Румындық дінтанушы ғалым М. Элиаденің пікірінше, шамандарда басқа тайпаластарында болмаған білім қоры болған, осы себепті оларды адамзат тарихындағы алғашқы интелектуалды адамдар деп санаған.[6,52 б.].
Күш жинау үшін шаман көп уақытын жалғыз қалып рухтармен байланыста өткізген. Әр шаманның көмекші рухтары болады. Сол рухтардың көмегімен шамандар басқа әлемдерге сапар шегіп, басқа да жақсылық немесе зиян әкелуші рухтармен қатынасқа түседі. Сондықтан шамандар әрдайым көмекші рухтарының жағдайларын жасап, тамақтандырып отырған.
Шаман басқа әлемдерді аралайтын кезде адамды трансқа кіргізетін өсімдіктерді пайдаланып ерекше психикалық күй кешеді. Осы ерекше хал кезінде денесі орнында қалып, жаны кеудесінен шығып, көмекші рухымен бірге басқа әлемдерге сапар шегіп, басқа да рухтармен байланысқа түседі. Көбіне трансқа түсу үшін шаманға тайпаластары арнайы рәсімдерді жасау арқылы көмектеседі. Шаман транс жағдайында бола тұра осы өмірдегі тайпаластарына қай әлемде не істеп жүргенін айта білген.
Шамандар рухтарға бағынып қана қоймаған, сонымен қатар кейбір рухтарға үстемдік жүргізген, тіпті кейбіреулерін алдапта кететін болған, арине бұл іс-әрекеттерді көмекші рухтардың арқасында жүзеге асырған.
Шамандардың негізгі міндеттері:
- ол құдайлардан және рухтардан адамдар мен жан-жануарларға амандық-есендік пен денсаулық, мол өнім, табысты кәсіп және жайлы ауа райын жіберуді сұрап, тіледі;
- әлдебір бақытсыздық, қайғы-қасырет бола қалғанда, рухтарды жәрдемдесуге шақырады;
- руластары тірі болғанда, оларды қорғап-сақтап жүрді, ал олар өлген соң, олардың жандарын о дүниелік өмірге жеткізіп салатын болды;
- оның міндеті аурудың себебін анықтау және науқас адамдарды емдеп-жазу болды;
- ол рухтардан адамды болашақта не күтіп тұрғанын, жоғалып кеткен адамдардың, малдардың, заттардың қайда екенін сұрап біле алады (көп жағдайларда шамандар көріпкел болатын).
Жалпы, табиғаттан тыс күштердің араласуы мүмкін жағдайлардың бәрі де шаманның құзырындағы істерге жататын [7,113 б.].
Анимизм (лат. anima, animus - жан, рух) - жан және рухқа сену, яғни рухқақұлдық. Э.Б.Тайлор бұл терминді ертедегі дәуірде пайда болған және, оның пікірінше, кез келген діннің негізі болған діни наным-сенімдерді суреттеу үшін дәл осы мағынасында қолданған.
Анимизм - адамның, жан-жануарлардың, өсімдіктер мен материалдық заттардың соларға ғажайып ұқсас, көшірмесі сияқты басқа бір бейнесі немесе сыңары болатынына сену болып табылады [7,99 б.].
Анимизм - алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда дуализм мен антропоморфизм негізге алынған. Әлем бұ дүние және о дүние болып бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі қасиеттердің бәріне ие болып келген. Бертін келе рух, жан дегендер материалдық емес денелер деген ұғым орныққан [8,11 б.].
Шумер-Аккад мемлекетіндегі дін. Көне шумерлер б.д.д. VIмыңжылдықтың соңын ала Тигр мен Ефрат өзендерінің аңғарларына қоныстанып (қазіргі Ирак территориясы), тұңғыш қала-мемелекет орнатты. Б.д.д. ІІ мыңжылдыққа қарай шумер өркениеті құлдырады. Бірақ шумерлердің діни-нанымдары аккадтықтарға - вавилондықтар мен ассириялықтарға мұра болып қалды. Көне шумерлердің құдайлары барлық қала-мемлекеттер үшін ортақ болғанымен, олардың әрқайсысының ерекше табынатын құдайлары болды. Мәселен, Ниппурда Энлиль құдайы ауа әміршісі және құдайлар патшасы деп дәріптелсе, Эруду қаласында даналық және әлемдік Мұхит құдайы Энка, Урук қаласында аспан құдайы Ан, Наннада соғыс құдайы Инан-на әспеттелді. Шумер мифологиясында бала көтерген әйел түрінде кескінделетін Ұлы Ана кейпіндегі Жер ерекше құрметтелді.
Бірінші құдай аспан жаратушысы Ан деп танылғанымен, жерді және жер бетіндегінің бәрін жаратуды аяқтаған, адамдардың тағдырының, табиғат байлығының, өмір қуатының иесі, ең үлкен құдай ауа әміршісі Энлиль деп марапатталды. Шумер мифологиясында Энлиль мен оның әйелі Нинлиль құдайдан Ай құдайы Нанна, соғыс құдайлары Нинурта мен Нингирсу, От құдайы Нуску, тамұқ құдайы Нергал, тағдыр құдайы Намтар туды деп саналады.
Аккадтықтар осы шумер құдайларына сыйынған. Бірақ оларға басқа есімдер берген. Мәселен, Уту енді Шамаш деп аталса, Инанна құдай Иштар деп аталған. Вавилондықтардың бас құдайы, вавилон қаласының жебеушісі Мардук болса, ассириялықтар Ашшур қаласының жебеушісі - Ашшур құдайды дәріптеген. Осылардың ішінде алғашқы адамдарды жасаушы, аспанда және жер астында билік құрушы құдайлардың әмірі жүретін шекараны белгілеуші Мардук өзгесінен жоғары қойылып, әлемнің әміршісі саналған. Осымен бірге шумерлердің тұсындағы құдіреттер әлемінің сатылық тәртібі сақталып қалды. Ан, Энлиль және Энки құдайлары бұрынғысынша жетекші орындарда болды. Осыларға әлем тағдырына араласып отыратын он екі ұлы құдай тіркесіп келеді. Барлық құдіреттер пантеоны аспан және жер құдайлары болып екіге бөлінеді.
Аккадтықтардың басты мифтік мұрасы - Гильгамеш туралы миф. Кейіннен эпос түрінде өңделген бұл мұрадан аккадтықтардың ел билеушілері, достық, өмір мен өлім туралы әлеуметтік-дүниетанымдық түсініктерін оқимыз.Шумерлерде болашақ дінбасыларын даярлайтын арнайы жабық мектептер болды. Оған текті тұқымдардан шыққан адамдар ғана алынды. Мектепті бітіргендер дінбасы атақтарына ие болатын еді. Шумер-аккад діні бойынша күн сайын екі мәрте - таңертен және кешкілік құдайларға құрбандық жасау тәртібі болды. Соғыстан түскен олжаның ең тәуірі, астықтың ең сапалысы мен еркек малдың ең күйлісі құдайларға сыйлыққа арналды. Храмдарда осыларға байланысты қосалқы жұмыстарды орындаушы, құрбандық ыдыстарын әзірлеуші төменгі шендегі қызметшілер даярланды. Шумерліктер өлген адамдарымен жылап қоштасқан соң, мүрдені өртеп жіберетін болған.
Дін ілімі жер аспан құрылымын толық қайталайды деп үйретті. Осыдан шумер, аккад, вавилон сенімдерінде астрология, жұлдыз жорамалы сияқтыларға ерекше мән берілді. Бұлармен дінбасылары шұғылданды.Аспан денелерін бақылау үшін арнайы мұнаралар - зиккураттар салынды. Дін басшылары (абыздар) аспанды бақылап, сәтті, сәтсіз күндерді айқындап, мерекелер күнтізбесін жасап отырды. Жыл басы да осы тәсілмен анықталды. Түрлі құрбандық, құлшылық жолдарымен, қасиет дарыды деген мүліктерді құрбандық етіп, отқа тастау немесе қасиетті Тигр және Ефрат өзендері суымен жуып тазарту арқылы тылсым күштерді аластау дәстүрі кең тарады. Вавилон мемлекетін парсылар жаулап алған соң біртіндеп Заратуштра діні таралып, Мардук және Иштар құдайларының орнына Ахура-Маздаға бас ию тәртібі орнықты [8,25 б.].
Ежелгі Грекия діні. Ежелгі Грекия діні - әртүрлі діни наным-сенімдердің біртұтас эволюциялық тізбекке байланысқан кең жиынтығы. Өйткені бұрынғы замандардағы гректер б.з.д. IV-III мыңжылдықтар шегінде біртұтас конгломерат (лат. conglomerates - әртекті механикалық қосылыстардың жинастырылған жиынтығы) құрған және ІІ мыңжылдықта Балқанның оңтүстігі мен Эгей теңізі аралдарына қоныс аударған ертедегі үндіеуропалық тармақтардың бірі болған-ды. Әрине, осы барлық ежелгі тайпалырдың өздернінің, қарабайыр болса да, наным-сенімдері мен салт-дәстүрлері болды.
Ертедегі гректердің діни түсініктері даму барысында үш кезеңнен өткен:
- Элладаға басып кіргенге дейінгі;
- криттік-микендік;
- классикалық немесе гомерлік;
Ертедегі гректер дүниені жаны бар, қасиетті заттар мен құбылыстарға айналған, тұтастай бір пері сияқты тіршілік иелері қаптаған нәрсе деп қабылдаған. Алайда сол кездің өзінде-ақ перілік күштер жеке-жеке бейнелерге ие болған. Бұлар үңгірлерде, тауларда, бұлақ көздерінде, ағаштарда өмір сүретін әртүрлі тіршілік иелері болатын.
Сондықтан да кейіннен біз Гомердің Илиадасы мен Одиссейінде, Гесиодтың Теогониясында көптеген құдайлар, бастапқыда перілер мен сатирлер болып көрсетілетін.
Грек діндері адамның тән сұлулығын уағыздады. Бұл белгілі мерзімде өткізіліп отыратын бейбіт сайыстарынан көрініс тапты. Тәні сау, күшті адамдарды көріп, құдайлар разы болып отырады деп санады. Біртіндеп бұл сайыстар Олимп ойындарына ауысты. Барлық құдайларға арналған осы ойын кезінде соғыс қимылдары тоқтатылатын болды. Олимп ойындарының өткізілуімен байланысты жыл есебі жүргізілетін болды (жыл есебі б.д.д. 776 жылдан басталды) [9,49 б.].
Көне Римдегі дін. Көне Рим мәдениетіне көне Греция мен этрускілер дінінің орасан зор ықпалы болды. Римдіктер өз құдайлары мен ғұрыптарын этрускілерден қабылдады. Этрускілерде бірінші орында аспан құдайы Тин тұрды, одан кейінгі орындарда патшалық әмір құдайы Уни (римдіктерде - Юнона), қолөнер кәсіпшілігі құдайы Менерва (римдіктерде - Минерва) болды. Бұлар құдайлардың ерекше қадірлі үштігін құрады. Туран әйел құдайы табиғатты, Аллу табындағы малдарды қорғаушы саналды.
Этрускілерде жер асты құдайы Веханс аталса, римдіктер оны Вулкан деп атады. Теңіз құдайы Нефунс - Нептун, соғыс құдайы Марис - Марс болып өзгеріп енді. Этрускілер мифологиясында әлем үш қабатты: бірінші, төменгі қабат - тамұқ, ортаңғы қабат - жер, жоғарғы қабаты - аспан. Осы үшеуіндегі құбылыстар бір-бірімен байланысты, қатар жүріп отырады.
Жаңа дәуірдің ІІ-ІІІ ғасырларында-ақ Рим императорлары синкреттік культті енгізе бастады. Рим діні жалған сипат алуға көшті. Көне римдіктер IV ғасырдың аяғында христиан-император Ұлы Феодосийдің вердиктімен ескі құдайларға табынудан бас тартты [10,49 б.].
Көне Египет діні. Египетте дін бүкіл мәдениеттің біртұтас негізі болды және сәулет, бейнелеу өнерлерінің, әдебиеттің қайталанбас туындыларын жасады. Бізге бұл үлгілер тұтас күйінде жеткен жоқ. Түпнұсқалардан қолда бары б.д.д 2600-2300 жылдардағы Көне патшалық дәуірінің Пирамидалар мәтіні мен б.д.д. XXI-XVIII ғасырлар шамасындағы Орта патшалық дәуірінің Саркофагтар мәтіндері сияқты жекелеген жазулар. Жаңа патшалық дәуірі Өлілер кітабы, О дүниеде не бар туралы кітап деген, тағы басқа бірқатар діни шығармалардан көрініс табады.
Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалықтарының құрылуы барысында қалыптасып, Көне Египетте ертерек дәуірлерде Жер-Ана және оның күйеуі, Ніл өзенінің иесі Хапиді культі басым болды. Олар баршаға тіршілік сыйлаушы деп танылды. Одан бертініректе жер құдайлары Геб пен Акер, олармен қатар Аспанды мадақтайтын ана құдіреті кейпіндегі Нут құдайынасиыну орныққан уақыттың өзінде Жер-Ана мен Хапи культінің мерейі жоғары болды. Египеттіктердің көнедегі тотемдік нанымдары құдайлар мен рәміздерге енгізілген хайуанаттар культінен көрініс береді.
Египеттегі Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан шыққан перғауындар биледі. Ра - Күн құдайы Амонмен теңдестірілді. Сөйтіп, бұл екеуі біріктіріліп, Амон-Ра Қүн құдйы пайда болды.
Көне Египеттегі мифтері әлемнің жаратылуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида бойынша ең мәтебелі Күн құдайы Хаостан пайда болды делінсе, екінші бірінде алдымен су болып, одан керемет лотос гүлі көтеріліп шығып, осы гүлден Ра пайда болады да, осыған дейін қараңғылық қапасында жатқан жарық жерге шығады.
Көне Египет діні бойынша перғауын жердегі құдай саналды, мемлекеттік және дін басқару соның қолына топтастырылды. Күн құдайы - Раның мұрагері және оның жер бетіндегі бейнесінің өзі болып құрметтелді. Бертініректе перғауын әкім ретінде Осириспен шеңдестіріліп, жерді қастерлеу рәсімдерін тегіс басқарушы, жер қазынасының бас сақшысы дәрежесінде орнықты. Көне Египет дінінің мемлекеттік сипаты шет аймақтардағы барлық құдайлар культін бір пантеонға біріктіру қажеттігін талап етті. Осындай орталықтандыру барысында Египетті басқару мен ондағы діннің тұтастығының кепілі ретінде перғауынды тірі құдай дағуасына көтеру заңды құбылыс болатын.
Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету принципімен бөлінді. Олардың басында жоғарғы дінбасы - абыз тұрды. Құдай сөзін оқитын немесе храм шежіресін жүргізуші діндарлардың артықшылықтары басым болды. Дегенмен, саясатқа белсенді араласып отыратын Амон-Ра құдайының діндарлары басты орынға ие болды. Құдайға құлшылық рәсімдерін үйде атқаруға да рұқсат етілді. Құдайлардың шағын мүсіндеріне құрбандық жасалып, солардың алдында дұға оқылды [8,35 б.].
Буддизм діні. Буддизм атауы осы ілімнің негізін салушы Будда есімімен байланысты. Будда санскрит сөзі будх (ояну, көзі ашылу) ұйқыдағы сананың оянып, сергек санаға өтуін білдіреді. Бір сөзбен айтқанда будда кез-келген белсенді сананың иесі, ал ақыл-ойдың белсенді күйінің не екенін Будда ілімі түсіндіреді. Бұл ілімді б.д.д. VI ғасырда Үндістан жерінде тарихи қайраткер Сиддхартха Гаутама таратты. Сиддхартха Гаутама шакя руынан болғандықтан оны Шакямуни деп те атаған. 29 жасында Сиддхарта бар байлықтан, патшалықтан, жан-ұясынан бас тартып, адамзатты азап жолынан құтқарудың жолын іздеп шығады. 6 жыл әртүрлі даналармен, діндарлармен әңгімелесіп, тақуалық өмір кешкенде өзін ойландырған сұрақтарға жауап таппайды. Бірде киелі саналатын Бодхи ағашының түбінде ойға шомып отырған Сиддхартаға кенеттен шындық ашылады. Бұл шындық буддизмнің төрт ұлы ақиқаттарына айналады.
Бірінші ақиқат - адам өмірі азап шегуден, қайғы-қасіреттен тұрады.
Екінші ақиқат - азап шегудің себептері адамдардың тілегі мен құмарлығына байланысты болады.
Үшінші ақиқат - азаптан құтылудың жолдары, адамдардың өздерінің тілек, құмарлық ұмтылыстарына тежеу салу.
Төртінші ақиқат - азаптан толық құтқарылу, Будда көрсеткен жолға түсу. Оның өзі игілікті сегіз жолдан тұрады: 1. Дұрыс жол - төрт ақиқатты дұрыс түсіну. 2. Дұрыс шешім - төрт ақиқатқа өз өмірін өзгертуге бағытталған ерік-жігер. 3. Дұрыс сөз - өтірік айтпау, біреуді босқа жамандамау, балағат сөз айтпау. 4. Дұрыс іс-әрекет - ешқандай тіршілік иесіне жамандық жасамау, ұрлық-қарлықтан қашық болу. 5. Дұрыс тұрмыс қалпы - адал еңбек етуді әдетке айналдыру. 6. Дұрыс күш жұмсау - құмарлықпен, жаман оймен күресу. 7. Дұрыс ой бағыты - бұл дүниенің жалған, алдамшы, уақытша екенін түсіну. 8. Дұрыс жинақтала білу - өз денеңді сезінуден, ойлаудан, түйсінуден арылу [8,23 б.].
Буддизм жалпы сенушілерге арналған бес, дін басыларына арналған он моральдық заң белгілейді.
Жалпы сенушілер мына міндеттерді орындаулары керек:
- Ешбір тірі жанды өлтірмеу;
- Ешқашан ұрлық жасамау;
- Зинақорлық жасамау;
- Өтірік айтпау;
- Басты айналдыратын сусындар ішпеу;
Дін басыларына осыған қоса тағы бес парыз (міндет) жүктеледі:
- Түстен кейін тамақ ішпеу;
- Көңіл көтеруге қатыспау;
- Иіс су жағып, әшекей тақпау;
- Биік және кең төсекте жатпау;
- Алтын, күміс жинамау.
Будда жолына түсуші азаптан құтқарылу үшін монахтық қауымға (сангхаға) кіруі керек. Олар пендешіліктің қамын тастап, қайыр-садақамен өмір сүруге көшеді. Олардың өмірі ұсақ-түйекке дейін реттелген. Монахтарға 253 түрлі қылықтарға тиым салынған. Соның ішіндегі ең негізгі талаптар жоғарыдағы айтылатын бесеуі.
Буддизмнің дүниетанымдық жүйесін дхарма (болмыс), карма (тағдыр заңы) сансара, (қайта туу) нирвана (азаптан құтқарылу), нидама (себеп-салдар), сангха (қауым) ұғымдары мен категориялары құрайды. Бұл діннің өзіндік ерекшелігі, белгілі бір бейнедегі құдай жоқ. Будда барлық құдайлардан жоғары тұрады. Ол құтқарылу мүмкіндігі бар жеке тылсым күш емес, тек қана адамдардың көзін ашып, оларға ақиқатты танудың, дұрыс жүрудің жолын көрсетеді.
Будда ілімі пайда болғанға дейінгі үнділердің діни санасы мүлде басқаша болатын. Олар үшін Брахман барлық тіршілік иесін жасаушы әлемдік рух, сондықтан барлық тірі жандар оған жетуге талпынады. Ол үшін материалдық өмірден бас тартып, тәннің тілегін жою керек. Тәнді жойып, мәңгілік жан жаңа денеге беріледі, бұл процесс жанның Әлемдік Жанмен қосылғанша қайталана береді. Жанның берілуі туралы ілімнен жазалау заңы туды. Индусты осы өмірде де, о дүниеде де жаза күтіп тұрды. Әрине индустар да өздерін рухани жетілдіру арқылы жоғары каста брахман бола алады, бірақ бұл да олардың келесі өмірдегі кармаларын анықтай алмады. Сондықтан индустардың өмірі сансыз құдайға құлшылықпен, қасиетті жердің бәріне бас июмен, қатал тәртіп, көптеген міндеттерді мойнына алумен өтті.
Осы жағдай да Буддизм ілімінің Үндістанда пайда болуына әлеметтік- рухани алғышарттар жасалғандығын көрсетеді. Кез-келген адамға өзінің қоғамдағы орнына тәуелсіз, және де күрделі діни рәсімдерді атқармай-ақ азаптан құтылуға мүмкіндік беретін ілімінің қолдау табары сөзсіз болды.
Буддизм бойынша барлық тіршілік иелері тең дәрежеде қарастырылады. Касталық жүйе (адамдарды төрт топқа бөлу) жоққа шығарылады. Адамның барлығы да тек тіршілік иесі, сондықтан адамдар басқа тіршілік иесіне зиянкестік жасауға құқығы жоқ.
Барлық діндерге тән буддизмде де материалдық дүние теріске шығарылады. Дүние болып жатқан құбылыстар дхармалардың (рухани бөлшектердің) шексіз қозғалысының нәтижесі. Қозғалыстағы дхармалардың тіркестері әр түрлі заттарды, жануарларды, адамдарды құрайды. Дхарма тіркестерінің үзілісі өлімге әкеледі. Алайда дхарма жоғалып кетпей жаңадан бірігіп, қайта туу басталады. Қайта туу карма (тағдыр) заңымен анықталады, яғни тірі жанның тағдыры оның тікелей өзіне ғана емес, оның жанының алдындағы іс-әрекетіне, ниетіне де байланысты. Мұнда шексіз қайта туу процесі сансара (өмірдің доңғалағы) деп аталады. Карма заңына тәуелділіктен, қателесушілік пен адасушылықтан арылған адам нирванаға (абсолютті тіршілікке) жетеді. Нирвананың төменгі күйінде адам қанағатсыздану мен азаптанудан құтылады. Жоғарғы күйде-махапаринирванада адам моральдық кірлеуден арылуын, буддалық ақыл-ойға ие болады.
Буддизм де өзге әлемдік діндер сияқты біртұтас емес. Дүние жүзінде бұл діннің тармақтары өте көп. Хинаяна немесе Тхеравада (оңтүстік буддизм) және Махаяна (солтүстік буддизм) негізгі бағыттары болып табылады.
Қазіргі Шри Ланкада 20 мыңнан астам монахтар өмір сүреді, орта есеппен алғанда әр храмға 3 монахтан, 1300 буддистке бір храмнан келеді. Жалпы елде 8000 буддалық храм мен монастырлар бар. Бұл храмдарды Шри Ланканың тарихи ескерткіштері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ
Талғат
Дін - этносаралық татулықпен бейбітшіліктің негізгі көпірі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Алматы 2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ДІННІҢ ОРНЫ
1.1 Адамзат тарихындағы - дін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қоғамдағы діннің атқаратын қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ ЭТНИКААРАЛЫҚ ТАТУЛЫҚ ПЕН БЕЙБІТШІЛІКТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ДІННІҢ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РОЛІ
2.1 Діни бірлестіктер және олардың қоғамдағы алатын орны мен қызметілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Ұлтаралық бірлікті сақтаудағы діни диалог және келісім ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлер съездерінің діни және этносарылық қарым-қатынасты дамытудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Дінсіз қоғамды елестету мүмкін емес. Дін халық мәдениетінің рухани негізі. Оның қоғамда алатын орны қашанда ерекше. Адам баласы қандай қоғамда өмір сүрсе де дінге, жаратқан тәңірге, иманға берік сенеді. Дін - әлемдік өркениеттегі барлық қоғамдық құрылыстарға тән тарихи, саяси - әлеуметтік, дүниетанымдық және психологиялық құбылыс. Адамдарға күш - жігер беретін, қоғамды тәртіпке келтіретін, жақсылық пен туралыққа жетелейтін, жалғыздық пен қиыншылықты жойып, сенімділікті орнататындардың басында қашанда дін тұрмақ. Сол себепті бұл ғылыми жұмысымда қазіргі полеэтностық қоғамдағы конфессионалдық жағдайдың қалыптасуы мен дамуы, ондағы ұлттар мен ұлыстаралық татулық пен бірлікті орнатудағы конфессиялар мен діни ұйымдардың алатын орны мен қызметтілігі, сонымен қатар Қазақстан бейбітшілік пен конфессияаралық келісім және диалогтың мекені болып келе жатқандығы ретінде қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Осы тақырыпты таңдаудың басты себебі - көпэтносты мемлекеттердегі ұлтаралық татулық пен бірлікті нығайтудағы діннің рөлі мен мәнін көрсету. Себебі, адамзат баласы дінсіз өмір сүрген уақыты тарихта болған емес. Өйткені оның табиғатында дінге деген мұқтаждық сезімі бар. Мұсылмандардың қасиетті кітабы Құрани Кәрімде, Зәрият сүресінің 56-аятында Аллаһ Тағала: Жын мен адамзатты өзіме құлшылық қылулары үшін ғана жаратты, - дейді. Бұл аяттан түсінетініміз адам баласының өмірдегі басты мақсаты өзін жаратқан Раббысына құлшылық ету болып саналады. Міне сондықтан да адам баласының дінге деген мұқтаждығы ауаға деген мұқтаждықтан жоғары тұрады.
Адамзат тарихында діннің қоғамдағы ықпалы бірде күшейіп, бірде әлсіреп отырды. Көне замандарда діннің қоғамдағы салмағы басым болған. Алғашқы қауымдық тайпа адамдарының күнделікті өмір қалпы әр түрлі діни жоралғылардан тұрған.
Қазіргі қоғам өміріндегі діннің орны мен рөлінің артып отырғаны, сонымен қатар, діни санадағы өзгерістер де байқалады. Жаһандану үрдісінде ұлттардың татулығы мен бірлігін сақтауда діни үн қатысулар маңызды оқиғалар ретінде суреттеліп отыр. Діни сана қоғамдық сананың мәңгілік формасы ретінде қоғам мен адам өмірінде өзіндік қызметін атқарған және атқаруда. Ғылым мен технология жетістіктері дамыған XXI ғасырдың рационалдыққа негізделген мәдениеті мен қоғам өмірінде орныққан секулярлық ұстаным дінді адам мен қоғам өмірінен алыстата алмады. Өйткені, дін адамзатқа ортақ әмбебап құндылықтар жүйесі және адамзат өркениетінің тіршілік етуінің рухани тұғырына айналып отыр.
Дегенмен, әр елдің демографиялық, гео-саяси және гео-экономикалық жағдайын есепке алғанда, осыншама көп діндердің ұлттық тұтастыққа, Мемлекеттін бүтіндігіне, ұлтымыздың болашағына нұқсан тигізуі ықтимал ма, деген заңды сұрақ мазалайды. Діндер тарихын зерттеген мамандар діни сезімдердің адамдарды біріктіруде - қандастық, жерлестік, руластық, нәсілдестік қатарлы факторлардың бәрінен де күшті болғанын дәлелдеген. Демек, қоғамдық өмірде дұрыс діни сана мен сенімнің болуы, ұлтты ұйымдастыратын байланыстарды күшейтетін және әлеуметтік бейбітшілікті нығайтатын фактор болып отыр.
Мәселен, Ислам дінінде зорлық-зомбылық жоқ екенін (Бақара109) және адамдардың түрлі діндерге сену еркіндігін мойындаған бірегей дін болып саналады. Дініміз адам құықтарын таптауға, бейкүнә адамдарға жәбір көрсетуге, фитнә жасауға, бейбітшілікті бұзуға жол бермейді. Сонымен қатар, ислам діні мұсылмандардың өз имандарына берік болуын, адастырушы күштердің арбауына түспеуін, ізгі амал істеп, пайдалы ой және өнім өндіруін бұйырады.
Барлық халықтар үшін дін - жаулаудың тәсілі мен тәпсірі емес, жан сақтаудың тәсілі болғанын еске салудың зияны жоқ. Әр түрлі себептерге байланысты мемлекеттік немесе ұлттық тұтастық идеясы дағдарысқа ұшыраған шақта елдің қоғамдық және саяси өмірінің сахнасына бүкіл рухани идеяға ұйытқы болып дін шығады. Көп жағдайда сенімнің біртұтастығы тарихтың тайғақ кешулерінде халық тағдырына араша түсіп отырады. Алайда кейбір жағдайларда, мемлекет рөлі баяу да басыңқы болғанда өмірдің барлық саласында діннің бел алуы сайқымазақтық сипат алып қана қоймайды, сонымен бірге қауіп - қатер төндіретін де кездері бар. Мұның өзі жеке адамдар мен халыққа ғана қауіп төндіріп қоймайды, кейде тұтас адамзат үшін де қатерлі. Мәселен, мұндай жағдай жалаң дінді жамылғы еткен ауыздықсыз агрессия кезінде көрініс табуы мүмкін.
Конфессиялық қауіпсіздік деген кең мағынасында - мемлекеттік кепілдіктер мен халықтардың және ұлттардың рухани әлеуметін қорғаудың, сондай-ақ діни сенім еркіндігіне қауіп төндірушілік пен дінаралық келісімге бір мезгілде қарсы тұрушылық әрекеттерінің жүйесі.
Қазақстан тәуелсіздікке кол жеткізген шақта қиын-қыстау кезеңге тап болды. Коммунистік идеологияның құлдырауы нәтижесінде пайда болған идеологиялық кеңістікті діни идеялар толтырды. Белгілі діни қайта өрлеу кезінде елімізді түрлі жаңа конфессиялар жаулап, қоғамға өз әсерін тигізе бастады.
Қазіргі таңда елімізде 18 конфессия бар. Осындай көпконфессионалды Қазақстандағы, конфессияаралық келісім де баса назар аударарлық мәселе. Көптеген деноминациялардың бір территорияда бейбіт өмір сүруі үшін мұқият жасалған Елбасымыздың жасап отырған саясаты. Елбасымыздың бастамасымен өткізілген Әлемдік және дәстүрлі діндердің съездері қазақ елінің дінаралық сұхбаттастық пен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің Қазақстандық моделінің әлемдік қауымдастық тарапынан оң бағасын алуын қамтамасыз етті. Елбасымыздың саралы саясатының арқасында ел өмірінде діни төзімділік, дінаралық келісім және ұлтаралық татулық орныққан. Елімізде 18 конфессияға тиесілі 5000 жуық діни бірлестіктер қызмет атқаруда. Сүнниттік ислам және православиялық христиандық ел халқының басым көпшілігі ұстанады. Ислам діні Қазақстан халқының 20-дан аса ұлттары мен ұлыстарының діни бірегейлігінің факторы және мәдениетінің рухани негізі болып табылады.
Біздің елімізде айтарлықтай ірі конфессияаралық қақтығыстар орын алмаған, мұның өзі біздің басымдылығымыз. Бір нәрсені нақтылы түсініп алуға мәжбүрміз: Қазақстанның тәуелсіздігінің сақталуы, еліміздің аман, жеріміздің тыныш болуы халқымыздың мығым бірлігіне тікелей байланысты. Жас мемлекеттің керегесін керісіп, уығын қадасқан бүгінгі ұрпақ ұлттық бірлік пен татулықтың үлгісін көрсетуі керек. Ал, ұлттық бірліктің берік болуы діни бірлігімізге тәуелді. Халықсыз билік болмайды, ал дінсіз халық болмайды. Халықтың тұтастығы мен дін және мемлекеттің тұтастығы арасында тікелей тәуелді байланыс бар. Көптеген этникалық топтар мен діни сенімдерден құралған біздің қоғамымыздағы өтпелі кезеңдегі дін атаулының мемлекеттің ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігін қамсыздандырудағы рөлі, өндіруші күш болып табылатын халықты ұйымдастыру құдіреті, халықаралық қатынастардағы салмағы және еліміздің болашағы мен баяндылығына тікелей әсері өте анық көрініс берді. Біздің де қолға алып отырған, бұл ғылыми жұмысымыздың өзекті мәселелері осы болып табылады.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Діннің қоғамдағы орны ерте ғасырлардан бастап дінтанушы ғалымдардың ерекще көңіл аударған тақырыбы. Бұл салада отандық және шетелдік ғалымдар көптеген зерттеулер жүргізген. Ш.Ш. Уәлиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы еңбегінде шамандықтың қазақтардың өміріне тигізген ықпалын жан-жақты зерртеп жазады. Даладағы мұсылмандық жөнінде, Төңірі (Құдай) еңбектерінде де Шоқан қазақ қоғамындағы діннің жай-жапсары туралы айтып кеткен. Ғ.Қ. Есім діннің қоғамдағы орны, атқаратын қызметтері жайлы өзінің көптеген мақаларында тілге тиек етіп кетеді. Н.Ж. Бәйтенова мен Б.Қ. Бейсенов Қазақстандағы діни ахуалға ерекше көңіл аударады. Қазақстандағы діндер жайлы, олардың іс-әрекеті мен атқарып жатқан жұмыстары хақысында бірнеше мақала жариялаған. Қазақстандағы діндер атты кітаптарында Қазақстандағы әрбір дінге жеке-жеке тоқталып, олардың Қазақстанға келу тарихы, атқарып жатқан жұмыстары мен болашақтағы жоспарларына байланысты жан-жақты мағлұмат береді. Артемьев Дінтану кітабында діннің қоғам және саясатпен байланыстылығын қарастырып, бұл салалардың бір-біріне қаншалықты дәрежеде әсер етіп жатқандығын жазады. А. Альмухаметов Исламның әлеуметтік доктриналарын, Социалогия религии атты еңбегінде Құран мен сүннет негізінде жазып шыққан. Бұл кітапта Исламның экономикалық жүйесін жан-жақты зерттеген. Ал М. Бұлытай дін мен мәдениеттің ара қатынасын зерттеуімен ерекшеленеді. Р.Б. Абсаттаров, Д.В. Мен, И.А. Соловьевалардың діннің функциялары мен рөліне байланысты мақалаларын баспасөз бетіне жариялаған.
Шетелдік ғалымдардын діннің қоғамдағы ұлтаралық татулықты біріктірудегі орнын зерттеудегі ізденістері ұшан-теңіз. Дінге әлеуметтік тұрғыда зерттеулер жүргізіп, оның қоғамдағы орнын, рөлін мен функцияларын анықтаған. Бұл салада еңбек еткен Х. Спенсер (1820-1903), Д. Фрэзер (1854-1941), К. Маркс (1818-1883) және Э. Дюргеймдерді (1858-1917) атап өтсе болады. М. Вебер (1864-1920), И. Вах (1899-1955) және Г. Меншинг дін мен зайырлы қоғам арасындағы ықпалдасушылықты қызу зерттеген. Діннің әлеуметтік орнын зерттеуде ресей ғалымдар В.И. Гарадж мен В.И. Веремчук жазған Социология религии кітаптарының орны ерекше.
Ислам ойшылы Иьбн Халдунның Муқаддима еңбегінде діннің мемелекет істеріне ықпалы жазылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл ғылыми жұмысымның мақсаты - діннің қоғамдағы ұлттар мен ұлыстарда біріктірудегі орнын, функциясын және рөлін айқындап көрсету. Сондай-ақ, Қазақстан бейбітшілік пен конфессияаралық келісім және диалогтың мекені болып келе жатқандығын көрсете отырып, діннің Мемлекеттегі этнотутастық пен бірлікті сақтаудағы қызметін көрсету. Сонымен мен төмендегідей жоспар бойынша зерттеулер жүргіземін:
Бірінші параграфта адамзат тарихындағы діннің алған орнын анықтауды міндетіме алдым. Дін адамзат тарихымен бірге жасасып келе жатқан құбылыс. Адамзат тарихы үш өркениеттік типті бастан өткерді.
Дәстүрлі тип - өткен тарихи дәуірлерге тән тип. Оның көрінісін Ежелгі Үнді, Қытай, Египет, еуропалық христиандық өркениеттен және ХХ ғасырдағы бірқатар аймақтар мен мемлекеттерден кездестіруге болады. Бұл кезеңдер діннің гүлденіп тұрған кездері болатын.
Техногендік тип - батыс өркениетінің негізін салды. XVII-XVIII ғасырларда, яғни ағарту кезеңінде антикалық және христиандық мәдениеттердің синтезі жүрді. Діннің қоғамдағы ықпалы әлсіреді. Секуляризация процесі қарқын алды.
Посттехногендік тип - ХХІ ғасыр өркениеті боп саналады. Осы үақыттарда секуляризация тежеліп, тенденция сакрализацияға қарай күшейіп, дін көрнекті рөл атқару үшін белсенділік көрсете бастады.
Міне осы аталған жағдаяттарды жұмысымның бірінші бөлімінің, бірінші тарауында жан-жақты саралауды мақсат еттім.
Екінші тарауда - этникааралық татулық пен бейбітшілікті қалыптастырудағы діннің алатын орны мен ролі, бұл құбылыстардың адамзат тарихында қалай өрбігендігін жіті бақылап, зерттеу болып табылады.
Екінші бөлімнің бірінщі тарауында діни бірлестіктер және олардың қоғамдағы алатын орны мен қызметілігі анықтауды жоспарладым. Діннің функциясы мен рөлі ұғымдарының ажырата білу керек. Функция - діннің қоғамдағы әрекет ету тәсілі, ал рөлі - жиынтық нәтиже, яғни функциялардың орындалуының салдары боп табылады. Діннің бірнеше функциялары бар: дүниетанымдық, коммуникативтік, регулятивтік, интеграциялық-дезинтеграциялық және мәдениет тасымалдаушылық. Бұл функциялардың қызметтерін осы тарауда қарастырамын. Және де діннің рөлін, нақты-тарихи талдауға көмектесетін кейбір принциптерге тоқтала кетуді де мақсат еттім:
Діни фактор эконоимикаға, саясатқа, мәдениетке және т.б. қоғамдық салаларға әсер етеді (осы саладағы индивидтер, топтар, ұйымдар арқылы).
Діннің әсер ету көрсеткіші оның қоғамдағы орнына байланысты, ал орын әр кезде біреу ғана және нақты бола бермейді.
Екінші тарауда Қазақстандағы сан алуан діни көзқарастардың қоғамдағы орны мен маңыздылығын зерттеуді көздедім. Қазіргі Қазақстан үшін діни тұрақтылықты сақтау аса маңызды болып тұр.
Зерттеудің нысаны мен пәні. Диплом жұмысымның негізгі нысаны - Қазіргі жаһандану заманындағы этносаралық тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтап дамытудағы діннің маңызы. Диплом жұмысымның пәні - Дін этносаралық татулықпен бейбітшіліктің негізгі көпірі.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін. Диплом тақырыбы тарих, әлеуметтанулық-гуманитарлы ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, сілтеме және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 66 бет.
1. ҚОҒАМНЫҢ ДАМУ БАРЫСЫНДАҒЫ ДІННІҢ ОРНЫ
1.1 Адамзат тарихындағы - дін
Дін - Аллаһ адам баласын жаратқаннан бастап, оның бүкіл тарихында онымен бірге жасап келеді. Сондықтан адам баласы дінсіз өмір сүрмеген және сүрмейді де. Адам дінге мұқтаж. Қоғам қанша қарыштап дамыса да, дінге деген мұқтаждық сол қалпында қалады.
Діннің қоғамдағы рөлін айқындамастан бұрын, осы тарауымда жалпы адамзат тарихында орын алған діндердің тарихына тоқталып кетуді жөн санадым.
Ең ежелгі діни наным-сенімдер туралы мәлімет өте аз. Археологиялық зерттеулерден мәлім болған нәрсе ежелгі адамдарда да наным-сенімдердің алғашқы түрлері болған. Бұған дәлел ежелгі адамдар мекендеген үңгірлерден табылған археологиялық жәдігерлер, тасқа қашалған суреттер, қорымдар. Олар адамдарды жерлегенде онымен қоса қару-жарағын, ер-тұрмандарын, тіпті әйелі мен қызметшілерін де қоса жерлеген. Бұл олардың арғы өмірге деген сенімдерінен туындаған рәсімдер. Бірақ бұл археологиялық деректердің өзі ежелгі адамдардың діндерін толық қамтуға жеткіліксіз.
Ежелгі діндерді зерттеудің тағы бір нысаны - қазіргі кездегі алғашқы адамдардың тұрмыс-салтын сақтап қалған тайпаларды зерттеу боп табылады. Мысалы, тотемизмді австралиялық аборигендерді зерттеудің нәтижесінде тауып, анықтаған. Ал шаманизмді Сібір, Солтүстік Америка, Африка халықтарының тұрмыс-тіршілігін зерттеу арқылы анықтаған.
Қанша дегенмен ежелгі наным-сенімдер мен қазіргі артта қалған қауымдардың наным-сенімдерінде айырмашылық бар. Өйткені уақыт өте келе алғашқы наным-сенімдер талай өзгеріске түсті. Тек олардың тұрмыс-тіршілігінің ұқсастығы сәл де болса алғашқы наным-сенімдер туралы шамамен тұжырымдама жасауға мүмкіндік береді [1,113 б.].
Тотемизм адам тегінің жануардан немесе өсімдіктен шыққандығына негізделген сенім. Тотем болып табылатын жануар немесе өсімдік қасиетті деп саналады, тіпті оның суреті де. Тотеммен байланысты көптеген табулар (тиымдар), рәсімдер, аңыздар қалыптасқан. Мысалы, кейде тотем болып табылатын жануарларды аулауға тиым салынған, кейде рұқсат етілген. Ондай жануарларды аулауға шығар алдында арнайы рәсімдер жасайтын болған. Ол жануардың етін жеудің өзі қасиетті рәсім болып саналған.
Тотемдік аңыздарда адамдардың шығу тегі туралы айтылды. Тотемдік аңыздағы ата-баба сол тайпаның шығу тегі саналуымен қатар, белгілі бір өнер түрлерінің, күнделікті тұрмыста қолданатын құрал-саймандарды ойлап тапқандығы айтылады, яғни өнер түрін немесе құрал-сайманды адамдарға алғаш үйретуші ретінде бейнеленеді [2,65 б.].
Эволюционер ғалымдардың пікірінше тотемизм одан кейін пайда болған діндерде де көрініс табады. Мысалы, көптеген ежелгі өркениетті елдердің құдайларында адами және хайуани сипаттары болған. Бәрімізге белгілі Ежелгі Египет құдайлары зооморфты болған. Оларда басы құстікіндей немесе қарсақтікіндей құдайлары және қолтырауын, сусиыр, құрбақа, жылан бейнесіндегі құдайлары болған. Ежелгі Грециядағы кейбір құдайларда да зооморфты қасиет болған, мысалы, Афинаны жылан және жапалақ бейнесінде сипаттаған. Зевстің әйелі Гера Аргоста өңірінде сиыр бейнесінде дәріптеліп және оған сиырды құрбандыққа шалған. Бірақ дегенмен ежелгі құдайлардың жануарлық сипатын тікелей тотемизмнің әсері деп нақты айта алмаймыз. Бұл тек болуы мүмкін болжам ғана. Себебі тотемизм ежелгі заманда таралған әмбебап дін бола алмағандықтан, египеттіктер мен гректердің арғы ата-бабалары осы дінді ұстанды деп толыққанды айта алмаймыз [3,53 б.].
Алғашқы қауым адамдарының өмір тіршілігінде тотемизмен қатар магия (грек. magica - сиқыр) да ерекше орын алды. Магияның негізінде белгілі бір іс-әрекетерді жасау арқылы құпия күштердің көмегімен адамдардың өміріне, заттарға және басқа да нәрселерге әсер ете алу жатыр. Магияға бірінші болып ерекше көңіл аударған ағылшынның антрополог және этнограф ғалымы Д. Фрэзер (1854 -- 1941) болды. Ол магияны адамдардың ойлау қабілетінен туындаған алғашқы ғылым ретінде бағалады. Сондықтан да магияға дін ретінде қарамады.
Бірақ Д. Фрэзердің көзқарасы басқа да антрополог және этнограф ғалымдардың тарапынан сыни көз қарасқа ұшырады. Бұл тақырыпта Б. Малиновский ауқымды зерттеу жұмыстарын жүргізіп, "Магия, ғылым және дін" атты еңбегінде ғылыми түрде жан-жақты айшықтап жазады. Б. Малиновский зерттеу жұмыстарының нәтижесінде магияны басқа діндер сияқты белгілі бір жүйелі рәсімдерден тұратын дін деген ғылыми шындық болған тұжырымға келеді. Магиялық рәсімдер кезінде адам арнайы жүйеленген іс-әрекеттердің тізбегін орындайды. Бұл рәсімдер белгілі бір нәтижелерге жетуге бағытталады. Іс-әрекеттің нәтижесі айла-тәсілмен немесе басқа да әрекетермен байланысты емес. Ол магияның астында жасырылған сырлармен байланысты. Магияның әсері жайлы А. Дюманың "Королева Марго" романында жақсы суреттеледі. Романдағы кейіпкер қыз өзін жақсы көрмейтін жігіттің көңілін аударып беру үшін дуакешті шақыртады. Дуакеш балауыздан жігіттің мүсінін жасап, оның жүрегіне "Амур оғын" бейнелейтін инені сұғып, арнайы дұғаларды оқиды. Дуакеш өзінің іс-әрекетінің жігіттің жүрегінде тапсырыс берген қызға деген махаббат алауының лаулайтынына әсер ететіндігіне сенеді. Осы айтқандарымыз махаббат магиясына мысал бола алады.
Бағытталған іс-әрекетіне қарай магияның әр түрі бар. Мысалы, аңшылыққа, соғысқа, кәсіпке, зиян келтіруге, емдеуге немесе т.б. Адамдар аңға шығар алдын аңның мүсінін жасап алып, оны найзаларымен ататын. Егер лақтырған найзалары тисе, аңшылық сәтті болады деп сенген. Сосын аңның мүсінін айналып жүріп билеп, түрлі дұғаларды айтатын болған.
Магия адамдардың өмірінің барлық салаларына енген. Бірақ Б. Малиновский айтуынша, магиялық рәсімдер тек қатерлі де, қауіпті болған жағдайларда ғана орындалатын. Мысалы, балық аулау кәсібінде акула немесе сол сияқты қауіпті балықтарды аулайтын кездерде жасалынған. Ал майда балықтарды аулау кезінде магия жасау рәсімдерін артық санаған. Қайық немесе кеме жасағанда магия рәсімдерін орындайтын, ал үй салғанда бұлай етуді қажет етпейтін. Осы және басқа да фактілердің нәтижесінде Б. Малиновский адамдардың магиялық рәсімдерді тек өздерінің шамалары келмейтін жағдайларда ғана қолданған деген тұжырым жасайды. Мне сондықтан да адамдар шарасыз кездерінде құпия күштерге жүгінген [4,126 б.].
Ресейлік этнограф-ғалым Л. Штернберг былай дейді: Бұл сенімді ұстанатын жабайы адамдардың тұрмысының кез-келген саласында фетиштер көптеп кездеседі. Мысалы, оларды кез-келген жолдың бойынан, әр есікке іліпқойған заттардан байқауға болады. Адамдар мойнына тұмар тағып алып, ол оны жаманшылықтан, ауру-сырқаудан сақтайды деп сенеді. Ал тұмарына құрметсіздік танытса, одан бір жаманшылық келеді деп қауіптенеді. Ұры-қарыдан немесе жауларынан сақтайды деп те неше түрлі заттарды үйлеріне іліп қояды. Фетишизмнің тағы бір кеңінен таралған түрі - пұтқа табынушылық. Пұт - адам немесе жануар кейпіндегі материалдық зат. Адамдар оған ерекше қасиеттілік дарыған деп сенеді және табынады [5,63 б.].
Шаманизм - ежелден келе жатқан және қазіргі таңда да жалғасын тауып жатқан діни сенімнің бір түрі. Шаман - адамдар мен рухтар арасындағы, осы әлем мен рухтар әлемін байланыстырушы адам. Шаманизм бойынша әлем бірнеше бөліктен тұрады: жоғарғы, төменгі және адамдар мекендейтін осы әлем болып. Жоғарғы және төменгі әлем өлген адамдардың рухтары мен құдайлар мекені боп саналады. Әлемдер арасында қатынас жүргізудің белгілі жолдары бар және сол жолдармен шамандар ғана қатынас жасай біледі. Әр әлемнің өзінің қиындықтары бар. Әлемдер арасында ауыса отырып шамандар өлген адамның жанын қайтаруға, ауру әкелген рухты қуу арқылы науқасты емдеуге қабілетті. Өйткені әрбір оқиға рухтардың араласуы салдарынан болады. Сондықтан шаман олармен байланысқа түсіп немесе оларға әсер ете білу қабілетіне ие айрықша тұлға саналады. Адамдар шарасыз халге түскен жағдайлардың бәрінде олардың көмектеріне жүгінген.
Шаманизмді зерттеудің алғашқы кезеңдерінде зерттеушілер шаман болған адамдарды сәл психикалық ауытқулары бар немесе ауру адамдардан болған деп есептеген. Бірақ қазіргі кездегі зерттеушілер мұнымен келіспейді. Өйткені тынғылықты зертеулердің нәтижесінде анық болғандай, шамандар сау адамдардан, тіпті олар сол тайпадағы адамдармен салыстырмалы түрде интелектуалды жоғары болған. Шамандар тайпадағы басқа адамдар білмеген нәрселерді білген. Олар жалпы әлемнің және жануарлар мен өсімдіктер әлемінің құрылысын білген. Дәрілік қасиеті бар өсімдіктермен адамдарды емдеген. Румындық дінтанушы ғалым М. Элиаденің пікірінше, шамандарда басқа тайпаластарында болмаған білім қоры болған, осы себепті оларды адамзат тарихындағы алғашқы интелектуалды адамдар деп санаған.[6,52 б.].
Күш жинау үшін шаман көп уақытын жалғыз қалып рухтармен байланыста өткізген. Әр шаманның көмекші рухтары болады. Сол рухтардың көмегімен шамандар басқа әлемдерге сапар шегіп, басқа да жақсылық немесе зиян әкелуші рухтармен қатынасқа түседі. Сондықтан шамандар әрдайым көмекші рухтарының жағдайларын жасап, тамақтандырып отырған.
Шаман басқа әлемдерді аралайтын кезде адамды трансқа кіргізетін өсімдіктерді пайдаланып ерекше психикалық күй кешеді. Осы ерекше хал кезінде денесі орнында қалып, жаны кеудесінен шығып, көмекші рухымен бірге басқа әлемдерге сапар шегіп, басқа да рухтармен байланысқа түседі. Көбіне трансқа түсу үшін шаманға тайпаластары арнайы рәсімдерді жасау арқылы көмектеседі. Шаман транс жағдайында бола тұра осы өмірдегі тайпаластарына қай әлемде не істеп жүргенін айта білген.
Шамандар рухтарға бағынып қана қоймаған, сонымен қатар кейбір рухтарға үстемдік жүргізген, тіпті кейбіреулерін алдапта кететін болған, арине бұл іс-әрекеттерді көмекші рухтардың арқасында жүзеге асырған.
Шамандардың негізгі міндеттері:
- ол құдайлардан және рухтардан адамдар мен жан-жануарларға амандық-есендік пен денсаулық, мол өнім, табысты кәсіп және жайлы ауа райын жіберуді сұрап, тіледі;
- әлдебір бақытсыздық, қайғы-қасырет бола қалғанда, рухтарды жәрдемдесуге шақырады;
- руластары тірі болғанда, оларды қорғап-сақтап жүрді, ал олар өлген соң, олардың жандарын о дүниелік өмірге жеткізіп салатын болды;
- оның міндеті аурудың себебін анықтау және науқас адамдарды емдеп-жазу болды;
- ол рухтардан адамды болашақта не күтіп тұрғанын, жоғалып кеткен адамдардың, малдардың, заттардың қайда екенін сұрап біле алады (көп жағдайларда шамандар көріпкел болатын).
Жалпы, табиғаттан тыс күштердің араласуы мүмкін жағдайлардың бәрі де шаманның құзырындағы істерге жататын [7,113 б.].
Анимизм (лат. anima, animus - жан, рух) - жан және рухқа сену, яғни рухқақұлдық. Э.Б.Тайлор бұл терминді ертедегі дәуірде пайда болған және, оның пікірінше, кез келген діннің негізі болған діни наным-сенімдерді суреттеу үшін дәл осы мағынасында қолданған.
Анимизм - адамның, жан-жануарлардың, өсімдіктер мен материалдық заттардың соларға ғажайып ұқсас, көшірмесі сияқты басқа бір бейнесі немесе сыңары болатынына сену болып табылады [7,99 б.].
Анимизм - алғашқы қауымдық құрылыста пайда болған құбылыс. Мұнда дуализм мен антропоморфизм негізге алынған. Әлем бұ дүние және о дүние болып бөлінеді. О дүниеде рухтар мекен етеді. Бастапқыда бұл рухтар осы дүниедегі қасиеттердің бәріне ие болып келген. Бертін келе рух, жан дегендер материалдық емес денелер деген ұғым орныққан [8,11 б.].
Шумер-Аккад мемлекетіндегі дін. Көне шумерлер б.д.д. VIмыңжылдықтың соңын ала Тигр мен Ефрат өзендерінің аңғарларына қоныстанып (қазіргі Ирак территориясы), тұңғыш қала-мемелекет орнатты. Б.д.д. ІІ мыңжылдыққа қарай шумер өркениеті құлдырады. Бірақ шумерлердің діни-нанымдары аккадтықтарға - вавилондықтар мен ассириялықтарға мұра болып қалды. Көне шумерлердің құдайлары барлық қала-мемлекеттер үшін ортақ болғанымен, олардың әрқайсысының ерекше табынатын құдайлары болды. Мәселен, Ниппурда Энлиль құдайы ауа әміршісі және құдайлар патшасы деп дәріптелсе, Эруду қаласында даналық және әлемдік Мұхит құдайы Энка, Урук қаласында аспан құдайы Ан, Наннада соғыс құдайы Инан-на әспеттелді. Шумер мифологиясында бала көтерген әйел түрінде кескінделетін Ұлы Ана кейпіндегі Жер ерекше құрметтелді.
Бірінші құдай аспан жаратушысы Ан деп танылғанымен, жерді және жер бетіндегінің бәрін жаратуды аяқтаған, адамдардың тағдырының, табиғат байлығының, өмір қуатының иесі, ең үлкен құдай ауа әміршісі Энлиль деп марапатталды. Шумер мифологиясында Энлиль мен оның әйелі Нинлиль құдайдан Ай құдайы Нанна, соғыс құдайлары Нинурта мен Нингирсу, От құдайы Нуску, тамұқ құдайы Нергал, тағдыр құдайы Намтар туды деп саналады.
Аккадтықтар осы шумер құдайларына сыйынған. Бірақ оларға басқа есімдер берген. Мәселен, Уту енді Шамаш деп аталса, Инанна құдай Иштар деп аталған. Вавилондықтардың бас құдайы, вавилон қаласының жебеушісі Мардук болса, ассириялықтар Ашшур қаласының жебеушісі - Ашшур құдайды дәріптеген. Осылардың ішінде алғашқы адамдарды жасаушы, аспанда және жер астында билік құрушы құдайлардың әмірі жүретін шекараны белгілеуші Мардук өзгесінен жоғары қойылып, әлемнің әміршісі саналған. Осымен бірге шумерлердің тұсындағы құдіреттер әлемінің сатылық тәртібі сақталып қалды. Ан, Энлиль және Энки құдайлары бұрынғысынша жетекші орындарда болды. Осыларға әлем тағдырына араласып отыратын он екі ұлы құдай тіркесіп келеді. Барлық құдіреттер пантеоны аспан және жер құдайлары болып екіге бөлінеді.
Аккадтықтардың басты мифтік мұрасы - Гильгамеш туралы миф. Кейіннен эпос түрінде өңделген бұл мұрадан аккадтықтардың ел билеушілері, достық, өмір мен өлім туралы әлеуметтік-дүниетанымдық түсініктерін оқимыз.Шумерлерде болашақ дінбасыларын даярлайтын арнайы жабық мектептер болды. Оған текті тұқымдардан шыққан адамдар ғана алынды. Мектепті бітіргендер дінбасы атақтарына ие болатын еді. Шумер-аккад діні бойынша күн сайын екі мәрте - таңертен және кешкілік құдайларға құрбандық жасау тәртібі болды. Соғыстан түскен олжаның ең тәуірі, астықтың ең сапалысы мен еркек малдың ең күйлісі құдайларға сыйлыққа арналды. Храмдарда осыларға байланысты қосалқы жұмыстарды орындаушы, құрбандық ыдыстарын әзірлеуші төменгі шендегі қызметшілер даярланды. Шумерліктер өлген адамдарымен жылап қоштасқан соң, мүрдені өртеп жіберетін болған.
Дін ілімі жер аспан құрылымын толық қайталайды деп үйретті. Осыдан шумер, аккад, вавилон сенімдерінде астрология, жұлдыз жорамалы сияқтыларға ерекше мән берілді. Бұлармен дінбасылары шұғылданды.Аспан денелерін бақылау үшін арнайы мұнаралар - зиккураттар салынды. Дін басшылары (абыздар) аспанды бақылап, сәтті, сәтсіз күндерді айқындап, мерекелер күнтізбесін жасап отырды. Жыл басы да осы тәсілмен анықталды. Түрлі құрбандық, құлшылық жолдарымен, қасиет дарыды деген мүліктерді құрбандық етіп, отқа тастау немесе қасиетті Тигр және Ефрат өзендері суымен жуып тазарту арқылы тылсым күштерді аластау дәстүрі кең тарады. Вавилон мемлекетін парсылар жаулап алған соң біртіндеп Заратуштра діні таралып, Мардук және Иштар құдайларының орнына Ахура-Маздаға бас ию тәртібі орнықты [8,25 б.].
Ежелгі Грекия діні. Ежелгі Грекия діні - әртүрлі діни наным-сенімдердің біртұтас эволюциялық тізбекке байланысқан кең жиынтығы. Өйткені бұрынғы замандардағы гректер б.з.д. IV-III мыңжылдықтар шегінде біртұтас конгломерат (лат. conglomerates - әртекті механикалық қосылыстардың жинастырылған жиынтығы) құрған және ІІ мыңжылдықта Балқанның оңтүстігі мен Эгей теңізі аралдарына қоныс аударған ертедегі үндіеуропалық тармақтардың бірі болған-ды. Әрине, осы барлық ежелгі тайпалырдың өздернінің, қарабайыр болса да, наным-сенімдері мен салт-дәстүрлері болды.
Ертедегі гректердің діни түсініктері даму барысында үш кезеңнен өткен:
- Элладаға басып кіргенге дейінгі;
- криттік-микендік;
- классикалық немесе гомерлік;
Ертедегі гректер дүниені жаны бар, қасиетті заттар мен құбылыстарға айналған, тұтастай бір пері сияқты тіршілік иелері қаптаған нәрсе деп қабылдаған. Алайда сол кездің өзінде-ақ перілік күштер жеке-жеке бейнелерге ие болған. Бұлар үңгірлерде, тауларда, бұлақ көздерінде, ағаштарда өмір сүретін әртүрлі тіршілік иелері болатын.
Сондықтан да кейіннен біз Гомердің Илиадасы мен Одиссейінде, Гесиодтың Теогониясында көптеген құдайлар, бастапқыда перілер мен сатирлер болып көрсетілетін.
Грек діндері адамның тән сұлулығын уағыздады. Бұл белгілі мерзімде өткізіліп отыратын бейбіт сайыстарынан көрініс тапты. Тәні сау, күшті адамдарды көріп, құдайлар разы болып отырады деп санады. Біртіндеп бұл сайыстар Олимп ойындарына ауысты. Барлық құдайларға арналған осы ойын кезінде соғыс қимылдары тоқтатылатын болды. Олимп ойындарының өткізілуімен байланысты жыл есебі жүргізілетін болды (жыл есебі б.д.д. 776 жылдан басталды) [9,49 б.].
Көне Римдегі дін. Көне Рим мәдениетіне көне Греция мен этрускілер дінінің орасан зор ықпалы болды. Римдіктер өз құдайлары мен ғұрыптарын этрускілерден қабылдады. Этрускілерде бірінші орында аспан құдайы Тин тұрды, одан кейінгі орындарда патшалық әмір құдайы Уни (римдіктерде - Юнона), қолөнер кәсіпшілігі құдайы Менерва (римдіктерде - Минерва) болды. Бұлар құдайлардың ерекше қадірлі үштігін құрады. Туран әйел құдайы табиғатты, Аллу табындағы малдарды қорғаушы саналды.
Этрускілерде жер асты құдайы Веханс аталса, римдіктер оны Вулкан деп атады. Теңіз құдайы Нефунс - Нептун, соғыс құдайы Марис - Марс болып өзгеріп енді. Этрускілер мифологиясында әлем үш қабатты: бірінші, төменгі қабат - тамұқ, ортаңғы қабат - жер, жоғарғы қабаты - аспан. Осы үшеуіндегі құбылыстар бір-бірімен байланысты, қатар жүріп отырады.
Жаңа дәуірдің ІІ-ІІІ ғасырларында-ақ Рим императорлары синкреттік культті енгізе бастады. Рим діні жалған сипат алуға көшті. Көне римдіктер IV ғасырдың аяғында христиан-император Ұлы Феодосийдің вердиктімен ескі құдайларға табынудан бас тартты [10,49 б.].
Көне Египет діні. Египетте дін бүкіл мәдениеттің біртұтас негізі болды және сәулет, бейнелеу өнерлерінің, әдебиеттің қайталанбас туындыларын жасады. Бізге бұл үлгілер тұтас күйінде жеткен жоқ. Түпнұсқалардан қолда бары б.д.д 2600-2300 жылдардағы Көне патшалық дәуірінің Пирамидалар мәтіні мен б.д.д. XXI-XVIII ғасырлар шамасындағы Орта патшалық дәуірінің Саркофагтар мәтіндері сияқты жекелеген жазулар. Жаңа патшалық дәуірі Өлілер кітабы, О дүниеде не бар туралы кітап деген, тағы басқа бірқатар діни шығармалардан көрініс табады.
Көне Египеттегі құдайлар пантеоны Жоғарғы және Төменгі Египет патшалықтарының құрылуы барысында қалыптасып, Көне Египетте ертерек дәуірлерде Жер-Ана және оның күйеуі, Ніл өзенінің иесі Хапиді культі басым болды. Олар баршаға тіршілік сыйлаушы деп танылды. Одан бертініректе жер құдайлары Геб пен Акер, олармен қатар Аспанды мадақтайтын ана құдіреті кейпіндегі Нут құдайынасиыну орныққан уақыттың өзінде Жер-Ана мен Хапи культінің мерейі жоғары болды. Египеттіктердің көнедегі тотемдік нанымдары құдайлар мен рәміздерге енгізілген хайуанаттар культінен көрініс береді.
Египеттегі Орта және Жаңа патшалық дәуірлерінде атақты Фива қаласынан шыққан перғауындар биледі. Ра - Күн құдайы Амонмен теңдестірілді. Сөйтіп, бұл екеуі біріктіріліп, Амон-Ра Қүн құдйы пайда болды.
Көне Египеттегі мифтері әлемнің жаратылуын әртүрлі түсіндіреді. Бір қағида бойынша ең мәтебелі Күн құдайы Хаостан пайда болды делінсе, екінші бірінде алдымен су болып, одан керемет лотос гүлі көтеріліп шығып, осы гүлден Ра пайда болады да, осыған дейін қараңғылық қапасында жатқан жарық жерге шығады.
Көне Египет діні бойынша перғауын жердегі құдай саналды, мемлекеттік және дін басқару соның қолына топтастырылды. Күн құдайы - Раның мұрагері және оның жер бетіндегі бейнесінің өзі болып құрметтелді. Бертініректе перғауын әкім ретінде Осириспен шеңдестіріліп, жерді қастерлеу рәсімдерін тегіс басқарушы, жер қазынасының бас сақшысы дәрежесінде орнықты. Көне Египет дінінің мемлекеттік сипаты шет аймақтардағы барлық құдайлар культін бір пантеонға біріктіру қажеттігін талап етті. Осындай орталықтандыру барысында Египетті басқару мен ондағы діннің тұтастығының кепілі ретінде перғауынды тірі құдай дағуасына көтеру заңды құбылыс болатын.
Көне Египетте дін басшылары нақты бір құдайға құлшылық ету принципімен бөлінді. Олардың басында жоғарғы дінбасы - абыз тұрды. Құдай сөзін оқитын немесе храм шежіресін жүргізуші діндарлардың артықшылықтары басым болды. Дегенмен, саясатқа белсенді араласып отыратын Амон-Ра құдайының діндарлары басты орынға ие болды. Құдайға құлшылық рәсімдерін үйде атқаруға да рұқсат етілді. Құдайлардың шағын мүсіндеріне құрбандық жасалып, солардың алдында дұға оқылды [8,35 б.].
Буддизм діні. Буддизм атауы осы ілімнің негізін салушы Будда есімімен байланысты. Будда санскрит сөзі будх (ояну, көзі ашылу) ұйқыдағы сананың оянып, сергек санаға өтуін білдіреді. Бір сөзбен айтқанда будда кез-келген белсенді сананың иесі, ал ақыл-ойдың белсенді күйінің не екенін Будда ілімі түсіндіреді. Бұл ілімді б.д.д. VI ғасырда Үндістан жерінде тарихи қайраткер Сиддхартха Гаутама таратты. Сиддхартха Гаутама шакя руынан болғандықтан оны Шакямуни деп те атаған. 29 жасында Сиддхарта бар байлықтан, патшалықтан, жан-ұясынан бас тартып, адамзатты азап жолынан құтқарудың жолын іздеп шығады. 6 жыл әртүрлі даналармен, діндарлармен әңгімелесіп, тақуалық өмір кешкенде өзін ойландырған сұрақтарға жауап таппайды. Бірде киелі саналатын Бодхи ағашының түбінде ойға шомып отырған Сиддхартаға кенеттен шындық ашылады. Бұл шындық буддизмнің төрт ұлы ақиқаттарына айналады.
Бірінші ақиқат - адам өмірі азап шегуден, қайғы-қасіреттен тұрады.
Екінші ақиқат - азап шегудің себептері адамдардың тілегі мен құмарлығына байланысты болады.
Үшінші ақиқат - азаптан құтылудың жолдары, адамдардың өздерінің тілек, құмарлық ұмтылыстарына тежеу салу.
Төртінші ақиқат - азаптан толық құтқарылу, Будда көрсеткен жолға түсу. Оның өзі игілікті сегіз жолдан тұрады: 1. Дұрыс жол - төрт ақиқатты дұрыс түсіну. 2. Дұрыс шешім - төрт ақиқатқа өз өмірін өзгертуге бағытталған ерік-жігер. 3. Дұрыс сөз - өтірік айтпау, біреуді босқа жамандамау, балағат сөз айтпау. 4. Дұрыс іс-әрекет - ешқандай тіршілік иесіне жамандық жасамау, ұрлық-қарлықтан қашық болу. 5. Дұрыс тұрмыс қалпы - адал еңбек етуді әдетке айналдыру. 6. Дұрыс күш жұмсау - құмарлықпен, жаман оймен күресу. 7. Дұрыс ой бағыты - бұл дүниенің жалған, алдамшы, уақытша екенін түсіну. 8. Дұрыс жинақтала білу - өз денеңді сезінуден, ойлаудан, түйсінуден арылу [8,23 б.].
Буддизм жалпы сенушілерге арналған бес, дін басыларына арналған он моральдық заң белгілейді.
Жалпы сенушілер мына міндеттерді орындаулары керек:
- Ешбір тірі жанды өлтірмеу;
- Ешқашан ұрлық жасамау;
- Зинақорлық жасамау;
- Өтірік айтпау;
- Басты айналдыратын сусындар ішпеу;
Дін басыларына осыған қоса тағы бес парыз (міндет) жүктеледі:
- Түстен кейін тамақ ішпеу;
- Көңіл көтеруге қатыспау;
- Иіс су жағып, әшекей тақпау;
- Биік және кең төсекте жатпау;
- Алтын, күміс жинамау.
Будда жолына түсуші азаптан құтқарылу үшін монахтық қауымға (сангхаға) кіруі керек. Олар пендешіліктің қамын тастап, қайыр-садақамен өмір сүруге көшеді. Олардың өмірі ұсақ-түйекке дейін реттелген. Монахтарға 253 түрлі қылықтарға тиым салынған. Соның ішіндегі ең негізгі талаптар жоғарыдағы айтылатын бесеуі.
Буддизмнің дүниетанымдық жүйесін дхарма (болмыс), карма (тағдыр заңы) сансара, (қайта туу) нирвана (азаптан құтқарылу), нидама (себеп-салдар), сангха (қауым) ұғымдары мен категориялары құрайды. Бұл діннің өзіндік ерекшелігі, белгілі бір бейнедегі құдай жоқ. Будда барлық құдайлардан жоғары тұрады. Ол құтқарылу мүмкіндігі бар жеке тылсым күш емес, тек қана адамдардың көзін ашып, оларға ақиқатты танудың, дұрыс жүрудің жолын көрсетеді.
Будда ілімі пайда болғанға дейінгі үнділердің діни санасы мүлде басқаша болатын. Олар үшін Брахман барлық тіршілік иесін жасаушы әлемдік рух, сондықтан барлық тірі жандар оған жетуге талпынады. Ол үшін материалдық өмірден бас тартып, тәннің тілегін жою керек. Тәнді жойып, мәңгілік жан жаңа денеге беріледі, бұл процесс жанның Әлемдік Жанмен қосылғанша қайталана береді. Жанның берілуі туралы ілімнен жазалау заңы туды. Индусты осы өмірде де, о дүниеде де жаза күтіп тұрды. Әрине индустар да өздерін рухани жетілдіру арқылы жоғары каста брахман бола алады, бірақ бұл да олардың келесі өмірдегі кармаларын анықтай алмады. Сондықтан индустардың өмірі сансыз құдайға құлшылықпен, қасиетті жердің бәріне бас июмен, қатал тәртіп, көптеген міндеттерді мойнына алумен өтті.
Осы жағдай да Буддизм ілімінің Үндістанда пайда болуына әлеметтік- рухани алғышарттар жасалғандығын көрсетеді. Кез-келген адамға өзінің қоғамдағы орнына тәуелсіз, және де күрделі діни рәсімдерді атқармай-ақ азаптан құтылуға мүмкіндік беретін ілімінің қолдау табары сөзсіз болды.
Буддизм бойынша барлық тіршілік иелері тең дәрежеде қарастырылады. Касталық жүйе (адамдарды төрт топқа бөлу) жоққа шығарылады. Адамның барлығы да тек тіршілік иесі, сондықтан адамдар басқа тіршілік иесіне зиянкестік жасауға құқығы жоқ.
Барлық діндерге тән буддизмде де материалдық дүние теріске шығарылады. Дүние болып жатқан құбылыстар дхармалардың (рухани бөлшектердің) шексіз қозғалысының нәтижесі. Қозғалыстағы дхармалардың тіркестері әр түрлі заттарды, жануарларды, адамдарды құрайды. Дхарма тіркестерінің үзілісі өлімге әкеледі. Алайда дхарма жоғалып кетпей жаңадан бірігіп, қайта туу басталады. Қайта туу карма (тағдыр) заңымен анықталады, яғни тірі жанның тағдыры оның тікелей өзіне ғана емес, оның жанының алдындағы іс-әрекетіне, ниетіне де байланысты. Мұнда шексіз қайта туу процесі сансара (өмірдің доңғалағы) деп аталады. Карма заңына тәуелділіктен, қателесушілік пен адасушылықтан арылған адам нирванаға (абсолютті тіршілікке) жетеді. Нирвананың төменгі күйінде адам қанағатсыздану мен азаптанудан құтылады. Жоғарғы күйде-махапаринирванада адам моральдық кірлеуден арылуын, буддалық ақыл-ойға ие болады.
Буддизм де өзге әлемдік діндер сияқты біртұтас емес. Дүние жүзінде бұл діннің тармақтары өте көп. Хинаяна немесе Тхеравада (оңтүстік буддизм) және Махаяна (солтүстік буддизм) негізгі бағыттары болып табылады.
Қазіргі Шри Ланкада 20 мыңнан астам монахтар өмір сүреді, орта есеппен алғанда әр храмға 3 монахтан, 1300 буддистке бір храмнан келеді. Жалпы елде 8000 буддалық храм мен монастырлар бар. Бұл храмдарды Шри Ланканың тарихи ескерткіштері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz