Балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға әуестену мен тәуелділікке шалдығу жағдайларына әкеп соқтыратын жағдайлар
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
Негізгі бөлім
1.Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың өзекті сұрақтары: жедел-іздестірушілік сипаттамасы, себептері, белгілері және олардың алдын алу.
1.1. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың жедел-іздестірушілік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың өзекті сұрақтары мен әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..14
1.3. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың есірткіліктің себептері мен белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Балалар мен жасөспірімдер арасында нашақорлықпен есірткіге тәуекел топтарын ерте анықтау ерекшеліктері және алдын алу мәселелері.
2.1қр мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлық пен есірткіге тәуелділікті анықтау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлық пен есірткіліктің алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары. [1]
Қазіргі таңда балалар мен жасөспірімдер арасында нашақорлық көптеген әуестік артып бара жатқанын байқап жүрміз. Оның салдарынан көптеген балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық ортаға деген көзқарасы, достарына деген қарым-қатынасы және денсаулығына көп зиян тигізіп, соның салдарынан балалар мен жасөспірімдер өлімі көбеюде. Нашақорлық - менің ойымша, бұл аурға кең жол ашумен қатар келер ұрпақтың денсаулығына, өміріне және болашағына деген тигізер зияны мол. Сол себепті Қазақстанда Жастар есірткіге қарсы атты акция ұйымдастыруы қажет және көптеген үгіт-насихаттау жарнамалар мен жарнамалық роликтер ұсынылуы керек деп ойлаймын. Осы жарнамалар болашақ жастар мен болашақ қоғамға деген үлкен жетістік болар еді деп есептеймін. Қоғамда жүргізіліп жатқан осы іс-әрекеттер тек қана балалар мен жасөспірімдер болашағы үшін болуы қажет. Қазақ жастарының білімін көтеруге және болашақта өз орнын таңдауға тікелей әсерін тигізетін қозғалыстар студенттер мен оқушылар арасында кеңінен таралуына өз септігімді тигізсем деймін. Қазіргі таңда көптеген оқу орындарында көптеген жастар ұйымы қызмет етуде өз үлестерін қосып жатыр. Яғни аталып өтетін көптеген мейрамдар мен кештерді ұйымдастыру осы жастар ұйымының негізгі міндеті болуы керек. Себебі, балалар мен жасөспірімдер арасында жарыстар өткізуге және білімділік, өнертанымдылық, ән-күй байқауын, тренинг сияқты іс-шараларды өткізуге жастар ұйымының атқарар рөлі өте маңызды. Балалар мен жасөспірімдерді білімге тарту мен қатар олардың өмір жолында жаңылыспауына және көптеген қиындықтарға ұшырамауына жәрдемдесуге дайынмын. Балалар мен жасөспірімдер арасында 1-желтоқсан Антиспид күніне отырыстар, іс-шаралар ұйымдастырылып соған байланысты осы СПИД-ке қарсы шаралар жүргізу мен қорғану мүмкіндігін жасауымыз керек.
Есірткілік заттар бүгінгі таңда әлемінің жазылмас дертіне айналып отырғаны ешкімнен жасырын емес, ең сорақысы балалар мен жасөспірімдер нашақорлықтың зиян екенін біле тұра, осы жолға салынуы болып отыр. Мәселен, Қазақстанда 2018 жылғы статистикасына сүйенер болсақ, нашақорлар жалпы саны 20 мыңға жеткен және оның көп бөлігі балалар мен жасөспірімдер болып отыр.
Есірткілік заттар - нашақорлықтың дамуына әкелетін әртүрлі табиғаттағы өсімдік немесе синтетикалық текті заттар тобы болып табылады. Бұл препараттардың негізгі тәуекелі мен зияндары адамдардың оларды қалай қолданатыны, психикаға және миға қабылдауға әсер етуінен, адамдар осындай құралдардың қажетіне әкеле алатын жағдайлардан туындайды. Балалар мен жасөспірімдердің психобелсенді заттарды пайдалануы қазіргі қоғамның маңызды мәселесі деп айтуыма болады. Ол елдің әрбір бесінші тұрғынына жанама немесе тікелей әсер етуі мүмкін деген деректер бар. Денсаулықтың нашарлауы, темекі шегудің таралуы, алкогольді ішімдіктер мен есірткілік заттарды пайдалану қиын деңгейге жеткенін байқадық және бұл үрдістердің одан әрі өсуі қайтымсыз салдарларға әкеп соғуы мүмкін. Нашақорлық - бұл жай ғана есірткі және онымен байланысты мәселелер емес, бұл балалар мен жасөспірімдердің менталитеті, яғни балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға деген құмарлығы деуге болады. Жалпы елімізде есірткілік заттарды қолданатын балалар мен жасөспірімдер туралы көптеген пікірлер бар: біреу тамақ ішеді және соңында толып кетеді, ал біреулер қарым-қатынаста өз-өзімен кетіп қалады дейді, өйткені ол тым қызғанышпен немесе өзімшілдікпен қарай бастайды, ал кейбіреулер құмар ойындарда, нашақорлар тобында ішеді, есірткі қолданады дейді. Жасөспірімдер нашақорлығы жүйелі түрде есірткіні қолдана бастаған балалар мен жасөспірімдердің жасы он жыл ішінде 15 жастан 21 жасқа дейін көбейген. Есірткілік заттар балалар мен жасөспірімдер арасында сәнге яғни, модаға айналған. Көбінесе балалар мен жасөспірімдердің есірткілік препараттар мен қоспаларды дәріханалардан оңай алуға мүмкіндіктері бар.
Қазақстанда есірткілік заттардың ахуалының өңірлік дамуын талдау балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлық ауруы, соның ішінде токсикомания емделуі өте қиын ауру болып келеді. Балалар мен жасөспірімдер есірткілік заттарға деген кайф яғни ләззат деген сөзді ауыздарынан тастамайынша, балалар мен жасөспірімдерді осы есірткілік заттарға деген кейбір мәселелерді шеше алмаймыз. Нашақорлық біздің қоғамымыздың маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, сондықтан да білім беру ортасында психобелсенді заттарды теріс пайдаланудың алдын алуды ұйымдастыруда батыл және белсенді іс-әрекеттердің аса қажеттілігін ұйымдастыруымыз қажет. Ұлттың байлығы мен өркендеуінің маңызды көрсеткіші өскелең ұрпақтың денсаулық жағдайы болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) қызметінің басым бағыттарының бірі балалар мен жасөспірімдерді салауатты өмір салты дағдыларына үйретуді мақсат етеді. Салауатты өмір салтының маңызды аспектілерінің бірі ос балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттардан және алкогольдық ішімдіктерден саналы түрде бас тартуы болып табылады. Бүгінгі таңда есірткілік заттар мен алкогольдық ішімдіктердің алдын алу ерекше маңызға ие мәселелердің бірі болып отыр. Сарапшыларының пікірінше, нашақорлық мәселесі драмалық сипатқа ие болған деседі. Бүкіл әлемде нашақорлыққа қарсы күреске жыл сайын ондаған миллиард долларға есептелетін елеулі қаражат бөлінеді екен, алайда дүние жүзіндегі нашақорлардың азаюуына көңіл толарлық емес. Есірткілік заттардың әр түрлі түрлерін қамтитын нашақорлықтың таралуының барлық көрінісі одан да қайғылы жағдай болып отырғаны белгілі. Ал ауыр тәуелділік туындайтын есірткіні заңсыз өндіру және тарату қоғамның келесі ұрпақтарының азып-тозуына әкелуіп соқтыруы мүмкін. Нашақорлық әрдайым популяцияларды, адамдар топтарын, жеке индивидумдарды таң қалдырады, оларға салауатты өмір салты мен денсаулық мәдениетінің төмен деңгейі болғаны жөн. Бұрынғы дәрігерлер кез келген ауруды емдеуден гөрі алдын алу оңай екендігі туралы үлкен ғұлама сөздерді айтқан болатын. Нашақорлықтың алдын алуда объективті ақпараттың болуы, дұрыс ұйымдастырылған бос уақыт, жас мүдделері мен қажеттіліктерін, сондай-ақ әртүрлі жасөспірімдер мен жасөспірімдер топтарының ерекшеліктерін ескере отырып, бос уақыттарын орынды пайдалануы қажет деп ойлаймын.
Балалар мен жасөспірімдер нашақорлығы - бұл ең алдымен, отбасы қасіреті, баланың өмірі мен денсаулығы деп айтуға болады. Жалпы айтқанда баланың нашақор болуы ол ең біріншіден ата-ананың тәрбиесі, екіншіден баланың қоғамдағы араласатын ортасы әсер етеді деп ойлаймын. Осы дипломдық жұмысымды балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлығының өзекті мәселелеріне арнағым келіп отыр.
0.1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдер арасындаға нашақорлықтың жедел іздестіру сипаттамасы.
Нашақорлық (наркомания) - грек тілінен nacre және manya - ессіздік, құтыру деген мағынаны білдіреді. Есірткілік заттарға деген тәуелділіктің нәтижесінде пайда болатын созылмалы ауру екененін білеміз. Үнемі есірткілік заттарды тұтынуға құштар адамдарды нашақорлық деп аталады. Есірткілік заттарды пайдалану психикалық және тәндік тәуелділікке, адам баласының үнемі азғындалуына дейін апарып, өмірі мен денсаулағының нашақорлануына әкеліп соқтырады. [2]
Қазір бүкіл әлем елдері нашақорлыққа қарсы күресті ашық деп жариялап отыр. Себебі нашақорлық адамзат баласына әкелетін зардабы өте үлкен, зияны өлшеусіз. Соңғы жылдары мемлекітіміз есірткіге қарсы заңнамасын барынша күшейткен болатын. Елімізде құқық қорғау органдары алдына есірткі бизнесі мен нашақорлыққа қарсы күрес аса маңызды міндет ретінде қабылдаған болатын. Жалпы нашақорлыққа яғни есірткілік заттарға қатысты қылмыстардың барлығы ауыр қылмыс түріне жатады. Жыл сайын мемлекетіміз есірткі қылмыстарының алдын алу, жолын кесу мақсаты үшін көптеген іс-шаралар жүргізуде.
Нашақорлықты жою мақсатында болашақта жақсы нәтижеге жету үшін Жұмыла көтерген жүк жеңіл деген халық даналағының сөздерін ұран етіп, Қазақстан халқы болып келесідей маңызды міндеттерді атқару керек:
1. Ең алдымен уәкілетті мемлекеттік органдармен нашақорлыққа қарсы қоғамдық қорғаныс қабілетін әлеуметтік бейімділікті қалыптастыруды жүзеге асыру қажет. Бұл үшін мемлекеттік әлеуметтік саясат, білім беру жүйесіндегі балалар мен жасөспірімдер арасындағы көлемді мәдени тәрбие жұмыстарын балалар мен жасөспірімдердің бос уақыттарын қоғамдық саяси жарыстар мен спорттық жұмыстарды ұйымдастыру арқылы жүзеге асыра отырып, осы салада негізгі бағыт беретін күш-жегерді арттыру үшін атқарушы билік органдары мен азаматтық қоғам саясаттарының жұмыстарын жетілдіру мен жандандыру, ең бастысы нашақорлыққа итеремелейтін басты себептері мен тәуелділікті анықтап және оларды қалпына келтіру жұмыстырын жасау қажет.
2. Нашақор балалар мен жасөспірімдердің өз денсаулығына деген көзқарасын өзгертуі керек, олардың санасына адам денсаулығы адам үшін ең басты құндылық болып табылатын туралы идеяны түсіндіріп жеткізу маңызды алғышарты болып табылатын салауатты өмір салтын жүргізуде барлық күш-жігерін ынталдыратын бағдарламаларды әзірлеу және енгізу қажет.
3. Есірткілік заттар жайлы кері мағынаны білдіретін ақпараттарды берумен қатар есірткілік заттарды пайдалануға тыйым салу мен бірге жауапкершілік болатынын ескертуіміз қажет.
4. Құқық қорғау органдары және есірткілік заттар мен есірткі айналымына қарсы іс-шараларға қатысатын басқа да мемлекеттік органдардың бас назарын балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға қол жетімділігін барынша болдырмауымыз қажет.
5. Уәкілетті мемлекеттік органдардың, сондай-ақ нашақорлықтың алдын-алуға және оны өңдеуге мамандырылған медициналық мекемелердің материалдық-техникалық жағдайларын күшейтуіміз қажет. [3]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Есiрткілік заттардың заңсыз айналымы мен терiс пайдаланылуына қарсы iс-қимыл шаралары туралы заңының 34 және 35- баптарында нашақорлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерді мәжбүрлеп емдеу жайында жазылған:
Есірткіден емделуден жалтаратын нашақорлықпен , уытқұмарлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерді мәжбүрлеп емдеу мәселелері, балаларды нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен ауру деп тану тәртібі және оның мамандырылған емеду профилактикалық мекемесіне емделуге жіберудің негіздері, мәжбүрлеп емдеуді тоқтатудың негізі мен тәртібі, нашақорлықпен уытқұмарлықпен ауыратындарды есепке алу және емдеуді жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі. Нашақорлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерге медициналық-санитарлық көмек көрсетуге нашақорлық аурудың алдын алуды, балалар мен жасөспірімдерді тексеруден өткізуді, ауытқуларға диагноз қоюды, нашақорлық аурудан зардап шегетін балаларды емдеуді, күтуді, медициналық оңалтуды қамитды және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жузеге асырылады. Нашақорлықпен ауыратын балаларға мемлекет медициналық-санитарлық көмек көрсетуге кепілдік береді және ол заңдылық, адамгершілік құқықтарын сақтау принциптері негізінде жүзеге асырылады. Әрекетке өабілетсіз деп танылған балалар мен жасөспірімдерге наркологиялық көмек олардың ата-аналарының асырап алушылардың немесе қамқоршылардың келісімі бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады. Өз еркімен емделуден жалтаратын нашақорлықпен ауырған балалар мен жасөспірімдер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен денсаулық сақтау жүйесінің мамандырылған емдеу және алдын алу мекемелерінде мәжбүрлеп емделуге тиіс. Есірткі стационарлық емдеу кезеңінде балалар мен жасөспірімдерге яғни науқастарға оқуға, еңбекке уақытша жарамсыздық парағы, ал емдеу аяқталғаннан кейін оның ата-анасының өтініше бойынша емдеу мақсаты көсретілген анықтама беріледі. Нашақорлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерге көмек көрсететін адамдар( наркологтар, адвокаттар, дәрігерлер, мұғалімдер және тағыда басқалар) қызметтеріне төленетін ақы мемлекет есебінен немесе қайырымдылық есебінен төленеді. [4]
Біздің Республикамыздың Қылмыстық Кодексінің халық денсаулығына және адамгершілікке қарсы қылмыстар тарауында кейбір баптарының санкцияларында, атап айтсам, Қылмыстық Кодекстің 296-303 баптарында тек бас бостандығынан айыру түрі ғана қолданылады.Тәркілеуді аталған баптарға қосымша жаза ретінде қолдану, есірткі бизнесінің экономикалық бастауының алдын-алуда ғана ретінде қолданылуын кеңейтеді деген ойдамын. Мемлекетіміздің жарқын болашағының кепілі, еліміздің ертеңі жасөспірімдер. XXI ғасыр жаңа технологиялардың ғасыры, жалпы айтқанда күн сайын шығатын технологияның саны көбейіп келеді. Балалар мен жасөспірімдердің өмірге деген қызығушылығын арттыруда және олардың тәрбиесіне, білімділігіне, ең бастысы денсаулығына көңіл аударуымыз қажет. Әсіресе, ересек адамдар балалар мен жасөспірімдерді есірткі заттарын тұтынуға көндіру елімізде елеулі мәселелердің бірі болып отыр. Ол Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 299-бабында көрсетілген:
299-бап. Есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестерді тұтынуға көндiру.
1. Есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестерді тұтынуға көндiру -
төрт мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір мың сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не төрт жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Мынадай:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) бірнеше рет жасалған дәл сол іс-әрекет -
үш жылдан сегiз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген:
1) көрiнеу кәмелетке толмаған адамға не екi немесе одан да көп адамға қатысты;
2) күш қолданып немесе оны қолдану қатерін төндіріп;
3) қылмыстық топ жасаған іс-әрекеттер -
жетi жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
4. Осы баптың бiрiншi, екiншi немесе үшiншi бөлiктерiнде көзделген іс-әрекеттер, егер олар абайсызда жәбiрленушiнiң өлiмiне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса, -
он бес жылдан жиырма жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға не өмiр бойына бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Жалпы осы балалар мен жасөспірімдер арасында нашақорлықты азайту үшін, ол үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 11-тарауындағы баптармен жаза тағайындалады. Мысалы Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 296-бабында көрсетілген қоғамдық орындарда есірткі, психотроптық заттар, сол тектестер мен прекурсорлардың медициналық емес тұтыну сексен айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұлсалуға ие, сол мөлшерде түзеу жұмыстарына ие сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға ие, жиырма тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланады. [5]
Жедел іздестірушілік сипаттамасы:
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың жедел-іздестіру сипаттамасы:
1) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықты және оған байланысты құқық бұзушылықтарға қарсы күресте әлеуметтік жағдайларды кеңейту, оның ішінде қоғамдық және басқа да ұйымдар мен азаматтарды есірткілік заттарға тыйым салу негізі арқылы жүзеге асыру;
2) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың және соның іщінде есірткілік заттарды пайдалануға байланысты құқық бұзушылықтардың кең етек алуының алдын алу шараларын қамтамасыз ету;
3) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттардың айналымын бақылау, олардың заңсыз айналымы мен шектен тыс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл шаралары саласындағы есірткі бизнесіне болдырмау үшін жедел-іздестіру шараларын күшейту;
4) Балалар мен жасөсрімдер арасындағы есірткілік заттардың айналымы саласындағы маңызды мәліметтер алуына мемлекеттік бақылау жасау;
5) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарды теріс пайдалануына қарсы іс-қимылды мемлекеттік негізде жүзеге асыру;
6) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттардың айналымы саласындағы жедел-іздестіру қызметін нығайту;
7) Мемлекеттік және басқа да органдардың қызметін ведомстволық қызметтерін жүзеге асыру;
8) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарын шектен тыс пайдалануды тыйым салуға бағытталған жұмысты ұйымдастыру мен жүргізу міндеттерін кешенді түрде жүзеге асыру;
9) Қазақстан Республикасы Ішкі Істер Органдары мен өзге де уәкілетті мемлекеттік органдарына немесе денсаулық сақтау органдарына жекелеген азаматтардың есірткілік заттарын заңсыз тұтынуын, не есірткілік заттарға масаң күйде деген ақпарат түскен жағдайда медициналық куәландыруға жатады. Есірткілік заттарын заңсыз тұтыну фактісі куәлардың айғақтары негізінде, сондай-ақ есірткілік заттарға куәлардың нәтижелері, сондай-ақ адам организмінде есірткілік заттарының бар-жоғына тестілеулер болған кезде ғана анықталады. Есірткілік заттарын заңсыз тұтыну салдарынан есірткіге масаю фактісін анықтау медициналық куәландыру жүргізу міндеті тек қана дәрігердің ғана құзыреті негізінде жүзеге асырылады, ал Нашақорлық диагнозын тек дәрігерлік консультациялық комиссия ғана белгілейді. Есірткілік заттарын заңсыз тұтынатын адамдарды анықтау мен есепке қою тәртібі денсаулық сақтау, ішкі істер мәселесін реттейтін уәкілетті органдардың Қазақстан Республикасының өзге де уәкілетті органдар нормативтің құқықтық актілермен айқындалады.
Нашақорлықпен күресте құқық қорғау органдарына және басқа да мемлекеттік органдарға маңызды орын берілуі қажет. Жалпы білім беретін мекемелерді бекітілген кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекторлар, мектеп орналасқан аумаққа қызмет көрсететін учаскелік инспекторлар, сондай-ақ аталған объектілерді жедел жасыруды жүзеге асыратын қылмыстық іздестірудің жедел уәкілдері жиі тексеріп тұруы қажет. Полиция қызметкерлері жүзеге асыратын ерекше функциялар мен міндеттердің арасында балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарын қолданудың алдын алу сияқты міндеттер көзделген, яғни бұл жағдайда ең басты міндет ол - есірткілік заттарды және есеңгірететін заттарды оқушылардың қолына түсуіне және қолдануына жол бермеу болып табылады. Балалар мен жасөспірімдер темекі шегу мен ішімдікті пайдаланғанда зияны жоқ деп ойлаған кезде, олар есірткіге деген өте үлкен ықтималдық пайда болады. Балалар мен жасөспірімдер өз мінез-құлқын құбылта отырып, есірткіні ойындағы қиялдарымен байланыстырады: "кез келген уақытта мен есірткілік заттарды тастай аламын, нашақор болмаймын" деп ойлайды. Әдетте, әлеуметтік жағдайы жоғары отбасынан шыққан балалар мен жасөспірімдер нашақорлар қатарын қосылады. Мұндай отбасылардағы әлеуметтік-психологиялық жағдайды тұрақты, отбасы саясаты, білім беру жағдайы және қаражаты жақсы деңгейде болады. Балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесіне теріс әсер ететін есірткілік заттарын тұтынуды, ата-аналар не заңды өкілдері тұрғылықты жері бойынша бақылауды жүзеге асыру қажет, жасөспірімдерді тәрбиелеуді ата-аналар барынша күшейту қажет. Есірткілік заттардың алдын алу жүйесінің өкілдерімен бірге Төтенше Жағдайлар Комитеті қызметкерлерімен балалар мен жасөспірімдердің тұрғылықты жері бойынша кенеттен тексеру кестесін жасауымыз қажет. Есірткілік заттардың заңсыз айналымының және пайдаланудың жолын кесу мақсатында жоспарлы әрі нақты жедел іс-шаралар жүргізіледуі қажет. Операциялар, рейдтер және тексерулер, олардың процесінде ұсақ-түйек жымқыру, оның негізінде дайындалатын сыра мен сусындарды ішу, алкоголь және құрамында спирт бар өнімдерді не есірткілік заттарды қоғамдық орындарда тұтыну, сондай-ақ ұсақ бұзақылық жасағаны не қоғамдық орындарда алкогольдік немесе есірткілік заттарға мас күйінде болғаны үшін балалар мен жасөспірімдерге әкімшілік жауапкершілікке тартылатынын ескертуіміз қажет. Балалар мен жасөспірімдер арасында маскүнемдіктің, нашақорлықтың алдын алу, спирттік ішімдіктерді пайдалануға жол беретін тұлғаларды анықтау мақсатында мәдени-ойын-сауық және жастардың жаппай демалатын орындарына тексеру жүргізілуі қажет. Тексеріс барысында базарлар, дискотекалар, барлар, жертөлелер, шатырлар және спирттік ішімдіктер сатылатын және есірткілік заттарының таралуы мүмкін өзге де мекемелер мен орындарды жиі тексеріп тұруымыз қажет.
Соңғы уақытта есірткілік заттарының жаңа түрлері пайда болды, олардың балалар мен жасөспірімдердің ортасында таралуы жоғары деңгейде өскен болатын. Сол себепті елімізде ауқымды жедел-профилактикалық іс-шаралар өткізілуі қажет деп ойлаймын. Бұл іс-шараларды өткізу барысында балалар мен жасөспірімдердің үнемі жүретін және отыратын орындары тексеру қажет, онда балалар мен жасөспірімдердің болу фактілерін және жасөспірімдерге темекі өнімдерін және құрамында спирті бар өнімдерді сату фактілерін анықтау және тіркеу мақсатында дискотекалар, кафе, баралар және басқа да көңіл көтеру орындары бойынша тексеру іс-шараларын ұйымдастырылуы қажет. Сауда кәсіпорындарының өкілдерімен балалар мен жасөспірімдерге спирттік ішімдіктер мен темекі өнімдерін сатуға жол бермеуге бағытталған түсіндіру және ескерту жұмыстарын жүргізуіміз қажет. Бұл ретте Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті Департаментінің инспекторлық құрамы қызметтерімен бірлесе отырып, қолайсыз отбасыларды, сондай-ақ өздерінің ата-ана міндеттерін тиісінше орындамайтын адамдарды анықтау үшін тұрғын үй-жайларды тексеруді жүзеге асыруымыз қажет. Мұндай фактілер анықталған жағдайда әкімшілік хаттамалар жасалады және әкімшілік жауапкершілікке тартылады, қылмыстық іс қозғалуы мүмкін. [6]
Ішкі Істер Органдары өз құзыреті шегінде:
1. Балалар мен жасөспірімдерге білім беру мекемелерінде есірткілік заттарды пайдаланған жағдайда олармен жеке профилактикалық жұмыс жүргізуі қажет.
2. Ішкі істер органдары мен бақылау жөніндегі органдары дереу хабардар етуі қажет:
- балалар мен жасөспірімдердің ата-аналарын және заңды өкілдерін және басқа да тұлғаларды анықтау туралы, заңсыз жолмен алынған есірткілік заттарды заңдастыруға және есірткілік заттарды қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы хабар келіп түскенде.
- есірткілік заттардың заңсыз айналымына байланысты білім беру ұйымдарының аумағында балалар мен жасөспірімдер туралы хабарлама келіп түскенде.
3. Білім беру мекемелерінің қызметкерлеріне байланысты есірткілік заттардың заңсыз айналымына байланысты құқық бұзушылықтардың алдын-алу және жолын кесу туралы іс-шаралар жүргізу қажет.
4. Білім беру мекемелерінің аумағын қорғауды қамтамасыз ету есірткілік заттарының емін-еркін кіруін және шығуын болдырмауымыз қажет.
5. Білім беру мекемелерінің ережелері мен актілеріне өзгертулер енгізіліп, нашақорлықтың алдын алу және жолын кесу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруымыз қажет.
6. Ішкі Істер Органдары қамтамасыз етуі тиіс:
- білім беру мекемелерінің жұмыс жағдайына бағдарламалар әзірлеу және енгізу керек;
- балалар мен жасөспірімдердің заңға мойынсұнушылық мінез-құлқын қалыптастыруға әсер етуіміз керек;
-есірткілік заттардың заңсыз айналымына байланысты құқық бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесуіміз керек;
- заңдық құқықтарын және өздерінің міндеттерін түсіндіруіміз керек;
- білім беру мекемелеріндегі балалар мен жасөспірімдердің арасындағы нашақорлықтың алдын алу және жолын кесу мәселелері бойынша заңсыз есірткілік заттардың айналымына байланысты құқық бұзушылықтарды жою керек. [7]
Білім беру мекемелерінде есірткілік заттардың таралуына қарсы әрекет ету менің ойымша қазіргі уақытта күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Өткізілетін іс-шаралардың мазмұны мен нәтижелілігі әр түрлі аумақтық бөлімшелерде бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленіп отыр. Өлке аудандарында кейде осындай жағдай кездеседі және жалпы білім беру ұйымдарына есірткілік заттарды қолдануына қарсы іс-шаралар тек жалпы алдын алу шаралары шеңберінде ғана орындалуы керек, ал есірткілік заттарды тарату балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездеседі. Атап айтқанда, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің мамандары және учаскелік уәкілдер есірткілік заттардың заңсыз айналымы саласындағы құқық бұзушылықтардың латенттік деңгейі жалпы білім беретін мекемелерде шамамен 15-20% құрайды екен. Шағын үйлер үшін бұл деңгей бойынша қызметкерлердің пікірінше, 5-7%-дан аспайды екен. Шағын елді мекенде тұратын тұрғындар бір-бірін жақсы біледі және мұндай түрдегі қылмыс қоғамға қарсы іс-әрекет, ал қалада халықтың нашақорлықтың үлкен қылмыстық жасырындығы айтарлықтай артады. Сондай-ақ, негізгі субъектілердің бірі балалар мен жасөспірімдердің ауытқушылық мінез-құлқының алдын алу үшін балалар мен жасөспірімдер қоршаған ортамен әлеуметтік өзара әрекеттестіктің алғашқы тәжірибесінен өтеді. Сондықтан Ішкі Істер Органдары қызметкерлерінің яғни біздер бірінші кезекте балалар мен жасөспірімдердің ата-аналарымен, жақындары мен туыстары, қамқоршылары талап етілетін үлкен нәтиже көрсетуіміз керек. Өкінішке орай, полиция қызметкерлерінің жұмысы айтарлықтай осы ата-аналар жүргізетін отбасындағы қолайсыз жағдайынан қиындай бастайды. Бұл жағдайда құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне балалар мен жасөспірімдерді бейтараптандыру және нашақорлықтың алдын алу бағыттарының бірі болып табылатын есірткілік заттарды және өзге де есеңгірететін заттарды тұтынуына тыйым салуымыз керек.
Республика бойынша Ішкі істер Министрінің өкіміне сәйкес есірткілік заттарды пайдалануға қарсы іс-шаралар және оның алдын алу, салауатты өмір салтын қалыптастыру жөніндегі міндеттер жалпы аумақтық бөлімшелерін қылмыстық іздестірудің анағұрлым жоғары тәжірибесі бар қызметкерлеріне жүктелуі қажет. Бұл ретте мен оларға әдістемелік және практикалық көмек көрсетуге үлкен септігімді тигізсем деймін. [8]
2.1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың өзекті сұрақтары мен әлеуметтік - психологиялық ерекшелітері.
Жалпы балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарға әуестік көбінде білместіктен басталатыны белгілі болды. Қазақстан елінің жарқын келешегі бүгінгі балалар мен жасөспірімдердің алақанында, яғни елдің батыры болатын балалар мен жасөспірімдердің мықты рухани адамгершілік не ұлт мәдениетін дамытуды жүзеге асыратын, рухани патриоттық сезімді сезінуге үйрету, әлемдік бәсекелестік қабілеттіктерін дамытып, психологиялық жағдайларын дамыту аса маңызды міндеттерді жүзеге асыруы қажет. Енді мұндай мақсаттарды дамыту кезінде теріс жағдайла көптеп кездеседі,отбасы мүшелері түгел емес , қаражаты жағынан және әлеуметтік жағдайлары нашар отбасылар санының күрт көбеюі, қоғам қарсы әлеуметтік, діни топтарының елімізде көптеп жайылыпп кетуі және тағыда басқа мәселелерді айтуға болады. Осы жағдайлар өз жағдайының кезеңінде балалар мен жасөспірімдердің жоғары деңгейде дамуына кедергі келтіріп, балалар мен жасөспірімдер психикасының тұрақсыздығы, әсіресе өткінші жасөспірімдік кезеңінде балалар мен жасөспірімді әртүрлі теріс іс-әрекеттерге итермелейтін жағдайлар да көп. Қазіргі кезде балалар мен жасөспірімдер арасында ауытқушылық мінез-құлықтар жиі кездесетін әрі қауіпті есірткілік заттарды қолдануы болып отыр. Қазіргі кезде осы жағдайлар мемлекетте жоғары дәрежеге өсіп кетті, өйткені есірткілік заттарды қолданатын балалар мен жасөспірімдер санының көбеюі мен балалар мен жасөспірімдер арасында заңға қайшылық және құқық қайшылыщ көбейіп жатыр. Алматы қаласының наркологиялық диспансерінің мәліметтеріне сүйенсек, 2019 жылы 339 және 2019 жылы 180 балалар мен жасөспірімдер есірткілік заттарды пайдаланғаны анықталған болатын. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы мінез-құлық нормаларын салыстыратын болсақ, балалар мен жасөспірімдердің психикалық жағдайларын тіркеуге алуы аса маңызды болып табылады. В.С.Мухитаның айтуынша жасөспірімдік кезеңде ересектік кезеңде біраз алмасулар байқалады және балалар мен жасөспірімдер интеллектуалды дами бастайды деген болатын. Жасөспірімдік кезеңде эмоционалды қызығушылықпен ерекшеленіп келеді екен. Балалар мен жасөспірімдердің көңіл-күйі жиі құбылады, мінез-құлықтың жоғарғы деңгейлілігі байқалатын болады. Бұл мінез-құлық өзгерістерінің кейбіреулері гормональды және психикалық сезімдері қарама-қарсы болады екен. Балалар мен жасөспірімдердің жынысы жетілуінің себебінен қажетті жағдайлары күрт өзгеріп отырады екен. [9]
Есірткілік заттарын пайдалану жағдайының әлеуметті-психологиялық ерекшеліктері:
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлеуметтік-психологиялық жағдайлар: әлеуметті мәдениетке және салт-дәстүргее бағытталғанн жағдайлар, басқа адамдарың немесе саяси топтардың қысымынан пайда болатын субъективті жағдайлар, балалар мен жасөспірімдер тобының есірткі заттарына еліктегісі келетіндігін көрсететін жағдайлар.
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдер өз санасын өзгеруін қажет етуін талап ететін жағдайлар және мінез-құлықты белсенді көтеретін жағдайлар.
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға әуестену мен тәуелділікке шалдығу жағдайларына әкеп соқтыратын жағдайлар.
Жасөспірімдік жағдайлар көмегімен жұмыс жасайды не балалар мен жасөспірімдердің денсаулығы нашақорлану жағдайына дейін баруы мүмкін. Балалар мен жасөспірімдердің саяси құқықтық нормалар ережелерін бұрыс түсінгендіктен не оны есте жаттағысы келмегендігінен нашақорлық жағдайларын жақсы түсініп білмейді. Қоғамға қарсы теріс ниеті бар балалар мен жасөспірімдер мен балалардың мінез-құлқын есірткілік заттарды одан әрі қолданбау және олардан теріс айналу жағдайларын салыстырып психологиялық қорытындысын жасауымыз қажет.
Балалар мен жасөспірімдердің мүмкіндіктері мен олардың әрекеттерін шынайы түрде мінез-құлық арасындағы қарама-қайшылық баланың ішкі жағдайын анықтайды не осы жағдай күн өткен сайын асқына береді. Ал бұл жағдай дәрежесін әлсірету тәсіліне психикасының ауытқушылық жағдайларын кіргізуімізге болады. Балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарын қолдануда олардың әлеуметтік жағдайлары не жағдайларыы жоғары отбасыда жетілуі итермелейді. Жағдайы жоғары отбасындағы бала қоғамға қарсы топтарға мүше болуға әуестеніп кетуі мүмкін. Есірткіге әуестілік жастық кезде өзіндік дамытуғадеген дайындығы не өзінің жағдайын жоғары қоятын балалар мен жасөспірімдерге тән деп ойлаймын. Дегенмен мұндай балалар мен жасөспірімдер көп уақыт керек қылатын іс-әрекеттерге жақын емес, мақсатты істерді іске асырып білмейтін, қажетсіз қиялға берілетін не өзін ересек адам түрінде сипаттайтын не бұның бәрі балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуін күрт азайтып психикасының қоғамға қарсы жағдайларының туындауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Балалар мен жасөспірімдерді есірткілік затқа итеретін жағдайларын анықтауды балалар мен жасөспірімдердің қажеттіліктеріне, психикалық мінез-құлық жағдайларға байланысы бар екенін байқадым. Психологиялық ауытқушылықтың пайда болуында балалар мен жасөспірімдердің өзінің қажеттілік жағдайларын дұрыс қанағаттандыра алмау мүмкіндігін жатқызуымызға болады. Аффектілі қажеттілігін, яғни топтарға қабылдау қажеттіліліктері - басқаларға қоректінің жоқтығы айтуымызға болады. Мұндай қажеттіліктің болуы балалар мен жасөспірімдерді есірткілік заттарды қолдануға итермелейді және топқа ұнау жағдайын атқарады. Балалар мен жасөспірімдердің ұмтылысы тек еркіндікті сезу үшін пайда болады, яғни балалар мен жасөспірімдер әрдайым алға қарай ұмтылып, өзінің мінез-құлқы шегіне дейін шығуына әзір болып келеді екен. Балалар мен жасөспірімдер өз кезеңінде психикалық ерекшеліктері, яки атап айтсақ өз-өздерін бақылау, достарының айтқанынана кіру, психологиялық ауруларға не көңіл бөлу жағдайларының жетіспеушліктері, осылар есірткілік заттарды қолдануға жасөспірімдік кезеңнен бастауына себепші болады екен. Есірткілік заттарға тәуелділік мәселесін көп адамдар әртүрлі сипаттайды. Балалар мен жасөспірімдер кез-келген нәрсеге әсерленгіш, мінез-құлқын өзгертуге тырысады, жан-жағындағылармен қатынасы қиынырақ және шектен тыс әсерленгіштеу болып келеді екен. Өзінің жолдастарымен қарым-қатынасы тұрақтыты болмайды, ата-анасы араларында жиі ұрыс пайда болып, қызушаңдығы кішкене де болса артықтау, бір кездері ата-анасына қарсы сөйлейді. Өзінің айналасындағы жақынырақ араласатын адамдардың көңілі басқаша, осындай сәтте жақындарының жақсы адамға да жаман адамға да кінә артқысы келіп отырады. Жасөспірімдік кезеңдерде ауытқушылық психикалық мінезінің пайда болуындағы өте қатерлі кезеңдері деп айтуымызға болады. Жаңа нәрселерді танып білуге деген қызығушылық, ересектердің іс-әрекеттерін қайталау арқылы жолдастарынан кем қалмас үшін не солардың алдында өзін мазақ етіп көрсетпес үшін, осының бәрі жағымсыз туындаған жағдайларда балалар мен жасөспірімдерді психоактивті заттармен есірткілік заттарды пайдалануға еліктіреді. [10]
Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық дамуы кезінде басты іс-әрекеті психикалық жақын қатынастар арқылы өзінің араласатын ортасымен бірыңғай қатынасы өзгереді. Балалар мен жасөспірімдер болған соң олар, дос пен достықтың қадірі, сыныптастары мен әріптестерінің қадірі жоғарылай бастайды. Балалар мен жасөспірімдердің білімі қанша жерде жоғары болса да, оның санасындағы ерекше білімділігі мен ой өрісі достарымен қарым-қатынас жасауы кейбір қажеттіліктерді нығайтуға өзінің қоғамға деген пайдалырақ қызметтерімен байланысты болып келеді. Осындай кезеңдерде өз-өздерін танытуға үлкен қолдау көрсетудің мықтылығы соншалықты, достарының алдарында өзін көрсету үшін балалар мен жасөпірімдер көптеген нәрселерге дайын болады, олар өздерінің өмірі мен денсаулықтарын құрбандыққа шалады, олардың сана-сезімі кез-келген тапсырмалар мен әрекеттердә жасауға дайын тұрады екен. Жолдастарының алдарында өз мәртебесін жоғалтып алу, өзінің абыройы мен беделін төмендету ол жасөпірімдер үшін қорқынышты жағдайлар деп ойлаймын. Дегенмен, осындай жағдайлар үшін балалар мен жасөспірімдер өзінен үлкендер мен өзінің жолдастарының алдарында ауыр ескертулерін көңіліне қатты әсер етеді. Осындай кездерде жасөспірімдер мен оқытушылар араларында көп жанжалдар болып тұрады және балалар мен жасөспірімдер қиындау адамға ауысатын болады. Егерде ересектер тарапынан балалар мен жасөпірімдермен өзара қатынастарын олардың жақсы адам болып өсуіне септігін тигізу үшін ескерту негізінде жасайтын болса, ұрыс-керіс жағдайлары мүлдем болмауыда мүмкін екен. Өз-өздерін бағалауында балалар мен жасөпірімдердің өз-өздерін тәрбиелеуінде мол әсерін тигізуі мүмкін. Жан-жағындағыларымен ішінара әрекеттесе отыруы, балалар мен жасөспірімдерге ересектер әрқашан қолдау көрсетіп жүреді. Балалар мен жасөспірімдер ерекше бейімделгіш не қызғаншақтау болып келеді екен. Бұларға өз-өздерін ұстай алмау, өз-өздерін бақылауынің төмендігі, іс-әрекеттеріндегі күрт өзгеруіне байланысты болып келеді. Балалар мен жасөспірімдердің эмоциялық қозушаңдығы қызықты әңгімелер кезінде, өздерінің көңілін білдіріп қойған жағдайда байқалады. Алайда өмірде алған көп тәжірбиелері болмаған соң не эмоциялық көңіл-күйі тез әсерленуінен пайда болғандықтан, балалар мен жасөспірімдер кері әсерлерге тез беріліп кетеді, өйткені жақындарынан тыс адамдармен араласуына байланысты кей кезде күштірек ықпалын тигізуі мүмкін. Көптеген жағдайларда балалар мен жасөпірімдер өздерінің достарынын жан-тәнімен қорғауға тырысады не солармен бірге айыпталу қажет екенін білсе де, олар ешкімді тыңдамайды. Балалар мен жасөспірімдер кей кездерде өте ақылды және ақымақтау болып келеді, өздерінің қадір-қасиеттеріне зиянын тигізетінін біле тұра жоғарғы сезімдерге ие болып, сонымен қатар бір мезгілде өзінің адамгершіліктерін ұмыта отырып, өзінің қателіктерін бірте-бірте түсіне бастайды. Осындай қарама-қайшылықтар жағымсыз, қоғамға деген аса маңызды мәселелер пайдасына шешілгені өте дұрыс болып табылады деп есептеймін. Мұғалімдер психолог кей кезде психотерапевтте болуы тиіс деп ойлаймын. Тек олар сонда ғана оқушылардың кері эмоцияларын жеңіп, жағымды жағдайларын күшейтуге көмектесе алады деген ойдамын.
Балалар мен жасөпірімдер көптеген уақыттарын ересектер тарапынан бақылаусыз, бірақ көп жағдайда жастары үлкенірек адамдармен өткізеді. Себебі олар есірткілік заттар мен басқа да зиянды заттарды қолдану қауіпі арта түседі, себебі бұларға жолдастарының тарапынан қабылдауы мен көтермелеуі ықпал етуі мүмкін, ең болмағанда ол уақыт өткен сайын балалар мен жасөспірімдерге өздерін үлкенірек етіп көрсетіп, сезінуге мүмкіндік алады. Балалар мен жасөпірімдердің қырсықтығы, өз сөздерінде тұрып, өздерінің дегенін жасауына ата-аналар тарапынан жасалаған тәрбие мен ережелерді елемеуі, мінез-құлық ережелерін өзгертуі балалар мен жасөспірімдердің тұлға ретінде қалыптасуының белгілері болып табылады. Балалар мен жасөпірімдердің мінез-құлқының мұндай кешені эманципация реакциясы деп аталады. Эмаципация реакциясы балалар мен жасөспірімдерің миының даму логикасымен сипатталады. Индивидуалдық даму барысында баланың екі дағдарысты кезеңдерден өтетіні белгілі, олар: 3 жас дағдарысы және жеткіншектік кезең дағдарысы. 3 жастағы бала өзінің ең алғаш қоршаған орта шындығынан ерекше екендігін сезінеді. Егер 1-2 жастағы бала өзін 3 жақта сезінсе, 3 жасында оның миы қалыптаса бастайды. Сонымен қоса балада өз бетімен іс-әрекет жасауға деген құлшыныс қалыптасуы мүмкін. Мысалы, өзі киінгісі, өзі тамақ ішкісі, яғни бәрін өзі істегісі келіп тұрады. Балалар мен жасөспірімдердің тағы бір ерекшелігі достарымен, өз жастағылармен қарым-қатынасының қажеттілігін қанағаттанлыратын орынды иелену болып табылады, достарының оны мойындап, құрметтеуі балалар мен жасөспірімдер мінез-құлқын анықтауға үлкен көмегін тигізеді. Балалар мен жасөспірімдер кезеңдерінде құрбыларымен қарым-қатынас жасау кезінде өзара қарым-қатынастарының жаңа деңгейдегі ересектік қарым-қатынастарының алғашқы міндеттері осы кезде қолданылуы керек. Балалар мен жасөспірімдер өзімен қатар достарымен қарым-қатынастар жасау кезінде өзі жайлы ақпараттар жинай бастайды, өз-өзін тереңірек тани бастайтын болады, өзін басқа адамдармен салыстыра бастайды. Есірткілікпен байланыстар жасауды қамтамасыз ету кезінде балалар мен жасөспірімдер әдетінше нашақорлар топтарына біріге отырып, өз-өзін қанағаттандыруға тырысады. Балалар мен жасөспірімдер арасында тұлғааралық қарым-қатынастың деңгейі жоғарлай бастайды, әрекеттері айқын және мақсатты болып келеді. Балалар мен жасөспірімдер достарын қоғамдық ортаға деген қызығушылықтарының пайда болуынан таңдай бастайды. Балалар мен жасөспірімдер тобы әдетте 3-4 жасөспірімнен тұрады. Сондағы қарым-қатынастар тең құқылы дәрежеде құру мақсатында, топта нақты басшысы жоқ, барлықтары өз араларында көмек көрсетіп, өз араларында бір-біріне деген түсіністіктер негізінде шешілуі мүмкін. Бұндай нашақорлар топтары ерсесектермен де байланыстар жасап отыруы мүмкін не олардың ересек адам болуына ұмтылыстары сол байланыстар жасауы кезінде көрінеді. Бұл әлеуметтік орталарға бағытталып, аумақтық бөліністер негіздерінде құрылады және өзінің аумақтарын өте қатаң бақылауда ұстауға тырысады. Осындай топ мүшелерінің арасында қарым-қатынастары тұрақты болмайды не олардың өмірге деген қызығушылықтары және дүниеге деген көзқарастары жоқ, өз араларында байланыстары нашар бір жақты болып отырады. Сана-сезімдері не қызығушылықтары балалар мен жасөспірімдердің сана-сезімдерінің қалыптасу жағдайлары өз-өздеріне, қоршаған ортаға, өздерінің жан-дүниелеріне аса қызығушылықтарын танытуға деген ниетпен іске асырады. Олар ата - аналар мұғалімдер, жолдастары тараптарынан айтылған барлық мәліметтерді қабылдай бастайды, қорытынды жасайды не өздерін басқа адамдармен салыстыруға тырысады, өздерінің мүмкіндіктерін сынауға тырысатын болады. Балалар мен жасөспірімдер өмірлерінің осындай кезеңдерінде өмірлерінің мән-жайлары туралы ойлана бастайтын болады. Осындай өмірлеріндегі ой-толғаныстары, дүниеге деген көзқарастарының қалыптасуымен болашақта өмірге деген жоспарларының құрылуымен байланысты болып келеді екен. Мұндай саналы өзгерістердің жүріумен байаланысты балалар мен жасөспірімдерге уайым-қайғы пайда болады екен. Балалар мен жасөспірімдердің сана-сезімдерінің қалыптасуы кезінде уақытпен өмірлік кеңістіктер туралы көріністері өзгере бастайтын болады. Балалар мен жасөспірімдер әдетте, тек қана бүгінгі уақытпен өмір сүреді. Себебі жасөспірімдер өздерінің болашақтары туралы көп ойлана бастайды және оны көз алдына елестете бастайды. Өмірдің аяқталатынын саналы түрде сезінге кезде, балалар мен жасөспірімдер өзінің тағдырын қолына алып, өзінің өмірін босқа өткізбеу үшін есірткілік заттарды пайдаланбауға тырысады. Осындай жағдайлар балалар мен жасөспірімдерді өз-өздерін тәрбиелеп, өз-өздерін жақсы тұлға болып қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді. Балалар мен жасөспірімдердің кері дамуы кезінде балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының қалыптасуының жағымсыз көңіл-күйімен сипатталады. Теріс жетіліп келе жатқан балалар мен жасөспірімдер әдетте өзінің өмірлерін дұрыс әрі толық түсінгісі келмейді. Өздерінің осы өмірдегі жағдайларын ұғына бермейді не болашағы туралы ойланбайды. Олар тек қана әлеуметтік және мәдени деңгейінің төменділігі мен әлеуметтік тұлғалық жетілмеуі емес, сондай-ақ басқа тұлғалар тараптарынан өзі туралы жағымсыз мәліметтер қабылдауына тікелей байланысты болады. Әрине, әлеуметтік бейімделу процесінде балалар мен жасөспірімдерге басқа адамдар тараптарынан айтылып жатқан ескертпелер, әңгімелері кедергі тудыратын болады. Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының олардың іс-әрекеттері туралы айтылған көптеген теріс әңгімелерлер балалар мен жасөспірімдерді өздерін керексіз сезіндіріп, олардың психикаларына кері әсерлерін тигізуі мүмкін деп ойлаймын. Есірткілік заттарды пайдаланған балалар мен жасөспірімдерді сырт көзбен қарағанда масайған адамға ұқсатуға болады, алайда осы жерде бір ғана айырмашылық спирт иісінің болмауында болып отыр. [11]
Балалар мен жасөспірімдер кезеңдерінің тағыда бір ерекшеліктеріне белгілі бір пайдалы әрекеттерге деген қызығушылықтарының болуын жатқызамыз. Жақсы дамып, қалыптасып келе жатырған балалар мен жасөспірімдернің өзінің сүйсініп айналысатын істері болуы керек:
-спорт;
-музыка;
-сурет салу немесе белгілі бір ғылым саласымен айналасу сиқты қоғамға пайдалы істерді айтуымызға болады.
Осындай істердің және қызығушылықтардың мәні балалар мен жасөспірімдерді белгілі бір істермен айналысу арқылы өздерінің мүмкіндіктерін, өздерінің қабілеттерін тани бастайды. Алайда, қоғамға пайдалы іс-әрекеттерімен балалар мен жасөспірімдердің барлығы дерлік айналыса бермейді, балалар мен жасөспірімдердің тең жартысы өздерінің уақыттарын далада жолдастарымен көңіл көтеретін орталықтарда өткізуі мүмкін. Балалар мен жасөспірімдердің сүйіп айналысатын істерінің болмауы не белгілі қызметтер түрлеріне қызығушылықтарының болмауы олардың жақсы дамуы мен қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Балалар мен жасөспірімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
Негізгі бөлім
1.Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың өзекті сұрақтары: жедел-іздестірушілік сипаттамасы, себептері, белгілері және олардың алдын алу.
1.1. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың жедел-іздестірушілік сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың өзекті сұрақтары мен әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..14
1.3. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың есірткіліктің себептері мен белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Балалар мен жасөспірімдер арасында нашақорлықпен есірткіге тәуекел топтарын ерте анықтау ерекшеліктері және алдын алу мәселелері.
2.1қр мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлық пен есірткіге тәуелділікті анықтау ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
2.2. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлық пен есірткіліктің алдын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Кіріспе
Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары. [1]
Қазіргі таңда балалар мен жасөспірімдер арасында нашақорлық көптеген әуестік артып бара жатқанын байқап жүрміз. Оның салдарынан көптеген балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық ортаға деген көзқарасы, достарына деген қарым-қатынасы және денсаулығына көп зиян тигізіп, соның салдарынан балалар мен жасөспірімдер өлімі көбеюде. Нашақорлық - менің ойымша, бұл аурға кең жол ашумен қатар келер ұрпақтың денсаулығына, өміріне және болашағына деген тигізер зияны мол. Сол себепті Қазақстанда Жастар есірткіге қарсы атты акция ұйымдастыруы қажет және көптеген үгіт-насихаттау жарнамалар мен жарнамалық роликтер ұсынылуы керек деп ойлаймын. Осы жарнамалар болашақ жастар мен болашақ қоғамға деген үлкен жетістік болар еді деп есептеймін. Қоғамда жүргізіліп жатқан осы іс-әрекеттер тек қана балалар мен жасөспірімдер болашағы үшін болуы қажет. Қазақ жастарының білімін көтеруге және болашақта өз орнын таңдауға тікелей әсерін тигізетін қозғалыстар студенттер мен оқушылар арасында кеңінен таралуына өз септігімді тигізсем деймін. Қазіргі таңда көптеген оқу орындарында көптеген жастар ұйымы қызмет етуде өз үлестерін қосып жатыр. Яғни аталып өтетін көптеген мейрамдар мен кештерді ұйымдастыру осы жастар ұйымының негізгі міндеті болуы керек. Себебі, балалар мен жасөспірімдер арасында жарыстар өткізуге және білімділік, өнертанымдылық, ән-күй байқауын, тренинг сияқты іс-шараларды өткізуге жастар ұйымының атқарар рөлі өте маңызды. Балалар мен жасөспірімдерді білімге тарту мен қатар олардың өмір жолында жаңылыспауына және көптеген қиындықтарға ұшырамауына жәрдемдесуге дайынмын. Балалар мен жасөспірімдер арасында 1-желтоқсан Антиспид күніне отырыстар, іс-шаралар ұйымдастырылып соған байланысты осы СПИД-ке қарсы шаралар жүргізу мен қорғану мүмкіндігін жасауымыз керек.
Есірткілік заттар бүгінгі таңда әлемінің жазылмас дертіне айналып отырғаны ешкімнен жасырын емес, ең сорақысы балалар мен жасөспірімдер нашақорлықтың зиян екенін біле тұра, осы жолға салынуы болып отыр. Мәселен, Қазақстанда 2018 жылғы статистикасына сүйенер болсақ, нашақорлар жалпы саны 20 мыңға жеткен және оның көп бөлігі балалар мен жасөспірімдер болып отыр.
Есірткілік заттар - нашақорлықтың дамуына әкелетін әртүрлі табиғаттағы өсімдік немесе синтетикалық текті заттар тобы болып табылады. Бұл препараттардың негізгі тәуекелі мен зияндары адамдардың оларды қалай қолданатыны, психикаға және миға қабылдауға әсер етуінен, адамдар осындай құралдардың қажетіне әкеле алатын жағдайлардан туындайды. Балалар мен жасөспірімдердің психобелсенді заттарды пайдалануы қазіргі қоғамның маңызды мәселесі деп айтуыма болады. Ол елдің әрбір бесінші тұрғынына жанама немесе тікелей әсер етуі мүмкін деген деректер бар. Денсаулықтың нашарлауы, темекі шегудің таралуы, алкогольді ішімдіктер мен есірткілік заттарды пайдалану қиын деңгейге жеткенін байқадық және бұл үрдістердің одан әрі өсуі қайтымсыз салдарларға әкеп соғуы мүмкін. Нашақорлық - бұл жай ғана есірткі және онымен байланысты мәселелер емес, бұл балалар мен жасөспірімдердің менталитеті, яғни балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға деген құмарлығы деуге болады. Жалпы елімізде есірткілік заттарды қолданатын балалар мен жасөспірімдер туралы көптеген пікірлер бар: біреу тамақ ішеді және соңында толып кетеді, ал біреулер қарым-қатынаста өз-өзімен кетіп қалады дейді, өйткені ол тым қызғанышпен немесе өзімшілдікпен қарай бастайды, ал кейбіреулер құмар ойындарда, нашақорлар тобында ішеді, есірткі қолданады дейді. Жасөспірімдер нашақорлығы жүйелі түрде есірткіні қолдана бастаған балалар мен жасөспірімдердің жасы он жыл ішінде 15 жастан 21 жасқа дейін көбейген. Есірткілік заттар балалар мен жасөспірімдер арасында сәнге яғни, модаға айналған. Көбінесе балалар мен жасөспірімдердің есірткілік препараттар мен қоспаларды дәріханалардан оңай алуға мүмкіндіктері бар.
Қазақстанда есірткілік заттардың ахуалының өңірлік дамуын талдау балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлық ауруы, соның ішінде токсикомания емделуі өте қиын ауру болып келеді. Балалар мен жасөспірімдер есірткілік заттарға деген кайф яғни ләззат деген сөзді ауыздарынан тастамайынша, балалар мен жасөспірімдерді осы есірткілік заттарға деген кейбір мәселелерді шеше алмаймыз. Нашақорлық біздің қоғамымыздың маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, сондықтан да білім беру ортасында психобелсенді заттарды теріс пайдаланудың алдын алуды ұйымдастыруда батыл және белсенді іс-әрекеттердің аса қажеттілігін ұйымдастыруымыз қажет. Ұлттың байлығы мен өркендеуінің маңызды көрсеткіші өскелең ұрпақтың денсаулық жағдайы болып табылады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) қызметінің басым бағыттарының бірі балалар мен жасөспірімдерді салауатты өмір салты дағдыларына үйретуді мақсат етеді. Салауатты өмір салтының маңызды аспектілерінің бірі ос балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттардан және алкогольдық ішімдіктерден саналы түрде бас тартуы болып табылады. Бүгінгі таңда есірткілік заттар мен алкогольдық ішімдіктердің алдын алу ерекше маңызға ие мәселелердің бірі болып отыр. Сарапшыларының пікірінше, нашақорлық мәселесі драмалық сипатқа ие болған деседі. Бүкіл әлемде нашақорлыққа қарсы күреске жыл сайын ондаған миллиард долларға есептелетін елеулі қаражат бөлінеді екен, алайда дүние жүзіндегі нашақорлардың азаюуына көңіл толарлық емес. Есірткілік заттардың әр түрлі түрлерін қамтитын нашақорлықтың таралуының барлық көрінісі одан да қайғылы жағдай болып отырғаны белгілі. Ал ауыр тәуелділік туындайтын есірткіні заңсыз өндіру және тарату қоғамның келесі ұрпақтарының азып-тозуына әкелуіп соқтыруы мүмкін. Нашақорлық әрдайым популяцияларды, адамдар топтарын, жеке индивидумдарды таң қалдырады, оларға салауатты өмір салты мен денсаулық мәдениетінің төмен деңгейі болғаны жөн. Бұрынғы дәрігерлер кез келген ауруды емдеуден гөрі алдын алу оңай екендігі туралы үлкен ғұлама сөздерді айтқан болатын. Нашақорлықтың алдын алуда объективті ақпараттың болуы, дұрыс ұйымдастырылған бос уақыт, жас мүдделері мен қажеттіліктерін, сондай-ақ әртүрлі жасөспірімдер мен жасөспірімдер топтарының ерекшеліктерін ескере отырып, бос уақыттарын орынды пайдалануы қажет деп ойлаймын.
Балалар мен жасөспірімдер нашақорлығы - бұл ең алдымен, отбасы қасіреті, баланың өмірі мен денсаулығы деп айтуға болады. Жалпы айтқанда баланың нашақор болуы ол ең біріншіден ата-ананың тәрбиесі, екіншіден баланың қоғамдағы араласатын ортасы әсер етеді деп ойлаймын. Осы дипломдық жұмысымды балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлығының өзекті мәселелеріне арнағым келіп отыр.
0.1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдер арасындаға нашақорлықтың жедел іздестіру сипаттамасы.
Нашақорлық (наркомания) - грек тілінен nacre және manya - ессіздік, құтыру деген мағынаны білдіреді. Есірткілік заттарға деген тәуелділіктің нәтижесінде пайда болатын созылмалы ауру екененін білеміз. Үнемі есірткілік заттарды тұтынуға құштар адамдарды нашақорлық деп аталады. Есірткілік заттарды пайдалану психикалық және тәндік тәуелділікке, адам баласының үнемі азғындалуына дейін апарып, өмірі мен денсаулағының нашақорлануына әкеліп соқтырады. [2]
Қазір бүкіл әлем елдері нашақорлыққа қарсы күресті ашық деп жариялап отыр. Себебі нашақорлық адамзат баласына әкелетін зардабы өте үлкен, зияны өлшеусіз. Соңғы жылдары мемлекітіміз есірткіге қарсы заңнамасын барынша күшейткен болатын. Елімізде құқық қорғау органдары алдына есірткі бизнесі мен нашақорлыққа қарсы күрес аса маңызды міндет ретінде қабылдаған болатын. Жалпы нашақорлыққа яғни есірткілік заттарға қатысты қылмыстардың барлығы ауыр қылмыс түріне жатады. Жыл сайын мемлекетіміз есірткі қылмыстарының алдын алу, жолын кесу мақсаты үшін көптеген іс-шаралар жүргізуде.
Нашақорлықты жою мақсатында болашақта жақсы нәтижеге жету үшін Жұмыла көтерген жүк жеңіл деген халық даналағының сөздерін ұран етіп, Қазақстан халқы болып келесідей маңызды міндеттерді атқару керек:
1. Ең алдымен уәкілетті мемлекеттік органдармен нашақорлыққа қарсы қоғамдық қорғаныс қабілетін әлеуметтік бейімділікті қалыптастыруды жүзеге асыру қажет. Бұл үшін мемлекеттік әлеуметтік саясат, білім беру жүйесіндегі балалар мен жасөспірімдер арасындағы көлемді мәдени тәрбие жұмыстарын балалар мен жасөспірімдердің бос уақыттарын қоғамдық саяси жарыстар мен спорттық жұмыстарды ұйымдастыру арқылы жүзеге асыра отырып, осы салада негізгі бағыт беретін күш-жегерді арттыру үшін атқарушы билік органдары мен азаматтық қоғам саясаттарының жұмыстарын жетілдіру мен жандандыру, ең бастысы нашақорлыққа итеремелейтін басты себептері мен тәуелділікті анықтап және оларды қалпына келтіру жұмыстырын жасау қажет.
2. Нашақор балалар мен жасөспірімдердің өз денсаулығына деген көзқарасын өзгертуі керек, олардың санасына адам денсаулығы адам үшін ең басты құндылық болып табылатын туралы идеяны түсіндіріп жеткізу маңызды алғышарты болып табылатын салауатты өмір салтын жүргізуде барлық күш-жігерін ынталдыратын бағдарламаларды әзірлеу және енгізу қажет.
3. Есірткілік заттар жайлы кері мағынаны білдіретін ақпараттарды берумен қатар есірткілік заттарды пайдалануға тыйым салу мен бірге жауапкершілік болатынын ескертуіміз қажет.
4. Құқық қорғау органдары және есірткілік заттар мен есірткі айналымына қарсы іс-шараларға қатысатын басқа да мемлекеттік органдардың бас назарын балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға қол жетімділігін барынша болдырмауымыз қажет.
5. Уәкілетті мемлекеттік органдардың, сондай-ақ нашақорлықтың алдын-алуға және оны өңдеуге мамандырылған медициналық мекемелердің материалдық-техникалық жағдайларын күшейтуіміз қажет. [3]
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Есiрткілік заттардың заңсыз айналымы мен терiс пайдаланылуына қарсы iс-қимыл шаралары туралы заңының 34 және 35- баптарында нашақорлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерді мәжбүрлеп емдеу жайында жазылған:
Есірткіден емделуден жалтаратын нашақорлықпен , уытқұмарлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерді мәжбүрлеп емдеу мәселелері, балаларды нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен ауру деп тану тәртібі және оның мамандырылған емеду профилактикалық мекемесіне емделуге жіберудің негіздері, мәжбүрлеп емдеуді тоқтатудың негізі мен тәртібі, нашақорлықпен уытқұмарлықпен ауыратындарды есепке алу және емдеуді жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының заңымен реттеледі. Нашақорлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерге медициналық-санитарлық көмек көрсетуге нашақорлық аурудың алдын алуды, балалар мен жасөспірімдерді тексеруден өткізуді, ауытқуларға диагноз қоюды, нашақорлық аурудан зардап шегетін балаларды емдеуді, күтуді, медициналық оңалтуды қамитды және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жузеге асырылады. Нашақорлықпен ауыратын балаларға мемлекет медициналық-санитарлық көмек көрсетуге кепілдік береді және ол заңдылық, адамгершілік құқықтарын сақтау принциптері негізінде жүзеге асырылады. Әрекетке өабілетсіз деп танылған балалар мен жасөспірімдерге наркологиялық көмек олардың ата-аналарының асырап алушылардың немесе қамқоршылардың келісімі бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен жүзеге асырылады. Өз еркімен емделуден жалтаратын нашақорлықпен ауырған балалар мен жасөспірімдер Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен денсаулық сақтау жүйесінің мамандырылған емдеу және алдын алу мекемелерінде мәжбүрлеп емделуге тиіс. Есірткі стационарлық емдеу кезеңінде балалар мен жасөспірімдерге яғни науқастарға оқуға, еңбекке уақытша жарамсыздық парағы, ал емдеу аяқталғаннан кейін оның ата-анасының өтініше бойынша емдеу мақсаты көсретілген анықтама беріледі. Нашақорлықпен ауыратын балалар мен жасөспірімдерге көмек көрсететін адамдар( наркологтар, адвокаттар, дәрігерлер, мұғалімдер және тағыда басқалар) қызметтеріне төленетін ақы мемлекет есебінен немесе қайырымдылық есебінен төленеді. [4]
Біздің Республикамыздың Қылмыстық Кодексінің халық денсаулығына және адамгершілікке қарсы қылмыстар тарауында кейбір баптарының санкцияларында, атап айтсам, Қылмыстық Кодекстің 296-303 баптарында тек бас бостандығынан айыру түрі ғана қолданылады.Тәркілеуді аталған баптарға қосымша жаза ретінде қолдану, есірткі бизнесінің экономикалық бастауының алдын-алуда ғана ретінде қолданылуын кеңейтеді деген ойдамын. Мемлекетіміздің жарқын болашағының кепілі, еліміздің ертеңі жасөспірімдер. XXI ғасыр жаңа технологиялардың ғасыры, жалпы айтқанда күн сайын шығатын технологияның саны көбейіп келеді. Балалар мен жасөспірімдердің өмірге деген қызығушылығын арттыруда және олардың тәрбиесіне, білімділігіне, ең бастысы денсаулығына көңіл аударуымыз қажет. Әсіресе, ересек адамдар балалар мен жасөспірімдерді есірткі заттарын тұтынуға көндіру елімізде елеулі мәселелердің бірі болып отыр. Ол Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 299-бабында көрсетілген:
299-бап. Есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестерді тұтынуға көндiру.
1. Есірткі, психотроптық заттарды, сол тектестерді тұтынуға көндiру -
төрт мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір мың сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не төрт жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Мынадай:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) бірнеше рет жасалған дәл сол іс-әрекет -
үш жылдан сегiз жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Осы баптың бiрiншi немесе екiншi бөлiктерiнде көзделген:
1) көрiнеу кәмелетке толмаған адамға не екi немесе одан да көп адамға қатысты;
2) күш қолданып немесе оны қолдану қатерін төндіріп;
3) қылмыстық топ жасаған іс-әрекеттер -
жетi жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
4. Осы баптың бiрiншi, екiншi немесе үшiншi бөлiктерiнде көзделген іс-әрекеттер, егер олар абайсызда жәбiрленушiнiң өлiмiне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқса, -
он бес жылдан жиырма жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға не өмiр бойына бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Жалпы осы балалар мен жасөспірімдер арасында нашақорлықты азайту үшін, ол үшін Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 11-тарауындағы баптармен жаза тағайындалады. Мысалы Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 296-бабында көрсетілген қоғамдық орындарда есірткі, психотроптық заттар, сол тектестер мен прекурсорлардың медициналық емес тұтыну сексен айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұлсалуға ие, сол мөлшерде түзеу жұмыстарына ие сексен сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға ие, жиырма тәулікке дейінгі мерзімге қамаққа алуға жазаланады. [5]
Жедел іздестірушілік сипаттамасы:
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың жедел-іздестіру сипаттамасы:
1) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықты және оған байланысты құқық бұзушылықтарға қарсы күресте әлеуметтік жағдайларды кеңейту, оның ішінде қоғамдық және басқа да ұйымдар мен азаматтарды есірткілік заттарға тыйым салу негізі арқылы жүзеге асыру;
2) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың және соның іщінде есірткілік заттарды пайдалануға байланысты құқық бұзушылықтардың кең етек алуының алдын алу шараларын қамтамасыз ету;
3) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттардың айналымын бақылау, олардың заңсыз айналымы мен шектен тыс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл шаралары саласындағы есірткі бизнесіне болдырмау үшін жедел-іздестіру шараларын күшейту;
4) Балалар мен жасөсрімдер арасындағы есірткілік заттардың айналымы саласындағы маңызды мәліметтер алуына мемлекеттік бақылау жасау;
5) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарды теріс пайдалануына қарсы іс-қимылды мемлекеттік негізде жүзеге асыру;
6) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттардың айналымы саласындағы жедел-іздестіру қызметін нығайту;
7) Мемлекеттік және басқа да органдардың қызметін ведомстволық қызметтерін жүзеге асыру;
8) Балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарын шектен тыс пайдалануды тыйым салуға бағытталған жұмысты ұйымдастыру мен жүргізу міндеттерін кешенді түрде жүзеге асыру;
9) Қазақстан Республикасы Ішкі Істер Органдары мен өзге де уәкілетті мемлекеттік органдарына немесе денсаулық сақтау органдарына жекелеген азаматтардың есірткілік заттарын заңсыз тұтынуын, не есірткілік заттарға масаң күйде деген ақпарат түскен жағдайда медициналық куәландыруға жатады. Есірткілік заттарын заңсыз тұтыну фактісі куәлардың айғақтары негізінде, сондай-ақ есірткілік заттарға куәлардың нәтижелері, сондай-ақ адам организмінде есірткілік заттарының бар-жоғына тестілеулер болған кезде ғана анықталады. Есірткілік заттарын заңсыз тұтыну салдарынан есірткіге масаю фактісін анықтау медициналық куәландыру жүргізу міндеті тек қана дәрігердің ғана құзыреті негізінде жүзеге асырылады, ал Нашақорлық диагнозын тек дәрігерлік консультациялық комиссия ғана белгілейді. Есірткілік заттарын заңсыз тұтынатын адамдарды анықтау мен есепке қою тәртібі денсаулық сақтау, ішкі істер мәселесін реттейтін уәкілетті органдардың Қазақстан Республикасының өзге де уәкілетті органдар нормативтің құқықтық актілермен айқындалады.
Нашақорлықпен күресте құқық қорғау органдарына және басқа да мемлекеттік органдарға маңызды орын берілуі қажет. Жалпы білім беретін мекемелерді бекітілген кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекторлар, мектеп орналасқан аумаққа қызмет көрсететін учаскелік инспекторлар, сондай-ақ аталған объектілерді жедел жасыруды жүзеге асыратын қылмыстық іздестірудің жедел уәкілдері жиі тексеріп тұруы қажет. Полиция қызметкерлері жүзеге асыратын ерекше функциялар мен міндеттердің арасында балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарын қолданудың алдын алу сияқты міндеттер көзделген, яғни бұл жағдайда ең басты міндет ол - есірткілік заттарды және есеңгірететін заттарды оқушылардың қолына түсуіне және қолдануына жол бермеу болып табылады. Балалар мен жасөспірімдер темекі шегу мен ішімдікті пайдаланғанда зияны жоқ деп ойлаған кезде, олар есірткіге деген өте үлкен ықтималдық пайда болады. Балалар мен жасөспірімдер өз мінез-құлқын құбылта отырып, есірткіні ойындағы қиялдарымен байланыстырады: "кез келген уақытта мен есірткілік заттарды тастай аламын, нашақор болмаймын" деп ойлайды. Әдетте, әлеуметтік жағдайы жоғары отбасынан шыққан балалар мен жасөспірімдер нашақорлар қатарын қосылады. Мұндай отбасылардағы әлеуметтік-психологиялық жағдайды тұрақты, отбасы саясаты, білім беру жағдайы және қаражаты жақсы деңгейде болады. Балалар мен жасөспірімдердің тәрбиесіне теріс әсер ететін есірткілік заттарын тұтынуды, ата-аналар не заңды өкілдері тұрғылықты жері бойынша бақылауды жүзеге асыру қажет, жасөспірімдерді тәрбиелеуді ата-аналар барынша күшейту қажет. Есірткілік заттардың алдын алу жүйесінің өкілдерімен бірге Төтенше Жағдайлар Комитеті қызметкерлерімен балалар мен жасөспірімдердің тұрғылықты жері бойынша кенеттен тексеру кестесін жасауымыз қажет. Есірткілік заттардың заңсыз айналымының және пайдаланудың жолын кесу мақсатында жоспарлы әрі нақты жедел іс-шаралар жүргізіледуі қажет. Операциялар, рейдтер және тексерулер, олардың процесінде ұсақ-түйек жымқыру, оның негізінде дайындалатын сыра мен сусындарды ішу, алкоголь және құрамында спирт бар өнімдерді не есірткілік заттарды қоғамдық орындарда тұтыну, сондай-ақ ұсақ бұзақылық жасағаны не қоғамдық орындарда алкогольдік немесе есірткілік заттарға мас күйінде болғаны үшін балалар мен жасөспірімдерге әкімшілік жауапкершілікке тартылатынын ескертуіміз қажет. Балалар мен жасөспірімдер арасында маскүнемдіктің, нашақорлықтың алдын алу, спирттік ішімдіктерді пайдалануға жол беретін тұлғаларды анықтау мақсатында мәдени-ойын-сауық және жастардың жаппай демалатын орындарына тексеру жүргізілуі қажет. Тексеріс барысында базарлар, дискотекалар, барлар, жертөлелер, шатырлар және спирттік ішімдіктер сатылатын және есірткілік заттарының таралуы мүмкін өзге де мекемелер мен орындарды жиі тексеріп тұруымыз қажет.
Соңғы уақытта есірткілік заттарының жаңа түрлері пайда болды, олардың балалар мен жасөспірімдердің ортасында таралуы жоғары деңгейде өскен болатын. Сол себепті елімізде ауқымды жедел-профилактикалық іс-шаралар өткізілуі қажет деп ойлаймын. Бұл іс-шараларды өткізу барысында балалар мен жасөспірімдердің үнемі жүретін және отыратын орындары тексеру қажет, онда балалар мен жасөспірімдердің болу фактілерін және жасөспірімдерге темекі өнімдерін және құрамында спирті бар өнімдерді сату фактілерін анықтау және тіркеу мақсатында дискотекалар, кафе, баралар және басқа да көңіл көтеру орындары бойынша тексеру іс-шараларын ұйымдастырылуы қажет. Сауда кәсіпорындарының өкілдерімен балалар мен жасөспірімдерге спирттік ішімдіктер мен темекі өнімдерін сатуға жол бермеуге бағытталған түсіндіру және ескерту жұмыстарын жүргізуіміз қажет. Бұл ретте Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті Департаментінің инспекторлық құрамы қызметтерімен бірлесе отырып, қолайсыз отбасыларды, сондай-ақ өздерінің ата-ана міндеттерін тиісінше орындамайтын адамдарды анықтау үшін тұрғын үй-жайларды тексеруді жүзеге асыруымыз қажет. Мұндай фактілер анықталған жағдайда әкімшілік хаттамалар жасалады және әкімшілік жауапкершілікке тартылады, қылмыстық іс қозғалуы мүмкін. [6]
Ішкі Істер Органдары өз құзыреті шегінде:
1. Балалар мен жасөспірімдерге білім беру мекемелерінде есірткілік заттарды пайдаланған жағдайда олармен жеке профилактикалық жұмыс жүргізуі қажет.
2. Ішкі істер органдары мен бақылау жөніндегі органдары дереу хабардар етуі қажет:
- балалар мен жасөспірімдердің ата-аналарын және заңды өкілдерін және басқа да тұлғаларды анықтау туралы, заңсыз жолмен алынған есірткілік заттарды заңдастыруға және есірткілік заттарды қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы хабар келіп түскенде.
- есірткілік заттардың заңсыз айналымына байланысты білім беру ұйымдарының аумағында балалар мен жасөспірімдер туралы хабарлама келіп түскенде.
3. Білім беру мекемелерінің қызметкерлеріне байланысты есірткілік заттардың заңсыз айналымына байланысты құқық бұзушылықтардың алдын-алу және жолын кесу туралы іс-шаралар жүргізу қажет.
4. Білім беру мекемелерінің аумағын қорғауды қамтамасыз ету есірткілік заттарының емін-еркін кіруін және шығуын болдырмауымыз қажет.
5. Білім беру мекемелерінің ережелері мен актілеріне өзгертулер енгізіліп, нашақорлықтың алдын алу және жолын кесу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруымыз қажет.
6. Ішкі Істер Органдары қамтамасыз етуі тиіс:
- білім беру мекемелерінің жұмыс жағдайына бағдарламалар әзірлеу және енгізу керек;
- балалар мен жасөспірімдердің заңға мойынсұнушылық мінез-құлқын қалыптастыруға әсер етуіміз керек;
-есірткілік заттардың заңсыз айналымына байланысты құқық бұзушылықтардың алдын алу және жолын кесуіміз керек;
- заңдық құқықтарын және өздерінің міндеттерін түсіндіруіміз керек;
- білім беру мекемелеріндегі балалар мен жасөспірімдердің арасындағы нашақорлықтың алдын алу және жолын кесу мәселелері бойынша заңсыз есірткілік заттардың айналымына байланысты құқық бұзушылықтарды жою керек. [7]
Білім беру мекемелерінде есірткілік заттардың таралуына қарсы әрекет ету менің ойымша қазіргі уақытта күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Өткізілетін іс-шаралардың мазмұны мен нәтижелілігі әр түрлі аумақтық бөлімшелерде бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленіп отыр. Өлке аудандарында кейде осындай жағдай кездеседі және жалпы білім беру ұйымдарына есірткілік заттарды қолдануына қарсы іс-шаралар тек жалпы алдын алу шаралары шеңберінде ғана орындалуы керек, ал есірткілік заттарды тарату балалар мен жасөспірімдер арасында жиі кездеседі. Атап айтқанда, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің мамандары және учаскелік уәкілдер есірткілік заттардың заңсыз айналымы саласындағы құқық бұзушылықтардың латенттік деңгейі жалпы білім беретін мекемелерде шамамен 15-20% құрайды екен. Шағын үйлер үшін бұл деңгей бойынша қызметкерлердің пікірінше, 5-7%-дан аспайды екен. Шағын елді мекенде тұратын тұрғындар бір-бірін жақсы біледі және мұндай түрдегі қылмыс қоғамға қарсы іс-әрекет, ал қалада халықтың нашақорлықтың үлкен қылмыстық жасырындығы айтарлықтай артады. Сондай-ақ, негізгі субъектілердің бірі балалар мен жасөспірімдердің ауытқушылық мінез-құлқының алдын алу үшін балалар мен жасөспірімдер қоршаған ортамен әлеуметтік өзара әрекеттестіктің алғашқы тәжірибесінен өтеді. Сондықтан Ішкі Істер Органдары қызметкерлерінің яғни біздер бірінші кезекте балалар мен жасөспірімдердің ата-аналарымен, жақындары мен туыстары, қамқоршылары талап етілетін үлкен нәтиже көрсетуіміз керек. Өкінішке орай, полиция қызметкерлерінің жұмысы айтарлықтай осы ата-аналар жүргізетін отбасындағы қолайсыз жағдайынан қиындай бастайды. Бұл жағдайда құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне балалар мен жасөспірімдерді бейтараптандыру және нашақорлықтың алдын алу бағыттарының бірі болып табылатын есірткілік заттарды және өзге де есеңгірететін заттарды тұтынуына тыйым салуымыз керек.
Республика бойынша Ішкі істер Министрінің өкіміне сәйкес есірткілік заттарды пайдалануға қарсы іс-шаралар және оның алдын алу, салауатты өмір салтын қалыптастыру жөніндегі міндеттер жалпы аумақтық бөлімшелерін қылмыстық іздестірудің анағұрлым жоғары тәжірибесі бар қызметкерлеріне жүктелуі қажет. Бұл ретте мен оларға әдістемелік және практикалық көмек көрсетуге үлкен септігімді тигізсем деймін. [8]
2.1. ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдер арасындағы нашақорлықтың өзекті сұрақтары мен әлеуметтік - психологиялық ерекшелітері.
Жалпы балалар мен жасөспірімдер арасындағы есірткілік заттарға әуестік көбінде білместіктен басталатыны белгілі болды. Қазақстан елінің жарқын келешегі бүгінгі балалар мен жасөспірімдердің алақанында, яғни елдің батыры болатын балалар мен жасөспірімдердің мықты рухани адамгершілік не ұлт мәдениетін дамытуды жүзеге асыратын, рухани патриоттық сезімді сезінуге үйрету, әлемдік бәсекелестік қабілеттіктерін дамытып, психологиялық жағдайларын дамыту аса маңызды міндеттерді жүзеге асыруы қажет. Енді мұндай мақсаттарды дамыту кезінде теріс жағдайла көптеп кездеседі,отбасы мүшелері түгел емес , қаражаты жағынан және әлеуметтік жағдайлары нашар отбасылар санының күрт көбеюі, қоғам қарсы әлеуметтік, діни топтарының елімізде көптеп жайылыпп кетуі және тағыда басқа мәселелерді айтуға болады. Осы жағдайлар өз жағдайының кезеңінде балалар мен жасөспірімдердің жоғары деңгейде дамуына кедергі келтіріп, балалар мен жасөспірімдер психикасының тұрақсыздығы, әсіресе өткінші жасөспірімдік кезеңінде балалар мен жасөспірімді әртүрлі теріс іс-әрекеттерге итермелейтін жағдайлар да көп. Қазіргі кезде балалар мен жасөспірімдер арасында ауытқушылық мінез-құлықтар жиі кездесетін әрі қауіпті есірткілік заттарды қолдануы болып отыр. Қазіргі кезде осы жағдайлар мемлекетте жоғары дәрежеге өсіп кетті, өйткені есірткілік заттарды қолданатын балалар мен жасөспірімдер санының көбеюі мен балалар мен жасөспірімдер арасында заңға қайшылық және құқық қайшылыщ көбейіп жатыр. Алматы қаласының наркологиялық диспансерінің мәліметтеріне сүйенсек, 2019 жылы 339 және 2019 жылы 180 балалар мен жасөспірімдер есірткілік заттарды пайдаланғаны анықталған болатын. Балалар мен жасөспірімдер арасындағы мінез-құлық нормаларын салыстыратын болсақ, балалар мен жасөспірімдердің психикалық жағдайларын тіркеуге алуы аса маңызды болып табылады. В.С.Мухитаның айтуынша жасөспірімдік кезеңде ересектік кезеңде біраз алмасулар байқалады және балалар мен жасөспірімдер интеллектуалды дами бастайды деген болатын. Жасөспірімдік кезеңде эмоционалды қызығушылықпен ерекшеленіп келеді екен. Балалар мен жасөспірімдердің көңіл-күйі жиі құбылады, мінез-құлықтың жоғарғы деңгейлілігі байқалатын болады. Бұл мінез-құлық өзгерістерінің кейбіреулері гормональды және психикалық сезімдері қарама-қарсы болады екен. Балалар мен жасөспірімдердің жынысы жетілуінің себебінен қажетті жағдайлары күрт өзгеріп отырады екен. [9]
Есірткілік заттарын пайдалану жағдайының әлеуметті-психологиялық ерекшеліктері:
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әлеуметтік-психологиялық жағдайлар: әлеуметті мәдениетке және салт-дәстүргее бағытталғанн жағдайлар, басқа адамдарың немесе саяси топтардың қысымынан пайда болатын субъективті жағдайлар, балалар мен жасөспірімдер тобының есірткі заттарына еліктегісі келетіндігін көрсететін жағдайлар.
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдер өз санасын өзгеруін қажет етуін талап ететін жағдайлар және мінез-құлықты белсенді көтеретін жағдайлар.
oo ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарға әуестену мен тәуелділікке шалдығу жағдайларына әкеп соқтыратын жағдайлар.
Жасөспірімдік жағдайлар көмегімен жұмыс жасайды не балалар мен жасөспірімдердің денсаулығы нашақорлану жағдайына дейін баруы мүмкін. Балалар мен жасөспірімдердің саяси құқықтық нормалар ережелерін бұрыс түсінгендіктен не оны есте жаттағысы келмегендігінен нашақорлық жағдайларын жақсы түсініп білмейді. Қоғамға қарсы теріс ниеті бар балалар мен жасөспірімдер мен балалардың мінез-құлқын есірткілік заттарды одан әрі қолданбау және олардан теріс айналу жағдайларын салыстырып психологиялық қорытындысын жасауымыз қажет.
Балалар мен жасөспірімдердің мүмкіндіктері мен олардың әрекеттерін шынайы түрде мінез-құлық арасындағы қарама-қайшылық баланың ішкі жағдайын анықтайды не осы жағдай күн өткен сайын асқына береді. Ал бұл жағдай дәрежесін әлсірету тәсіліне психикасының ауытқушылық жағдайларын кіргізуімізге болады. Балалар мен жасөспірімдердің есірткілік заттарын қолдануда олардың әлеуметтік жағдайлары не жағдайларыы жоғары отбасыда жетілуі итермелейді. Жағдайы жоғары отбасындағы бала қоғамға қарсы топтарға мүше болуға әуестеніп кетуі мүмкін. Есірткіге әуестілік жастық кезде өзіндік дамытуғадеген дайындығы не өзінің жағдайын жоғары қоятын балалар мен жасөспірімдерге тән деп ойлаймын. Дегенмен мұндай балалар мен жасөспірімдер көп уақыт керек қылатын іс-әрекеттерге жақын емес, мақсатты істерді іске асырып білмейтін, қажетсіз қиялға берілетін не өзін ересек адам түрінде сипаттайтын не бұның бәрі балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуін күрт азайтып психикасының қоғамға қарсы жағдайларының туындауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Балалар мен жасөспірімдерді есірткілік затқа итеретін жағдайларын анықтауды балалар мен жасөспірімдердің қажеттіліктеріне, психикалық мінез-құлық жағдайларға байланысы бар екенін байқадым. Психологиялық ауытқушылықтың пайда болуында балалар мен жасөспірімдердің өзінің қажеттілік жағдайларын дұрыс қанағаттандыра алмау мүмкіндігін жатқызуымызға болады. Аффектілі қажеттілігін, яғни топтарға қабылдау қажеттіліліктері - басқаларға қоректінің жоқтығы айтуымызға болады. Мұндай қажеттіліктің болуы балалар мен жасөспірімдерді есірткілік заттарды қолдануға итермелейді және топқа ұнау жағдайын атқарады. Балалар мен жасөспірімдердің ұмтылысы тек еркіндікті сезу үшін пайда болады, яғни балалар мен жасөспірімдер әрдайым алға қарай ұмтылып, өзінің мінез-құлқы шегіне дейін шығуына әзір болып келеді екен. Балалар мен жасөспірімдер өз кезеңінде психикалық ерекшеліктері, яки атап айтсақ өз-өздерін бақылау, достарының айтқанынана кіру, психологиялық ауруларға не көңіл бөлу жағдайларының жетіспеушліктері, осылар есірткілік заттарды қолдануға жасөспірімдік кезеңнен бастауына себепші болады екен. Есірткілік заттарға тәуелділік мәселесін көп адамдар әртүрлі сипаттайды. Балалар мен жасөспірімдер кез-келген нәрсеге әсерленгіш, мінез-құлқын өзгертуге тырысады, жан-жағындағылармен қатынасы қиынырақ және шектен тыс әсерленгіштеу болып келеді екен. Өзінің жолдастарымен қарым-қатынасы тұрақтыты болмайды, ата-анасы араларында жиі ұрыс пайда болып, қызушаңдығы кішкене де болса артықтау, бір кездері ата-анасына қарсы сөйлейді. Өзінің айналасындағы жақынырақ араласатын адамдардың көңілі басқаша, осындай сәтте жақындарының жақсы адамға да жаман адамға да кінә артқысы келіп отырады. Жасөспірімдік кезеңдерде ауытқушылық психикалық мінезінің пайда болуындағы өте қатерлі кезеңдері деп айтуымызға болады. Жаңа нәрселерді танып білуге деген қызығушылық, ересектердің іс-әрекеттерін қайталау арқылы жолдастарынан кем қалмас үшін не солардың алдында өзін мазақ етіп көрсетпес үшін, осының бәрі жағымсыз туындаған жағдайларда балалар мен жасөспірімдерді психоактивті заттармен есірткілік заттарды пайдалануға еліктіреді. [10]
Балалар мен жасөспірімдердің психологиялық дамуы кезінде басты іс-әрекеті психикалық жақын қатынастар арқылы өзінің араласатын ортасымен бірыңғай қатынасы өзгереді. Балалар мен жасөспірімдер болған соң олар, дос пен достықтың қадірі, сыныптастары мен әріптестерінің қадірі жоғарылай бастайды. Балалар мен жасөспірімдердің білімі қанша жерде жоғары болса да, оның санасындағы ерекше білімділігі мен ой өрісі достарымен қарым-қатынас жасауы кейбір қажеттіліктерді нығайтуға өзінің қоғамға деген пайдалырақ қызметтерімен байланысты болып келеді. Осындай кезеңдерде өз-өздерін танытуға үлкен қолдау көрсетудің мықтылығы соншалықты, достарының алдарында өзін көрсету үшін балалар мен жасөпірімдер көптеген нәрселерге дайын болады, олар өздерінің өмірі мен денсаулықтарын құрбандыққа шалады, олардың сана-сезімі кез-келген тапсырмалар мен әрекеттердә жасауға дайын тұрады екен. Жолдастарының алдарында өз мәртебесін жоғалтып алу, өзінің абыройы мен беделін төмендету ол жасөпірімдер үшін қорқынышты жағдайлар деп ойлаймын. Дегенмен, осындай жағдайлар үшін балалар мен жасөспірімдер өзінен үлкендер мен өзінің жолдастарының алдарында ауыр ескертулерін көңіліне қатты әсер етеді. Осындай кездерде жасөспірімдер мен оқытушылар араларында көп жанжалдар болып тұрады және балалар мен жасөспірімдер қиындау адамға ауысатын болады. Егерде ересектер тарапынан балалар мен жасөпірімдермен өзара қатынастарын олардың жақсы адам болып өсуіне септігін тигізу үшін ескерту негізінде жасайтын болса, ұрыс-керіс жағдайлары мүлдем болмауыда мүмкін екен. Өз-өздерін бағалауында балалар мен жасөпірімдердің өз-өздерін тәрбиелеуінде мол әсерін тигізуі мүмкін. Жан-жағындағыларымен ішінара әрекеттесе отыруы, балалар мен жасөспірімдерге ересектер әрқашан қолдау көрсетіп жүреді. Балалар мен жасөспірімдер ерекше бейімделгіш не қызғаншақтау болып келеді екен. Бұларға өз-өздерін ұстай алмау, өз-өздерін бақылауынің төмендігі, іс-әрекеттеріндегі күрт өзгеруіне байланысты болып келеді. Балалар мен жасөспірімдердің эмоциялық қозушаңдығы қызықты әңгімелер кезінде, өздерінің көңілін білдіріп қойған жағдайда байқалады. Алайда өмірде алған көп тәжірбиелері болмаған соң не эмоциялық көңіл-күйі тез әсерленуінен пайда болғандықтан, балалар мен жасөспірімдер кері әсерлерге тез беріліп кетеді, өйткені жақындарынан тыс адамдармен араласуына байланысты кей кезде күштірек ықпалын тигізуі мүмкін. Көптеген жағдайларда балалар мен жасөпірімдер өздерінің достарынын жан-тәнімен қорғауға тырысады не солармен бірге айыпталу қажет екенін білсе де, олар ешкімді тыңдамайды. Балалар мен жасөспірімдер кей кездерде өте ақылды және ақымақтау болып келеді, өздерінің қадір-қасиеттеріне зиянын тигізетінін біле тұра жоғарғы сезімдерге ие болып, сонымен қатар бір мезгілде өзінің адамгершіліктерін ұмыта отырып, өзінің қателіктерін бірте-бірте түсіне бастайды. Осындай қарама-қайшылықтар жағымсыз, қоғамға деген аса маңызды мәселелер пайдасына шешілгені өте дұрыс болып табылады деп есептеймін. Мұғалімдер психолог кей кезде психотерапевтте болуы тиіс деп ойлаймын. Тек олар сонда ғана оқушылардың кері эмоцияларын жеңіп, жағымды жағдайларын күшейтуге көмектесе алады деген ойдамын.
Балалар мен жасөпірімдер көптеген уақыттарын ересектер тарапынан бақылаусыз, бірақ көп жағдайда жастары үлкенірек адамдармен өткізеді. Себебі олар есірткілік заттар мен басқа да зиянды заттарды қолдану қауіпі арта түседі, себебі бұларға жолдастарының тарапынан қабылдауы мен көтермелеуі ықпал етуі мүмкін, ең болмағанда ол уақыт өткен сайын балалар мен жасөспірімдерге өздерін үлкенірек етіп көрсетіп, сезінуге мүмкіндік алады. Балалар мен жасөпірімдердің қырсықтығы, өз сөздерінде тұрып, өздерінің дегенін жасауына ата-аналар тарапынан жасалаған тәрбие мен ережелерді елемеуі, мінез-құлық ережелерін өзгертуі балалар мен жасөспірімдердің тұлға ретінде қалыптасуының белгілері болып табылады. Балалар мен жасөпірімдердің мінез-құлқының мұндай кешені эманципация реакциясы деп аталады. Эмаципация реакциясы балалар мен жасөспірімдерің миының даму логикасымен сипатталады. Индивидуалдық даму барысында баланың екі дағдарысты кезеңдерден өтетіні белгілі, олар: 3 жас дағдарысы және жеткіншектік кезең дағдарысы. 3 жастағы бала өзінің ең алғаш қоршаған орта шындығынан ерекше екендігін сезінеді. Егер 1-2 жастағы бала өзін 3 жақта сезінсе, 3 жасында оның миы қалыптаса бастайды. Сонымен қоса балада өз бетімен іс-әрекет жасауға деген құлшыныс қалыптасуы мүмкін. Мысалы, өзі киінгісі, өзі тамақ ішкісі, яғни бәрін өзі істегісі келіп тұрады. Балалар мен жасөспірімдердің тағы бір ерекшелігі достарымен, өз жастағылармен қарым-қатынасының қажеттілігін қанағаттанлыратын орынды иелену болып табылады, достарының оны мойындап, құрметтеуі балалар мен жасөспірімдер мінез-құлқын анықтауға үлкен көмегін тигізеді. Балалар мен жасөспірімдер кезеңдерінде құрбыларымен қарым-қатынас жасау кезінде өзара қарым-қатынастарының жаңа деңгейдегі ересектік қарым-қатынастарының алғашқы міндеттері осы кезде қолданылуы керек. Балалар мен жасөспірімдер өзімен қатар достарымен қарым-қатынастар жасау кезінде өзі жайлы ақпараттар жинай бастайды, өз-өзін тереңірек тани бастайтын болады, өзін басқа адамдармен салыстыра бастайды. Есірткілікпен байланыстар жасауды қамтамасыз ету кезінде балалар мен жасөспірімдер әдетінше нашақорлар топтарына біріге отырып, өз-өзін қанағаттандыруға тырысады. Балалар мен жасөспірімдер арасында тұлғааралық қарым-қатынастың деңгейі жоғарлай бастайды, әрекеттері айқын және мақсатты болып келеді. Балалар мен жасөспірімдер достарын қоғамдық ортаға деген қызығушылықтарының пайда болуынан таңдай бастайды. Балалар мен жасөспірімдер тобы әдетте 3-4 жасөспірімнен тұрады. Сондағы қарым-қатынастар тең құқылы дәрежеде құру мақсатында, топта нақты басшысы жоқ, барлықтары өз араларында көмек көрсетіп, өз араларында бір-біріне деген түсіністіктер негізінде шешілуі мүмкін. Бұндай нашақорлар топтары ерсесектермен де байланыстар жасап отыруы мүмкін не олардың ересек адам болуына ұмтылыстары сол байланыстар жасауы кезінде көрінеді. Бұл әлеуметтік орталарға бағытталып, аумақтық бөліністер негіздерінде құрылады және өзінің аумақтарын өте қатаң бақылауда ұстауға тырысады. Осындай топ мүшелерінің арасында қарым-қатынастары тұрақты болмайды не олардың өмірге деген қызығушылықтары және дүниеге деген көзқарастары жоқ, өз араларында байланыстары нашар бір жақты болып отырады. Сана-сезімдері не қызығушылықтары балалар мен жасөспірімдердің сана-сезімдерінің қалыптасу жағдайлары өз-өздеріне, қоршаған ортаға, өздерінің жан-дүниелеріне аса қызығушылықтарын танытуға деген ниетпен іске асырады. Олар ата - аналар мұғалімдер, жолдастары тараптарынан айтылған барлық мәліметтерді қабылдай бастайды, қорытынды жасайды не өздерін басқа адамдармен салыстыруға тырысады, өздерінің мүмкіндіктерін сынауға тырысатын болады. Балалар мен жасөспірімдер өмірлерінің осындай кезеңдерінде өмірлерінің мән-жайлары туралы ойлана бастайтын болады. Осындай өмірлеріндегі ой-толғаныстары, дүниеге деген көзқарастарының қалыптасуымен болашақта өмірге деген жоспарларының құрылуымен байланысты болып келеді екен. Мұндай саналы өзгерістердің жүріумен байаланысты балалар мен жасөспірімдерге уайым-қайғы пайда болады екен. Балалар мен жасөспірімдердің сана-сезімдерінің қалыптасуы кезінде уақытпен өмірлік кеңістіктер туралы көріністері өзгере бастайтын болады. Балалар мен жасөспірімдер әдетте, тек қана бүгінгі уақытпен өмір сүреді. Себебі жасөспірімдер өздерінің болашақтары туралы көп ойлана бастайды және оны көз алдына елестете бастайды. Өмірдің аяқталатынын саналы түрде сезінге кезде, балалар мен жасөспірімдер өзінің тағдырын қолына алып, өзінің өмірін босқа өткізбеу үшін есірткілік заттарды пайдаланбауға тырысады. Осындай жағдайлар балалар мен жасөспірімдерді өз-өздерін тәрбиелеп, өз-өздерін жақсы тұлға болып қалыптасуына үлкен әсерін тигізеді. Балалар мен жасөспірімдердің кері дамуы кезінде балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының қалыптасуының жағымсыз көңіл-күйімен сипатталады. Теріс жетіліп келе жатқан балалар мен жасөспірімдер әдетте өзінің өмірлерін дұрыс әрі толық түсінгісі келмейді. Өздерінің осы өмірдегі жағдайларын ұғына бермейді не болашағы туралы ойланбайды. Олар тек қана әлеуметтік және мәдени деңгейінің төменділігі мен әлеуметтік тұлғалық жетілмеуі емес, сондай-ақ басқа тұлғалар тараптарынан өзі туралы жағымсыз мәліметтер қабылдауына тікелей байланысты болады. Әрине, әлеуметтік бейімделу процесінде балалар мен жасөспірімдерге басқа адамдар тараптарынан айтылып жатқан ескертпелер, әңгімелері кедергі тудыратын болады. Балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқының олардың іс-әрекеттері туралы айтылған көптеген теріс әңгімелерлер балалар мен жасөспірімдерді өздерін керексіз сезіндіріп, олардың психикаларына кері әсерлерін тигізуі мүмкін деп ойлаймын. Есірткілік заттарды пайдаланған балалар мен жасөспірімдерді сырт көзбен қарағанда масайған адамға ұқсатуға болады, алайда осы жерде бір ғана айырмашылық спирт иісінің болмауында болып отыр. [11]
Балалар мен жасөспірімдер кезеңдерінің тағыда бір ерекшеліктеріне белгілі бір пайдалы әрекеттерге деген қызығушылықтарының болуын жатқызамыз. Жақсы дамып, қалыптасып келе жатырған балалар мен жасөспірімдернің өзінің сүйсініп айналысатын істері болуы керек:
-спорт;
-музыка;
-сурет салу немесе белгілі бір ғылым саласымен айналасу сиқты қоғамға пайдалы істерді айтуымызға болады.
Осындай істердің және қызығушылықтардың мәні балалар мен жасөспірімдерді белгілі бір істермен айналысу арқылы өздерінің мүмкіндіктерін, өздерінің қабілеттерін тани бастайды. Алайда, қоғамға пайдалы іс-әрекеттерімен балалар мен жасөспірімдердің барлығы дерлік айналыса бермейді, балалар мен жасөспірімдердің тең жартысы өздерінің уақыттарын далада жолдастарымен көңіл көтеретін орталықтарда өткізуі мүмкін. Балалар мен жасөспірімдердің сүйіп айналысатын істерінің болмауы не белгілі қызметтер түрлеріне қызығушылықтарының болмауы олардың жақсы дамуы мен қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Балалар мен жасөспірімдер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz