Күздегі күбіршелерді тексеру
Мазмұны
Бет
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
3
1
Әдебиетке шолу
8
2
Негізгі бөлім
2.1
Шаруашылыққа қысқаша сипаттама
26
2.2
Зерттеу материалы және әдістемесі
31
2.3
Өзіндік зерттеулер
2.3.1
Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестері
38
2.3.2
Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестерімен тиімді күресу шаралары
65
2.3.3
Семей аймағында шегірткелердің қоныстануын мониторингтік тексеру
80
2.3.4
Семей аймағының табиғат жағдайларының агрометеорологиялық сипаттамасы және оның шегіртке зиянкестерінің дамуы мен таралуына әсері
86
2.3.5
Зерттеу нәтижесінің экономикалық тиімділігі
93
2.3.6
Еңбек қорғау және техника қауіпсіздігі
94
Тұжырымдама
100
қорытынды және ұсыныстар
104
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
105
қосымшалар
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы өндірісі халық шаруашылығындағы маңызды сала. Оның басты міндеті - халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету, сондай-ақ мал шаруашылығына тиісті жем-шөп қорын дайындау. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында өндірілетін шикізаттар мен өндіріс тауарлары адамзат тұтынатын қордың (34) құрайды. Ауыл шаруашылығының жетістіктеріне қарай, халықтың тұрмыс тіршілігінің деңгейін анықтауға болады.
Биылғы жылы ауыл шаруашылығы өндірісі өнімнің көлемі 10 пайызға өсті. Бұл соңғы 8 жыл ішіндегі осы саладағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Барлық дақыл түрлері бойынша өнім өндіру көлемі арттырылды. Жалпы бункерлік салмақта 23 млн. тоннадан астам рекордтық астық жиналды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 35 пайыз көп. Сондай-ақ жеміс-жидек және жүзім өсіру 16 пайызға, мал шаруашылығының азығын дайындау 20 пайызға артқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері - зиянды насекомдар мен басқа организмдердің зақымдау салдарынан ауыл шаруашылығы өсімдіктері өнімінің шығынын мүле болдырмау немесе оны мейлінше азайту.
Қазақстан Республикасы аумағында ауыл шаруашылығына көпқоректілерден 50 түрлері және мамандандырылған зиянкестерден 100 ден аса түрлері, аурулардың 70 түрлері және 120 дан кемірек арам шөптер түрлері зиян келтіреді.
Шегірткелерге қарсы алқаптарды инсектицидтермен жаппай өңдеуді зиянкес дернәсіл фазасында жатқандықтан дәл қазір өткізуді фитосанитарлар ұсынуда. Жай сөзбен айтқанда, дернәсіл кезеңінен ересек шегірткеге дейін жаз бойы дамитын зиянкес қанаттанған соң аз да болса қашықтыққа ұша алады, бірақ егіс алқаптарына да ауыса алады.
Алқап үшін аса қауіпті зиянкес - үлкен алаңдарда өнімге қысқа мерзім ішінде айтарлықтай зиян келтіретін үйірлі шегіртке болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысының механикаландырылған қатары егістің алғашқы күндері Сарыағаш өңірінде мароккалық шегірткенің үйірін өткерді. Өңірдің фермерларына зиянкеспен күресте Республикалық фитосанитариялық диагностика және болжам әдістемелік орталығының аймақтық филиалдарының мамандарының кеңестері көп көмек көрсетті. Үйірлі шегірткелердің пайда болуына лезде әрекет ету керек, дейді мамандар, себебі мароккалық шегіртке әрбір 5-7 күн сайын жаңа жастық циклге өтеді. Егер оның пайда болу ошақтарын уақыты өңдемесе, қанаттанған шегірткемен күресу өте қиындап кетеді.
Қорытындылай келе, ауыл шаруашылық дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың негізгі шарты - оларды бір-бірінен ажырата білу, содан кейін олардың тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете білу керек. Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - үйірлі шегірткелерге қарағанда жаппай таралу кезінде ауыл шаруашылығына айтарлықтай зиян келтіретін саяқ шегірткелермен күресу мәселесі.
Зерттеу объектісі - Семей аймағында таралған ауыл шаруашылық дақылдары мен жерлерінің зиянкестері болып табылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестері және олармен тиімді күрес шаралары мәселесін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1 Шегіртке зиянкестерінің морфо-биологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
2 Аймақтағы фитосанитариялық жағдайды таразылап, шегіртке зиянкестерінің даму және таралу мониторингін жүргізу;
3 Табиғат жағдайының агрометеорологиялық сипаттамасымен және олардың Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестерінің даму және таралуына әсерімен танысу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - шегіртке зиянкестеріне қарсы қазіргі заманғы технологияны енгізу, адонис, димилин, номолт, талстар, дурсбан сияқты ұзақ персистентті (2-4 апта) инсектицидтерді пайдалану.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - осы жұмыстың зерттеулері аймақтың ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен, ауруларымен және арам шөптерімен күресі шараларына қосылуы мүмкін.
2.2 Зерттеудің материалы және әдістемесі
Зерттеу материалы ретінде ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкесі - шегіртке зиянкестері әр түрлі өсіп-даму кезеңдерінде бақылауға алынып, зерттеледі. Зерттеу процесі жылына төрт мезгілде өткізіледі: көктемде - күбіршенің қорытындысын тексереді; көктем мен жазда - күбірше мен ұрықтар тексеріледі; жазда - қанаттанған шегірткелерді тексереді; күзде - күбіршені тексереді.
Тұрғылықты орнын тексеру және шегіртке зиянкестерінің санын есептеу. Шегіртке зиянкестерінің санын есептеу мақсатында тұрғылықты жерлері тексеріледі. Жыл сайын 4 рет жергілікті жер қарастырыладыТексергенде әрбір аймақты белгілеу, барлық жерлердің қорытындысын шығарып болған соң ондағы ересек шегірткелердің әр түрін ұстап оларды зерттеу.
1. Көктемдегі күбіршені тексеру. Тексерудің мақсаты қыстап шыққан күбіршенің жағдайын қарау. Өлген және өмір сүруге жарамды жұмыртқаларды таңдау, олардың ұрықтарының шығу уақытын анықтау. Көктемдік тексеру қар еріп, жер кепкеннен кейін жүргізіледі. Былтырғы аудандардағы күбіршелер көп орналасқан жерлерге таңдаулы тексеру жасау. Таңдаулы аймақтар белгілі маршрутпен, әрбір 100 м х 50 см өлшеміндей жер қазылып, 0,25 м2 сынама алынады. Олардың тереңдігі 5-8 см. Қазылған жерлерді бөлікке бөліп ажыратады. Күбіршені тексерген жерге белгі қояды.
Жұмыс аяқталысымен, жиналған күбіршені қапқа немесе пакетке салып, жиналған орын, күн мен жинаған адамның тегі жазылып, этикетка жасалады. Жасалып болған соң Қазақ Н.И. өсімдікті қорғау зертханасына жіберіп, жыртқыштармен және аурумен зақымданған жерлерді тексеру. Зиянкес шегірткелердің топтық-үйірлі жерлерде кездессе, олардың алдын алу шараларын қолдану.
2. Көктем мен жаздық ұрықтарды тексеру. Мақсаты: ұрықтануы, тұрақты жерлерді тексеру, оларды құртуға түрлі амал-шаралар қолдану. Аудандарды аралау, былтыр күзде және көктемдегі тексеруде күбіршені тапқан жерлерді қарау. Бұл жұмыс ұрықтану басталғаннан кейін және химиялық тазартуды бастағанға дейін жасалады. Тексеру маршруты құрылады. Зиянкес шегірткелер мекендейтін жерлер таңдалып араланады. Маршруттар арасы 100 м-ден 300 м-ге дейін болады. Есептеуді әрбір 1 м2 сайын визуалдық немесе рамалық әдіс арқылы тексереді. Жұмыстың аяғында орташа есептер алынып, карта-схемада аумағы көрсетіледі. Осы көрсеткіштер арқылы шаралар жоспарланып, химиялық тазартулар немесе түрлі шаралар қолданылады.
3. Жазғы қанаттанған шегірткелерді тексеру. Мақсаты: зиянкес шегірткенің көрінетіндерінің құрамын, тұрғылықты жерлерін анықтау. Жаздық тексеру жүргізген кезде олардың түрлерінің айырмашылықтарын, күбіршелер мен ұрықтарындағы айырмашылықтарын қарау.
Вегетациялық кезеңде олардың айырмашылықтары жақсы байқалады. Тексеруді жоспарлағанда әрбір шегірткеге экологияныі әсерін байқау, ауа райы мен тұратын мекен-жайының айырмашылықтарын қарау. Жалғыздық фазасындағы шегірткелерді үш топқа бөлуге болады: ерте көктемдік (атбасарлық саяқ шегірткесі, айқас жолақты саяқ шегірткесі), көктемдік (сібірлік саяқ шегірткесі, қара жоақты саяқ шегіртке), кеш көктемді (кішкене айқас жолақты шегірткесі, қарақанатты саяқ шегірткесі, ақ жолақты саяқ шегірткесі).
Сондықтан санын есептеу үшін атбасарлық саяқ шегірткенің популяциясын мамырдың ортасында, кішкене айқас жолақтыкін - маусымның ортасынан, ақ жолақты саяқ шегірткенікін - жазғы тексерудегі шегірткелердің түрлері мен фазалық ауысымдарын бақылау.
4. Күздегі күбіршелерді тексеру. Мақсаты: күбіршелердің көп жерлерін тексеру, аудандағы топтаса салуды тексеру. Тұратын мекен жерлерін және күбіршелерінің орнын табу үшін екі амал қолданады. Біріншісі, жұмыртқалайтын жерлері белгісіз болғанда осы жағдайда белгілі маршрутпен аралықтары 100 м болады. Әрбір 100 м сайын жерден тексеруге сынама алынады. Екіншісі, жаздағы тексерудің нәтижесінде ұрғашылар белгіленген нақты жерді тексереді. Енді сынама алу үшін былай жүргізіледі: осы аумақтың тура ортасынан жердің кішкене бөлігі алынады. Сонымен бірге перпендикуляр жақта әрбір 100 м сайын жердің кішкене бөлігі алынады. Сынама алу үшін үстіңгі қабатынан 5-8 см жердің бөлігі алынады. Таңдалып алынған жерді ұсақтап оларды қарап, күбіршелерді алып санаймыз. Жердің сынамасы 50-55 см (1,25 квм).
Ауыл шаруашылық жерлерінің жан-жағы, жол шеті міндетті түрде қаралу керек. Жасалған жұмыстың нәтижесін картаға түсіреді.
Жәндіктерді жинаудың әр түрлі тәсілдері бар. Неғұрлым оңтайлысын таңдау агроценозға, жинау объектісіне және маманның алдына қойған мақсатына байланысты болады. Ашық жерлерде көптеген жағдайда мәдени өсімдіктер тәрізді жабайы өсімдіктер де неғұрлым тиімдісі сачокпен шабу әдісі болып табылады.
1. Сачок тігілетін мата нығыз болу керек. Шабуды құрғақ өсімдікке жел мен күнге қарсы бағытта жүргізеді. Шабу барысында жоғары және орта сатыдағы мекендеушілерді ғана жинауға болатынын ескеру қажет. Күйрек сабақты өсімдіктерде (соя, картоп), орамжапырақта, бағалы декаративтік және гүлдік өсімдіктерде, сонымен бірге ағашты және тікенді парадаларда биотүсірілім әдістері - субстратты қоректенушілермен бірге қарау және жинау әдістері тәжірибеленеді. Жоғары қозғалғыштық пен жәндіктердің ұсақ көлемдігі сынама мен эксгаустердің көмегімен жинауға болады.
2. Эксгаустер немесе сорғыш кез келген қоректі скляннадан немесе 10-12 см ұзындықпен, 3-5 см диаметрлі цилиндрінен жасалады. Эксгаустер қызметінің принципі - жәндіктерді сору. Егер цилиндр болса, екі түтік кіргізу қажет, біреуі - бұрылғанда бүгітілген жері бар, бұл жәндіктерді жинау үшін, ал екіншісі түзу, мұның резина ұшы болу керек, ол арқылы ауаны сору үшін қолданады. Жәндіктер сору түтігінен, содан кейін жинаушының аузына түспес үшін бұл түтіктің бір ұшы газбен немесе капронмен бекітіледі. Тығындағы саңылау сфероның көмегімен жасалады. Объектіге байланысты эксгаустер әр түрлі пішінде болуы мүмкін.
Ағаштарда өсімдік үстіне жабылған нығыз матаға сілку әдісін қолдануға болады. Бұл жағдайда кейбір жәндіктердің жерге құлап, біраз уақыт бойы қозғаусыз қалу қасиеті қолданады. Сілкуді таңертең ерте немесе кешкі уақытта өткізген жөн. Бұл кезде жәндіктердің басым бөлігі аз қозғалыста болады.
Ағашты өсімдіктерде белдік әдісі оң нәтиже береді. Белдікті нығыз қағаздан немесе әлсіз материалдан жасауға болады және бағаға байлау керек, оның ішкі жағынан жәндіктер белдік арасына түсе алуы қажет. Бұл үшін жіптен жасалған екі тартқыш қолданады, белдіктің жоғары бөлігі бойынша тартқышты нығызырақ қылып жасайды.
Ашық та, жабық та топырақта гүлді тор әдісін қолдануға болады. Дөңгелек пішінді диаметрі 25 см, ұзындығы 67 см, сырты күңгірт түспен, ал іші сары, көк немесе ақ түсті эмальденген металл ыдыс, жәндіктер қоректенетін кез келген жерге қойылады. Сары түс теңқанаттылар отрядын тартады, әсіресе, құмырсқа, трипс, қоңыздарды, көк пен ақ түс - шегірткелерді тартады.
Топырақ үстінде мекендейтін жәндіктерді аулауда барбер торы тиімді. Бұл 12 см ұзындықтағы, 5-8 см диаметрдегі шыны банка. Тордың үстіңгі бөлігі топырақ үстінен 1-2 см көтететіндей етіп қадайды. Содан соң банкінің айналасын ені 5-7 см болатын білікпен толтырады, ол судың ағып кетуінен қорғайды. Торды 21 көлемдегі 1%-тік формалинмен немесе глициринмен толтырады.
Зерттеуге алынған материалдар (зиянкес шегірткелер әр түрлі өсу кезеңдерінде) келесі әдістермен зерттеледі:
Материалдарды белгілеу.
Жиналған материалдардың сапасы оның анықтамасының сәйкестілігі мен нақтылығы оның дұрыс белгіленуіне байланысты. Көптеген жағдайда жәндіктерді жансыздандыру үшін марилкаға енгізеді. Марилка - бұл сірке қышқылына матырылған мақта тығылған кішкене пробирка. Марилканың түбіне жәндіктер соғылмау үшін және артық ылғалды жою үшін жылтыр қағаздың қиындысы салынады.
Содан соң өлген жәндіктерді марилкадан шығарады да кептіру үшін жұқа мақта қабаты - матрасиктерге (0,5-1 см) қояды немесе түбіне дейін мақтаны матырып, құрғақ борпылдақ бос болмауы керек; әлсіз, ұсақ жәндіктер талшық арасында адасып сынып қалмау керек.
Жәндіктерді матрастарға мүмкіндігінше отряды, түрі, туысы бойынша топтап салу қажет. Егер бір пробиркада әр түрлі топтағы жәндіктер болса, бұл маманның жұмысының жүйелігін күрделендіреді. Матрасикқа жәндіктерді қырынан қояды, бұл оларды сынудан қорғайды. Оларды біркелкі қатармен бір-біріне тигізбей қояды.
Ауруды анықтау немесе оның өлу себебін білу мақсатымен жиналған жәндіктерді ешнәрсемен белгілемей, боямай, құрғақ пробиркаға немесе матрасикке енгізеді.
Диагностикаға арналған материалдар толыққанды, яғни жәндіктердің барлық денесі толық сақталған болу қажет. Мұрты, аяғы, қанаты жоқ немесе кір, қатып үлгермеген материал анықтауға қабылданбайды. Сонымен бірге түрдің көптеген санын жіберу керек. Құрғақ материалды анықтауға жібермес бұрын, әсіресе, матрасиктерде коллекция зиянкестермен ластанбағанын тексеру керек. Егер де бұл жағдай анықталса, оны дезинфекциялау қажет.
Этикеттеу.Этикеткасы жоқ материал ешқандай ғылыми құндылыққа ие бола алмайды. Әрбір үлгіні тек этикеткамен жабдықтау қажет: географиялық және экологиялық. Олар дұрыс толтырылуы қажет.
1 географиялық әдіс - облыс, республика немесе өлкені көрсетіп жазады
2 статция сипаттамасы (егін, саз)
3 рельеф сипаттамасы (таулы шың, жағалау)
4 жинау күні
5 жинаушы адамның аты-жөні
Егер жинау тауда өткізілсе, сол орынның теңіз деңгейінен биіктігін көрсету қажет. Егер маңызды зиянкесті жинаса, онда 1м 2 мөлшердей санын және зақымданған өсімдікті көрсету қажет.
Паразиттік жәндіктер үшін қожайыны мен қожайыны табылған өсімдікті, жыртқыш үшін құрбандықты көрсету қажет. Шіркейлер мен кенелер үшін қоректену өсімдігінің зақымдану ерекшелігі, өсімдіктің жұқтыру дәрежесін және өсімдіктегі зиянкестің орналасу орнын көрсету қажет.
Ауруын анықтау үшін жинақталған жәндіктерді этикеткалау барысында:
1 жәндіктің тірлік атауы;
2) өткен аурудың жағдайын, маусымдағы ауа райы жағдайын, қоректену жағдайын, учаскедегі жәндіктердің санын көрсету керек.
Матрасиктердің этикеткасы қаламмен немесе химиялық емес қарапайым қарындашпен толтырылады. Жарылған жәндіктердің этикеткасын 1520 7-10 мм көлемдегі қағазға тушпен жазу немесе көшірмесін басып шығару қажет. Спирттік материалға этикетканы жұқа пергаменттік қағазға тушпен толтырады. Жазу жазылған бөлігі пробирка немесе банкінің қабырғасына жұлмай-ақ оқи алатындай жабыстырылу қажет.
Құрастыру (монитировка).Жәндіктерде монтаж жасауға әкелу мүмкіндігі болса, ол мұны анықтаудағы ең жақсы нұсқа. Коллекциялық монтаж жасалу процесі балқыту, жою, кептіру және бекітуден тұрады. Құрғақ материал үшін ылғалдау қажет болады. Балқыту алдында энтомологиялық түйреуіштер арқылы шүберектің көмегімен қорғаушы порофиндік қабаттан тазартылады. Жаңа жиналған материалды балқыту тек өліктің біреуі өткеннен кейін ғана іске асырылады.
Көптеген жәндіктерді (шыбын, көбелек) орта сызықтан кішкене оңға қарай кеуде ортасынан түйрейді, түйреуіш аяқ арасынан өтуі керек. Қоңыздар мен тікқанаттыларды оң жақ қанат үстінің бұрышынан, түйреуіш ені ортасынан шығатындай етіп түйрейді. Ал егер қанатты түзету қажет болса, қолқа ортасынан түйрейді. Қандаланы орта сызықтан азырақ түсіріп, түйреуіш төменгі жағынан өткізіледі. Жәндіктердің түйреуіш арасын 1-1,5 см болады. Осы мақсатта препаратталған иненің кесіндісін қолдануға болады.
Ұсақ жәндіктер қатарын ешқандай да түйреуішпен түйреуге болмайды. Оларды ақ қағазға жабыстырады. Жарғақ қанаттылардың мұрты мен ұзын аяқтарын тік бұрыш картонға жабыстырады. Жабыстыру барысында жәндіктің анықталуына қажетті дене бөліктері дұрыс жабыстырылып, бенокульмен дұрыс қаралатындай болу керек. Шегірткелерді, шыбындарды, шіркейлерді оң жақ қабырғасымен, басын алға қойып немесе арқасын артта қалдырып, басын солға бұрып жабыстырады.
Ең жақсы желім оргстеклоны ацетонда немесе алмұрт эссенциясына ерітіп отырып әзірленеді. Осыған ұқсас желімді рентген пленкасын немесе фитопленканы эмульсиядан тазартылған күйде алмұрт эссенциясында еріту немесе шие ағашынан тұрып қалған шырынын суда еріту арқылы дайындауға болады.
Құрғақ материалды түйреу алдында немесеспиртке ауыстырумен байланысты эксикаторда жәндікті икемділік берілгенше ұстау керек. Бұл үшін эксикаторға 10-20 см қабатты құм себіледі. Оны қайнаған сумен ылғалдандырады, бірнеше темол мен фенол кристалдарын салады.
Ұсақ жәндіктер үшін дымқыл құмның орнына дымқылданған жылтыр қағаздың 5-6 беті жеткілікті. Бұл жағдайда кристалл орына 70%-тік спирттік темол ерітіндісін құяды.
Жәндіктерді матрасиктің мақталы қабатынан ала салысымен эксикаторға енгізеді. Егер 1-2 данасын сулау қажет болса, оны матрасигімен қосып қиып алады. Сулау уақыты жәндіктің көмегімен хитин қаттылығына байланысты болады.
Кейбір шегірткелер (шегіртке, көбелек, жарғаққанаттылар) стандарт түзеткіштерде түзеледі. Ол екі қозғалмалы тегіс тақтадан тұрады, ортасында 0,5-1 см саңылау бар. Түзетуші объектінің денесі саңылауға түсіріледі, қанаты түзетіліп, тақтаға бекітіледі.
2.3 Өзіндік зерттеулер
4.2.1 Семей аймағындағы таралған шегіртке зиянкестері
Семей қаласы бойынша бірнеше ауылдар мен аудандарға 2010 - 2011 жылдары көптеген жерлерге италияндық шегіртке зиян тигізді.
Жеке шегірткелерді тексеру сәуірдің үшінші декадасында басталады. Әрбір жер тексеріледі, яғни егіншілік жер көпжылдық шөптер арасы, жолдың шеті де қаралады. өткен жылдың қыстағы суығы мен ақ жауынның нөсерлеп жаууынан олардың саны азайды. Күбіршедегі жұмыртқаның саны 14-18. 28 мамырда ұрықтармен тексерілуі басталды. Олардың түрлері: ақ жолақты саяқ шегіртке, кішкентай айқас жолақты дала шегірткесі. 8 маусымдағы жас ерекшеліктері: қара қанатты саяқ шегіртке - бірінші жаста 85%, екінші жаста 11%, үшінші жаста 4%; айқас жолақты шегіртке - бірінші жаста 75%, екінші жаста 16%, үшінші жаста 7%, төртінші жаста 2%. Орта есеппен олар 1 экзм2-тан 6,8 экзм2-қа жетеді.
Ұрықтардың жастық мөлшері 13 маусымда: бірінші жаста 50%, екінші жаста 26%, үшінші жаста 13%, төртінші жаста 11%. Бірінші жастан екіншісіне түлеу кезінде ауа райының жақсы әсерінен олар тез дамиды. Жалғыздық фазасындағы шегірткелердің ұрықтануы 9 мамырда белгіленген. Ауа температурасы +15,5 °. Қанаттану 18 маусымда басталады. Орташа ауа температурасы +24,5°, ал жеке шегірткелердің топтық ұрықтануы 19 мамыра, орташа ауа температурасы +18,5° және тиімді температура 140. топтық қанаттану бірінші, орташа ауа температурасы +22,0° және тиімді температура 570.
Саяқ шегірткелер - жұмыртқа салуы
Сурет 1. Саяқ шегіртке - жұмыртқа салуы.
Ұрықтануы 9 шілдеде, орташа ауа температурасы +22° және тиімді температура 685. жұмыртқаны 18 шілдеде, орташа ауа температурасы +23,5° және тиімді температура 813.
Ұрғашы шегіртке өте жұмсақ жерде күбіршесін салады. Күздік тексеру жаздық тексеру жүрген жерлерде өтеді. Залалданғаны тек бір жылы жерде - 6%, күбіршенің ішінде 10-18 жұмыртқа болады.
2010 жылғы көктемдегі тексеру жүргенде Новобоженка ауылдық мекенінде 0,4 га жерден 10% қосылған. 1м2 күбіршенің саны 0,8-7. Күбіршенің саны 243, олардың ішінде өлгені 25.
Знаменка ауылды жерінде 0,2 га жерден 75% бұзылған. 1м2 күбіршенің саны 0,5. Күбіршенің саны 80, олардың ішінде өлгені 60.
Италияндық шегіртке көктемгі үйірлі күбіршелердің санын тексеру 6 мамырдан басталып 15 мамырда аяқталды. Егіндік және ауыл шаруашылық жерлерде қанаттанғаннан жұмыртқалағанға дейін өмір сүрген жерлерін тексеру. Орта есеппен 0,05-тен 0,2 штм дейін жетеді.
Жұмыртқалайтын жерлері өсімдіктер аса сирек өсетін ылғал жерлер болады. Қысқы уақытта 17-20% күбірше залалданып, жарамсыз болып қалған. Күбіршенің ішінде 20-27 жұмыртқа болады.
Көктемдік және жаздық тексеру. 26 мамырда басталып 2шілдеде аяқталады. Италияндық саяқ шегірткелердің ұрықтарын тексердік. Озерка ауылдық мекенінде 2000 га егіншілік жерінде өтті, 900 га жерден табылды. Республикадан қаржы бөлініп, оларды адонис 4%-тік препаратымен 5 маусымнан 4 шілде аралығында тазалады. Новобоженка ауылдық мекенінде 1500 га егіншілік жерінен 300 экзм2 және 300 га - 7экзм2 табылды. 10-19 маусымда тазарту жұмысы жүргізілді. Жастық ерекшелігіне байланысты: бірінші жастағы 75%, екінші жастағы 22%, үшінші жастағы 8%. өсімдіктерге зияндылығы тіркелмеген. Ауа райынан жылы және ыстық күндері ұрықтарының дамуына жақсы әсер етеді. 26 мамырда италияндық саяқ шегірткенің ұрықтары ауа температурасы +16,5° және тиімді температура 155. жергілікті жерде ауа райының құрғақ, ыстық болуы ұрықтардың топтасуына жақсы әсер етті.
Жаздағы қанаттанған шегірткелерді тексеру 14 шілдеде басталып, 6 тамызда аяқталды. Қанаттану 1 шілдеде, ауаның орташа температурасы +22° және тиімді температура 570. топтық қанаттану 9 шілдеде, ауаның орташа температурасы +21° және тиімді температурасы 828. ұрықтану 21 шілдеде, ауаның орташа температурасы +25° және тиімді температура 828. жеке шегіртке жұмыртқасын 24 шілдеде, ауаның орташа температурасы +29° және тиімді температура 930 болғанда салуды бастайды.
Күздік тексеру 3-11 қыркүйекте қанаттанған күбіршелерді қарау. Күбіршелерді тығыздалған топырақта және өсімдіктер сирек өскен жерлерге салады. Ұрғашылардың топтық қатуы 3 тамыздың жартысында бастады. Күбіршелерді тексеру кезінде олар жақсы дәрежеде екен. Жұмыртқалардың саны 20-24. Италияндық саяқ шегірткесі 2011 жылы шамамен 1500 га жетті.
Курчатов қаласының 500 га жерін тексергенде италияндық шегіртке табылмады. Павлодар облысындағы 300 га жерді тексергенде орта есеппен 0,2 экзм2 ұрық табылған. Абай ауданында 1000 га жерден күбірше тексерілді. Италияндық шегірткенің ұрықтануы тексерілді. Жер құрғақ, қорек аз. Қанаттану мен жұмыртқалау кезіндегі тексеруде де олар табылмады.
Ал 2011 жылғы көктемдегі тексеру жүргенде Новобоженка ауылдық мекенінде 0,3 га жерден 20% бұзылған. 1 квм 0,2 күбірше бар. Күбіршенің саны 5, өлгені 1.
Знаменка ауылдық жерінде 0,2 га жерден шегіртке табылмады. Яғни осы есеп бойынша 2007 жылға қарағанда 2008 жылы зиянкес шегірткелер азайды. 2010 жылғы көктемдік тексеру нәтижесінде Озерка ауылдық мекенінде 0,8 га жердің 0,5 га-нан шегірткелер табылды, ал тазалаудан кейін 2008 жылы 2,0 га жерден 1,0 га-нан табылды. 2010 жылы Новобоженка ауылдық жерінде 4,7 га жердің 3,3 га-нан табылған, ал 2011 жылы 3500 га жердің 2,8 га-нан табылды.
Яғни 1 жылда аз да болса шегіртке зиянкестерінің саны азайды. Осы зерттеудің нәтижесінде тексеруден кейінгі химиялық тазартудан соң зиянды шегірткелердің саны азайды.
Зиянды шегірткелердің барлығы тура қанаттылар (Orthoptera)отрядының нағыз шегірткелер (Acarididae) деп аталатын тұқымдасына жатады.
Шегірткелерге тән негізгі белгілер: артқы аяқтары секіріп жүруге бейімделген, алдыңғы қанаттары артқыларына қарағанда қалың, жарғақ терілі және енсіз жіңішке, мұртшалары қысқа - денесінің ұзындығының жартысына жетпейді, табандары үш буынды, ұрғашы шегірткенің жұмыртқа салғыш қынабы бұл отрядтың басқа тұқымдастарының өкілдеріне қарағанда қысқа 4 жармалы болады.
Шегіртке тұқымдасы және шегірткеге ұқсас 270 түрлі тарақандар республика шекарасында тіршілік етеді. 15-20 түрлі ауыл шаруашылық өсімдіктеріне көп зиянын келтіреді. Шегіртке тұқымдасының бір ерекшелігі оның түрлері кезеңді түрде көбейеді, яғни адамның шаруашылық әрекеті мен климат факторларының әсерінен топтасып көбейеді. Бұл кезеңдерді біздің болдырмауымыз тиіс. Шегіртке тұқымдасының санын шектеуге байланысты түрлі шаралар қолданылады.
Дернәсілді көму, аудандарды өртеу, оларды қолға түсіру және т.б. сияқты қолданылған айла-тәсілдердің шегіртке тұқымдасы көбеюін тоқтатпады - деді мамандар. Шегірткелердің жаратылысынан өз жаулары көп. Олар: құстар, кесірткелер, жыландар, өрмекшілер, паразиттік жыртқыш бунақденелілер, түрлі саңырауқұлақтар және жұқпалы аурулар. Бұл жағдайлардың өзінде олар азаймайды. Осы кезде шегіртке тұқымдасынан өсімдіктерді уақытында химиялық тазартудан өткізу арқылы қорғауға болады.
Зиянды шегірткелердің барлық түрлерінің жылдық даму циклы бір генерациялы, яғни жылына бір рет өсіп-өніп көбейеді. Олар жұмыртқа фазасында топыраққа салынған күбіршенің ішінде қыстайды. Көктемде дернәсілдердің шығу мерзімі шегірткелердің қандай түрге жататындығына және сонымен қатар олардың мекендеген жерлерінің ауа райына және тағы басқа жағдайларына байланысты.
Шегірткелердің дернәсілдерінің өсіп-жетілуі олардың қандай түрге жататындықтарына байланысты 25-30 күннен 35-45 күнге дейін созылады. Осы мерзім ішінде олар 4-5 түлеп, соңғы түлеуден кейін толық жетілген қанаттары бар ересек шегірткеге айналады. Дернәсіл фазасы кезінде өте қомағай келеді - күніне өзінің салмағынан 2-3 есе артық жеммен қоректенеді.
Дернәсілдер неғұрлым өсіп-жетілген сайын, соғұрлым олар көп жерге жайыла түседі. Сондықтан оларға қарсы күрес шараларын ұйымдастыруда дернәсілдердің жасын ажырата білудің маңызы өте зор.
Әр түрлі жастағы дернәсілдерді бір-бірінен денесінің ұзындығы, түсі, мұртша бунақтарының саны, қанат негізінің дамуы мен орналасу ерекшелігі арқылы ажыратуға болады. Бес дернәсілдік жасы бар шегірткелердің дернәсілдері мына төмендегідей белгілерімен сипатталады. Олар:
1) 1-ші жастағы дернәсілдерде бастапқы қанаттары болмайды немесе оларды байқау өте қиын, мұртшалары буындарының саны 13-тен аспайды
2) 2-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары анық білінеді, мұртшалары буындарының саны 15-19 дейін жетеді
3) 3-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары анық көрінеді, денесінің қырына орналасқан, екінші жастағы сияқты көптеген дернәсілдер пайда болады. Мұртшалары 17-22 дейін болады
4) 4-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары үшбұрышты қалақша тәрізденіп, дененің арқа жағына орналасқан, бірақ оның тұрқы арқаның алдыңғы бөлігінен қысқа. Мұртшалары 20-25 дейін болады
5) 5-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары алдыңғы арқаның алғы бөлігінен ұзынырақ немесе бірдей болады. Мұртшалары 23-26 дейін болады. Азиаттық шегірткенің 5 жастағы түрлері мына суретте көрсетілген.
Шегірткелер жұмыртқаларын топыраққа салады. Ол үшін ұрғашы шегіртке құрсағын төмен қарай иіп тұрып, жұмыртқа салғыш қынабымен жерді шұңқырлап төседі де, сол жерге жұмыртқасын салады. Осы кезде жұмыртқасымен қосыла жыныс бездерімен көбіктенген сұйық зат бөлінеді. Жұмыртқалардың айналасындағы топырақ түйіршіктері сол сұйық затпен араласып, бір-бірімен жабысып қатаяды да, нәтижесінде күбірше пайда болады. Сыртынан қарағанда күбіршелер топырақ кесекшелері сияқты болып көрінеді.
Шегірткелердің қандай түрге жататындықтарына байланысты күбіршелердің үлкен-кішілі, сыртқы пішіні әр түрлі болады. Олардың ұзындығы 8 мм-ден 75 мм-ге дейін, ал сыртқы пішіні көбінесе сопақша болып келеді.
Әрбір ұрғашы шегіртке өз өмірінде 2-3 күбірше салады. Күбіршедегі жұмыртқалардың саны әр түрлі болады. Бірнеше данадан 100-ге дейін жетеді.
Тіршілік ету ерекшелігіне байланысты шегірткелер үйірлі және үйірсіз болып екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа сан жағынан өте көп өсіп-өнетін және белгілі бір алқапта орналасып, шоғырлана тіршілік ететін (көк қасқа шегіртке, мароккалық шегіртке, италияндық шегіртке), ал 2-ші топқа бір жерге шоғырланбай дара-дара тіршілік ететін шегірткелер жатады. Соңғыларды саяқ шегірткелер деп атайды (атбасарлық, сібірлік, қарақанатты, крест тәрізді шегірткелер).
Үйірлі шегірткелерге мынадай қасиеттер тән. Олар оқтын-оқтын жаппай өсіп-өніп, сан мөлшері ( 1 шаршы метрге келетін саны ) жағынан өте көбейіп кетеді. Мұндай жылдары олар үйір-үйір болып шоғырланады. Дернәсілдердің ондай тобын кулига деп атайды. Ал сан мөлшері аз болған жылдары саяқ шегірткелер сияқты дара тіршілік етеді. Үйірлі шегірткелердің тіршілік ету жағдайларының осындай ерекшелігін фазалы өзгергіштік деп атайды.
Шегірткелердің көп не аз болып сан мөлшері жағынан өзгеруі олардың әрекеті мен сырт пішіндерінің өзгеруіне әкеліп соқтырады. Мысалы, азиялық шегірткенің үйірлі тіршілік ететіндерінің қанаттары дара тіршілік ететіндеріне қарағанда ұзын болады. Сондай-ақ, олардың дернәсілдері де түсі және басқа да белгілері жағынан бір-бірінен өзгеше келеді.
Шегірткелердің сан мөлшерінің жыл сайын өзгеріп тұруын орта жағдайларының әр түрлі әсер етуімен түсіндіруге болады. Мысалы, азиялық шегірткенің сан мөлшеріне әсер ететін жағдайлардың негізгілерінің бірі - су режимі. Егер шегірткелердің жыл сайын жұмыртқаларын үйреншікті мекендерін көктемде ұзақ уақыт бойы су басып жататын болса, онда олардың жұмыртқаларының тіршілігі жойылуы мүмкін. Ал сол жерлер көктемде тез құрғап кетсе, шегірткенің дамуына қолайлы жағдай туады.
Шегірткенің кейбір түрлерінің (мысалы, марокка шегірткесінің) кей жылдары сан мөлшерінің тым азайып қалуы күбіршелерінің құрғақшылық әсерінен кеуіп кетуінен болады. Керісінше, қалыптан артық ылғалдылық та жұмыртқалардың тіршілігін жойып жібереді. Кей жылдары шегірткелер саңырауқұлақтар қоздыратын ауруларға шалдығып, қырылып та қалады.
Шегірткелердің сан мөлшерінің өзгеріп тұруына жыртқыш және паразиттік тіршілік ететін жәндіктер мен кейбір жәндік қоректі құстар едәуір әсер етеді. Жыртқыш және паразиттік тіршілік ететін жәндіктер ішінде жарғаққанаттылардың, паразиттік шыбындар мен кейбір қоңыздар дернәсілдерінің маңызы зор. Анығырақ айтқанда, шегірткелер жұмыртқалардың ішінде жұмыртқалар жемірі деп аталатын шаншарлар өсіп-өнеді. Паразиттік шыбындар ересек шегірткелерді зақымдайды. Олардың дернәсілдері шегірткелердің ішіне енеді де, сонда қоректенеді. Соның нәтижесінде шегіртке өледі немесе бедеу болып қалады.
Үйірлі шегірткелер
Азиялық шегіртке - Азиатская саранча
(Locusta migratoria migratoria L.)
Мұны көкқасқа шегіртке деп те атайды. Қазақстанда - Сырдария, Іле, Орал өзендерінің және Балқаш, Алакөл, Сасықкөл, Зайсан көлдері мен Каспий теңізінің қамыс пен құрақ өсетін жағалауларын ұялайды. Бұл жерлер оның негізгі мекендері болып саналады. Жаппай өсіп-өніп көбейген жылдары шегірткелер осы жерлерден ондаған, жүздеген километр қашықтықта орналасқан егін-жайларға, пішендікке, мал жайылымдарына ұшып барып орасан зор зиян келтіреді. Азиялық шегіртке Орталық және Солтүстік Қазақстанда да кездеседі. Бірақ ол жақтарда бұл түрдің өсіп-өнуіне қолайлы жағдайлар жеткіліксіз болғандықтан оның сан мөлшері аз болады. Қазақстаннан басқа Ресейдің европалық бөлігінің оңтүстігінде, Орта Азия республикаларында таралған. Ұшқыш шегіртке басқа Азия елдерінде де (Түркия, Иран, Ауғаныстан, Қытайдың солтүстік-шығыс бөлігі) кеңінен таралған.
Ересек шегірткенің денесінің ұзындығы 35-55 мм, түсі қоңыр, жасыл, сарғыш, алдыңғы арқа бөлімі өткір қырлы болады. Үстіңгі қанаттарын көптеген қоңыр дақ басқан, артқы қанаттары мөлдір, тек түп бөлімі ғана сарғыш-жасыл реңді болып келеді. Жұмыртқасы қызғыл немесе сары, ұзындығы 6,5-8,5 мм, пішіні цилиндр тәрізді, аздап доғаша иілген.
Басқа шегірткелер сияқты бұл түрдің де жұмыртқалары күбірше ішінде топырақта қыстайды. Көктемде Қазақстанның оңтүстігінде, мамырдың бірінші жартысында қыстап шыққан жұмыртқалардан құрт тәрізді дернәсілдер шығады.
Ұшқыш шегірткенің ұялайтын жерлеріндегі негізгі қоректік өсімдіктері қамыс пен құрақ. Ал ұшып барған жерлерінде олар әр түрлі өсімдіктермен қоректенеді, олардың ішінде ең ұнататындары - астық тұқымдас дәнді дақылдар. Шегірткенің өзі мен оның дернәсілдері өсімдіктің жапырағы мен сабағын, кейде дәнін де жартылай немесе түгелдей кеміріп жеп қояды. Е.В.Цыпленковтың (1970) мәліметі бойынша бір шегірткенің маусым ішінде жейтін қоректік заттарының (жасыл өсімдіктердің) жалпы салмағы 300-500 граммға дейін жетеді. Сондықтан ұшқыш шегіртке жаппай өсіп-өнген жылдары ауыл шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді.
Азиялық шегірткенің ұшатын тобы ұшпашегірткелер деп аталады. Шегірткелердің бұл тобы өте қауіпті. Азиялық шегірткенің Қазақстанда көбірек жұмыртқа салатын аймағына Сырдария өңірі, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының қамысты алқабы, Балқаш - Алакөл, Ертіс, Зайсан аумақтары жатады. Азиялық шегірткенің көптеп көбею жағдайы әрбір 7 - 10 жылда байқалып тұрады. Соңғы 100 жыл ішінде мұндай жағдай Қазақстанда 9 рет қайталанған. 1995 - 2001 жыл аралығында көбеюі ерекше байқалды. Бұл кезде 10 млн. га алқап зиянкестерден орасан зор зардап шекті. Бұларға қарсы механикалық, агротехникалық, химиялық және биологиялық күрес әдістерімен қатар адонис, димилин, номолт, матч, римон препараттары қолданылады.
Кесте 1
Азиялық шегірткенің дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері
№
Дернәсілдерінің жасы
Денесінің ұзындығы, мм
Артқы сирақтарының ұзындығы, мм
Мұртшаларының буындарының саны
1
2
3
4
5
1
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
7,0-10,0
10,0-14,0
16,0-21,0
24,0-26,0
25,0-40,0
4,0
5,0-6,0
8,0-9,0
11,0-13,0
15,0-18,0
13-14
18
20-21
22-23
24-25
Мароккалық шегіртке - Мароккская саранча
(Dociostraurus maroccanus Thnb.)
Қазақстанда Шымкент, Жамбыл және Алматы облыстарында таралған. Құбылмалы шөл өлкелерді мекендейді. Оның ең көп кездесетін жерлері Шымкент облысында - Сырдария өзенінің маңайында сары топырақты шөл дала, Жамбыл облысында - Қырғыз Алатауының етегі мен Мойынқұм шөлінің шеткі жақтары. Қазақстаннан басқа Орта Азияның тау бөктерлеріндегі шөлейтті жерлерде, Күнгей Кавказда және Қырымның шығыс жағында таралған.
Ересек шегіртке сарғылт-сұр немесе сұр түсті. Денесінің алдыңғы, артқы бөлігінде ақшыл крест тәрізді сурет болады. Қанаттары мөлдір. Үстіңгі қанаттары құрсағынан асып тұрады. Артқы сандарының ішкі жағы сарғылт немесе қызғылт, артқы сирақтары қызғылт. Аналығының ұзындығы 28-38 мм, аталығыныкі 20-28 мм.
Бұл үйірлі шегірткелер қатарына жатады. Әр ұрғашы шегіртке 2-3 күбіршеден салады. Күбіршелері цилиндр пішінді, аздап доғаша иілген, ұзындығы 16-32 мм, қалыңдығы 4-5 мм. Әрбір күбірше ішіндегі жұмыртқалардың саны 18-40 болады. Шегірткелер жұмыртқаларын өсімдігі селдір, топырағы тығыз жерлерге салады. Өздері шөбі қалың, ылғалды жерлерге ұшып барып, сонда қоректенеді.
Марокка шегірткесі дәнді дақылдармен қатар техникалық және көкөніс дақылдарын да қатты зақымдайды. Оңтүстік Қазақстанда ол мақта егістігі үшін аса қауіпті зиянкестердің бірі (Кесте 2). (Сурет А. 1)
Кесте2
Мароккалық шегірткенің дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері
№
Дернәсілдерінің жасы
Денесінің ұзындығы, мм
Артқы сирақтарының ұзындығы, мм
Мұртшаларының буындарының саны
1
2
3
4
5
1
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
5,0-8,0
6,0-11,0
8,0-14,0
13,0-22,0
17,0-28,0
3,0-4,0
3,8-5,0
5,5-7,0
7,5-10,0
10,5-14,5
13
15-17
20
21-22
23-24
Италиялық шегіртке - Итальянский прус
(Calliptamus italicus L.)
Қазақстанда өте кең таралған. Көбінесе дала, құмды дала мен шөл өңірлерінің жусан мен астық тұқымдас өсімдіктер аралас өсетін учаскелерін мекендейді. Оңтүстік аудандарда көгал жерлерде де кездеседі. Қазақстаннан басқа Ресейдің европалық бөлігінің бірқатар облыстарында, Алтай өлкесінің оңтүстік далалық аудандарында және Орта Азия республикаларында таралған.
Шегірткенің түсі ашық қоңырдан қара-қоңырға дейін өзгереді. Алдыңғы кеуде сақинасындағы аяқтарының аралығында конус пішінді қосалқы болады. Үстіңгі қанаттарында көптеген қара дақтар бар. Аналығының ұзындығы 24,5-40 мм, аталықтарыныкі 14,5-23 мм болады.
Италиялық шегірткенің дернәсілдері мамыр айының екінші жартысында шығып, дамуы 40-45 күнге созылады. Осы мерзім ішінде дернәсілдер 5 рет түлейді. Ересек шегірткелер толық қанаттанғаннан кейін 10-15 күн өткен соң жұмыртқалай бастайды. Олар күбіршелерін өсімдігі селдір, топырағы тығыз тапталған учаскелерге, сонымен қатар құмдауыт, тіпті сусыма құмды жерлерге де сала береді. Күбіршелерінің пішіні аздап доғаша иілген цилиндр тәрізді, ұзындығы 41 мм жетеді. Әрбір күбіршеге 4 қатарға орналасқан 30-40 жұмыртқа салады.
Шегірткенің өсіп-өніп көбеюін ауа райының қалыптан тыс ыстық немесе суық болу жағдайлары тежеп отырады. Кейбір жылдары олардың күбіршедегі жұмыртқалары жазғы ыстықтарда құрғап кетіп, ал қысқы аяздарда үсіп кетеді.
Италиялық шегіртке әр түрлі дақылдарды, яғни жоңышқа, мақта, күнбағыс, көкөніс өсімдіктерін және аздап астық тұқымдастарды (көбінесе қуаңшылық жылдары) зақымдайды.
Кесте 3
Италиялық шегірткенің дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері
№
Дернәсілдерінің жасы
Денесінің ұзындығы, мм
Артқы сирақтарының ұзындығы, мм
Мұртшаларының буындарының саны
1
2
3
4
5
1
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
5,0-6,0
6,0-7,0
11,0-16,0
10,0-22,0
12,0-28,0
2,5-3,0
3,8-5,5
5,0-8,0
7,0-12,0
9,0-15,0
13
16-17
18-20
21-23
23-24
Саяқ шегірткелер
Тұрандық шегіртке - Туранский (богарный) прус
(Calliptamus turanicus Tarb.)
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы саз топырақты және шөлейт зоналарда таралған. Шымкент және Жамбыл облыстарында оқтын-оқтын жаппай өсіп-өніп көбейіп тұрады.
Италиялық шегірткеден гөрі ақшыл және ірілеу. Артқы аяқтары санының ішкі жағы біркелкі сары немесе қоңырқай сұр, артқы аяқтарының сирағы сары, ішкі жағы қызғылт-сары. Аталықтарының ұзындығы 24-31,5 мм, аналықтарыныкі 34,5-48 мм.
Шегірткелердің жаппай жұмыртқалауы шілде айының екінші жартысынан басталып, тамыздың орта кезінде аяқталады. Күбіршелерін тығыз топырақты, өсімдігі селдір учаскелерге салады. Күбіршенің ұзындығы 54 мм жетеді. Бір күбіршедегі жұмыртқа саны 23-60 болады.
Тұрандық шегіртке әр түрлі өсімдіктермен қоректенеді. Ауыл шаруашылық дақылдарынан, әсіресе мақта, жоңышқа, астық тұқымдастарды қатты зақымдайды.
Шөл шегірткесі - Пустынный прус (Calliptamusbarbarus Costa.)
Қазақстанда кең таралған. Тасты, қиыршық тасты және құмдауыт шөлдерде тіршілік етуге бейімделген. Республиканың оңтүстігіндегі кейбір аудандарда жаппай өсіп-өніп, мал жайылымдарына, әсіресе жусанды жайылымдарға көп зиян келтіреді. Кей жылдары мәдени өсімдіктер өсірілетін учаскелерге де ұшып келіп, жоңышқа, мақта және басқа өсімдіктерді зақымдап көп шығынға ұшыратады.
Бұл түрдің өкілдерінің басқа шегірткелерден айырмашылығы - олардың артқы сандарының ішкі жағында пішіні жұмыртқаға ұқсас ірі дақ болады. Артқы сирақтарының ішкі жағы сары немесе қызғылт-сары. Аналық шегірткенің ұзындығы 24-40,7 мм, аталықтікі - 17,8-24,2 мм.
Сібірлік саяқ шегіртке - Сибирская кобылка
(Gomphocerus sibiricus L.)
Қазақстанның орманды-дала және далалық аудандарында таралған. Өсімдік сирек жерлерде және мал аяғымен тапталған жайылымдарда көбірек болады. Қазақстаннан басқа Еділ маңайынан бастап Қиыр Шығысқа дейінгі орманды-дала аймақтарында, Кавказ және Орта Азия тауларында таралған.
Басқа шегірткелерден негізгі айырмашылығы мынада: жотасы дөңестеу, мұртшалырының ұштары түйреуіш басты, еркектерінің алдыңғы сирақтары алмұрт тәрізді жуантық келеді. Жалпы түсі жасылдау-қоңыр немесе сарғылт. Аналықтарының ұзындығы 19-25 мм, аталықтарыныкі - 18-23,4 мм.
Шегірткенің дернәсілдері мамыр айының бірінші жартысында шығады. Олардың дамуы 24-28 күнге созылып, 4 рет түлейді. Ересек шегірткелер толық қанаттанған соң көп кешікпей-ақ ұрықтанып, көбеюге кіріседі. Әрбір ұрғашы шегіртке 9-18 күбіршеден салады. Олардың ішінде 7-10 жұмыртқадан болады. Күбіршенің пішіні сопақша, ұзындығы 8-16 мм, диаметрі 4-6 мм. Бұл шегіртке республиканың солтүстік аудандарында кездесетін шегірткелердің ең зияндыларының бірі. Ол көбінесе дәнді дақылдарды және шабындық шөптерді қатты зақымдайды.
Қара қанатты саяқ шегіртке - Тёмнокрылая кобылка
(Stauroderus scalaris F.W.)
Украинадан бастап шығыс шекараларға дейінгі орманды-дала және далалық аймақтарда таралған. Қазақстанның таулы аудандарында көбірек кездеседі. Орталық Қазақстанда пішендік жерлерді мекендейді.
Шегірткенің түсі қоңыр немесе қоңырқай-жасыл, қанаттары қара-қоңыр, үстіңгі қанаттарының көлденең жүйкелері бір-бірімен жарыса қатарласып орналасқан. артқы сирақтары қызғылт. Аталықтарының ұзындығы 17,8-20,3 мм, аналықтарыныкі 21,8-27,2 мм.
Бұл шегірткелердің дернәсілдері сібірлік шегірткенің дернәсілдеріне қарағанда 7-10 күн кешігіп, мамырдың екінші жартысында шығады. Олардың дамуы 27-33 күнге созылып, 4 рет түлейді. Ересек шегірткелер толық қанаттанған соң көп кешікпей жұмыртқалай бастайды. Күбіршесі сібірлік шегірткенің күбіршесіне ұқсас. Ұзындығы 7-10 мм, диаметрі 3-5 мм. Бұл да дәнді дақылдарды және шабындық шөптерді зақымдайды.
Атбасарлық саяқ шегіртке - Атбасарская кобылка
(Dociostaurus kraussi Ing.)
Дағыстанның солтүстігінде, Еділ өзенінің төменгі ағысының жағалауындағы аудандарда, Орта Азияда, Қазақстанның қуаң далалы және шөлді аудандарында таралған.
Шегіртке қоңыр немесе сұр түсті, жотасында крест тәрізді жолақ болады, оның артқы бөлігі үшбұрышты. Артқы сирақтары қызыл. Аналықтарының ұзындығы 23-26 мм, аталықтарыныкі 16-20 мм.
Басқа шегірткелерге қарағанда бұл түрдің дернәсілдері ерте шығады - оңтүстікте наурыздың аяғы мен сәуір айының басында. Дернәсілдердің дамуы 25-35 күнге созылады. Ересек шегірткелер толық қанаттанған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
Белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
3
1
Әдебиетке шолу
8
2
Негізгі бөлім
2.1
Шаруашылыққа қысқаша сипаттама
26
2.2
Зерттеу материалы және әдістемесі
31
2.3
Өзіндік зерттеулер
2.3.1
Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестері
38
2.3.2
Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестерімен тиімді күресу шаралары
65
2.3.3
Семей аймағында шегірткелердің қоныстануын мониторингтік тексеру
80
2.3.4
Семей аймағының табиғат жағдайларының агрометеорологиялық сипаттамасы және оның шегіртке зиянкестерінің дамуы мен таралуына әсері
86
2.3.5
Зерттеу нәтижесінің экономикалық тиімділігі
93
2.3.6
Еңбек қорғау және техника қауіпсіздігі
94
Тұжырымдама
100
қорытынды және ұсыныстар
104
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
105
қосымшалар
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы өндірісі халық шаруашылығындағы маңызды сала. Оның басты міндеті - халықты жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізат қорымен қамтамасыз ету, сондай-ақ мал шаруашылығына тиісті жем-шөп қорын дайындау. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында өндірілетін шикізаттар мен өндіріс тауарлары адамзат тұтынатын қордың (34) құрайды. Ауыл шаруашылығының жетістіктеріне қарай, халықтың тұрмыс тіршілігінің деңгейін анықтауға болады.
Биылғы жылы ауыл шаруашылығы өндірісі өнімнің көлемі 10 пайызға өсті. Бұл соңғы 8 жыл ішіндегі осы саладағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады. Барлық дақыл түрлері бойынша өнім өндіру көлемі арттырылды. Жалпы бункерлік салмақта 23 млн. тоннадан астам рекордтық астық жиналды. Бұл өткен жылмен салыстырғанда 35 пайыз көп. Сондай-ақ жеміс-жидек және жүзім өсіру 16 пайызға, мал шаруашылығының азығын дайындау 20 пайызға артқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты және міндеттері - зиянды насекомдар мен басқа организмдердің зақымдау салдарынан ауыл шаруашылығы өсімдіктері өнімінің шығынын мүле болдырмау немесе оны мейлінше азайту.
Қазақстан Республикасы аумағында ауыл шаруашылығына көпқоректілерден 50 түрлері және мамандандырылған зиянкестерден 100 ден аса түрлері, аурулардың 70 түрлері және 120 дан кемірек арам шөптер түрлері зиян келтіреді.
Шегірткелерге қарсы алқаптарды инсектицидтермен жаппай өңдеуді зиянкес дернәсіл фазасында жатқандықтан дәл қазір өткізуді фитосанитарлар ұсынуда. Жай сөзбен айтқанда, дернәсіл кезеңінен ересек шегірткеге дейін жаз бойы дамитын зиянкес қанаттанған соң аз да болса қашықтыққа ұша алады, бірақ егіс алқаптарына да ауыса алады.
Алқап үшін аса қауіпті зиянкес - үлкен алаңдарда өнімге қысқа мерзім ішінде айтарлықтай зиян келтіретін үйірлі шегіртке болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысының механикаландырылған қатары егістің алғашқы күндері Сарыағаш өңірінде мароккалық шегірткенің үйірін өткерді. Өңірдің фермерларына зиянкеспен күресте Республикалық фитосанитариялық диагностика және болжам әдістемелік орталығының аймақтық филиалдарының мамандарының кеңестері көп көмек көрсетті. Үйірлі шегірткелердің пайда болуына лезде әрекет ету керек, дейді мамандар, себебі мароккалық шегіртке әрбір 5-7 күн сайын жаңа жастық циклге өтеді. Егер оның пайда болу ошақтарын уақыты өңдемесе, қанаттанған шегірткемен күресу өте қиындап кетеді.
Қорытындылай келе, ауыл шаруашылық дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың негізгі шарты - оларды бір-бірінен ажырата білу, содан кейін олардың тіршілік әрекеттерін, яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете білу керек. Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - үйірлі шегірткелерге қарағанда жаппай таралу кезінде ауыл шаруашылығына айтарлықтай зиян келтіретін саяқ шегірткелермен күресу мәселесі.
Зерттеу объектісі - Семей аймағында таралған ауыл шаруашылық дақылдары мен жерлерінің зиянкестері болып табылды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестері және олармен тиімді күрес шаралары мәселесін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1 Шегіртке зиянкестерінің морфо-биологиялық ерекшеліктерін зерттеу;
2 Аймақтағы фитосанитариялық жағдайды таразылап, шегіртке зиянкестерінің даму және таралу мониторингін жүргізу;
3 Табиғат жағдайының агрометеорологиялық сипаттамасымен және олардың Семей аймағында таралған шегіртке зиянкестерінің даму және таралуына әсерімен танысу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - шегіртке зиянкестеріне қарсы қазіргі заманғы технологияны енгізу, адонис, димилин, номолт, талстар, дурсбан сияқты ұзақ персистентті (2-4 апта) инсектицидтерді пайдалану.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы - осы жұмыстың зерттеулері аймақтың ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестерімен, ауруларымен және арам шөптерімен күресі шараларына қосылуы мүмкін.
2.2 Зерттеудің материалы және әдістемесі
Зерттеу материалы ретінде ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкесі - шегіртке зиянкестері әр түрлі өсіп-даму кезеңдерінде бақылауға алынып, зерттеледі. Зерттеу процесі жылына төрт мезгілде өткізіледі: көктемде - күбіршенің қорытындысын тексереді; көктем мен жазда - күбірше мен ұрықтар тексеріледі; жазда - қанаттанған шегірткелерді тексереді; күзде - күбіршені тексереді.
Тұрғылықты орнын тексеру және шегіртке зиянкестерінің санын есептеу. Шегіртке зиянкестерінің санын есептеу мақсатында тұрғылықты жерлері тексеріледі. Жыл сайын 4 рет жергілікті жер қарастырыладыТексергенде әрбір аймақты белгілеу, барлық жерлердің қорытындысын шығарып болған соң ондағы ересек шегірткелердің әр түрін ұстап оларды зерттеу.
1. Көктемдегі күбіршені тексеру. Тексерудің мақсаты қыстап шыққан күбіршенің жағдайын қарау. Өлген және өмір сүруге жарамды жұмыртқаларды таңдау, олардың ұрықтарының шығу уақытын анықтау. Көктемдік тексеру қар еріп, жер кепкеннен кейін жүргізіледі. Былтырғы аудандардағы күбіршелер көп орналасқан жерлерге таңдаулы тексеру жасау. Таңдаулы аймақтар белгілі маршрутпен, әрбір 100 м х 50 см өлшеміндей жер қазылып, 0,25 м2 сынама алынады. Олардың тереңдігі 5-8 см. Қазылған жерлерді бөлікке бөліп ажыратады. Күбіршені тексерген жерге белгі қояды.
Жұмыс аяқталысымен, жиналған күбіршені қапқа немесе пакетке салып, жиналған орын, күн мен жинаған адамның тегі жазылып, этикетка жасалады. Жасалып болған соң Қазақ Н.И. өсімдікті қорғау зертханасына жіберіп, жыртқыштармен және аурумен зақымданған жерлерді тексеру. Зиянкес шегірткелердің топтық-үйірлі жерлерде кездессе, олардың алдын алу шараларын қолдану.
2. Көктем мен жаздық ұрықтарды тексеру. Мақсаты: ұрықтануы, тұрақты жерлерді тексеру, оларды құртуға түрлі амал-шаралар қолдану. Аудандарды аралау, былтыр күзде және көктемдегі тексеруде күбіршені тапқан жерлерді қарау. Бұл жұмыс ұрықтану басталғаннан кейін және химиялық тазартуды бастағанға дейін жасалады. Тексеру маршруты құрылады. Зиянкес шегірткелер мекендейтін жерлер таңдалып араланады. Маршруттар арасы 100 м-ден 300 м-ге дейін болады. Есептеуді әрбір 1 м2 сайын визуалдық немесе рамалық әдіс арқылы тексереді. Жұмыстың аяғында орташа есептер алынып, карта-схемада аумағы көрсетіледі. Осы көрсеткіштер арқылы шаралар жоспарланып, химиялық тазартулар немесе түрлі шаралар қолданылады.
3. Жазғы қанаттанған шегірткелерді тексеру. Мақсаты: зиянкес шегірткенің көрінетіндерінің құрамын, тұрғылықты жерлерін анықтау. Жаздық тексеру жүргізген кезде олардың түрлерінің айырмашылықтарын, күбіршелер мен ұрықтарындағы айырмашылықтарын қарау.
Вегетациялық кезеңде олардың айырмашылықтары жақсы байқалады. Тексеруді жоспарлағанда әрбір шегірткеге экологияныі әсерін байқау, ауа райы мен тұратын мекен-жайының айырмашылықтарын қарау. Жалғыздық фазасындағы шегірткелерді үш топқа бөлуге болады: ерте көктемдік (атбасарлық саяқ шегірткесі, айқас жолақты саяқ шегірткесі), көктемдік (сібірлік саяқ шегірткесі, қара жоақты саяқ шегіртке), кеш көктемді (кішкене айқас жолақты шегірткесі, қарақанатты саяқ шегірткесі, ақ жолақты саяқ шегірткесі).
Сондықтан санын есептеу үшін атбасарлық саяқ шегірткенің популяциясын мамырдың ортасында, кішкене айқас жолақтыкін - маусымның ортасынан, ақ жолақты саяқ шегірткенікін - жазғы тексерудегі шегірткелердің түрлері мен фазалық ауысымдарын бақылау.
4. Күздегі күбіршелерді тексеру. Мақсаты: күбіршелердің көп жерлерін тексеру, аудандағы топтаса салуды тексеру. Тұратын мекен жерлерін және күбіршелерінің орнын табу үшін екі амал қолданады. Біріншісі, жұмыртқалайтын жерлері белгісіз болғанда осы жағдайда белгілі маршрутпен аралықтары 100 м болады. Әрбір 100 м сайын жерден тексеруге сынама алынады. Екіншісі, жаздағы тексерудің нәтижесінде ұрғашылар белгіленген нақты жерді тексереді. Енді сынама алу үшін былай жүргізіледі: осы аумақтың тура ортасынан жердің кішкене бөлігі алынады. Сонымен бірге перпендикуляр жақта әрбір 100 м сайын жердің кішкене бөлігі алынады. Сынама алу үшін үстіңгі қабатынан 5-8 см жердің бөлігі алынады. Таңдалып алынған жерді ұсақтап оларды қарап, күбіршелерді алып санаймыз. Жердің сынамасы 50-55 см (1,25 квм).
Ауыл шаруашылық жерлерінің жан-жағы, жол шеті міндетті түрде қаралу керек. Жасалған жұмыстың нәтижесін картаға түсіреді.
Жәндіктерді жинаудың әр түрлі тәсілдері бар. Неғұрлым оңтайлысын таңдау агроценозға, жинау объектісіне және маманның алдына қойған мақсатына байланысты болады. Ашық жерлерде көптеген жағдайда мәдени өсімдіктер тәрізді жабайы өсімдіктер де неғұрлым тиімдісі сачокпен шабу әдісі болып табылады.
1. Сачок тігілетін мата нығыз болу керек. Шабуды құрғақ өсімдікке жел мен күнге қарсы бағытта жүргізеді. Шабу барысында жоғары және орта сатыдағы мекендеушілерді ғана жинауға болатынын ескеру қажет. Күйрек сабақты өсімдіктерде (соя, картоп), орамжапырақта, бағалы декаративтік және гүлдік өсімдіктерде, сонымен бірге ағашты және тікенді парадаларда биотүсірілім әдістері - субстратты қоректенушілермен бірге қарау және жинау әдістері тәжірибеленеді. Жоғары қозғалғыштық пен жәндіктердің ұсақ көлемдігі сынама мен эксгаустердің көмегімен жинауға болады.
2. Эксгаустер немесе сорғыш кез келген қоректі скляннадан немесе 10-12 см ұзындықпен, 3-5 см диаметрлі цилиндрінен жасалады. Эксгаустер қызметінің принципі - жәндіктерді сору. Егер цилиндр болса, екі түтік кіргізу қажет, біреуі - бұрылғанда бүгітілген жері бар, бұл жәндіктерді жинау үшін, ал екіншісі түзу, мұның резина ұшы болу керек, ол арқылы ауаны сору үшін қолданады. Жәндіктер сору түтігінен, содан кейін жинаушының аузына түспес үшін бұл түтіктің бір ұшы газбен немесе капронмен бекітіледі. Тығындағы саңылау сфероның көмегімен жасалады. Объектіге байланысты эксгаустер әр түрлі пішінде болуы мүмкін.
Ағаштарда өсімдік үстіне жабылған нығыз матаға сілку әдісін қолдануға болады. Бұл жағдайда кейбір жәндіктердің жерге құлап, біраз уақыт бойы қозғаусыз қалу қасиеті қолданады. Сілкуді таңертең ерте немесе кешкі уақытта өткізген жөн. Бұл кезде жәндіктердің басым бөлігі аз қозғалыста болады.
Ағашты өсімдіктерде белдік әдісі оң нәтиже береді. Белдікті нығыз қағаздан немесе әлсіз материалдан жасауға болады және бағаға байлау керек, оның ішкі жағынан жәндіктер белдік арасына түсе алуы қажет. Бұл үшін жіптен жасалған екі тартқыш қолданады, белдіктің жоғары бөлігі бойынша тартқышты нығызырақ қылып жасайды.
Ашық та, жабық та топырақта гүлді тор әдісін қолдануға болады. Дөңгелек пішінді диаметрі 25 см, ұзындығы 67 см, сырты күңгірт түспен, ал іші сары, көк немесе ақ түсті эмальденген металл ыдыс, жәндіктер қоректенетін кез келген жерге қойылады. Сары түс теңқанаттылар отрядын тартады, әсіресе, құмырсқа, трипс, қоңыздарды, көк пен ақ түс - шегірткелерді тартады.
Топырақ үстінде мекендейтін жәндіктерді аулауда барбер торы тиімді. Бұл 12 см ұзындықтағы, 5-8 см диаметрдегі шыны банка. Тордың үстіңгі бөлігі топырақ үстінен 1-2 см көтететіндей етіп қадайды. Содан соң банкінің айналасын ені 5-7 см болатын білікпен толтырады, ол судың ағып кетуінен қорғайды. Торды 21 көлемдегі 1%-тік формалинмен немесе глициринмен толтырады.
Зерттеуге алынған материалдар (зиянкес шегірткелер әр түрлі өсу кезеңдерінде) келесі әдістермен зерттеледі:
Материалдарды белгілеу.
Жиналған материалдардың сапасы оның анықтамасының сәйкестілігі мен нақтылығы оның дұрыс белгіленуіне байланысты. Көптеген жағдайда жәндіктерді жансыздандыру үшін марилкаға енгізеді. Марилка - бұл сірке қышқылына матырылған мақта тығылған кішкене пробирка. Марилканың түбіне жәндіктер соғылмау үшін және артық ылғалды жою үшін жылтыр қағаздың қиындысы салынады.
Содан соң өлген жәндіктерді марилкадан шығарады да кептіру үшін жұқа мақта қабаты - матрасиктерге (0,5-1 см) қояды немесе түбіне дейін мақтаны матырып, құрғақ борпылдақ бос болмауы керек; әлсіз, ұсақ жәндіктер талшық арасында адасып сынып қалмау керек.
Жәндіктерді матрастарға мүмкіндігінше отряды, түрі, туысы бойынша топтап салу қажет. Егер бір пробиркада әр түрлі топтағы жәндіктер болса, бұл маманның жұмысының жүйелігін күрделендіреді. Матрасикқа жәндіктерді қырынан қояды, бұл оларды сынудан қорғайды. Оларды біркелкі қатармен бір-біріне тигізбей қояды.
Ауруды анықтау немесе оның өлу себебін білу мақсатымен жиналған жәндіктерді ешнәрсемен белгілемей, боямай, құрғақ пробиркаға немесе матрасикке енгізеді.
Диагностикаға арналған материалдар толыққанды, яғни жәндіктердің барлық денесі толық сақталған болу қажет. Мұрты, аяғы, қанаты жоқ немесе кір, қатып үлгермеген материал анықтауға қабылданбайды. Сонымен бірге түрдің көптеген санын жіберу керек. Құрғақ материалды анықтауға жібермес бұрын, әсіресе, матрасиктерде коллекция зиянкестермен ластанбағанын тексеру керек. Егер де бұл жағдай анықталса, оны дезинфекциялау қажет.
Этикеттеу.Этикеткасы жоқ материал ешқандай ғылыми құндылыққа ие бола алмайды. Әрбір үлгіні тек этикеткамен жабдықтау қажет: географиялық және экологиялық. Олар дұрыс толтырылуы қажет.
1 географиялық әдіс - облыс, республика немесе өлкені көрсетіп жазады
2 статция сипаттамасы (егін, саз)
3 рельеф сипаттамасы (таулы шың, жағалау)
4 жинау күні
5 жинаушы адамның аты-жөні
Егер жинау тауда өткізілсе, сол орынның теңіз деңгейінен биіктігін көрсету қажет. Егер маңызды зиянкесті жинаса, онда 1м 2 мөлшердей санын және зақымданған өсімдікті көрсету қажет.
Паразиттік жәндіктер үшін қожайыны мен қожайыны табылған өсімдікті, жыртқыш үшін құрбандықты көрсету қажет. Шіркейлер мен кенелер үшін қоректену өсімдігінің зақымдану ерекшелігі, өсімдіктің жұқтыру дәрежесін және өсімдіктегі зиянкестің орналасу орнын көрсету қажет.
Ауруын анықтау үшін жинақталған жәндіктерді этикеткалау барысында:
1 жәндіктің тірлік атауы;
2) өткен аурудың жағдайын, маусымдағы ауа райы жағдайын, қоректену жағдайын, учаскедегі жәндіктердің санын көрсету керек.
Матрасиктердің этикеткасы қаламмен немесе химиялық емес қарапайым қарындашпен толтырылады. Жарылған жәндіктердің этикеткасын 1520 7-10 мм көлемдегі қағазға тушпен жазу немесе көшірмесін басып шығару қажет. Спирттік материалға этикетканы жұқа пергаменттік қағазға тушпен толтырады. Жазу жазылған бөлігі пробирка немесе банкінің қабырғасына жұлмай-ақ оқи алатындай жабыстырылу қажет.
Құрастыру (монитировка).Жәндіктерде монтаж жасауға әкелу мүмкіндігі болса, ол мұны анықтаудағы ең жақсы нұсқа. Коллекциялық монтаж жасалу процесі балқыту, жою, кептіру және бекітуден тұрады. Құрғақ материал үшін ылғалдау қажет болады. Балқыту алдында энтомологиялық түйреуіштер арқылы шүберектің көмегімен қорғаушы порофиндік қабаттан тазартылады. Жаңа жиналған материалды балқыту тек өліктің біреуі өткеннен кейін ғана іске асырылады.
Көптеген жәндіктерді (шыбын, көбелек) орта сызықтан кішкене оңға қарай кеуде ортасынан түйрейді, түйреуіш аяқ арасынан өтуі керек. Қоңыздар мен тікқанаттыларды оң жақ қанат үстінің бұрышынан, түйреуіш ені ортасынан шығатындай етіп түйрейді. Ал егер қанатты түзету қажет болса, қолқа ортасынан түйрейді. Қандаланы орта сызықтан азырақ түсіріп, түйреуіш төменгі жағынан өткізіледі. Жәндіктердің түйреуіш арасын 1-1,5 см болады. Осы мақсатта препаратталған иненің кесіндісін қолдануға болады.
Ұсақ жәндіктер қатарын ешқандай да түйреуішпен түйреуге болмайды. Оларды ақ қағазға жабыстырады. Жарғақ қанаттылардың мұрты мен ұзын аяқтарын тік бұрыш картонға жабыстырады. Жабыстыру барысында жәндіктің анықталуына қажетті дене бөліктері дұрыс жабыстырылып, бенокульмен дұрыс қаралатындай болу керек. Шегірткелерді, шыбындарды, шіркейлерді оң жақ қабырғасымен, басын алға қойып немесе арқасын артта қалдырып, басын солға бұрып жабыстырады.
Ең жақсы желім оргстеклоны ацетонда немесе алмұрт эссенциясына ерітіп отырып әзірленеді. Осыған ұқсас желімді рентген пленкасын немесе фитопленканы эмульсиядан тазартылған күйде алмұрт эссенциясында еріту немесе шие ағашынан тұрып қалған шырынын суда еріту арқылы дайындауға болады.
Құрғақ материалды түйреу алдында немесеспиртке ауыстырумен байланысты эксикаторда жәндікті икемділік берілгенше ұстау керек. Бұл үшін эксикаторға 10-20 см қабатты құм себіледі. Оны қайнаған сумен ылғалдандырады, бірнеше темол мен фенол кристалдарын салады.
Ұсақ жәндіктер үшін дымқыл құмның орнына дымқылданған жылтыр қағаздың 5-6 беті жеткілікті. Бұл жағдайда кристалл орына 70%-тік спирттік темол ерітіндісін құяды.
Жәндіктерді матрасиктің мақталы қабатынан ала салысымен эксикаторға енгізеді. Егер 1-2 данасын сулау қажет болса, оны матрасигімен қосып қиып алады. Сулау уақыты жәндіктің көмегімен хитин қаттылығына байланысты болады.
Кейбір шегірткелер (шегіртке, көбелек, жарғаққанаттылар) стандарт түзеткіштерде түзеледі. Ол екі қозғалмалы тегіс тақтадан тұрады, ортасында 0,5-1 см саңылау бар. Түзетуші объектінің денесі саңылауға түсіріледі, қанаты түзетіліп, тақтаға бекітіледі.
2.3 Өзіндік зерттеулер
4.2.1 Семей аймағындағы таралған шегіртке зиянкестері
Семей қаласы бойынша бірнеше ауылдар мен аудандарға 2010 - 2011 жылдары көптеген жерлерге италияндық шегіртке зиян тигізді.
Жеке шегірткелерді тексеру сәуірдің үшінші декадасында басталады. Әрбір жер тексеріледі, яғни егіншілік жер көпжылдық шөптер арасы, жолдың шеті де қаралады. өткен жылдың қыстағы суығы мен ақ жауынның нөсерлеп жаууынан олардың саны азайды. Күбіршедегі жұмыртқаның саны 14-18. 28 мамырда ұрықтармен тексерілуі басталды. Олардың түрлері: ақ жолақты саяқ шегіртке, кішкентай айқас жолақты дала шегірткесі. 8 маусымдағы жас ерекшеліктері: қара қанатты саяқ шегіртке - бірінші жаста 85%, екінші жаста 11%, үшінші жаста 4%; айқас жолақты шегіртке - бірінші жаста 75%, екінші жаста 16%, үшінші жаста 7%, төртінші жаста 2%. Орта есеппен олар 1 экзм2-тан 6,8 экзм2-қа жетеді.
Ұрықтардың жастық мөлшері 13 маусымда: бірінші жаста 50%, екінші жаста 26%, үшінші жаста 13%, төртінші жаста 11%. Бірінші жастан екіншісіне түлеу кезінде ауа райының жақсы әсерінен олар тез дамиды. Жалғыздық фазасындағы шегірткелердің ұрықтануы 9 мамырда белгіленген. Ауа температурасы +15,5 °. Қанаттану 18 маусымда басталады. Орташа ауа температурасы +24,5°, ал жеке шегірткелердің топтық ұрықтануы 19 мамыра, орташа ауа температурасы +18,5° және тиімді температура 140. топтық қанаттану бірінші, орташа ауа температурасы +22,0° және тиімді температура 570.
Саяқ шегірткелер - жұмыртқа салуы
Сурет 1. Саяқ шегіртке - жұмыртқа салуы.
Ұрықтануы 9 шілдеде, орташа ауа температурасы +22° және тиімді температура 685. жұмыртқаны 18 шілдеде, орташа ауа температурасы +23,5° және тиімді температура 813.
Ұрғашы шегіртке өте жұмсақ жерде күбіршесін салады. Күздік тексеру жаздық тексеру жүрген жерлерде өтеді. Залалданғаны тек бір жылы жерде - 6%, күбіршенің ішінде 10-18 жұмыртқа болады.
2010 жылғы көктемдегі тексеру жүргенде Новобоженка ауылдық мекенінде 0,4 га жерден 10% қосылған. 1м2 күбіршенің саны 0,8-7. Күбіршенің саны 243, олардың ішінде өлгені 25.
Знаменка ауылды жерінде 0,2 га жерден 75% бұзылған. 1м2 күбіршенің саны 0,5. Күбіршенің саны 80, олардың ішінде өлгені 60.
Италияндық шегіртке көктемгі үйірлі күбіршелердің санын тексеру 6 мамырдан басталып 15 мамырда аяқталды. Егіндік және ауыл шаруашылық жерлерде қанаттанғаннан жұмыртқалағанға дейін өмір сүрген жерлерін тексеру. Орта есеппен 0,05-тен 0,2 штм дейін жетеді.
Жұмыртқалайтын жерлері өсімдіктер аса сирек өсетін ылғал жерлер болады. Қысқы уақытта 17-20% күбірше залалданып, жарамсыз болып қалған. Күбіршенің ішінде 20-27 жұмыртқа болады.
Көктемдік және жаздық тексеру. 26 мамырда басталып 2шілдеде аяқталады. Италияндық саяқ шегірткелердің ұрықтарын тексердік. Озерка ауылдық мекенінде 2000 га егіншілік жерінде өтті, 900 га жерден табылды. Республикадан қаржы бөлініп, оларды адонис 4%-тік препаратымен 5 маусымнан 4 шілде аралығында тазалады. Новобоженка ауылдық мекенінде 1500 га егіншілік жерінен 300 экзм2 және 300 га - 7экзм2 табылды. 10-19 маусымда тазарту жұмысы жүргізілді. Жастық ерекшелігіне байланысты: бірінші жастағы 75%, екінші жастағы 22%, үшінші жастағы 8%. өсімдіктерге зияндылығы тіркелмеген. Ауа райынан жылы және ыстық күндері ұрықтарының дамуына жақсы әсер етеді. 26 мамырда италияндық саяқ шегірткенің ұрықтары ауа температурасы +16,5° және тиімді температура 155. жергілікті жерде ауа райының құрғақ, ыстық болуы ұрықтардың топтасуына жақсы әсер етті.
Жаздағы қанаттанған шегірткелерді тексеру 14 шілдеде басталып, 6 тамызда аяқталды. Қанаттану 1 шілдеде, ауаның орташа температурасы +22° және тиімді температура 570. топтық қанаттану 9 шілдеде, ауаның орташа температурасы +21° және тиімді температурасы 828. ұрықтану 21 шілдеде, ауаның орташа температурасы +25° және тиімді температура 828. жеке шегіртке жұмыртқасын 24 шілдеде, ауаның орташа температурасы +29° және тиімді температура 930 болғанда салуды бастайды.
Күздік тексеру 3-11 қыркүйекте қанаттанған күбіршелерді қарау. Күбіршелерді тығыздалған топырақта және өсімдіктер сирек өскен жерлерге салады. Ұрғашылардың топтық қатуы 3 тамыздың жартысында бастады. Күбіршелерді тексеру кезінде олар жақсы дәрежеде екен. Жұмыртқалардың саны 20-24. Италияндық саяқ шегірткесі 2011 жылы шамамен 1500 га жетті.
Курчатов қаласының 500 га жерін тексергенде италияндық шегіртке табылмады. Павлодар облысындағы 300 га жерді тексергенде орта есеппен 0,2 экзм2 ұрық табылған. Абай ауданында 1000 га жерден күбірше тексерілді. Италияндық шегірткенің ұрықтануы тексерілді. Жер құрғақ, қорек аз. Қанаттану мен жұмыртқалау кезіндегі тексеруде де олар табылмады.
Ал 2011 жылғы көктемдегі тексеру жүргенде Новобоженка ауылдық мекенінде 0,3 га жерден 20% бұзылған. 1 квм 0,2 күбірше бар. Күбіршенің саны 5, өлгені 1.
Знаменка ауылдық жерінде 0,2 га жерден шегіртке табылмады. Яғни осы есеп бойынша 2007 жылға қарағанда 2008 жылы зиянкес шегірткелер азайды. 2010 жылғы көктемдік тексеру нәтижесінде Озерка ауылдық мекенінде 0,8 га жердің 0,5 га-нан шегірткелер табылды, ал тазалаудан кейін 2008 жылы 2,0 га жерден 1,0 га-нан табылды. 2010 жылы Новобоженка ауылдық жерінде 4,7 га жердің 3,3 га-нан табылған, ал 2011 жылы 3500 га жердің 2,8 га-нан табылды.
Яғни 1 жылда аз да болса шегіртке зиянкестерінің саны азайды. Осы зерттеудің нәтижесінде тексеруден кейінгі химиялық тазартудан соң зиянды шегірткелердің саны азайды.
Зиянды шегірткелердің барлығы тура қанаттылар (Orthoptera)отрядының нағыз шегірткелер (Acarididae) деп аталатын тұқымдасына жатады.
Шегірткелерге тән негізгі белгілер: артқы аяқтары секіріп жүруге бейімделген, алдыңғы қанаттары артқыларына қарағанда қалың, жарғақ терілі және енсіз жіңішке, мұртшалары қысқа - денесінің ұзындығының жартысына жетпейді, табандары үш буынды, ұрғашы шегірткенің жұмыртқа салғыш қынабы бұл отрядтың басқа тұқымдастарының өкілдеріне қарағанда қысқа 4 жармалы болады.
Шегіртке тұқымдасы және шегірткеге ұқсас 270 түрлі тарақандар республика шекарасында тіршілік етеді. 15-20 түрлі ауыл шаруашылық өсімдіктеріне көп зиянын келтіреді. Шегіртке тұқымдасының бір ерекшелігі оның түрлері кезеңді түрде көбейеді, яғни адамның шаруашылық әрекеті мен климат факторларының әсерінен топтасып көбейеді. Бұл кезеңдерді біздің болдырмауымыз тиіс. Шегіртке тұқымдасының санын шектеуге байланысты түрлі шаралар қолданылады.
Дернәсілді көму, аудандарды өртеу, оларды қолға түсіру және т.б. сияқты қолданылған айла-тәсілдердің шегіртке тұқымдасы көбеюін тоқтатпады - деді мамандар. Шегірткелердің жаратылысынан өз жаулары көп. Олар: құстар, кесірткелер, жыландар, өрмекшілер, паразиттік жыртқыш бунақденелілер, түрлі саңырауқұлақтар және жұқпалы аурулар. Бұл жағдайлардың өзінде олар азаймайды. Осы кезде шегіртке тұқымдасынан өсімдіктерді уақытында химиялық тазартудан өткізу арқылы қорғауға болады.
Зиянды шегірткелердің барлық түрлерінің жылдық даму циклы бір генерациялы, яғни жылына бір рет өсіп-өніп көбейеді. Олар жұмыртқа фазасында топыраққа салынған күбіршенің ішінде қыстайды. Көктемде дернәсілдердің шығу мерзімі шегірткелердің қандай түрге жататындығына және сонымен қатар олардың мекендеген жерлерінің ауа райына және тағы басқа жағдайларына байланысты.
Шегірткелердің дернәсілдерінің өсіп-жетілуі олардың қандай түрге жататындықтарына байланысты 25-30 күннен 35-45 күнге дейін созылады. Осы мерзім ішінде олар 4-5 түлеп, соңғы түлеуден кейін толық жетілген қанаттары бар ересек шегірткеге айналады. Дернәсіл фазасы кезінде өте қомағай келеді - күніне өзінің салмағынан 2-3 есе артық жеммен қоректенеді.
Дернәсілдер неғұрлым өсіп-жетілген сайын, соғұрлым олар көп жерге жайыла түседі. Сондықтан оларға қарсы күрес шараларын ұйымдастыруда дернәсілдердің жасын ажырата білудің маңызы өте зор.
Әр түрлі жастағы дернәсілдерді бір-бірінен денесінің ұзындығы, түсі, мұртша бунақтарының саны, қанат негізінің дамуы мен орналасу ерекшелігі арқылы ажыратуға болады. Бес дернәсілдік жасы бар шегірткелердің дернәсілдері мына төмендегідей белгілерімен сипатталады. Олар:
1) 1-ші жастағы дернәсілдерде бастапқы қанаттары болмайды немесе оларды байқау өте қиын, мұртшалары буындарының саны 13-тен аспайды
2) 2-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары анық білінеді, мұртшалары буындарының саны 15-19 дейін жетеді
3) 3-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары анық көрінеді, денесінің қырына орналасқан, екінші жастағы сияқты көптеген дернәсілдер пайда болады. Мұртшалары 17-22 дейін болады
4) 4-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары үшбұрышты қалақша тәрізденіп, дененің арқа жағына орналасқан, бірақ оның тұрқы арқаның алдыңғы бөлігінен қысқа. Мұртшалары 20-25 дейін болады
5) 5-ші жастағы дернәсілдердің бастапқы қанаттары алдыңғы арқаның алғы бөлігінен ұзынырақ немесе бірдей болады. Мұртшалары 23-26 дейін болады. Азиаттық шегірткенің 5 жастағы түрлері мына суретте көрсетілген.
Шегірткелер жұмыртқаларын топыраққа салады. Ол үшін ұрғашы шегіртке құрсағын төмен қарай иіп тұрып, жұмыртқа салғыш қынабымен жерді шұңқырлап төседі де, сол жерге жұмыртқасын салады. Осы кезде жұмыртқасымен қосыла жыныс бездерімен көбіктенген сұйық зат бөлінеді. Жұмыртқалардың айналасындағы топырақ түйіршіктері сол сұйық затпен араласып, бір-бірімен жабысып қатаяды да, нәтижесінде күбірше пайда болады. Сыртынан қарағанда күбіршелер топырақ кесекшелері сияқты болып көрінеді.
Шегірткелердің қандай түрге жататындықтарына байланысты күбіршелердің үлкен-кішілі, сыртқы пішіні әр түрлі болады. Олардың ұзындығы 8 мм-ден 75 мм-ге дейін, ал сыртқы пішіні көбінесе сопақша болып келеді.
Әрбір ұрғашы шегіртке өз өмірінде 2-3 күбірше салады. Күбіршедегі жұмыртқалардың саны әр түрлі болады. Бірнеше данадан 100-ге дейін жетеді.
Тіршілік ету ерекшелігіне байланысты шегірткелер үйірлі және үйірсіз болып екі топқа бөлінеді: 1-ші топқа сан жағынан өте көп өсіп-өнетін және белгілі бір алқапта орналасып, шоғырлана тіршілік ететін (көк қасқа шегіртке, мароккалық шегіртке, италияндық шегіртке), ал 2-ші топқа бір жерге шоғырланбай дара-дара тіршілік ететін шегірткелер жатады. Соңғыларды саяқ шегірткелер деп атайды (атбасарлық, сібірлік, қарақанатты, крест тәрізді шегірткелер).
Үйірлі шегірткелерге мынадай қасиеттер тән. Олар оқтын-оқтын жаппай өсіп-өніп, сан мөлшері ( 1 шаршы метрге келетін саны ) жағынан өте көбейіп кетеді. Мұндай жылдары олар үйір-үйір болып шоғырланады. Дернәсілдердің ондай тобын кулига деп атайды. Ал сан мөлшері аз болған жылдары саяқ шегірткелер сияқты дара тіршілік етеді. Үйірлі шегірткелердің тіршілік ету жағдайларының осындай ерекшелігін фазалы өзгергіштік деп атайды.
Шегірткелердің көп не аз болып сан мөлшері жағынан өзгеруі олардың әрекеті мен сырт пішіндерінің өзгеруіне әкеліп соқтырады. Мысалы, азиялық шегірткенің үйірлі тіршілік ететіндерінің қанаттары дара тіршілік ететіндеріне қарағанда ұзын болады. Сондай-ақ, олардың дернәсілдері де түсі және басқа да белгілері жағынан бір-бірінен өзгеше келеді.
Шегірткелердің сан мөлшерінің жыл сайын өзгеріп тұруын орта жағдайларының әр түрлі әсер етуімен түсіндіруге болады. Мысалы, азиялық шегірткенің сан мөлшеріне әсер ететін жағдайлардың негізгілерінің бірі - су режимі. Егер шегірткелердің жыл сайын жұмыртқаларын үйреншікті мекендерін көктемде ұзақ уақыт бойы су басып жататын болса, онда олардың жұмыртқаларының тіршілігі жойылуы мүмкін. Ал сол жерлер көктемде тез құрғап кетсе, шегірткенің дамуына қолайлы жағдай туады.
Шегірткенің кейбір түрлерінің (мысалы, марокка шегірткесінің) кей жылдары сан мөлшерінің тым азайып қалуы күбіршелерінің құрғақшылық әсерінен кеуіп кетуінен болады. Керісінше, қалыптан артық ылғалдылық та жұмыртқалардың тіршілігін жойып жібереді. Кей жылдары шегірткелер саңырауқұлақтар қоздыратын ауруларға шалдығып, қырылып та қалады.
Шегірткелердің сан мөлшерінің өзгеріп тұруына жыртқыш және паразиттік тіршілік ететін жәндіктер мен кейбір жәндік қоректі құстар едәуір әсер етеді. Жыртқыш және паразиттік тіршілік ететін жәндіктер ішінде жарғаққанаттылардың, паразиттік шыбындар мен кейбір қоңыздар дернәсілдерінің маңызы зор. Анығырақ айтқанда, шегірткелер жұмыртқалардың ішінде жұмыртқалар жемірі деп аталатын шаншарлар өсіп-өнеді. Паразиттік шыбындар ересек шегірткелерді зақымдайды. Олардың дернәсілдері шегірткелердің ішіне енеді де, сонда қоректенеді. Соның нәтижесінде шегіртке өледі немесе бедеу болып қалады.
Үйірлі шегірткелер
Азиялық шегіртке - Азиатская саранча
(Locusta migratoria migratoria L.)
Мұны көкқасқа шегіртке деп те атайды. Қазақстанда - Сырдария, Іле, Орал өзендерінің және Балқаш, Алакөл, Сасықкөл, Зайсан көлдері мен Каспий теңізінің қамыс пен құрақ өсетін жағалауларын ұялайды. Бұл жерлер оның негізгі мекендері болып саналады. Жаппай өсіп-өніп көбейген жылдары шегірткелер осы жерлерден ондаған, жүздеген километр қашықтықта орналасқан егін-жайларға, пішендікке, мал жайылымдарына ұшып барып орасан зор зиян келтіреді. Азиялық шегіртке Орталық және Солтүстік Қазақстанда да кездеседі. Бірақ ол жақтарда бұл түрдің өсіп-өнуіне қолайлы жағдайлар жеткіліксіз болғандықтан оның сан мөлшері аз болады. Қазақстаннан басқа Ресейдің европалық бөлігінің оңтүстігінде, Орта Азия республикаларында таралған. Ұшқыш шегіртке басқа Азия елдерінде де (Түркия, Иран, Ауғаныстан, Қытайдың солтүстік-шығыс бөлігі) кеңінен таралған.
Ересек шегірткенің денесінің ұзындығы 35-55 мм, түсі қоңыр, жасыл, сарғыш, алдыңғы арқа бөлімі өткір қырлы болады. Үстіңгі қанаттарын көптеген қоңыр дақ басқан, артқы қанаттары мөлдір, тек түп бөлімі ғана сарғыш-жасыл реңді болып келеді. Жұмыртқасы қызғыл немесе сары, ұзындығы 6,5-8,5 мм, пішіні цилиндр тәрізді, аздап доғаша иілген.
Басқа шегірткелер сияқты бұл түрдің де жұмыртқалары күбірше ішінде топырақта қыстайды. Көктемде Қазақстанның оңтүстігінде, мамырдың бірінші жартысында қыстап шыққан жұмыртқалардан құрт тәрізді дернәсілдер шығады.
Ұшқыш шегірткенің ұялайтын жерлеріндегі негізгі қоректік өсімдіктері қамыс пен құрақ. Ал ұшып барған жерлерінде олар әр түрлі өсімдіктермен қоректенеді, олардың ішінде ең ұнататындары - астық тұқымдас дәнді дақылдар. Шегірткенің өзі мен оның дернәсілдері өсімдіктің жапырағы мен сабағын, кейде дәнін де жартылай немесе түгелдей кеміріп жеп қояды. Е.В.Цыпленковтың (1970) мәліметі бойынша бір шегірткенің маусым ішінде жейтін қоректік заттарының (жасыл өсімдіктердің) жалпы салмағы 300-500 граммға дейін жетеді. Сондықтан ұшқыш шегіртке жаппай өсіп-өнген жылдары ауыл шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді.
Азиялық шегірткенің ұшатын тобы ұшпашегірткелер деп аталады. Шегірткелердің бұл тобы өте қауіпті. Азиялық шегірткенің Қазақстанда көбірек жұмыртқа салатын аймағына Сырдария өңірі, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарының қамысты алқабы, Балқаш - Алакөл, Ертіс, Зайсан аумақтары жатады. Азиялық шегірткенің көптеп көбею жағдайы әрбір 7 - 10 жылда байқалып тұрады. Соңғы 100 жыл ішінде мұндай жағдай Қазақстанда 9 рет қайталанған. 1995 - 2001 жыл аралығында көбеюі ерекше байқалды. Бұл кезде 10 млн. га алқап зиянкестерден орасан зор зардап шекті. Бұларға қарсы механикалық, агротехникалық, химиялық және биологиялық күрес әдістерімен қатар адонис, димилин, номолт, матч, римон препараттары қолданылады.
Кесте 1
Азиялық шегірткенің дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері
№
Дернәсілдерінің жасы
Денесінің ұзындығы, мм
Артқы сирақтарының ұзындығы, мм
Мұртшаларының буындарының саны
1
2
3
4
5
1
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
7,0-10,0
10,0-14,0
16,0-21,0
24,0-26,0
25,0-40,0
4,0
5,0-6,0
8,0-9,0
11,0-13,0
15,0-18,0
13-14
18
20-21
22-23
24-25
Мароккалық шегіртке - Мароккская саранча
(Dociostraurus maroccanus Thnb.)
Қазақстанда Шымкент, Жамбыл және Алматы облыстарында таралған. Құбылмалы шөл өлкелерді мекендейді. Оның ең көп кездесетін жерлері Шымкент облысында - Сырдария өзенінің маңайында сары топырақты шөл дала, Жамбыл облысында - Қырғыз Алатауының етегі мен Мойынқұм шөлінің шеткі жақтары. Қазақстаннан басқа Орта Азияның тау бөктерлеріндегі шөлейтті жерлерде, Күнгей Кавказда және Қырымның шығыс жағында таралған.
Ересек шегіртке сарғылт-сұр немесе сұр түсті. Денесінің алдыңғы, артқы бөлігінде ақшыл крест тәрізді сурет болады. Қанаттары мөлдір. Үстіңгі қанаттары құрсағынан асып тұрады. Артқы сандарының ішкі жағы сарғылт немесе қызғылт, артқы сирақтары қызғылт. Аналығының ұзындығы 28-38 мм, аталығыныкі 20-28 мм.
Бұл үйірлі шегірткелер қатарына жатады. Әр ұрғашы шегіртке 2-3 күбіршеден салады. Күбіршелері цилиндр пішінді, аздап доғаша иілген, ұзындығы 16-32 мм, қалыңдығы 4-5 мм. Әрбір күбірше ішіндегі жұмыртқалардың саны 18-40 болады. Шегірткелер жұмыртқаларын өсімдігі селдір, топырағы тығыз жерлерге салады. Өздері шөбі қалың, ылғалды жерлерге ұшып барып, сонда қоректенеді.
Марокка шегірткесі дәнді дақылдармен қатар техникалық және көкөніс дақылдарын да қатты зақымдайды. Оңтүстік Қазақстанда ол мақта егістігі үшін аса қауіпті зиянкестердің бірі (Кесте 2). (Сурет А. 1)
Кесте2
Мароккалық шегірткенің дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері
№
Дернәсілдерінің жасы
Денесінің ұзындығы, мм
Артқы сирақтарының ұзындығы, мм
Мұртшаларының буындарының саны
1
2
3
4
5
1
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
5,0-8,0
6,0-11,0
8,0-14,0
13,0-22,0
17,0-28,0
3,0-4,0
3,8-5,0
5,5-7,0
7,5-10,0
10,5-14,5
13
15-17
20
21-22
23-24
Италиялық шегіртке - Итальянский прус
(Calliptamus italicus L.)
Қазақстанда өте кең таралған. Көбінесе дала, құмды дала мен шөл өңірлерінің жусан мен астық тұқымдас өсімдіктер аралас өсетін учаскелерін мекендейді. Оңтүстік аудандарда көгал жерлерде де кездеседі. Қазақстаннан басқа Ресейдің европалық бөлігінің бірқатар облыстарында, Алтай өлкесінің оңтүстік далалық аудандарында және Орта Азия республикаларында таралған.
Шегірткенің түсі ашық қоңырдан қара-қоңырға дейін өзгереді. Алдыңғы кеуде сақинасындағы аяқтарының аралығында конус пішінді қосалқы болады. Үстіңгі қанаттарында көптеген қара дақтар бар. Аналығының ұзындығы 24,5-40 мм, аталықтарыныкі 14,5-23 мм болады.
Италиялық шегірткенің дернәсілдері мамыр айының екінші жартысында шығып, дамуы 40-45 күнге созылады. Осы мерзім ішінде дернәсілдер 5 рет түлейді. Ересек шегірткелер толық қанаттанғаннан кейін 10-15 күн өткен соң жұмыртқалай бастайды. Олар күбіршелерін өсімдігі селдір, топырағы тығыз тапталған учаскелерге, сонымен қатар құмдауыт, тіпті сусыма құмды жерлерге де сала береді. Күбіршелерінің пішіні аздап доғаша иілген цилиндр тәрізді, ұзындығы 41 мм жетеді. Әрбір күбіршеге 4 қатарға орналасқан 30-40 жұмыртқа салады.
Шегірткенің өсіп-өніп көбеюін ауа райының қалыптан тыс ыстық немесе суық болу жағдайлары тежеп отырады. Кейбір жылдары олардың күбіршедегі жұмыртқалары жазғы ыстықтарда құрғап кетіп, ал қысқы аяздарда үсіп кетеді.
Италиялық шегіртке әр түрлі дақылдарды, яғни жоңышқа, мақта, күнбағыс, көкөніс өсімдіктерін және аздап астық тұқымдастарды (көбінесе қуаңшылық жылдары) зақымдайды.
Кесте 3
Италиялық шегірткенің дернәсілдерінің кейбір морфологиялық белгілері
№
Дернәсілдерінің жасы
Денесінің ұзындығы, мм
Артқы сирақтарының ұзындығы, мм
Мұртшаларының буындарының саны
1
2
3
4
5
1
І
ІІ
ІІІ
ІV
V
5,0-6,0
6,0-7,0
11,0-16,0
10,0-22,0
12,0-28,0
2,5-3,0
3,8-5,5
5,0-8,0
7,0-12,0
9,0-15,0
13
16-17
18-20
21-23
23-24
Саяқ шегірткелер
Тұрандық шегіртке - Туранский (богарный) прус
(Calliptamus turanicus Tarb.)
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығысындағы саз топырақты және шөлейт зоналарда таралған. Шымкент және Жамбыл облыстарында оқтын-оқтын жаппай өсіп-өніп көбейіп тұрады.
Италиялық шегірткеден гөрі ақшыл және ірілеу. Артқы аяқтары санының ішкі жағы біркелкі сары немесе қоңырқай сұр, артқы аяқтарының сирағы сары, ішкі жағы қызғылт-сары. Аталықтарының ұзындығы 24-31,5 мм, аналықтарыныкі 34,5-48 мм.
Шегірткелердің жаппай жұмыртқалауы шілде айының екінші жартысынан басталып, тамыздың орта кезінде аяқталады. Күбіршелерін тығыз топырақты, өсімдігі селдір учаскелерге салады. Күбіршенің ұзындығы 54 мм жетеді. Бір күбіршедегі жұмыртқа саны 23-60 болады.
Тұрандық шегіртке әр түрлі өсімдіктермен қоректенеді. Ауыл шаруашылық дақылдарынан, әсіресе мақта, жоңышқа, астық тұқымдастарды қатты зақымдайды.
Шөл шегірткесі - Пустынный прус (Calliptamusbarbarus Costa.)
Қазақстанда кең таралған. Тасты, қиыршық тасты және құмдауыт шөлдерде тіршілік етуге бейімделген. Республиканың оңтүстігіндегі кейбір аудандарда жаппай өсіп-өніп, мал жайылымдарына, әсіресе жусанды жайылымдарға көп зиян келтіреді. Кей жылдары мәдени өсімдіктер өсірілетін учаскелерге де ұшып келіп, жоңышқа, мақта және басқа өсімдіктерді зақымдап көп шығынға ұшыратады.
Бұл түрдің өкілдерінің басқа шегірткелерден айырмашылығы - олардың артқы сандарының ішкі жағында пішіні жұмыртқаға ұқсас ірі дақ болады. Артқы сирақтарының ішкі жағы сары немесе қызғылт-сары. Аналық шегірткенің ұзындығы 24-40,7 мм, аталықтікі - 17,8-24,2 мм.
Сібірлік саяқ шегіртке - Сибирская кобылка
(Gomphocerus sibiricus L.)
Қазақстанның орманды-дала және далалық аудандарында таралған. Өсімдік сирек жерлерде және мал аяғымен тапталған жайылымдарда көбірек болады. Қазақстаннан басқа Еділ маңайынан бастап Қиыр Шығысқа дейінгі орманды-дала аймақтарында, Кавказ және Орта Азия тауларында таралған.
Басқа шегірткелерден негізгі айырмашылығы мынада: жотасы дөңестеу, мұртшалырының ұштары түйреуіш басты, еркектерінің алдыңғы сирақтары алмұрт тәрізді жуантық келеді. Жалпы түсі жасылдау-қоңыр немесе сарғылт. Аналықтарының ұзындығы 19-25 мм, аталықтарыныкі - 18-23,4 мм.
Шегірткенің дернәсілдері мамыр айының бірінші жартысында шығады. Олардың дамуы 24-28 күнге созылып, 4 рет түлейді. Ересек шегірткелер толық қанаттанған соң көп кешікпей-ақ ұрықтанып, көбеюге кіріседі. Әрбір ұрғашы шегіртке 9-18 күбіршеден салады. Олардың ішінде 7-10 жұмыртқадан болады. Күбіршенің пішіні сопақша, ұзындығы 8-16 мм, диаметрі 4-6 мм. Бұл шегіртке республиканың солтүстік аудандарында кездесетін шегірткелердің ең зияндыларының бірі. Ол көбінесе дәнді дақылдарды және шабындық шөптерді қатты зақымдайды.
Қара қанатты саяқ шегіртке - Тёмнокрылая кобылка
(Stauroderus scalaris F.W.)
Украинадан бастап шығыс шекараларға дейінгі орманды-дала және далалық аймақтарда таралған. Қазақстанның таулы аудандарында көбірек кездеседі. Орталық Қазақстанда пішендік жерлерді мекендейді.
Шегірткенің түсі қоңыр немесе қоңырқай-жасыл, қанаттары қара-қоңыр, үстіңгі қанаттарының көлденең жүйкелері бір-бірімен жарыса қатарласып орналасқан. артқы сирақтары қызғылт. Аталықтарының ұзындығы 17,8-20,3 мм, аналықтарыныкі 21,8-27,2 мм.
Бұл шегірткелердің дернәсілдері сібірлік шегірткенің дернәсілдеріне қарағанда 7-10 күн кешігіп, мамырдың екінші жартысында шығады. Олардың дамуы 27-33 күнге созылып, 4 рет түлейді. Ересек шегірткелер толық қанаттанған соң көп кешікпей жұмыртқалай бастайды. Күбіршесі сібірлік шегірткенің күбіршесіне ұқсас. Ұзындығы 7-10 мм, диаметрі 3-5 мм. Бұл да дәнді дақылдарды және шабындық шөптерді зақымдайды.
Атбасарлық саяқ шегіртке - Атбасарская кобылка
(Dociostaurus kraussi Ing.)
Дағыстанның солтүстігінде, Еділ өзенінің төменгі ағысының жағалауындағы аудандарда, Орта Азияда, Қазақстанның қуаң далалы және шөлді аудандарында таралған.
Шегіртке қоңыр немесе сұр түсті, жотасында крест тәрізді жолақ болады, оның артқы бөлігі үшбұрышты. Артқы сирақтары қызыл. Аналықтарының ұзындығы 23-26 мм, аталықтарыныкі 16-20 мм.
Басқа шегірткелерге қарағанда бұл түрдің дернәсілдері ерте шығады - оңтүстікте наурыздың аяғы мен сәуір айының басында. Дернәсілдердің дамуы 25-35 күнге созылады. Ересек шегірткелер толық қанаттанған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz