Бақсылық және бақсы сарындары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ

«ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ»ФАКУЛЬТЕТІ

«ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ» КАФЕДРАСЫ

«Қорғауға жіберілді»

«__»2020ж.

кафедра меңгерушісі т. ғ. к, . профессор

Абдыкалыков Ұ. Қ.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы:Ежелгі түркілердің діни дүниетанымы мен ұстанымдары

Орындаған:

Ғылыми жетекші:

Алматы 2020

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ

«ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ» ФАКУЛЬТЕТІ

«ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ» КАФЕДРАСЫ

Ақбота

Ежелгі түркілердің діни дүниетанымы мен ұстанымдары

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Алматы 2020

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КӨНЕ ДІНИ НАНЫМ СЕНІМДЕРІ

1. 1 Бақсылық және бақсы сарындары . . . 5

1. 2 Шамандық әдет-ғұрыптар . . . 16

ІІ ТҮРКІ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ДІНИ ТАНЫМДАРЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ ДІНІ

2. 1 Түркілердің тәңіршілдік діні . . . 25

2. 2 Көне Түркі ескерткіштеріндегі діни көріністер . . . 38

2. 3 Ислам дінінің түркі мәдениетіне тигізген әсері . . . 45

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 58

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 61

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Дипломдық жұмыста ежелгі түркілердің діни дүниетанымы, шығу тарихы және олардың діни іліміндегі ерекшеліктері қарастырылады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін - руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Олардың ерекшеліктері мен айырмашылықтарын анықтау өте өзекті мәселеле болып табылады. Бүгінгі таңда жаһандану үдерісінде танымы мен тарихы, тілі мен мәдениеті, діні мен ділі, ойлау жүйесі өзара жақын халықтар мен бауырлас елдердің ынтымақтасып, ықпалдасуы заман талабына айналып отыр.

Елбасымыз Н. Ә. «Тарих толқынында» атты кітабында «Біздің бәріміздің де мақтаныш етуімізге тұрарлық мол мұрамыз бар. Өйткені ата-бабаларымыз адамзат тарихында өшпес із қалдырып кеткен. Еуразия құрлығындағы халықтардың тағдырына орасан зор күшті әсер еткен. Ұлы дала ерекше рух пен дүниетанымды қалыптастырды. Түркінің рухының серпінді қажыр-қайратының түп тамыры да осында жатыр. Мұның айқын көрінісін эпостық жырлардан арғы ата-бабаларымыздың ұлан-байтақ дала төсіндегі көшіп қонып, жүрген бүкіл тіршілік-тынысынан, түйсік арқылы жұғысты болып отыратын салт-сана жиынтығынан аңғарамыз», -деп жазады. [1, 35 б. ] . Түбі бір туыстас ұлттардың басын біріктіре алатын, олардың тарихы, мәдени, рухани мұрасын зерттей отырып, түркі тамырлас тарихи тұлғалардың өмір жолын, олардың әлемдік ғылым мен өнерге, әдебиетке қосқан үлес салмағын айқындап, бүгінгі түркі тілдес барлық халықтардың бойында мақтаныш сезімін ұялатуды асыл мұрат деп табу болмақ [2, 16 б. ] . Ортағасырлық Салжұқ елінің ойшылы Маулана Жалал әд-Дин Руми тарихта түркілік мораль философиясының негізін салушы дана ретінде танымал . Осылайша түрік маулауийа сопылық мектебінің негізін қалаған Анадолы түрік ойшыл дана, ақындарының арқасында түрік тіліндегі шығармалар өз тарихын бастады. Осыдан кейін, ХІІІ ғасырдың екінші жартысында дүниетанымдық даму үдерісінде өте маңызды өзгерістер болды, яғни Анадолыда түрік тілі өзінің жазба әдеби құндылығына ие болды. Міне осындай тарихи сабақтастық негізінде дамыған түркілік ойлау жүйесі мен философиялық сабақтастықтар тарихын тану бүгінгі жахандық үдерістер кезінде өркениеттік және мәдени тұрғыдан өзіндік болмысын айшықтауға септігін тигізетіндігі анық. Сонымен қатар бұл зерттеу жұмысы елбасымыздың бастамасынмен жүзеге асырылып жатқан «мәдени мұра» бағдарламасына да өзіндік үлес қосады деген сенімдеміз. Екінші жағынан бүгінгі рухани трансформациялық үдерістер легіне тойтарыс берудің тарихи дүниетанымдық тәжірибелерінен қалай пайдалану керектігі мәселесіне де осындай зертеулер арқылы мүмкіндіктер ашылатындығы белгілі.

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты. Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Диваев А, ¹⁴ Уалиханов Ш, ¹⁵ Келімбетов Н, ²² еңбектерінде тарихи-мәдени типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.

Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға ислам тарихындағы орны және діни іліміндегі ерекшіліктерін көрсету.

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін. Диплом тақырыбы тарих, философия ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Тақырыпты талдау барысында әдіснамалық негіз ретінде гуманитарлық білімдерде кеңінен қолданылатын философиялық әдістер, тарихилық пен логикалықтың өзара байланысы алынады.

Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.

І ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КӨНЕ ДІНИ НАНЫМ СЕНІМДЕРІ

1. 1 БАҚСЫЛЫҚЖӘНЕ БАҚСЫ САРЫНДАРЫ

Қай халықтың болмасын бүгінгісі кешегі өткен тарихымен астасып жатады. Өткеннен хабары жоқ жандардың болашаққа да берері шамалы болмақ. Халықтың тарихи тағылымы ұрпақ тәрбиесі мен соған берер өнегесіне байланысты. Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр-өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.

Тәңірге, жер-Суға табынудың пайда болуын адамда әуелден қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық- түлікті сыйлаған мейірбандылықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған еді. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізуге адамдарға жәрдемдесетін жоғарғы әлем бар деген түсінікті туғызды. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Көк-Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық емес. Болмыстың мәнін және анық рухтың көрінісін Аспанға сиыну қазақ халқында көпке дейін сақталып қалды. Аспанға құдіретті күшті құдай тұрғысында мұқият жасалынған талдау және көшіп-қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қаралуы өзінің дүниетанымдық тұрғыдағы Тәңіріне табынуына ықпал етті. Бұдан шығар тұжырым, "нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде уағыздалуы арасында сәйкестік бар"- деген пікірге толығымен қосылуға болады. [2, 22 б. ] .

Енді мәдени дәстүріміздегі нақтыламақ болған шамандық пен тәңіршілдікке ойыспай тұрып діни сенімдердің-тотемизм, магия, анимизм, фетишизм сияқты формаларының діни санамыздың қалыптасуына тигізетін әсерлерін қарастыра кетуді де жөн көрдім. Қазақ халқының діни сенімінде тотемистік сенім болды және олардың әдет-ғұрпының қалыптасуында, тұрмысында жан-жақты роль атқарады деп ойлауға негіз бар. Мысалы, ескі жыл есебінде он екі жануардың атымен байланысты атаулар. Оған қоса үй жануарларының әрқайсысына өзінің иесі бар деп біліп, ат қойып, айдар таққан: зеңгі баба, ойсыл қара, шопан ата, жылқышы немесе қамбар ата. "Хайуанаттарға байланысты көне ертегілердегі аңдап отырсақ жанды-жансыз табиғат турасындағы бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Олар мифтік, діни түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсінікті аңғартады". Сонымен бірге, қазақ халқындағы тотемизм элементтерінің бір түрі "табу" болып табылады яғни, бір нәрсеге тиым салу мағынасын білдіреді. Егер тотемдік түсініктерде жануарлар мен өсімдіктердің адамға қандас туыстық қатынасы бар деп түсіндірілетін болса, табуды кейбір жануарлар мен өсімдіктер "қасиетті" деп ұғынылып, олардың өз атын атауға тиым салынған. егер өз атын атаса зиян келтіреді деп түсінген. Мысалы, қасқырдың атын қасқыр деп емес "итқұс", "ұзынқұлақ" сияқты атаулар берген.

Басқа ешбір халықта кездеспейтін, қазақ әйелдерінің ата-енесін, қайын- қайнаға, абысын- ажын, қайын сіңлі, өз ерінің атын атамауының негізі детабуда деп жорамалдауға болады. Өмірде болатын түрлі жағымды- жағымсыз құбылыстардың бәрі де тылсым күштер әрекетінің нәтижесі деп түсінгендіктен олардың киесіне ұшырамас үшін әртүрлі жол- жоралғылар, қағидалар, құрбан шалу, көпшілік болып түрлі ырымдарды орындау қалыптасқан. Қазақ арасында "сақтансаң сақтаймын" деп құдай айтыпты дейтін сөздің төркіні өте тереңде жатыр. Мүмкіншілігінше адам сақтануға тиісті құбылыс.

Қазақ өміріндегі магиялық құбылыстармен бал ашу, сиқырлау мәселелері ертеден келе жатқан әдістердің бірі. Әсіресе, емдеу магиясы мен емшілік өз дамуында көптеген тәжірибені бойына жинақтаған. Тегінде қазақ арасындағы емдеу магиясы мен емшілік бірге атқарылған, олар:

1. Бақсы

2. Елті- әйел бақсы

3. Зікірші

4. Балгер- көріпкел

5. Тамыршы

6. Абыз

7. Жауырыншы- болжаушы

8. Емші

9. Үшкіруші

10. Ұшықтаушы

Сонымен қатар, ел арасында түрі сұсты адамдарды да қасиетті тұтқан. Олардың түрінен жын- шайтандар сескенеді деп есептеген. Бал ашудың да бірнеше түрлері бар. Әрқайсысы әртүрлі әдіс- әрекетпен байланысты.

1. Қырық бір құмалақпен бал ашу, яки төрт- төрттен бөліп ашу.

2. Қырық бір құмалақты шашып жіберіп ашу.

3. Малдың жауырынына қарап сөйлеу.

Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы түрлеріне қысқаша шолу жасайық.

1. Қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезеңдегі алғашқы уызын өздері ішпейді. Мәнісі әруақтарға арнау.

2. Фетишистік ырымдардың бірі- кәрі жілік. Оның күндіз малшының, түнде күзетшінің қызметін атқарады деген сенімде туған.

3. Жас баланың бесігінде әртүрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың, арыстанның т. б. жырқыш аңдардың терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты баланы әр түрлі "жын - шайтандардан" сақтайды деген сенім.

4. Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын мазарларды көреміз. Бұл фетишистік сенімнің ислам дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы мүмкін.

5. Дүние жүзінің ьарша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз тию", "тіл тию" - деп санайтын түрі тұмар деп аталған.

Бұл жерде тұмардың өзі де бірнеше дәуірді басынан кешіргенін байқауға болады. Алғашында тұмар ретінде өз тотемдерінің бір мүшесін не терісі т. б. болса, кейіннен исламның енуіне байланысты тұмарға құраннан аяттар жазып салатын болған. Бұдан ерте кездегі діндердің өзгерген түрлерінің қазақ халқының ерекшелігіне байланысты исламға да сіңгенін көреміз.

Қазақтың «бақсылық» ұғымына әлемдік этнография мен фольклортануда әбден қалыптасып бекіген «шаманства» термині сәйкес келеді. Бұл терминнің әсіресе мол қолданылған кезі XIX ғасырдың соңы мен үстіміздегі ғасырдың басы. Одан кейінгі уақытта «шаманизм» үстем бола бастайды, бірақ «шаманство» да қатардан қалмайды. Бертін келе екеуінің аражігін ашып, жеке-жеке ұғымда қолданайық дейтін пікірлер де туады. Бізде осы соңғы көзқарас жағындамыз.

«Шаманизм» деп белгілі бір дүниетанымдық түсініктер жиынтығын, діни жүйені ұғынсақ, «шаманство» деп бақсы мен оның ойына қатысты атрибуттарды айтамыз. Қалай болғанда да екеуінің төркіні бір-ақ ұғымнан -«шаман» сөзінен тарқайды. Мұның ау бастағы тұлғасы: тұңғыс-манжур тобына енетін эвенк тіліндегі «саман» (естен тана буырқану, булығу) сөзі.

Көнетүркілер де одан бергі қыпшақ ата-бабаларымызда бақсыны«қам» дегені белгілі. Алтай-саян төңірегіндегі түркі тұқымдары мен сібір татарлары күні бүгінге дейін солай атайды. «Қам» сөзін гүндер де қолданған, олар өзінің бас бақсысын «ата қам» деп атаған. Сол дәстүрлі бойында сақтаған туыстарымыз тубалар ірі, күшті бақсыларын «ұлуг хам» дейді.

«Сарын» терминін ғылыми әдебиетте тұңғыш қолданған Шоқан Уәлиханов болатын. Ол бақсының ойыны кезінде қобыздың сүйемелімен орындалатын өлеңді «сарын» дейтінін 1854-1855 жылдар шамасында жазған. Алайда «сарын» сөзі халықтық терминологияда бақсыға қатыссыз да қолданыла беретінін ескерген жөн.

Бақсы сарындарын дін салтына қатысты десек те, наным-сенімдерге қатысты десек те айырмашылығы жоқ: екеуі де бір ұғымды білдіреді. Егер нақтылай айтсақ бақсы сарыны шаманистік салттардың құрамына енетін поэтикалық пішін болып табылады. [3, 46 б. ] .

Бақсының сарындары ертедегі, батырлық жыр немесе мақал-мәтел сықылды кез-келген сәтте орындала бермейді, белгілі бір ғұрыпты атқару кезінде ғана орындалады және оны орындайтын кісі бақсы ғана. Бақсы сарыны бақсы ойынының үстінде орындалады, сондықтан ол бақсы ойынының ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл бөлік басқа бөліктермен бірлікте, байланыста болғанда ғана басы бүтін құбылыс туады. Ол құбылысты бақсы ойыны дейміз. Бақсы ойыны дәстүрлі ғұрыптар жиынтығынан тұратын сеанс болса, оны өткеруші орталық тұлға-әрение, бақсы. [4, 86 б. ] .

Бақсылар да ақын, жырау, сал-серілер сияқты фольклоржасаушылардың байырғы өкілдерінен саналады. Бақсы сарындары да өзге жанрлар секілді нақты поэтикалық заңдылықтарға бағынады, сол заңдылықтар негізінде өмір сүреді. Бірақ бақсының аталған тұлғалардан алабөтен айырмашылығы бар. Оның негізгі міндеті көркем шығармашылық пен айналысу емес, белгілі бір дүниетанымға негізделген культті атқару болып табылады. Бұл ретте бақсының профессионалдық бітімі ақын, жырау, сал-серіден гөрі молдаға, ламаға, пасторға, раввинге жақын. Ал бақсының сарындары дегеніміз өзге діндердегі дұғаның, мінажаттың міндетін атқарады. Алайда дұға алдын ала жазылып қойылған діни сенімдер жиынтығының этолоны саналатын қасиетті кітаптардан үзінді түрінде оқылса, бақсының сарыны әдетте импровизацияға негізделеді. Молда, лама, пастор, священник, раввин жалғыз құдайға сенушілік (монотеистік) түсініктерді уағыздап, құдай мен адам арасына дәнекершілік етсе, бақсы жасаған иелерге, аруаққа, жынға табынатын көзқарастардың уағызшысы, солардың негізінде қалыптасқан жораларды, ғұрыптарды атқарушы. Сондықтан да бақсының сарындарын шаманистік салттардан немесе бақсының профессионалдық тұлғасынан бөліп алып жеке қарастыру мүмкін емес.

Бақсылар ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек.

Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған. Орталық Азия мен Қазақстанда ислам діні таралу барысында шамандық көне наным-сенім ретінде шеттетіле бастайды. Енді олар жын-шайтандармен байланысқа түсе алатын адамдар ретінде қабылданады. Қоғамда шамандарға қатысты екі ұшты ұстаным қалыптасады. Бір жағынан, олардан қорқады, өйткені олар адамға кесір келтіруі мүмкін. Сондықтан бақсылар ауылдың шетіне оңаша қоныстанады. Күнделікті тұрмыста мұқтаждықсыз оларға бара бермейді. Екінші жағынан, сыры беймәлім сырқатты тек бақсы ғана емдей алады деп саналады. Сондықтан бақсысыз аурудың алдын алу мүмкін емес. Ислам үстемдік еткен дәуірде шамандар қоғам өмірін үйлестіруші, реттеуші қызметінен айырылып, тек бақсы-балгерлік қызметін ғана сақтап қалады. Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар басқа да діндер таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зороастризм діні болды. Кеңес дәуірінің шығыстанушы ғалымдары В. Струве, В. Абаев және т. б. бұл діннің Орталық Азия мен Қазақстан жерінде б. з. д. VІІ ғасырда таралғандығын атап көрсетеді. “Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған “Нирвана-сутрадан” бастап будда әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді . . . Буддизм Шығыс Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады, ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді. Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Буддизмнің бұл жерлерде таралуы империяны бір дін аясында біріктіру мүддесіне байланысты болса керек. Алайда түркілер бұл дінді жаппай қабылдады десек, тарихқа қайшы келер едік. Әрине, будда дінінің моральдық қағидалары олардың руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, “әрекет етпеу” қағидаты көне түркілердің дүниетанымы мен өмірлік ұстанымдарына үйлесе бермеді. [3, 89 б. ] . Түркілерге таныс болған мани дінінің де тағдыры буддизмге ұқсас болды. Мани ілімі баяндалған “Болжаулар кітабы” түркі тіліне аударылғанымен, бұл дін де түркілер арасында терең тамыр жаймады. Буддизмен қатар Ұлы Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Ол басында несториандық, кейіннен яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі Қазақстан жеріне ене бастады және Шығыс Рим империясынан шыққан әулие Несторий сектасының өкілдерімен байланысты болды. Византиядағы діни алауыздық пен қақтығыстар христиан дінінің әр түрлі бағыттағы өкілдерінің Шығысқа қарай ойысуына ықпал етті. Орталық Азия мен Қазақстан жерін паналаған христиандар бұл жерлерде өздерінің ғибадат ететін орындарын салды. Олардың басым көпшілігі саудагерлер болатын және қағанат қазынасына алым-салықтар төлеп тұратын. Бұл жағдайда басқа дін өкілдеріне төзімділік танытып, олардың жат жерде өз діндерін ұстап, әдет-ғұрыптарына сай құдай¬ларына табынуына мүмкіндік берілді. Сөз соңында айтайық дегеніміз, қадым замандарда көне түркілер жері, Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, аруаққа табыну болды. Жоғарыда аталған діндердің ешқайсысы түркілердің руханилығында олардың көне сенімдерін ығыстырып шығара алмады. Вильгельм Рубрук түркі жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен. Тек ислам діні ғана көне түркі сенімдерімен іштей синтезделіп, түркі жұртының рухани-мәдени ұстанымына айналды. [3, 90 б. ] .

Табиғат құпиясын білуге құштарлық танытқан бақсы-балгерлер нақ сол рухани күштермен адам арасындағы байланысты реттеп отырған. Бақсылар қобыздың сарынына елтіп, «жын» шақырып, тәңірінің қолдауымен адамзатты қауіп-қатерден сақтандырды. Тағдырға алдын-ала болжау жасап, табиғат күштерін игергендігі соншалық, кейде айдай ашық күні аспаннан қара бұлт төндіріп, нөсерлеткен немесе аяқ астынан дауыл тұрғызып, айналасының астан-кестеңін шығарған. Олар емдеу ісімен болжау жасаудан құралақан болмаған тәрізді. Оны бақсы атауына балгер, емші сөздерінің қосылуы айшықтай түседі. Әлі күнге дейін халық арасында бақсы-балгердің емдеу үстіндегі әдіс-тәсілдері мен «жындарын» шақырып, зікір салу қимылдары жөнінде түрлі пікірлер сақталған. Бір қызығы, ол аңыз әңгіме немесе ертегі кейіпкері ретінде емес, сиқыр күшін бағындырған емші кейпінде танымал.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.