Бақсылық және бақсы сарындары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУФАКУЛЬТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ

Қорғауға жіберілді
_________2020ж.
кафедра меңгерушісі т.ғ.к,. профессор
Абдыкалыков Ұ.Қ._________

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы:Ежелгі түркілердің діни дүниетанымы мен ұстанымдары

Орындаған:
Ғылыми жетекші:

Алматы 2020
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ШЕТ ТІЛДЕР ЖӘНЕ ІСКЕРЛІК КАРЬЕРА УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ТАРИХ ЖӘНЕ ДІНТАНУ КАФЕДРАСЫ

Ақбота

Ежелгі түркілердің діни дүниетанымы мен ұстанымдары

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Алматы 2020

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КӨНЕ ДІНИ НАНЫМ СЕНІМДЕРІ
1.1 Бақсылық және бақсы сарындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шамандық әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16

ІІ ТҮРКІ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ДІНИ ТАНЫМДАРЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ ДІНІ
2.1 Түркілердің тәңіршілдік діні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Көне Түркі ескерткіштеріндегі діни көріністер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...38
2.3 Ислам дінінің түркі мәдениетіне тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .45

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61

КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты.Дипломдық жұмыста ежелгі түркілердің діни дүниетанымы, шығу тарихы және олардың діни іліміндегі ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін - руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Олардың ерекшеліктері мен айырмашылықтарын анықтау өте өзекті мәселеле болып табылады. Бүгінгі таңда жаһандану үдерісінде танымы мен тарихы, тілі мен мәдениеті, діні мен ділі, ойлау жүйесі өзара жақын халықтар мен бауырлас елдердің ынтымақтасып, ықпалдасуы заман талабына айналып отыр.
Елбасымыз Н. Ә. Тарих толқынында атты кітабында Біздің бәріміздің де мақтаныш етуімізге тұрарлық мол мұрамыз бар. Өйткені ата-бабаларымыз адамзат тарихында өшпес із қалдырып кеткен. Еуразия құрлығындағы халықтардың тағдырына орасан зор күшті әсер еткен. Ұлы дала ерекше рух пен дүниетанымды қалыптастырды. Түркінің рухының серпінді қажыр-қайратының түп тамыры да осында жатыр. Мұның айқын көрінісін эпостық жырлардан арғы ата-бабаларымыздың ұлан-байтақ дала төсіндегі көшіп қонып, жүрген бүкіл тіршілік-тынысынан, түйсік арқылы жұғысты болып отыратын салт-сана жиынтығынан аңғарамыз,-деп жазады. [1, 35 б.]. Түбі бір туыстас ұлттардың басын біріктіре алатын, олардың тарихы, мәдени, рухани мұрасын зерттей отырып, түркі тамырлас тарихи тұлғалардың өмір жолын, олардың әлемдік ғылым мен өнерге, әдебиетке қосқан үлес салмағын айқындап, бүгінгі түркі тілдес барлық халықтардың бойында мақтаныш сезімін ұялатуды асыл мұрат деп табу болмақ [2, 16 б.]. Ортағасырлық Салжұқ елінің ойшылы Маулана Жалал әд-Дин Руми тарихта түркілік мораль философиясының негізін салушы дана ретінде танымал. Осылайша түрік маулауийа сопылық мектебінің негізін қалаған Анадолы түрік ойшыл дана, ақындарының арқасында түрік тіліндегі шығармалар өз тарихын бастады. Осыдан кейін, ХІІІ ғасырдың екінші жартысында дүниетанымдық даму үдерісінде өте маңызды өзгерістер болды, яғни Анадолыда түрік тілі өзінің жазба әдеби құндылығына ие болды. Міне осындай тарихи сабақтастық негізінде дамыған түркілік ойлау жүйесі мен философиялық сабақтастықтар тарихын тану бүгінгі жахандық үдерістер кезінде өркениеттік және мәдени тұрғыдан өзіндік болмысын айшықтауға септігін тигізетіндігі анық. Сонымен қатар бұл зерттеу жұмысы елбасымыздың бастамасынмен жүзеге асырылып жатқан мәдени мұра бағдарламасына да өзіндік үлес қосады деген сенімдеміз. Екінші жағынан бүгінгі рухани трансформациялық үдерістер легіне тойтарыс берудің тарихи дүниетанымдық тәжірибелерінен қалай пайдалану керектігі мәселесіне де осындай зертеулер арқылы мүмкіндіктер ашылатындығы белгілі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты. Көптеген мәдениеттанушылар дінді мәдениеттерді бір өркениетке біріктіретін фактор ретінде қарастырады. Диваев А,14 Уалиханов Ш,15 Келімбетов Н,22 еңбектерінде тарихи-мәдени типтердегі діни ерекшеліктер бітім құрастырушы және мәдени айрықшалықты білдіретін нышан ретінде баяндалады. Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ортақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға ислам тарихындағы орны және діни іліміндегі ерекшіліктерін көрсету.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қоса алады деген сенімдемін. Диплом тақырыбы тарих, философия ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды. Зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Тақырыпты талдау барысында әдіснамалық негіз ретінде гуманитарлық білімдерде кеңінен қолданылатын философиялық әдістер, тарихилық пен логикалықтың өзара байланысы алынады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.

І ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ КӨНЕ ДІНИ НАНЫМ СЕНІМДЕРІ
1.1 БАҚСЫЛЫҚЖӘНЕ БАҚСЫ САРЫНДАРЫ
Қай халықтың болмасын бүгінгісі кешегі өткен тарихымен астасып жатады. Өткеннен хабары жоқ жандардың болашаққа да берері шамалы болмақ. Халықтың тарихи тағылымы ұрпақ тәрбиесі мен соған берер өнегесіне байланысты. Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр-өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Тәңірге, жер-Суға табынудың пайда болуын адамда әуелден қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық- түлікті сыйлаған мейірбандылықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған еді. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізуге адамдарға жәрдемдесетін жоғарғы әлем бар деген түсінікті туғызды. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Көк-Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық емес. Болмыстың мәнін және анық рухтың көрінісін Аспанға сиыну қазақ халқында көпке дейін сақталып қалды. Аспанға құдіретті күшті құдай тұрғысында мұқият жасалынған талдау және көшіп-қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қаралуы өзінің дүниетанымдық тұрғыдағы Тәңіріне табынуына ықпал етті. Бұдан шығар тұжырым, "нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде уағыздалуы арасында сәйкестік бар"- деген пікірге толығымен қосылуға болады. [2, 22 б.].
Енді мәдени дәстүріміздегі нақтыламақ болған шамандық пен тәңіршілдікке ойыспай тұрып діни сенімдердің-тотемизм, магия, анимизм, фетишизм сияқты формаларының діни санамыздың қалыптасуына тигізетін әсерлерін қарастыра кетуді де жөн көрдім. Қазақ халқының діни сенімінде тотемистік сенім болды және олардың әдет-ғұрпының қалыптасуында, тұрмысында жан-жақты роль атқарады деп ойлауға негіз бар. Мысалы, ескі жыл есебінде он екі жануардың атымен байланысты атаулар. Оған қоса үй жануарларының әрқайсысына өзінің иесі бар деп біліп, ат қойып, айдар таққан: зеңгі баба, ойсыл қара, шопан ата, жылқышы немесе қамбар ата. "Хайуанаттарға байланысты көне ертегілердегі аңдап отырсақ жанды-жансыз табиғат турасындағы бұлдыр түсініктерді байқаймыз. Олар мифтік, діни түсініктерді,әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсінікті аңғартады". Сонымен бірге, қазақ халқындағы тотемизм элементтерінің бір түрі "табу" болып табылады яғни, бір нәрсеге тиым салу мағынасын білдіреді. Егер тотемдік түсініктерде жануарлар мен өсімдіктердің адамға қандас туыстық қатынасы бар деп түсіндірілетін болса, табуды кейбір жануарлар мен өсімдіктер "қасиетті" деп ұғынылып, олардың өз атын атауға тиым салынған. егер өз атын атаса зиян келтіреді деп түсінген. Мысалы, қасқырдың атын қасқыр деп емес "итқұс", "ұзынқұлақ" сияқты атаулар берген.
Басқа ешбір халықта кездеспейтін, қазақ әйелдерінің ата-енесін, қайын- қайнаға, абысын- ажын, қайын сіңлі, өз ерінің атын атамауының негізі детабуда деп жорамалдауға болады. Өмірде болатын түрлі жағымды- жағымсыз құбылыстардың бәрі де тылсым күштер әрекетінің нәтижесі деп түсінгендіктен олардың киесіне ұшырамас үшін әртүрлі жол- жоралғылар, қағидалар, құрбан шалу, көпшілік болып түрлі ырымдарды орындау қалыптасқан. Қазақ арасында "сақтансаң сақтаймын" деп құдай айтыпты дейтін сөздің төркіні өте тереңде жатыр. Мүмкіншілігінше адам сақтануға тиісті құбылыс.
Қазақ өміріндегі магиялық құбылыстармен бал ашу, сиқырлау мәселелері ертеден келе жатқан әдістердің бірі. Әсіресе, емдеу магиясы мен емшілік өз дамуында көптеген тәжірибені бойына жинақтаған. Тегінде қазақ арасындағы емдеу магиясы мен емшілік бірге атқарылған, олар:
1. Бақсы
2. Елті- әйел бақсы
3. Зікірші
4. Балгер- көріпкел
5. Тамыршы
6. Абыз
7. Жауырыншы- болжаушы
8. Емші
9. Үшкіруші
10. Ұшықтаушы
Сонымен қатар, ел арасында түрі сұсты адамдарды да қасиетті тұтқан. Олардың түрінен жын- шайтандар сескенеді деп есептеген. Бал ашудың да бірнеше түрлері бар. Әрқайсысы әртүрлі әдіс- әрекетпен байланысты.
1. Қырық бір құмалақпен бал ашу, яки төрт- төрттен бөліп ашу.
2. Қырық бір құмалақты шашып жіберіп ашу.
3. Малдың жауырынына қарап сөйлеу.
Енді фетишизм элементтерінің қазақ халқы арасындағы түрлеріне қысқаша шолу жасайық.
1. Қазақ халқы малдың алғашқы төлдеген кезеңдегі алғашқы уызын өздері ішпейді. Мәнісі әруақтарға арнау.
2. Фетишистік ырымдардың бірі- кәрі жілік. Оның күндіз малшының, түнде күзетшінің қызметін атқарады деген сенімде туған.
3. Жас баланың бесігінде әртүрлі: үкінің қауырсынын, қасқырдың, арыстанның т.б. жырқыш аңдардың терісін тағады. Бұл ырымның мақсаты баланы әр түрлі "жын - шайтандардан" сақтайды деген сенім.
4. Қазақ даласының қай түкпіріне барсаңыз да "әулие" саналатын мазарларды көреміз. Бұл фетишистік сенімнің ислам дінінің келуімен байланысты өзгерген түрі болуы мүмкін.
5. Дүние жүзінің ьарша халықтарында талисман, амулет аталынып жүрген "көз тию", "тіл тию" - деп санайтын түрі тұмар деп аталған.
Бұл жерде тұмардың өзі де бірнеше дәуірді басынан кешіргенін байқауға болады. Алғашында тұмар ретінде өз тотемдерінің бір мүшесін не терісі т.б. болса, кейіннен исламның енуіне байланысты тұмарға құраннан аяттар жазып салатын болған. Бұдан ерте кездегі діндердің өзгерген түрлерінің қазақ халқының ерекшелігіне байланысты исламға да сіңгенін көреміз.
Қазақтың бақсылық ұғымына әлемдік этнография мен фольклортануда әбден қалыптасып бекіген шаманства термині сәйкес келеді. Бұл терминнің әсіресе мол қолданылған кезі XIX ғасырдың соңы мен үстіміздегі ғасырдың басы. Одан кейінгі уақытта шаманизм үстем бола бастайды, бірақ шаманство да қатардан қалмайды. Бертін келе екеуінің аражігін ашып, жеке-жеке ұғымда қолданайық дейтін пікірлер де туады. Бізде осы соңғы көзқарас жағындамыз.
Шаманизм деп белгілі бір дүниетанымдық түсініктер жиынтығын, діни жүйені ұғынсақ, шаманство деп бақсы мен оның ойына қатысты атрибуттарды айтамыз. Қалай болғанда да екеуінің төркіні бір-ақ ұғымнан - шаман сөзінен тарқайды. Мұның ау бастағы тұлғасы: тұңғыс-манжур тобына енетін эвенк тіліндегі саман (естен тана буырқану, булығу) сөзі.
Көнетүркілер де одан бергі қыпшақ ата-бабаларымызда бақсынықам дегені белгілі. Алтай-саян төңірегіндегі түркі тұқымдары мен сібір татарлары күні бүгінге дейін солай атайды. Қам сөзін гүндер де қолданған, олар өзінің бас бақсысын ата қам деп атаған. Сол дәстүрлі бойында сақтаған туыстарымыз тубалар ірі, күшті бақсыларын ұлуг хам дейді.
Сарын терминін ғылыми әдебиетте тұңғыш қолданған Шоқан Уәлиханов болатын. Ол бақсының ойыны кезінде қобыздың сүйемелімен орындалатын өлеңді сарын дейтінін 1854-1855 жылдар шамасында жазған. Алайда сарын сөзі халықтық терминологияда бақсыға қатыссыз да қолданыла беретінін ескерген жөн.
Бақсы сарындарын дін салтына қатысты десек те, наным-сенімдерге қатысты десек те айырмашылығы жоқ: екеуі де бір ұғымды білдіреді. Егер нақтылай айтсақ бақсы сарыны шаманистік салттардың құрамына енетін поэтикалық пішін болып табылады. [3, 46 б.].
Бақсының сарындары ертедегі, батырлық жыр немесе мақал-мәтел сықылды кез-келген сәтте орындала бермейді, белгілі бір ғұрыпты атқару кезінде ғана орындалады және оны орындайтын кісі бақсы ғана. Бақсы сарыны бақсы ойынының үстінде орындалады, сондықтан ол бақсы ойынының ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл бөлік басқа бөліктермен бірлікте, байланыста болғанда ғана басы бүтін құбылыс туады. Ол құбылысты бақсы ойыны дейміз. Бақсы ойыны дәстүрлі ғұрыптар жиынтығынан тұратын сеанс болса, оны өткеруші орталық тұлға-әрение, бақсы. [4, 86 б.].
Бақсылар да ақын, жырау, сал-серілер сияқты фольклоржасаушылардың байырғы өкілдерінен саналады. Бақсы сарындары да өзге жанрлар секілді нақты поэтикалық заңдылықтарға бағынады, сол заңдылықтар негізінде өмір сүреді. Бірақ бақсының аталған тұлғалардан алабөтен айырмашылығы бар. Оның негізгі міндеті көркем шығармашылық пен айналысу емес, белгілі бір дүниетанымға негізделген культті атқару болып табылады. Бұл ретте бақсының профессионалдық бітімі ақын, жырау, сал-серіден гөрі молдаға, ламаға, пасторға, раввинге жақын. Ал бақсының сарындары дегеніміз өзге діндердегі дұғаның, мінажаттың міндетін атқарады. Алайда дұға алдын ала жазылып қойылған діни сенімдер жиынтығының этолоны саналатын қасиетті кітаптардан үзінді түрінде оқылса, бақсының сарыны әдетте импровизацияға негізделеді. Молда, лама, пастор, священник, раввин жалғыз құдайға сенушілік (монотеистік) түсініктерді уағыздап, құдай мен адам арасына дәнекершілік етсе, бақсы жасаған иелерге, аруаққа, жынға табынатын көзқарастардың уағызшысы, солардың негізінде қалыптасқан жораларды, ғұрыптарды атқарушы. Сондықтан да бақсының сарындарын шаманистік салттардан немесе бақсының профессионалдық тұлғасынан бөліп алып жеке қарастыру мүмкін емес.
Бақсылар ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек.
Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған. Орталық Азия мен Қазақстанда ислам діні таралу барысында шамандық көне наным-сенім ретінде шеттетіле бастайды. Енді олар жын-шайтандармен байланысқа түсе алатын адамдар ретінде қабылданады. Қоғамда шамандарға қатысты екі ұшты ұстаным қалыптасады. Бір жағынан, олардан қорқады, өйткені олар адамға кесір келтіруі мүмкін. Сондықтан бақсылар ауылдың шетіне оңаша қоныстанады. Күнделікті тұрмыста мұқтаждықсыз оларға бара бермейді. Екінші жағынан, сыры беймәлім сырқатты тек бақсы ғана емдей алады деп саналады. Сондықтан бақсысыз аурудың алдын алу мүмкін емес. Ислам үстемдік еткен дәуірде шамандар қоғам өмірін үйлестіруші, реттеуші қызметінен айырылып, тек бақсы-балгерлік қызметін ғана сақтап қалады. Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар басқа да діндер таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зороастризм діні болды. Кеңес дәуірінің шығыстанушы ғалымдары В. Струве, В. Абаев және т.б. бұл діннің Орталық Азия мен Қазақстан жерінде б.з.д. VІІ ғасырда таралғандығын атап көрсетеді. "Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған "Нирвана-сутрадан" бастап будда әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. ...Буддизм Шығыс Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады, ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді. Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Буддизмнің бұл жерлерде таралуы империяны бір дін аясында біріктіру мүддесіне байланысты болса керек. Алайда түркілер бұл дінді жаппай қабылдады десек, тарихқа қайшы келер едік. Әрине, будда дінінің моральдық қағидалары олардың руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, "әрекет етпеу" қағидаты көне түркілердің дүниетанымы мен өмірлік ұстанымдарына үйлесе бермеді. [3, 89 б.]. Түркілерге таныс болған мани дінінің де тағдыры буддизмге ұқсас болды. Мани ілімі баяндалған "Болжаулар кітабы" түркі тіліне аударылғанымен, бұл дін де түркілер арасында терең тамыр жаймады. Буддизмен қатар Ұлы Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Ол басында несториандық, кейіннен яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі Қазақстан жеріне ене бастады және Шығыс Рим империясынан шыққан әулие Несторий сектасының өкілдерімен байланысты болды. Византиядағы діни алауыздық пен қақтығыстар христиан дінінің әр түрлі бағыттағы өкілдерінің Шығысқа қарай ойысуына ықпал етті. Орталық Азия мен Қазақстан жерін паналаған христиандар бұл жерлерде өздерінің ғибадат ететін орындарын салды. Олардың басым көпшілігі саудагерлер болатын және қағанат қазынасына алым-салықтар төлеп тұратын. Бұл жағдайда басқа дін өкілдеріне төзімділік танытып, олардың жат жерде өз діндерін ұстап, әдет-ғұрыптарына сай құдай-ларына табынуына мүмкіндік берілді.Сөз соңында айтайық дегеніміз, қадым замандарда көне түркілер жері, Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, аруаққа табыну болды. Жоғарыда аталған діндердің ешқайсысы түркілердің руханилығында олардың көне сенімдерін ығыстырып шығара алмады. Вильгельм Рубрук түркі жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен. Тек ислам діні ғана көне түркі сенімдерімен іштей синтезделіп, түркі жұртының рухани-мәдени ұстанымына айналды. [3, 90 б.].
Табиғат құпиясын білуге құштарлық танытқан бақсы-балгерлер нақ сол рухани күштермен адам арасындағы байланысты реттеп отырған. Бақсылар қобыздың сарынына елтіп, жын шақырып, тәңірінің қолдауымен адамзатты қауіп-қатерден сақтандырды. Тағдырға алдын-ала болжау жасап, табиғат күштерін игергендігі соншалық, кейде айдай ашық күні аспаннан қара бұлт төндіріп, нөсерлеткен немесе аяқ астынан дауыл тұрғызып, айналасының астан-кестеңін шығарған. Олар емдеу ісімен болжау жасаудан құралақан болмаған тәрізді. Оны бақсы атауына балгер, емші сөздерінің қосылуы айшықтай түседі. Әлі күнге дейін халық арасында бақсы-балгердің емдеу үстіндегі әдіс-тәсілдері мен жындарын шақырып, зікір салу қимылдары жөнінде түрлі пікірлер сақталған. Бір қызығы, ол аңыз әңгіме немесе ертегі кейіпкері ретінде емес, сиқыр күшін бағындырған емші кейпінде танымал.
Шамандық наным тек жынын шақырып, адамның сырқатын емдеуден құралған жоқ. Дін басында халыққа ықпалы зор, түркілердің рухани сүйенішіне айналған біліктілері тұрғанын естен шығармағанымыз абзал. Олар өмір қиыншылығына төтеп беруге жәрдемі тиер білікті рухани ұстаз қызметін атқарды. Орхон жазба ескерткішінде білік сөзі - басқарушы, данышпан деген мағынада қолданылады. Ал Жүсіп Баласағұнидің Құтты білігінде білім деген мағынаны береді. Шындығында білім басқаруға жетелер алғашқы құрал. Білім мен басқаруды ішінара бірлестірген біліктілік қасиеті кез-келгеннің бойына дарымаған.
Халық арасында аты аңызға айналған білікті тұлғалардың бірі Қорқыт-Ата. Оның айтқан әрбір нақыл сөзі өз алдына түркілік философияның маңызын түзеді: Тәкаппарлықты Тәңірі сүймес... Мінген атың қиналмайынша жол алынбас... Шалып кесер өз қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі. Жалған сөз бұл дүниеде болғанша, болмағаны игі. Ер жомартын, ер бақылын жырау білер. Қарсы алдыңызда жолдан адастырмай, қобыз тартып жырлайтын жырау болсын, ей, ханым! Азып-тозып келген пақырға Тәңірім сауабын берсін, ей, ханым!. [ 2, 156 б.].
Жоғарыда айтылған терең философиялық мәні бар ой-толғамдар Қорқытты ұлы данышпан ойшыл ретінде танытады. Демек, түркілердің Қорқытты айрықша марапаттап, ата, әулие атауы тектен тек емес. Мұнан Қорқытты тәңірілік діннің көш басындағы біліктілер санатына қосқандығы айқын аңғарылады. Ислам өркениетінің тегеурінді ықпалынан кейінгі жағдайда да Қорқыт өз биіктігін сақтап қалды. Дегенмен тәңірлік сенім сыртқы діни жүйелердің ықпалынан біршама өзгерістерге ұшырады.
Көне түркілер де одан бергі ата- бабаларымыз да бақсыны "Қам" дегені белгілі. Бас бақсыны "Ата Қам" деп атаған. Сібір халықтарының ішінде шаманға қатысты "делебеші", "бұғу","қам" деген сөздер бар. Осы сөздер қазақ тілінде "қамдану", "қамығу", "қамқор болу" , "қамшылау", "делебесі қозу", "бұғу" сөздерімен тамырлас.
Қазақ бақсылығына қатысты материалдар XYIII ғасырдың соңғы ширегінен бері қарай ғана ғылыми айналысқа түсе бастады. Қазақстанда болған саясатшылар, ғалымдар, дәрігерлер, әскери адамдар, т.б. бақсының ойының көбінесе экзотика ретінде тамашалаған.
Бақсыға "врач", "чародей", "волшевник", "колдун", "знахрь", "лекарь", "садатель" деп қараған. Сол алғашқы бақылаулардан -ақ XIX ғасырдың басына дейін қазақ бақсылығының аясы емдеу, болашақты болжау, жоғалғанды іздеу сияқты функциялармен шектелетінін аңғарамыз.Сонымен бірге, бақсылардың құрбандыққа мал шалып,"сиқырлы өлеңдер" айтатынын да ескерген. Мұндағы сиқырлы өлең деп отырғаны бақсы сарыны екендігіне күмән жоқ. Бақсылардың әлеуметтік өмірдегі орны XIX ғасырдың соңына қарай тарала түсті. Оның себебі:
1. Қазақ даласын билеудің жаңа ережелеріне сәйкес бақсылыққа заң жүзінде тылсым салынуынан.
2. Мұсылманшылықтағы аруақ шақырудың шариғатқа қарсы келуінен, бақсыдан көмек сұрау күнә болады деп уағыздаудың ықпалынан.
3. Қазақ даласында етек жия бастаған орыс медицинасының да бақсылыққа қарсы болуынан.
"Бақсы өзінің білімді, сиқырлы талантымен өзгеден ерекше биік тұратын адам. Ол- ақын, күйші, әрі сәуегей, әрі емші". Сонымен бірге ол: кез келген адамның ақын бола алмайтыны сықылды кез- келген адам бақсы бола алмайды. Яғни, бақсы болу үшін жанның да, пірдің де көмегінен бұрын табиғи дарын күші қажет екендігін байқаймыз. Бақсының қасиетті атрибуттары, киелі саналатын аспаптары, сыртқы киім киісіндегі пошымы көптеген философиялық ізденістерде кең зерттелген. Біздің айтпағымыз, мұнда нақты жағдайлардағы бағдар және жеке адамның тәжірибесі мен ұжымдық тәжірибені үйлестіретін, практикада сыналған тәртіп үлгілері бар.
Мұндағы маңызды нәрсе ата- бабалар аруағы тек демеуші ретінде емес, құдіретті көк тәңірісі алдында өкіл, қолдаушы болып табылатындығы. Бұл келтірілгендермен қоса көптеген айырмашылықтардың, жалпы діни санаға тән ұқсастықтарын да жіктеп, саралауға болар еді.
Иә, бақсы шаман дініндегі басты тұлға. Иә, бақсы-діни культті атқарушы. Бірақ кезкелген бақсы құбылыстар сықылды шаман діні де бір орында қатып қалған нәрсе емес, оның да туу, қалыптасу даму, жоғалу кезеңдері бар. Соған сәйкес бақсының қоғамдағы орны да, атқаратын қызметі де және ол жөніндегі түсініктер де әртүрлі болуы мүмкін.
Б.Г.Богороз-Тан шамандық дамудың төрт түрлі стадиясын атайды: бірінші және ең ерте стадиясы- үй ішіндегі бақсылық (семейное шаманство). Бұл-шамандықтың рулық қоғамға дейінгі сатысы. Екінші стадияда мамандалған бақсылар (шаманы-специалысты) пайда болады. Дегенмен бұл кезеңде олар өз алдына бөлініп шыққан әлеуметтік топқа айнала қоймаған. Тұқым қуалаушылық жолына да бақсылық әлі түспеген. Бақсылардың арнайы тігілген ғұрыптық киімдері жоқ, дабылдарында да арнайы нышандық белгілері жоқ, күнделікті тұрмыста қолданылатын дабылмен бірдей. Бақсылық дамудың бұл стадиясы эксимостар чукшаларда сақталған. Үшінші стадия рулық қоғаммен байланысты (мысалы тұңғыстар, ненецтер, нивхлар). Бақсының көмекшісі болады. Бақсылардың әлеуметтік және экономикалық ықпалы бұрынғыдан әлдеқайда күшті. Ол енді өндіріске және өнімді бөлуге жетекшілік етеді. Ерекше бақсылық киімі, ерекше дайындалған дабылы болады. Бұл стадия тайпалық қоғамға немесе ерте таптық қоғамға ұласады (сахалар, буряттар). Бақсы қоғамдық мерекелер мен құрбандықтарды өткізуде белгілібір функцияларды атқарады. Төртінші стадияда-дамыған тайпалық және таптық қоғамда-бақсылық ыдырап, іріп-шіриді. Бақсылықтың бұл типі шорларға, әсіресе, қазақтарға тән. [4, 154 б.].
Сол алғашқы бақылаулардан - ақ XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы қазақ бақсылығының аясы емдеу, болашақты болжау, жоғалғанды іздеу сияқты функциялармен шектелетінін аңғарамыз П. Паластың 1769 жылғы тамыз айының 17-інде хатқа түскен дерегінде бақсы
(бакша) тұлғасы балшы (фалча), жауырыншы (яурунчи), ырымшы (рамча), жадагер (джадугарь) қатарында аталады. Ол бақсылардың құрбандыққа мал шалып, сиқырлы өлеңдер (Чародейские стихи) айтатынын жазған. [5, 99 б.].
Мұндағы сиқырлы өлең деп отырғаны бақсы сарыны екендігіне ешқандай күмән болмауға тиісті.
Кейіндері жоғалып кеткен бақсының ырыми функцияларының кейбірі XIX ғасырға дейін сақталған. Көп халықтарда жауын, қар, жел шақыру ғұрыптарын бақсылар орындаған. Қазақ арасында мұндай кәсіппен шұғылданушыларды жадагер атаған. Бірақ олардың сиқырлы құралы жай тасы болса, бақсылар тасқа емес, жындарына сенген. Өткен ғасырда әлгідей ғұрыптарды атқаруда ембілік Сарбай деген бақсының аты шыққан. Ол жұрттың өтініші бойынша қалаған уақытында нөсер жаңбырды селдетіп жіберетін. Оның жақын туысы Құдайберді бақсы жындарына, бұйрық беріп, боран соққызатын, құйын ұйытқытатын, жауын, бұршақ жаудыратын. [6, 81 б.].
Кезінде әскери істері де бақсының рөлі орасан зор болған. Гун бақсылары әрбір шабуыл, жорықтың алдында аруақтарға сиынып, жындарыншақырып өз жағына қолдау тілесе, қарсы жаққа қырғын жіберуді өтінетін. [6, 82 б.]. Жеңіс пен жеңіліс аруақтардың қолдауына, желеп-жебеуіне байланысты деген шамандық түсінік қазаққа да жат емес. Мына дерекке көңіл аударалықшы: ...один из предсказателей по имени Морал, около 1820 года вошел в такую славу, что решился выдавать себя за пророка и был им признаваем от киргизов, но излешнее самонадеянность погубилеа его. Он убидел киргизов нападать на отряд, бывшийв то времия в степи, под начальством инженерного офицера Артюхова, для топографических съемок, обещая, что находившуюся при отряде пушку он обратит в глинянную, неспособную к действию. Киргизы послушались колдуна, но нападение их было неудачно, пушка грянула с обычною силою и одним картечным выстерелом рассеяла разбойников. Надобно пологать что при этом случае колдун Морал лишился жизни, или совершенно потерял к себе доверие однородцев, потому что с его времени о нем не было никакого слух. [7, 56 б.].
Шамасы Марал бақсы жындарына сенген. Алайда зеңбіректің оғына қарсы, көріп отырғанымыздай, аруақтың да, жынның да сүйеуі көмек болып жарытпайды. Халықтың ғасырлар бойғы сенімінің күйреуі-трагедиялық хал. Ендігі жерде әскери магия ырымдарын атқарудан пайда жоқтығы белгілі болады. Сөйтіп бақсылықтың тағы бір функциясы біртіндеп жойылады.
Аталған кезеңде бақсылар ірі қоғамдық мерекелерді өткізудегі және құрбандық шалудағы жетекшілік қызметінен де айрылған.Бақсылардың әлеуметтік өмірдегі орны XIX ғасырдың соңына қарай тіптен тарыла түседі. Оның бір себебі 1868 жылы қазақ даласын билеудің жаңа ережелеріне сәйкес бақсылыққа заң жүзінде тиым салынуынан, екіншіден, мұсылманшылықтың өршуінен (молдалар жын шақыру шариғатқа қарсы келеді, сондықтан бақсыдан көмек сұрау күнә болады деп уағыз жүргізеді), үшіншіден, қазақ даласына етек жая бастаған орыс медицинасы да бақсылыққа өре-тұра қарсы болады. [8,102 б.].
М. Әуезовтың: Берірек келген заманда көп бақсылар жынның ішінде тазасы бар, мұсылман жын, кәпір жындары бар деп екіге айырып келіп, мұсылман жынға сиынамыз деп, барлық пайғамбар, әулиелер, аруақтарды шақырып, сарын айтатын болған. Бұл бақсылық негізі әлсірепқұлауға айналған соң, жаңа заман ағымына бой ұынып, мұсылмандыққа ауыл-үй қонып, бітім жассмақ болғаны. Мұны бақсылықтың жоғалар алдындағы азғындаған кезі деп есептеу керек-дейтіні әлгі себептердң бірінен. [9, 46 б.].
Қазақ бақсылығының кейінге дейін қаймағы бұзылмай сақталған негізгі функциясы-емшілік.
Шамандық сенім бойынша адам екі түрлі жолмен ауырады:
1.Зиянкес (злые духи) тәнді жайлап алады.
2.Зиянкес тәннен жанды ұрлап алады.
Бақсылық емі де негізінен осы екі зиянкестік әрекетке қарсы бағытталады, яғни бақсының емшілік функциялары мынадай:
1.Тәннен зиякесті қуу.
2. Ұрланған жанды тәнге қайтару.
Қазақ демонологиясы мен шаминизмдегі адамға қас, зиянкес күштер мыналар: дию, жын, пері, албасты, марту, бишара, үббе, обыр, жезтырнақ, сөрел, көнаяқ, т.б. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән қастандық жасау жолдары бар. Соған орай зиякестермен күресудің тәсілдеріде алуан-алуан.
Халықтың түсінігінде жын-шайтандар өз бет-бейнесімен көзге көрінбейді, тек шыбын-шіркей, өрмекші, бақа, кесіртке, жылан, түлкі, мысық, ешкі, т.б. түрде елестеуі мүмкін. Қай бейнеге енсе де олар антропоморфтық қасиеттерінен айрылмайды. [10, 4 б.].
Бақсылардың негізгі ырыми функцияларының бірі-болжаушылық. Қазақ бақсылары болашақты әртүрлі әдістермен болжаған. Бұлардың ең бастысы, әрение жындардың көмегіне сүйену. Бақсы кез келген уақытта жындарымен араласа алмайды, ойын үстінде ғана тілдеседі. Ал бақсының ойыны біреудің тілегімен, өтінішімен ғана өткерілетіні белгілі. Бақсылар жалпылама сәуегейлік жасамайды, нақты адамдардың тағдыр талайына денсаулығына, ісіне болжамдар жасайды.
Болашақ бақсылар әдетте түнеріңкі жүреді, ұстамалы ауруы болады. Әсіресе бұлыңғыр ауа райы бұлардың көңіл-күйіне қатты әсер етеді. Ондай күндері бұлар түршіккіш, ашуланғыш келеді, күйректікке, уайымшылдыққа беріледі. Аз ғана сылтау оларды қалиясынан оп-оңай шығарады: зарлы сарынға басып, құдайға мейірбанды жындарға өзін мазаламауын өтініп, мән-мағынасы шамалы өлең айтады. Ұзаққа созылған өлеңнен соң олар аузынан көбік атып,ес-түссіз құлап қалады және қиюсыз сөйлеп жатады. Бірте-бірте ұстамалы сырқат күшейе түседі: қорқынышты түстер маза бермейді , түнде төсектен атып тұрып, беталды далаға шығады. Күндіз көздеріне әртүрлі нәрселер елестейді, жындар көрінеді. Олар өздерінің соңынан еріп жүруге үгіттейді. Әлгідей сырқат кісілер ауыл-ауылды аралап қаңғып жүреді. Ақыры бір атақты бақсыға келіп бата сұрайды. Тиісті сый-сыйапатын алған соң үлкен бақсы өзінің батасын береді.[11, 5 б.].
Бақсылық ауру төркіні әу баста инициациялық ғұрыптардан негіз алса, кейін, кейін келе жоғарыда айтқанымыздай, үйрену, мамандыққа бейімделу сықылды процеске ұштасады. Әйтпесе бақсының аса күрделі синкретті өнерін меңгеру мүмкін болмасы түсінікті. Бақсы, -дейді Ш. Уәлиханов,-өзінің білімді, сиқырлы талантымен өзгеден ерекше биік тұрған адам. Ол-ақын, күйші, әрі-сәуегей, әрі емші. [11, 356 б.]. Тағы бір тұста ол: Кез келген адамның ақын бола алмайтыны сықылды кез келген адам бақсы да бола алмайды -дейді, бақсы болу үшін жынның да, пірдің де көмегінен бұрын табиғи дарын күші қажет екенін айқындайды. [11, 357 б.].
Бақсының қасиетті атрибуттарының бірі-айна. Тубаларда кузунгі аталатын металл табақшаны айна ретінде пайдаланған. Шамандар оны белдікке тағылатын қалтаға салып жүрген. Қазақ бақсылары айнаны қобыз шанағының ішкі қапталына жан-жағын темірмен әдіптеп бекітетіні белгілі. Сөйтіп сібір шамандығындағы басты атрибуттар қазақ бақсылығындағы қобыз бен аса таяққа ауысқаны аңғарылады. Бұлардың бәрі бақсының музыкалық құралдарына қатысты жайыттар. Сондай-ақ пышақ, қанжар, қылыш, қамшы да бақсының үнемі алып жүретін атрибуттық заттарына жатады. Кейбір қазақ бақсылары сібір шамандары сияқты айнаны бөлек ұстайтын болған. [12, 56 б.]. Айна аспан әлемінің-көк тәңірінің символын білдіреді. Айна арқылы бақсы дүниеде болып жатқанның бәрін көре алады, сол арқылы болашақты болжайды, ауру себебін ашады.
Қазақтың бақсылары негізінен ерлер қауымынан болған. Бақсылық жеті атаға дейін үзілмей даритын кездері де болады. Бірақ мұндай дерек өте сирек. Көбінше әкеден балаға, одан немереге ауысады. Бақсылық араға бір немесе бірнеше ұрпақ салып барып қонуы да мүмкін. [13, 55 б.]. Бақсының ойыны белгілі бір ғұрыптарды атқару үшін өткерілетін. Ең негізгі себеп, әрение: сырқат адамды емдеу. Бақсы ешқашан да өздігінен жүріп, не сұранып кісі емдемейді, үйінде сырқат бар адамның өтінішімен ғана келеді.
Әрбір ақын-жыраудың өзіндік ерекшелігі болатыны сықылды, әр бақсының да өзіне тән ойын өрнектері, емдеу тәсілдері болатын. Бақсыны шақыру үшін қосаққа ат жетектетіп, арнайы адам жіберілетін. Жағдайы бар кісілер бақсы түсетін үйді бөлек тіктіріп, ең тәуір деген жиһаздармен жабдықтататын. Бұл, біріншіден, бақсыға деген құрмет болса, екіншіден, емдік сеанс үшін туғызылған қажетті психологиялық ситуация деп білу керек. Қазақтың бақсы күту сияқты осынау ескі дәстүрін өткен ғасырда онымен етене араласа бастаған орыс қауымы да сақтағаны байқалады. Бақсылар әдетте шақыру жіберген үйге бармай қалмайтын. Кейде бақсылар сырқатты көріп, бұған мынадай пәлекет жабысқан екен деп, құрбандыққа шалынатын мал мен оның түр-түсін атап, ойын басталар күнін белгілеп,қайтып кететін. Құрбандыққа шалынатын малға көбінше сар қасқа ешкі немесе қара қасқа қой аталатын. Қазақ түсінігінде қасқа малдан жындар қорқады. Кейде жылқы малы аталуы да мүмкін. Сырқатқа байланысты шалынуға керек мал мен оның түр-түсін алдын-ала атау дәстүрі түркмен порхондарының арасында да болған. [13, 268 б.].
Бақсының ойының бір түннен тоғыз түнге созылатын. Тоғыз түнге немесе тоғыз күнге созылған бақсы ойынын кезінде орыс дәрігері С. Большой да тамашалаған. Оның жазуынша: бақсының үні ащы, бірақ құлаққа сонша жағымсызда емес. Кей тұста отырғандар қышқыра дауыс шығарады, кейде бақсының сарынына бәрі қосылып кетеді. Кеуделерімен бірде алға, бірде артқа теңселіп: Аллай опа! Аллай опа!-деседі. Бірінші күн осылай түн ортасы бітті.
Кешкісін жұрт тағы жиналды. Бақсы кешегі істегендерінің біразын қайталады,жаңалары да болды. Аурудың арқасын қамшымен 31 рет соқты, орнында көкпеңбек із қалды. Сосын құтыра секіріп, бұраңдап, қамшымен үйдің туырлығын сабады. Біреуді қуып жүрген сықылды. Одан соң сырқатты бас салып, итке ұқсап, оны қан шыққанша тістеледі. Бұдан кейін қынынан пышағын суырып алды, онымен сырқатты іреп тастайтындай ары-бері сілтейді. [14, 84 б.].
XIX ғасырдың ортасы мен соңында жарияланған бақсы ойынының кейбір сипаттамаларымен танысалық: Бақсы ауруға қарама-қарсы отырып,қобызда ойнайды, өлең айтады. Жабайы дауыспен айғайлайды, бұраңдап, жынданады, сосын орнынан атып тұрып, мағынасыз сөздер айтады, қолына қамшы алып ауруды сабайды. Ақырында сырқатты жалап, қан шыққанша тістеп, көзіне түкіреді, пышақ ұстап, оны жарып тастайтындай тарпа бас салады. Мұндай емге ауру байғұс қалай ғана шыдайды екен! [14, 63 б.]. Сырқат жатқан үйге от жағылған соң, бақсы өз ісіне кірісті. Ол екі бүйіріне екі қолын таянып, екі аяғына кезек-кезек салмақ салады, біресе бұраңдайды, біресе секіреді, қайдағы бір қоқан-лоққы, түсініксіз дөрекі сөздерді айтады, сырқаттың үстінен қамшы сілтеп, бірте-бірте экстаз дәрежесіне жетеді, тағылық билер көрсетіп, ентіге айғайлайды, оттан әрі-бері секіреді, ауруды жерге аунатып, оның үстінен аң сияқты ырылдайды, сырқаттың жалаңаш жотасын қамшымен сабайды. Бақсы өзін де, өзгені де трансқа түсіре алатын қабілет иесі. Ол сырқаттың жан-дүниесін көз байлау (гипноз) арқылы да басқарады. Сөйтіп, ерекше психологиялық ем қолданады. Сендіру-бақсы ойынының басты міндеті. Бақсының емі жүйке және жан дүниесінің ауруына ұшырағандарға көбірек дауа болатыны да сондықтан. Қобыздың күңіренген үні, бақсының зар илеп жындарын шақыруы, нанбасқа нандыратын неше түрлі фокустар, мың құбылған пантомималар, міне, мұның қай-қайсысы да нар көтерер сенім жүгін арқалайды. Әрение, бар сенімнің ішіндегі тірегі, темірқазығы-шаманистік сенім: аурудың иесі болады деп білу. Оған бақсы қалай әсер етеді-мәселе сонда. Неғұрлым күшті бақсының жындары да көп, әр әулетті. Бақсының негізгі психотерапиялық әдісі гипноз (сендіру, ұйыту) болса, әлгідей фокустар бақсының гипноздық әрекеттерін күшейте түсу үшін қажет. Бақсы неғұрлым өнерлі, неғұрлым дарынды болған сайын оның гипноздық әрекеттерінің де науқасқа әсері соғұрлым күшті. Бақсының жын шақыруы кезінде сырқат та, көрермендерде біртіндеп трансқа түседі. Ұйытушы-әрение, бақсы. Жұрттың сеніміне әбден кіріп болғануақытты ол құдіретті күшті дирижерға айналады. Отырғандар бақсы не айтса, соны істейді, не қимыл көрсетсе, соны қайталайды. Бақсымен бірге теңселеді, бақсымен бірге оның жырына да қосылады. Бақсының ойыны мен сарыны әсіресе науқасқа қатты әсер етеді. Бұл уаққытта, -дейді осындай сәтті көзімен көргендер,-Темира кеудесін ерекше көтеріп: Тарт жаным, тарт! деп қобызға сүйсіне үн қосты. Біраздан соң бақсы есінен адасқаны сонша, сіресіп қатып қалды, кескен теректей шалқасынан түсті. Түсі бөздей қуарып, тісі шақырлап, аузынан көбік ақты. Бір таңданарлығы дәл сондай күйге сырқаттың да түсуі болды. Бес минуттай өткен соң отырғандар бақсының басын көтерді. Бақсы біртіндеп есін жиып, қайтадан ойынына кірісті. Ол Ой Темірім, Темірім деп өзінің ыстық ықыласын білдірді. Сырқат бұл кезде сандырақтап жатқандай болды. [14, 116 б.].
Ғұрыптық әрекеттердің орналасу ретіне қарай жүйелегенде бақсы сарындары мынадай сюжеттік қабаттардан тұратын болып шықты
I. Пірлерге сыйыну-бақсы сарындарының кіріспе бөлімі; екі саладан тұрады: әулие-әмбиелерге сыйыну, аруақтарға сыйыну. Әулие-әмбелерге сыйыну типтері-пайғамбарлар мен жалпы мұсылмандық әулиелерге мінажат ету, қазаққа немесе қазақ ішіндегі белгілі бір регионға тән баба әулиелерге сыйыну. Аруақ шақыру типтері: атақты хан, батыр би, байлардың аруағын шақыру, тікелей ата-баба аруағын шақыру, бақсылардың аруағын шақыру.
II. Жын шақыру-бақсы сандарының негізгі бөлігі, қос салалы: барлаушы, кеңесші жындарды шақыру, сырқатқа дауа табар көмекші, қызметші жындарды шақыру. Магиялық ем рәсімдері жын шақыру жорасына байланыстырылады.
III. Жын қайтару-бақсы сарындарының қорытынды бөлімі.
Міне осы қалың қатпарлар түгел қордаланып, тұтас сүлдененгенде ғана бақсы сарындарының басы бүтін тұлғасы бар болмысымен көрінбек. Өкінішке орай бақсының ойынын да, оның сарынын да емдік ғұрыптардың атқарылу кезіндегі жанды қалпынан тұтас күйінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.