Биттер отрядының жалпы сипаттамасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ МИНИСТРЛІГІ

Қарағанды мемлекеттік медицина университеті

Б.Т.Есілбаева, В.Н.Кислицкая, Е.С.Татина,
Ш.Е.Турысбекова

МЕДИЦИНАЛЫҚ АРАХНОЭНТОМОЛОГИЯ
(отрядтар: тарақандар, биттер, бүргелер, қандалалар)

(Оқу-әдістемелік құралы)

Қарағанды 2011

ӘОЖ 576.8
КБЖ 52.62
Е 78

Рецензенттер:
Г.М. Тыкежанова - физиология кафедрасының меңгерушісі, академик Е.А.Букетов атындағы ҚарМУ, б.ғ.к., доцент
М.Г. Калишев - жалпы гигиена, экология және тағамдану гигиенасының курс меңгерушісі, ҚММУ, м.ғ.к., доцент.
Н.У. Танкибаева - ҚММУ ғылыми бөлімінің бастығы, б.ғ.к., доцент.
С.Б. Ахметова - микробиология және иммунология кафедрасының меңгерушісі, ҚММУ, м.ғ.к., доцент.

Е 78. Есілбаева Б.Т., Кислицкая В.Н., Татина Е.С., Турысбекова Ш.Е., Медициналық арахноэнтомология (Отрядтар: тарақандар, биттер, бүргелер, қандалалар). - Оқу-әдістемелік құралы. - Қарағанды. ҚММУ - 2011 - 44 б.

Оқу-әдістемелік құралындағы материал Арахноэнтомологияның таңдамалы сұрақтары (тарақандар, биттер, бүргелер, қандалалар) элективті пән бойынша жұмыс бағдарламасына сәйкес және Жалпы медицина мамандығы бойынша 3-ші курс студенттерінің оқулық құралы ретінде ұсынылған.

ӘОЖ 576.8
КБЖ 52.62

ҚММУ Әдістемелік кеңесімен мақұлданып, басылымға ұсынылды
Хаттама № 8 07. 04. 2011ж
ҚММУ Ғылыми кеңесінің отырысында қабылданды
Хаттама № 10 19. 05. 2011ж

(C) Б.Т. Есілбаева, В.Н.Кислицкая, Е.С.Татина, Ш.Е. Турысбекова, 2011 ж
МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
Ғылыми жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
Тараќандар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Тарақандармен күресу жолдары және олардың алдын-алу шаралары ... ... ..
8
Биттер отрядының жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Биттердің медициналық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
Биттермен к%.ресу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
Бүргелер отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
Бүргелердің медициналық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
Қандалалар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
Тестік тапсырмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
42

I. Кіріспе

Медициналық паразитологияның бір бөлімі Медициналық арахноэнтомология, адам ауруларының қоздырғыштарын және табиғи резервуарларды тасымалдайтын буынаяқтылар типінің өкілдерін зерттейді.
Келешек дәрігерлер үшін паразиттің түрін дұрыс анықтау өте маңызды, яғни дұрыс диагноз қоюға көмектеседі, өз кезегінде емдеу әдістерін анықтайды. Паразиттер адамның кез-келген мүшесін зақымдауы мүмкін, әртүрлі мамандықтағы дәрігерлер паразитарлық аурулармен кездеседі. Морфологиясын, даму циклін, таралуын, паразиттердің орналасуын білу келешек дәрігерлер үшін аурудың симптомдарын оқып білу, диагноз қою, емдеу және алдын-алу шараларын білу үшін қажетті, сондықтан медициналық арахноэнтомология кешенелі медико-биологиялық пәндердің бірі болып табылады.

II. Ғылыми жіктелуі

Тип: Буынаяқтылар (Arthropoda)
Тип асты: Кеңірдекпен тыныс алушылар (Tracheata)
Класс үсті: Алтыаяқтылар
Класс: Жәндіктер (Insecta)
Отряд: Тарақандар (Blattoidea)
Түрлері: Сары тарақан (Blatta germanica)
Қара тарақан (Blatta orientalis)
Американдық тарақан (Periplaneta americana)
Отряд: Биттер (Anoplura)
Түрлері: Бас биті (Pediculus humanus capitis)
Киім биті (Pediculus humanus humanus)
Шап биті (Phthirus pubis)
Отряд: Бүргелер (Aphaniptera)
Отряд: Қандалалар

III. Тараќандар отряды өкілдерінің жалпы сипаттамасы

Тарақандар (тарака́ндар, латынша Blattoptera, немесе Blattodea) жєндіктер отрядасты, тараќантєрізділер отряды. Кейбір энтомологтар тараќандарды жеке отряд ретінде ќарастырады (сурет 1).
Геологиялық тарихы. Тарақандар палеозойдың шүгінділеріндегі көп-теген әртүрлі жәндіктердің іздері, қарашегіртке қалдықтары болып табы-лады. Тарақандар - ең ерте Polynepteraдан таралған. Палеозойлық және көп-теген мезозойлық түрлері ұзын жұмыртқасын салумен ерекшелінді. Қазіргі тарақандарға ұқсас түрі сырттай қысқа жұмыртқа салушы, ерте меледе пайда болып, кайназой кезінде толықтай жойылып кетті.

Сурет 1 - Сол жақта сары тарақанның аталығы және аналығы дернәсілі бар пілләға салып көтеріп жүреді, оң жақта қара тарақан ұрпағымен бірге

Ќ+-рылысы. Денесі жалпаќ, сопаќша, +-зындыѓы 4 мм ден 9,5 см-ге дейін жетеді. Басы +-шб+-рышты немесе ж%.ректєрізді, жалпаќ. Ауыз аппараты кеміргіш.
Тараќандардыњ мыќты жаќ с%.йектері, хитинді тістері жаќсы дамыѓан. Денесі - бас, кuкірек ќ+-рсаќќа бuлінген. Кuкірек бuлігі 3 сегменттен (бунаќ-тан) т+-рады, єрбір бунаѓында 1 ж+-п, барлыѓы 3 ж+-п аяѓы бар. 2-ші, 3-ші бу-наќасты ќанаттар ж+-бы орналасќан. Ќ+-рсаѓында 6-12-ге дейін бунаќ болады.
Кuкірегіне жалѓасќан ќозѓалмалы басы бар, онда ж+-п м+-ртшасы, ауыз аппараты, басыныњ екі б%.йірінде ірі екі кuзі (жәй жєне к%.рделі) бар. Ауыз м%.шелерініњ ќ+-рылысы ќоректену т%.ріне байланысты: кеміргіш - шайнайтын, тесіп жєне жалап - соратын болып келеді. М+-ртшалары +-зынша, кuп б+-наќты (сурет 2).

Сурет 2. Сары тарақан
Ќанаттары кuкірегініњ ортањѓы жєне артќы бuліктерінде орналасады. Кейбір жєндіктерде ќанаттардыњ екі ж+-бы да жаќсы дамыѓан. Ќос ќанатты-лар +-шу %.шін бірінші ж+-бын ѓана ќолданады, кейбіреулерінде екінші ж+-бы жойылѓан, олардыњ кішкентай рудименттері - ызыњдаѓыш ретінде саќталѓан, олар кейде тепе-тењдік м%.шесі болып табылады. Ќанаттарында кuлденењ жєне жіњішке uзектер бар, олардыњ ішінде нервтер, трахеялар uтеді.
Аяќтары ж%.гіргіш, 5-бунаќтардан т+-рады. Ќ+-рсаќ бuлімі тыѓыз, +-зынша, 8-10 тергиттен жєне 8-9 (аталыѓы) немесе 7 (аналыѓы) стерниттен т+-рады.
Биологиялық іс єрекеті. Паразитті емес синантропты тараќандар т%.рлері адамдар мекендейтін экологиялыќ жаѓдайы баржерлерде болады, олар маусымдыќ табиѓат uзгерісіне тєуелсіз, uйткені ќоректенулері ќолайлы. Олардыњ т+-раќты мекен ортасы болады, сондыќтан сол ортаѓа бейімделгіш (ж+-мыртќа салуына, uздерініњ іс-єрекетіне ќолайлы). Осыѓан байланысты эволюциялыќ регресске +-шырамайды. Кuптеген тараќандар жылу с%.йгіш тропикалыќ, субтропикалыќ uњірден шыќќан, олардыњ біразы ќорек ретінде азыќ-т%.лік ќалдыќтарын, ќиды пайдаланады. Сондыќтан олар инфекциялыќ жєне паразиттік ауру ќоздырѓыштарын механикалыќ т%.рде тасымалдануылар болып саналады. Вирустар, бактериялар, ќарапайымдылар цистасын, ќ+-рт-тардыњ ж+-мыртќаларын аяќтарына жабыстырып, (асќорыту жолдарында кuбеймей-аќ), адам денесіне тасымалдайды.
Тараќандар - жылы с%.йгіш жєне ылѓалды с%.йетін, uте жылдам жєндік-тер. К%.ндіз тастыњ астында немесе т%.скен жапыраќтардыњ астында тыѓылып жатады. Тараќандар тuзімді жєндіктер болып табылады. Кейбір тараќандар айлап тамаќсыз uмір с%.ре алады. 45 минутқа демін ұстап тұрады және жүрек соғуы төмендейді.
Тараќандар жынысты жєне партеногенетикалыќ жолмен кuбейеді. Аналыќтар ж+-мыртќаларын піллєѓа салады. рыќ бірнеше ай бойы дамиды (сурет.3). Мысалы, сары тараќанныњ +-рыѓы +22 C температурада 172 к%.н ішінде дамиды, жоѓары температура метаморфозды тездетеді, тuменгі температура бєсењдетеді. Толыќ емес метаморфоз, ќанатсыз дернєсіл т%.рлері ересек т%.рлерінен айырмашылыѓы; бірнеше айлар бойы дамиды (сары тара-ќан) 4 жылѓа дейін (ќара тараќан), осы кезењде 5 - 8 рет, 8 немесе одан да тuмен температурада uледі
Таралуы жєне кuбеюі. 5000-дай т%.рі белгілі; єсіресе кuп т%.рлері тропик-терде жєне субтропиктік аймақтарда кездеседі. Қазіргі ТМД территория-сында 55 т%.рі бар. Орта Азияда жєне Ќырымда кездеседі.

Сурет 3. Кейбір тараќандардың аналықтары құрсақтың соңында пілләсін алып жүреді

Адаммен ќарым-ќатынасы
Тараќандар - т%.нгі жєндіктер, к%.ндіз жылы орындарында, ќарањѓылау жерлерде тыѓылып жатады. Америкалыќ тараќандардыњ ішегінде тырысќаќ вибриондары 75 саѓаттан 15 к%.нге дейін тіршілігін саќтай алады (сурет 4).

Сурет 4 - Үлкен тарақан кейде қоңыржай елдерге бананмен бірге әкелінеді.

Олар дизентерия микробын да таратады, дизентерия микробы 10 к%.нге дейін тіршілігін жоймай саќталады, тіпті іш с%.зегініњ таяќшалары да 2-3 к%.нге дейін тараќандар ішегінде uлмей, індетті таратуѓа себепкер болады. Кейбір тараќандар єр т%.рлі ќоќыстармен, сонымен ќатар адам нєжісімен де ќоректенеді, сондыќтан кuптеген инфекциялыќ ауруларды таратады (мысалы дизентерия). Тараќандар +-заќ уаќыт сусыз жєне тамаќсыз uмір с%.ре алады: сары тараќандар 3-40 к%.н, ќара тараќандар - 4-70 к%.н, туркестандық тара-қандар - 4-100 к%.нге дейін (дернєсілдері 70 к%.нге дейін тамаќсыз uмір с%.ре алады ).
Бір ќатар синантропты тараќандар т%.рлері адамдар мекендейтін жер-лерде болады, мысалы, сары тараќан (прусак), ќара тараќан.
Бuлмелерде тіршілік ететін тараќандар нанмен, жемістермен, етпен т.б. таѓамдармен ќоректенеді. Кuбінесе олар ќоќыс, адам нєжістерімен де ќорек-тенеді, сондыќтан ауру тудыратын микроорганизмдерді тасымалдауы м%.м-кін. Тараќандардыњ зияндылыѓы - тері ќабаттарын кеміріп, ыдырау uнім-дерімен ластанып, гельминттердіњ, ішек инфекцияларыныњ (мысалы дизенте-рия) ќоздырѓыштарын ж+-ќтыру м%.мкіндігімен байланысты. Тараќандардыњ кuп мuлшері т%.нде +-йыќтап жатќан адамѓа шабуы м%.мкін (кuбінесе балаларѓа) жєне дененіњ ашыќ жерлерініњ эпидермистерін тістейді. Сары жєне ќара тараќандар адамныњ сыртќы есту м%.шесі арќылы uтіп, дабыл жарѓаѓын, ќатты тітіркенуді шаќырады.

IV. Тарақандармен күресу жолдары және алдын-алу шаралары

Ењ алдымен санитарлыќ гигиеналыќ нормаларды саќтау жєне өндірістер мен %.йлердіњ, азыќ-т%.ліктіњ ќалдыќтарын жинау, сонымен ќатар, су ќ+-быр-ларыныњ uткізгіштігін єсіресе т%.нгі уаќытта жабу. Тараќандарды жою %.шін жанасу арқылы немесе ішекке єсер ететін инсектицидтерді ќолданылады. Кu-бінесе нәтижесі жаќсы реопан, неопин, цинбуш, ровикурт, килзар, перетрум, боракс.
Жанасу арқылы єсері бар инсектицидтердіњ ќабырѓаларѓа, тараќандар мекендейтін жерлерге тамаќќа жєне суѓа, ѓимаратќа кіру жолдарына ені 20 см жолаќ салып себеді. Сонымен ќатар, кабырѓа, кіре беріс жолын, еденді, су ќ+-бырларын, жылу ж%.йесі жєне олардаѓы кењістіктерді, желдететін сањылау-ларды uњдейді. Соныњ ішінде жылу беретін, ќабырѓалардыњ аумаќтарын, едендерін, жылу ќ+-бырларын ерекше uњдеу ќажет. ¤њдеуді бір мезетте адам-дар болмаѓан кезде ж%.ргізіледі.
Ішекке єсері бар инсектицидтерді ќолдану жаќсы нєтиже береді. Ондай нєтижеге жету %.шін, єсіресе аќ нан %.зіндісін 1% хлорофос ерітіндісіне баты-рып, соныњ ішіндегі ќанттыњ су ерітіндісін шектеу керек. Єсіресе картоп жєне бір шай ќасыќ бораксты ќолдану пайдалы. Дайындалѓан массадан %.лкен емес домалаќтарды дайындайды. Еліктіргішті биік емес таза ыдысќа салады. Еліктіргіштіњ шыѓынын бір ыдыста 30-50 мл ретінде ќолданылады. Еліктіргіші бар ыдысты тараќандар кuп таралатын жерлерге ќояды, єр 4-5 к%.н сайын оларды ауыстырады. Инсектицидтік еліктіргіштерді адамдар болмайтын ѓимараттарда пайдалануѓа болады.
Тамаќ uнімдерініњ профилактикалыќ дезинфекциясын кем дегенде айына бір реттен uткізуіміз ќажет. Инсектицидтік препараттармен тек ќон-дырѓыларды uњдеудіњ ќажеті жоќ. Оларды єр кез механикалыќ тазалап т+-рады жєне ќажет болѓанда ыстыќ сумен жуады. Балалар мекемелерінде дезинсекцияны балалар жоќ кезде, яѓни демалыс к%.ндердіњ соњѓы уаќытында uткізеді.
Тараќандармен к%.ресу %.шін инсектицидтерді ќолданады. Инсектицид-терді жолаќтар ретінде аэрозольді ерітінділерімен себеді жєне порошоктарды шашу ретінде ќолданады. Тараќандармен к%.ресудіњ мањызы ѓимараттарды толыќ тазалау болып табылады. Химиялыќ к%.ресу тек уаќытша єсер береді. Тараќандармен к%.ресудіњ негізі ѓимараттаѓы тазалыќтыњ саќталуы. Азыќ т%.лік жабыќ жєшіктерде немесе ќорапшаларда саќтау керек. Олар тараќанд-арѓа тиімді болмау керек. Жуылмаѓан ыдыстарды жєне тамаќ ќалдыќтарын тараќандарѓа тиімді жерде ќалдырмауымыз керек.

V. Биттер отрядының жалпы сипаттамасы

Адам баласы биттермен өте ерте уақыттан бері байланысты. Олар тура-лы алғашқы мәліметтерді Аристотель (IV ғасыр б.э.) айтқан. Байырғы көміл-ген адамдарда кеуіп қалған биттер египтян, перуан және үнді мумияларында табылды. Сонымен қатар биттер Гренландия мен Алеут аралдарында (XV ғ.) мумияланған өлген адамдарда да табылды. К. Линней 1758 жылы адам битін Pediculus туысын алғаш сипаттады және олар жеке түр ретінде қарастырыла бастады. Pediculus туысының латынша атынан педику-лез пайда болды, яғни, биттеген адам деген мағынаны білдіреді.
Қазіргі кезде әлемнің барлық елдерінде, әсіресе балалар мен жастардың арасында биттеу өсіп келе жатқаны байқалады. Педикулезді анықтап және олармен жетік күресу үшін биттерді нақты диагностикалау керек және олардың биологиясының ерекшеліктерін білу қажет.
Биттер адам мен басқа сүтқоректілердің тұрақты эктопаразиттері, қан-сорғыш жәндіктерге жатады. Әлемде шамамен биттердің 300 түрі бар, тәуел-сіз мемлекеттер достығы (ТМД) аймағында 41 түрі 15 туыстары белгілі (сурет 5). Барлық биттердің өз ерекшеліктері бар, әрбір жануарда биттердің арнайы түрі паразиттейді. Мысалы, иттерде - ит биті (Linognathus setosus), шошқаларда - шошқа (Haematopinus suis) биті.

Сурет 5 - А, Б - бас биті (аталығы және аналығы); В - киім биті (аналығы);
Г - шат биті (аналығы).

Отрядтың негізгі морфологиялық белгілері: денесі сопақша келген, арқа-құрсақ бағытында тегіс болып келеді, ұзындығы 0,5-6,5 мм, ені 0,2-2,5 мм, бояуы ақшыл-қоңыр түсті, жаңа ғана қанды ішкен даралардың түсі сіңіру дәрежесіне қарай қызылдан қара түске дейін болады. Денесі үш бөлімнен тұрады: бас, кеуде және құрсақ бөліктен. Басы үлкен емес, алдыңғы жаққа қарай тарылған, бесбунақты мұртшалары (антеннлары) болады, олардың артында пигментке толы жай көздері орналасады. Басының алдыңғы жағында домалақ, кішігірім ауыз тесігі мен бітеді, ауыз аппараты шаншып-сору типті, үш стилеттерден тұрады: төменгі, үшкірленген - теріні тесу үшін қажет, үстіңгісімен қанды сорады, ортаңғысы - түтікшелі, сілекей бездерінің ағысынан жараға сілекей келіп түседі. Тыныштық кезде барлық стилеттер басының ішінде тығылып тұрады және сырт жағынан көрінбейді. Кеудесі трапеция тәрізді дөңестелген және бірігіп кеткен. Кеудесінің астыңғы жағында 3 жұп аяқтары бар. Құрсақ бөлігі 9 сегменттен тұрады, 6 сегменттің шет жақтарының формасы фестон тәрізді, әрбір фестонның жоғары жағынан тыныс алатын тесіктері (дыхальце) болады; аналығының құрсағының артқы жағы айырлы. Аяқтары өте күшті, бесбунақты, тазиктерден тұрады.
Аталықтары аналықтарына қарағанда кішілеу болады. Биттер жұмыртқа салады. Жұмыртқалары (сіркелер) сопақша (ұзындығы 1,0 - 1,5 мм), үстіңгі жағы жалпақ қақпақшамен жабылған. Сіркелер ақшыл-сары түсті, аналықта-ры жұмыртқасын салар кезде арнайы сірке бездері секреттерін бөліп шығара-ды, астыңғы жағымен шашқа немесе матаның талшықтарына сол арқылы бекінеді. Дамуы толық емес метаморфозды, үш рет түлеу арқылы дамиды. Барлық үш личинкаларының (немесе нимфаларының) ересектерден айырма-шылығы болады: сыртқы жыныс мүшелері жоқ, өлшемдерімен және денесі-нің пропорциясы басқаша. Нимфаларының басы және кеуделері үлкен және әрбір түлеген кезде өсетін құрсағы бөлінбеген қысқа болады. 3-ші түлеген-нен кейін аталыққа немесе аналыққа айналады, бұл уақытта жыныс мүшелері қалыптасады және биттер шағылыса алады. Биттер шаштың түбінде теріге жақын жерде орналасады, киім биті тек қана киімдерде болады.
Биттеген адамдармен жақын қарым-қатынаста болған адам битті жұқты-рады, мысалы, балалар ұжымында қарым-қатынас кезінде (бала-бақшаларда, интернаттарда, лагерьлерде және т.б.), адамдар көп мінген көліктерде, киім-кешектерді, төсектерді, тарақты, щетканы бірге қолданған кезде және т.б. Ересек адамдар шат биттерді жақын (интим) қатынаста болған кезде, ал балалар, өздерін күтетін - үлкендерден, және де төсек арқылы жұқтырады.
Бас биті мен киім биттері бір туысқа (Pediculus) жатады және сыртқы түрлері бір-біріне өте ұқсас келеді. Сондықтан да көп уақыт бойы оларды бір түр асты ретінде немесе Pediculus humanis L. бір түр деп қарастырды. Тек 1978 жылы Бүкіләлемдік Паразитологтар Конгрегесінде оларды жеке түрге бөлді. Шат биті - өте сирек кездеседі және ол басқа туысқа Phthirus Leach жатады.
Адамда биттердің үш түрі өмір сүреді: бас, киім және шат биттері.
Биттердің арасында бас битінің медициналық маңыздылығы өте жоғары, өйткені олар бөртпе тиф қоздырғыштарын және волындық қалтырама қоз-дырғыштарын тасымалдайды. Биттердің барлық үш түрі тістеген кезде қатты қышу, бүртиіп ісу, бүртік пайда болады.

Биттердің түрлерін диагностикалау

Бас биті - Pediculus capitis, киім битіне қарағанда кішкентай, аналығының денесінің ұзындығы 2,1-3,5 мм, аталығы 2,0-3,0 мм. Қоңыр түсті. Денесі арқа-құрсақ бағытында тегіс болып келеді. Ауыз аппараты тесіп-сору типіне жатады. Кеуде сегменттері бірігіп кеткен және 3 жұп аяғы бар. Құрсағы кеудесіне қарағанда біршама үлкен, ол 10 сегменттен тұрады. Аналықтарының құрсақ бөлімдерінде копулятивті аппараты бар. Құрсақтың екі жағында терең жырықтары болады, антеналары қысқа және тығыз, үшінші бунағы өзінің енінен сәл ғана ұзын болады (сурет 6).

Сурет 6. Бас биті

Бастың шаш бөлігінде бас биті өмір сүреді және көбейеді, көбінесе самайға және желкеге жұмыртқаларын салады. Сіркелерін бір шашқа мөлдір жабысқақ массаға жабыстырады, жұмыртқасының бос аймағы дөңес қалпақ-пен жабылады. Бас битінің сіркелерінің өлшемі 0,75-0,8 мм, дөңес қақпақпен әлсіз жабылған болады. Дамудың дәрежелеріне байланысты сіркелердің құрамы әртүрлі болады. Ол алдымен түйіршікті, ал соңғы кезеңдерінде қабықшаның астынан дамып келе жатқан ұрықты көруге болады. Дамуы толық емес метаморфозбен жүреді. Жұмыртқадан шыққан нимфа қоректен-геннен кейін шамамен 10-14 тәулік өткеннен соң келесі нимфалдық кезеңге өтеді. Ересек аналықтары қанның аздаған мөлшерімен (0,5-0,65 мг) жиі (тәулігіне 6-12 рет) қоректенеді, олар ұзақ уақыт (бір тәуліктен артық) аш жүруге бейімсіз. Қатаң түрде тек адам қанымен қоректенеді. Ұрпақ қалды-руы анау айтқандай көп болмайды (1-күнде 4 жұмыртқа, бүкіл өмірінде 88-140). Эмбрионалды дамуы қысқа (9 күнге дейін) болады. Даралардың өмір сүру ұзақтығы көп емес, 27 күннен 38 күнге дейін. Лабораториялық өсірулер (культивирлеу) қиынға соғады Лабораториялық өсірулерді жүргізу қиынға соғады, өйткені бас биті тәулігіне 4 - ке дейін адамда қоректеніп, көбеюге қабылетті. Температураның және ылғалдылықтың өзгеруіне өте сезімтал келеді, шамамен +28°С, егер температура одан төмендейтін болса дамуы баяулай бастайды, ал +20°С жұмыртқа салмайды және дамуы тоқталады.
Бас биті (P.humanis capitis) қайталамалы сүзектің бір түрінің қоздырғы-шы спирохеталарды тасымалдаушы. Битті денеде сығып, қышыған жерін қасыған кезде спирохеталар теріге еніп адамға жұғады.
Киім биті - Pediculus capitis, бас битіне қарағанда, ірілеу болады, сырт-қы түрі мен дамуы бас битіне ұқсас, аналығының денесінің ұзындығы - 2,3-4,75 мм, аталығы - 2,1-3,7 мм, ақшыл түсті болады. Бүйір жырықтары бас битіне қарағанда тереңірек болып келеді (сурет 7).

Сурет 7 - Киім биті

Киім биті іш киім мен көйлектің қыртыстарында, әсіресе тігістерінде өмір сүреді, сол жерлерге матаның талшықтарына жабыстырып жұмыртқа-ларын салады; шаштан басқа адамның денесінің түктеріне жұмыртқаларын жабыстырып салады. Бас битіне қарағанда бұлардың сіркелері үлкендеу (0,9-1,0 мм) және сіркелердің қақпақтары төмен цилиндрлерден тұрады. Аналығы бірнеше жіптердің немесе шаштардың айқасқан жерлеріне сіркелерін жабыс-тырады. Ересек жәндіктер тәулігіне 2-ден 8 рет қоректенеді; бас битіне қара-ғанда, біруақытта (0,7-1,7 мг) қанды көбірек іше отырып, 3-10 минуттың ішінде тояды. Күнделікті 10 жұмыртқа салады, бүкіл өмірінде шамамен 200, максимальді 300-дейін жетеді. Орташа өмір сүру ұзақтыңы 34 күн, макси-мальді - 46 күн. Қолайлы температура бас битіне қарағанда 2-4 градусқа жоғары, +30-32°С; +25-30°C кезінде 2-3 күн аш жүреді; ал температура жағ-дайы +10-20°С төмендегенде бір аптаға дейін аш жүре алады. Темпера-тура +37°С жоғары болса, дамудың барлық кезеңдері, жұмыртқасы да өте сезімтал келеді. Өте қатты ыстықты (47-50°С) биттер 10 минутқа дейін көте-ре алады, ал содан кейін өледі, сондықтан да киімдерді залалсыздандырғанда, осындай температураны қолданады. Температураның төмендеуі мен жоғары ылғалды-лықты биттер өздерін жақсы сезінеді, 13°С температурада тіршілік қабылетін 7 күнге дейін сақтай алады. Биттердің жоғары температураға кері өатынасы эпидемиологиялық жағынан өте маңызды, өйткені температурасы өте жоға-ры ауруларды биттер тастап, қоршаған адамдарға өтуі мүмкін. Жаға қорек-тендірушіні іздеу үшін биттер минутына 20-30 мм жылдамдылықта жылжып, тігінен көтерілуі мүмкін. 30 мм дейін терең құрғақ құм арқылы өтуге қабы-летті және суда 17°С температурада 2-тәулікке дейін тіршілігін сақтайды.
Киім және бас биті бір-бірімен еркін шағылысып жаңа ұрпақ бере алады.
Шап биті - немесе жабысқақ Phthirus туысқа P. pubis L түрге жатады, адам биттерінің ішіндегі ең кішісі; денесі қысқа, ұзындығы 1,36-1,6 мм. Адам денесінде тығыз жабысып қан сорады, денені өте қатты қышытады, мезгіліне қарай ауысып қан сорады (сурет 8).
Адамның қалыпты температурасында денеде 5-8 күнге дейін жүреді. Адам киімдерін ауыстырмай бірнеше күн пайдаланса, кейде моншаға бармай, жуынбай киім ауыстырмаса, бір адамнан екінші адамға жұғады. Кей кезде анасынан емшектегі балаға жүғуы мүмкін. Аяқтары мықты, үлкен қайырыл-ған тырнақтары бар, 2-ші және 3-ші жұп аяқтары шоқпарланған.

Сурет 8 - Шап биті

Денесінің және аяқтарының осылай болуының арқасында жабысқақ шаптың қысқа түктерінде, қаста және кірпікте, қолтық астында орналасады. Шап биті әрдайым иесінің денесінде өмір сүреді, аз қимылдайды. Тек қана адамның қанын сорады; аш жүретін уақыты бас битіне қарағанда қысқа (10-12 сағат). Аналығы күніне 3 жұмыртқа ғана салады және бүкіл өмірінде 50 шақты жұмыртқа салады, аналығының өмңр сүру ұзақтығы шамамен 1 айдай. Басқа жануарлардың қанымен қоректенуге және жасанды мембрана арқылы қан соруға қабылетсіз. Әлі күнге дейін лабораториялық жолмен өсіруге келмейді.

Шап биті жұмыртқасын шап түктеріне, қасқа және кірпікке салады. Жа-бысқақтың сіркелері өте ұсақе (0,65-0,67 мм), пішіні алмұрт тәрізді және бір шашқа жабыстырады. Шап битінің эмбрионалды дамуы 5-8 тәулік аралы-ғында өтеді, дәрнәсілдік кезеңі 15-17 тәулікке ұзарады. Төменгі порогтық дамуы шамамен 20-22°С, ал жоғарғысы 40-45°С. Температура 1-3°С төмен болған кезде бір апта ға дейін өмір сүруге қабылетті болады. Ал температу-раның + 50°С-ге дейін жоғарыласа қнда 30 минуттан кейін өліп қалады (кесте 1).
Кесте 1.
Адам биттерінің тіршілік кестесінің сипаттамасы
Түр
Мекен-дейтін орны
Темпера-туралық оптимум
Бекіну орны
Тәуліктегі қансору мөлшері
Ішкен қандары-ның мөл-шері, мг
Аш жүру уақыты
Бас биті
Бастың шаш бөлігі
+26-28°С
Бастың бір шашында
6-12
0,5-0,65
Шамамен 24 сағат
Киім биті
Адамның киімінде
+29-31°С
Киімнің тігілген тігісінде
5-8
0,7-1,7, аталықта-ры
3 рет аз
2-3 тәулік; 7 тәулікке дейін темпе-ратурасы төмендейді
Шап биті
Тұлғасы
+30°С
Шаптың, қастың, кірпіктің қысқа түк-терінде
Жабысып бекінеді және үзіліс жасап қан-ды ішеді
Мәлімет-тер жоқ
10-12 сағат
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Түрі
Өскелеңділігі
Күндік эмбрио-налдық даму мерзімдері
Өмір сүру ұзақтығы
Денесінің өлшемі, мм

тәулік бойы
барлық өмірінде

аналығы
аталығы

Бас биті
4
140
5-9
39
27
2,4 - 3,5
Киім биті
14
400
7 - 14
46
32
3,75 - 5,0
Шап биті
3
50
5 - 8
17
22
1,0 - 1,5

Биттердің медициналық маңызы
Биттердің тістеуінен және сілекейлерінің әсерінен тері қазаруы мүмкін, содан соң бүртиіп ісі (папула) пайда болады. Тістегеннен кейін, әсіресе түнге қарай қышуы жоғарылайды. Адамдардың тістегендегі сезімталдығы әртүрлі. Педикулездің негізгі белгілері (симптомдары): 1) қышу, кейбір адамдарда, аллергия; 2) биттердің жаппай шаққан жерлерінің терісі қатаяды және жен-діктердің сілекейінің теріге әсері; 3) меланодермия - ұлпаға қанқұйылуына байланысты терідегі пигментация және сілекейдің әсерінен шақырылатын қабыну процесі; 4) колтун - басты тарау кезінде пайда болатын сирек кезде-сетін құбылыс, шаштары шатасады. Тарау кезінде екінші терілік аурулардың пайда болуына ықпал жасайды: дерматиттердің, экземалардың және т.б. Кейде, қатты биттеп кеткен кезде субфебрилді температура және лимфа түйіндерінде ісіну пайда болады. Адамдағы үш биттің қоздырғыштарды тасымалдаудағы маңызы әртүрлі.
Бас биті бөртпе және қайтымды сүзек қоздырғыштарын тасымалдауы мүмкін деп қарастырады. Бірақ, бұл түрдің ролі соңынан дейін анықталған жоқ. Белгілі болғандай, бас битінің Провачека риккесияларымен зақымдалуы киім битіне қарағанда тәжірибиеде шамамен 30% құрайды. Шап битінің ауру қоздырғыштарын тасымалдауға қатысатыны дәлелденген жоқ. Бұл жәндіктер адамдарды тістеп, тері ауруларының пайда болуын қамтамсыз етеді. Осы жәндіктермен шақырылатын блефарит (қабақтың қабынуы) жағдайы белгілі.
Киім биті - эпидемиялық бөртпе сүзегінің, волындық қалтыраманың және қайтымды сүзек қоздырғыштарының негізгі тасымалдаушысы. Киім биті (дамудың барлық фазалары) бөртпе сүзегімен ауыратын адамның қанын сорған кезде немесе риккетсия уақытында Брилля ауруымен, яғни уақыт ағымында, қоздырғыш ауру қанында қалтырама кезеңінде болса, Провачека риккетсий - бөртпе сүзегінің қоздырғыштарымен зақымдалады. Провачека риккетсийі биттің ішегіне түседі, ішек эпителийінің жасушаларында көбейеді және оны зақымдайды. Инфицирленген бит 12-13 күні ауырады және 15-18 күні өледі. Биттердің өлу себебі, олардың ішектерінің қабырғасының бұзы-луы болып табылады. Провачека риккетсииі ішек саңлауына енеді және фе-кал арқылы сыртқа шығады. Адам ағзасына шырыштар немесе терідегі жара-лар (қышыма) арқылы, сығылған биттің бөлінулерімен денеге езген кезде жұғады. Құрғақ риккетсия экскременттерінде 3 айға дейін сақталады. Бөртпе сүзек қоздырғышы биттерде жұмыртқа арқылы ұрпағына трансовариалды берілмейді. Биттердегі оптималды температура +37°С-ге дейін, дене темпе-ратурасының жоғарылауынан биттер лихорадты ауру адамнан кетеді, осылай бөртпе сүзегі қоздырғыштарының таралуына себебін тигізеді (сурет 9).

Сурет 9 - Бөртпе сүзегі
Волындық қалтырама (Рошалимия Квинтана) қоздырғышы киім битінің ішегінде эпителийді зақымдамай көбейеді, сондықтан да биттер үшін зардабы ауыр емес. Қайтымды сүзек қоздырғышы (Обермейер спирохетасы), аурудың қанымен бірқабатты эпителий арқылы биттің ішегіне еніп, одан әрі оның денесіне өтеді, сол жерде гемолимфада көбейеді (сурет 10).

Сурет 10 - Волындық қалтырама

Кейбір ауруларда риккетсий қанда ұзақ уақыт сақталуы мүмкін (300-400 күндей). Қалтыраманың жалпы интоксикациялық құбылысы, қайталаған ұс-тамалармен, денесінде бөртпе, бұлшық еттерінде және сүйектерінде ауыр-сыну болады.
Симптомдары және өту ағыны. Инкубациялық кезеңі 7-17 күн. Ауру кенеттен басталады, дараның температурасы жоғарылайды, онан ары қайта-ламалы сүзек қалтырамасы дамиды (этиотроптық емдеусіз 3-8 ұстамалар). Әлсіздік, бастың қатты ауыруы, аяқтары, белі, арқасы, көздің алмасы ауыр-сынуы. Дәрігерлік қарау кезінде бетінің гиперемиясы байқалады. Макуло-папулездік бөртпе алдымен денесінде көптеп пайда болады, содан соң аяқ-қолдарына өтеді. Жүрек-тамыр жүйесін тексеру кезінде тахикардия, қан қысымының төмендеуі байқалады, ал тыныс-алу мүшелерінде өзгерістер болмайды. Бауыры және көк бауыры (3-4 күнде) ұлғаяды. Аурудың жалпы ұзақтығы 5-6 аптаға тең. Қанды тексеру кезінде жиі лейкоцитоз байқалады.
Емдеу және алдын-алу. Тетрациклин 0,3-0,4 г, күніне 4 рет 3-5 күн аралығында. Алдын-алу шарасы бөртпе сүзегіне ұқсас.

VII. Биттермен к%.ресу жолдары

Гигиеналыќ дєст%.рді отбасы мен +-жымдарда биттердіњ пайда болуы мен таралуына байланысты uткізіледі; оныњ баѓдарламасына єрдайым шашты ќию мен к%.нделікті тарау, єрдайым дене бітімін 7-10 к%.нніњ ішінде бір рет-тен кем емес жуып отыру керек, тuсек орындарын жєне киімдерін сол уаќыт-та немесе оныњ кірленуі барысында ауыстырып жуу; киімді таза +-стауы жєне єрдайым ѓимарат тазалыѓын саќтау болып табылады. Педикулезге ќарсы дєст%.рлі жоспарлар +-жымдарда (бала-баќша, балалар %.йі, жалпы оќу мектеп-тері, мектеп - интернаттары, кєсіптік-техникалыќ лицейлер, жатақханалар, uндірістік орындар жєне т.б.) педикулезді аныќтау %.шін ж%.ргізіледі. Сани-тарлыќ-эпидемияѓа ќарсы +-жымдарда ќатањ режимді саќтау; халыќтыњ ара-сында санитарлыќ-гигиеналыќ ж+-мыстарды ж%.ргізу; халыќтыњ арасында єњгімелер, дєрістер өткізу (кесте 2).

Кесте 2.
Бас педикулезімен күресу үшін препараттардың жұмсалу нормасы
Өнеркәсіптік препарат
Қолдану түрлері
Жұмсау нормасы
Экспозиция
Препаратты алып тастау
Карбофос*
0,15% су эмуль-сиясы
10-15 мл
20-30 мин

Жылы сумен жуу
Сульфидофос*
0,06 % су эмуль-сиясы
50 мл
10 мин

Бензилбензоат
20% сулы-сабын-ды суспензия
10-15 мл
20-30 мин

Сулысабынды - ке-росинді эмульсия (50 г сабын+ 50 г ке-росин +900 мл су)
10 % эмульсия
10-15 мл
1-2 сағат

10% сірке қышқылымен шайқап тастау
Бор майы*
5 %
10-15 г
20-30 мин

Пиретрум
Ұнтақ. Өнеркә-сіпте оралған
10-15 г
30 мин - 1 сағат

Ескерту: * Тек қана үлкен тұрғындардың бас битін жоюғо (18 жастан және үлкен)

Педикулезге ќарсы дєст%.рлі организационды +-жымдарда медициналыќ ќызметкерлердіњ жетекшілігімен ж%.ргізіледі. Тањдамалы баќылауды санитар-лыќ-эпидемиологиялыќ жєне дезинфекционды станциялардыњ медициналыќ ќызметткерлері ж%.ргізеді. Сантарлық-эпидемиялогиялық станцияның баќы-лауы нєтижесінде бастаѓы педикулезді %.й ошаѓында да дезинсекция ж%.ргізу-ге болады. Сіркелердіњ болуы ж+-мыртќа салу мерзімімен аныќталады. Бит-тердіњ болмауы жєне сіркеніњ бар болуы ж+-мыртканыњ уаќытын аныќтауѓа кuмектесуі м%.мкін. Шаштыњ т%.біне бит сіркесін бекітеді, егер сірке шаштыњ т%.біне 1 см-ден бекінсе, онда ж+-мыртќа 1 айѓа жуыќ жасалѓан. Шаш биттері таза шашты емес, кір шашты тањдайды. Биттердіњ єсіресе, ќысќа шаш болѓан кезде бір адамныњ басынан екіншіге ауысу ќаупі uте жоѓары. Биттер жылуды жаќсы кuреді, сондыќтан олар uте ќозѓалмалы болады жєне адамнан адамѓа оңай uтеді. Бас биттерін тексерген кезде, жастыќтарды да, қолданылатын заттарды да тексерген жuн.
Аралас педикулезді адамдар мен олардың киімдерін тазалау сантарлық-эпидемиялогиялық станцияның жєне дезинстанция к%.штері арќылы ж%.зеге асырылады. Егер биттер єрт%.рлі кезењдерде (ж+-мыртќа, дернєсіл) аныќта-латын болса, онда т%.гелдей дене, киім дезинсекция дєст%.рін ж%.ргізеді. Бас жєне шат педикулезі кезінде шашты педикулезге ќарсы арнайы ќ+-ралдармен жєне ыстыќ сумен жуады. Сонымен ќатар, бас киім жєне тuсек - орындарын, жастыќтарды тазалау ќажет.
Дененіњ шаш бuлімдерін uњдеуде келесі инсектицидтер ќолданылады: 0,15%-ды сулы эмульсия карбофос, 20%-ды сулы-сабынды суспензия бен-зилбензоат, 5%-ды бор жақпамайы, 10%-ды сулы сабынды-керосинді эмуль-сия. С+-йыќ препараттыњ шыѓын нормасы 10-50 мл, жаќпа майы - 10-25 г, шаштыњ +-зындыѓына байланысты, шаштыњ ќалыњдылыѓы жєне жєндіктер-діњ тыѓыздылыѓы 20-30 минут экспозиция кезінде. Ниттифор лосьон (50-60 мл), экспозиция - 40 минут. Пиретрум +-нтаѓыныњ ќолдануындаѓы экспози-ция 1-2 саѓаттан кем болмау керек. Шыѓын нормасы ќ+-райды 10-20 г. Бас шашын uњдеуден жєне жуылудан кейін 5-10%-ды сірке ќыш-ќылымен жєне жылы сумен шаю керек, ол сіркеніњ uлуіне ќамтамасыз етеді. ¤лген биттерді клеенкаѓа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.