Мәдениеттің өнермен, құндылықтармен байланысы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Сахиева Ф. Омарова Г. Сырлыбаева К.А
Өзін-өзі тану
Оқу құралы
Шымкент 2019 ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
УДК 378
ББК 74.58
С26
Оқу құралы АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ
Ғылыми Кеңесінде қаралып, баспаға ұсынылды. (Хаттама № 4. 4. 11. 2019ж)
Пікір жазғандар:
Усманов А.А. - педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Молдабек Қ. - педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Атемова К.Т. - педагогика ғылымдарының докторы, доцент
Сахиева Ф. Омарова Г. Сырлыбаева К.А
С26 Өзін-өзі тану. Оқу құралы. Шымкент Әлем баспаханасы, 2019-100 бет
ISBN 978-9965-32-964-7
Жоғары білім беру жүйесінде Өзін-өзі тану пәні өте маңызды рөл атқарады ол жастардың қоршаған ортаның мәнін түсінуіне, сол ортадағы өзінің орыны мен міндетін сезінуіне, болашақ өмірлік бағытын дұрыс таңдауына, жалпы адамзаттық құндылықтар тұрғысынан өзінің айналасы туралы ой түйіп, өз көзқарасын жүйелей алуына жол көрсетеді. Өзін өзі тану курысы білім беру процесінде жас адамның тұлғалық әлеуетін ашады, есею сатысындағы әлуметтік-мәдени өрісін дамытады, индивидтен дара тұлғаға айналуына ықпал етеді, жаңа азаматтық келбетін қалыптастырады.
Оқу құралы лекциялар курсын қамтитын күндізгі бөлім студенттері үшін жасалған еңбек болып саналады.
ISBN 978-9965-32-964-7
Сахиева Ф. Омарова Г. Сырлыбаева К.А
Әлем баспаханасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Өзін-өзі тану
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Шымкент, 2019
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда қалыптасқан еңбек нарығы жоғары білімді, шығармашылық деңгейі жоғары, әрекеттің сан алуан түрлі саласында өз білімі мен біліктерін қолдана алуға қабілетті, қоғамда болып жатқан нарықтық экономикалық, саяси идеологиялық және рухани - әлеуметтік өзгерістер оған белсене араласып, оның талартарын өз бетінше шеше алатын, ортаға бейімделгіш, шығармашылық көзқарасы бар, жан жақты үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыру талап етеді. Атап айтқанда, бүгінгі күні негізгі психологиялық мәселелердің біріне айналып отырған тұлға үшін өмірдің мағынасыздығы мен құнсыздығы, сондай ақ, адамда кездесетін әр түрлі құбылыстардың алдын алу және өсіп келе жатқан ұрпақты өзін - өзі тәрбиелеуге үйрету қарқынды зерттеуді талап етеді. әсіресе, еліміздің өркениетті техникалық дамуында қоғамның өндіргіш күші болып табылатын адам мүмкіндіктерін жан -жақты жетілдіру мен оның электронды жүйелермен өзара әрекеттестігін психологиялық зерттеудегі қоғамдық қажеттіліктердің барынша дамуы, шығармашылық пен ұжымдық еңбектегі тұлғалардың өзара қатынастарын жақсарту, сонымен қатар оқу процесінде оқытудың белсенді әдістері мен оның жаңа технолнгияларын енгізу, білім сапасын көтерудің тиімді жолдарын іздеу секілді көптеген күрделі мәселелерді шешу бірлескен іс-әрекеттегі тұлғаның өзін - өзі тәрбиелеуді тереңірек оқып үйренуді қажет етеді. Адамның өзін-өзі тану арқылы қалыптастырудың әдіснамалық негізі ретінде оқыту жүйесіндегі көзқарастар, тұлғаның шығармашылық және кәсіби дербенстігін дамыту туралы идеялар; отандық және щетелдік оқыту теориясындағы, педагогика мен психологияда ізгіліктік дәстүрлер мен ой пікірлер, бүгінгі тәрбиенің адамға бағытталған әлеуметтік психологиялық қырларын қарастырудың маңызы артып келеді. Адамзат жинақтаған тәжірибені келесі ұрпаққа беру мақсатында сақтай отырып, оқытуды ізгілендіру үрдісінде негізгі бағдарды жеке тұлғаның азаматтық белсенділігін арттыруға, өзін - өзі тәрбиелеуді қалыптастыруға назар аударылуда. Өзін-өзі танудың бірден-бір әдісі ол медитация, буддизмде медитация үлкен мағынаға ие. Медитация процесінде буддист өзінің жеке психикасын, өзінің Мен-бейнесін, сезімдерін, ойларын, ұмтылысын қарастырады. Осыған орай өзін-өзі тану медитация арқылы адамды босатады, өзін басқару табиғи жолмен іске асады, соның нәтижесінде әлеммен бірге үйлесімін табады. Адамның өзінің Меніне деген қызығушылығы, өзіне-өзі деген қызығушылығы түсінікті. Гераклиттің айтуы бойынша, барлық адамдарға өзін-өзі тануы және ойлануы тән. Әрқайсымызда әртүрлі ресурста қарастырылған көптеген Мен бейнесі қандай. Танудың субъектісі бола отырып, адам сонымен бірге өзі үшін объект ретінде де болады. Идеологиялық философияда Мен түсінігі субъект ретінде түсіндіріледі. Платонның айтуынша, жан-пассивті қабылдау емес, ол өз-өзімен әңгімелесумен сипатталатын өзіндік ішкі жұмыс. Платон бойынша жан ойлана отыра өз-өзіне сұрап, әңгімелесіп қана барып не мақұлдайды немесе мақұлдамайды Гегель бойынша Мен нидивидті білдіреді. Нақты, жеке индивидтің жалпы Мен формуласының мағынасы ерекше. Жеке Мен тек қана өзге Мен қатынас арқылы анықталуы мүмкін. Гегель бойынша Мен рух. Ғылыми көзқарастан қарағанда, психологияда өзін-өзі тану мәні толық қарастырылған. Мұндай өзін-өзі тану мағынасының шекте әрі әр алуан. Мыналарын атап өтейік:
- тұлғаның психологиялық денсаулығы және психикалық жағдайында өзін-өзі табу;
- өзін-өзі тану ішкі үйлесімін және психологиялық кемелденуін табу ретінде;
- өзін-өзі тану тұлғаның өздігінен тану үшін және өздігінен реттелудің бір ғана жолы. Әдетте, бұлар бір-бірлерімен тығыз байланысты, жекеленіп шығып кетпейді. Нақты Мен - өзі туралы сезімі, ойы, ұмтылысы т.б. туралы түсінік жүйесі. Идеалды Мен адамның болғысы келген Мені және оның уайымы мен тәжірибесі. Әлеуметтік орта бұл нормалар, құндылықтар, көзқарастар, қылық әдістері т.б. кіреді. Нақты Мен және Идеалды Мен пайда болған сәйкессіздіктен үрей сезімі, қылықтың бейімделген формалары, әртүрлі психологиялық мәселелер туады. Осыдан өзін-өзі тану өзінің тәжірибесін, терең уайымын меңгере алатын әдіс. Ол үшін тұлға өзін қалай қабылдайтыны, өзгелер оны қалай қабылдайтын себептерін ұғыну қажет. Өзін-өзі тану нәтижесінде адам тұлғасы өседі, өздігінен жетіледі және өздігінен актуализациялау қабілетіне ие болады, сонда ғана өмір мәнін ұғынуға, өмір қуанышын сезінуге мүмкін. Өзін-өзі тану сондай-ақ, пәнаралық тұрғыны да жүзеге асырады, барлық оқу пәндерін адам құдай - әлем контекстінде біріктіріп қана қоймай, сонымен қатар өз бағдарламасында гуманитарлық білімді (философия, психология, дінтану, мәдениеттану, әлеуметтану, саясаттану, тарих, әдебиет) және табиғат туралы білімді (биология, физика, астрономия) біріктіреді. Персонология қағидасы іске асырылады, барлық пәндер өзара адамға деген қатынас тұрғысынан байланысты болады. Ол өзінің ішкі әлемін сыртқа кескіндейді және керісінше, осылайша әлем тарихының барлық оқиғалары оның өз өмірбаянының оқиғасына айналады. Жаңа қазақстандық философия Шығыс пен Батыс дәстүрлерін синтездей отырып, түріктік, мұсылмандық мәдениеттің өзіндік ерекшелігіне негізделген ұлттық философияның үлгісін жасауда. Қазақтың далалық өркениетінің антологиясы мен антропологиясы не таза Шығыс (пайымдау, өз-өзіне тереңдеу) не таза Батыс (іс-әрекет, әлемде әрекет ету) стратегиясына теңбе-тең келмейді. Көшпенділерге табиғатты аялап қорғау, онымен белсенді өзара әрекеттесу тән. Осыдан ақыл-парасат пен жүректің арасындағы ала ауыздықты білмейтін (ақылды жүрек пен ар намысты ақыл) тұлғаның ерекше үлгісі қалыптасады. Қазақтық халық педагогикасы осы бүтіндік қағидасын, жан мен тәннің, физикалық пен психикалықтың бірлігін өзектілейді: тіршілік күйбеңінен бас тарту емес (көшпенді өзінің қоректенуін қамтамасыз ету үшін самарқау медитация жасай алмайды), жоғары, өмірде мәнді рухани адамгершіліктік бағдарлармен және бағыттардан тұратын белсенді шығармашылықтық іс-әрекетте болады.
Студенттердің тұлғалық дамуына ұмтылысын жүзеге асырудағы өзін-өзі тану пәнінің рөлі
Өмірді тану - өзіңді танудан басталады
Адамда саналы түрде қалыптасқан өмірлік бағыт оның әлемді, өмірді, өзін-өзі тұтас түсінуіне байланысты. Өмірлік бағыт адамның іс-әрекетінен, өмірге берген бағасынан, көрінеді. Адамның өмірлік бағытының негізгі сипаты-оның белсенділік дәрежесі. Өзін-өзі тануда, өзін-өзі жетілдіруде, өмірде және қоғамда өз орныңды табуда әркімнің белсенділігі алға шығады. Жақсылық үшін, адам игілігі үшін жасалған белсенділік маңызды деп саналады. Адамның өмірлік бағыты оның өмір бейнесінен көрінеді. Адамдардың өмір бейнесі, салты олар өмір сүріп отырған қоғамның материалдық, рухани және мәдени дәрежесімен анықталады. Сондықтан адам өмірінің көп жағдайы өмірдің бағытына байланысты. Әр адам өз өмірінің бағытын анықтауға тиісті. Ол үшін мына ережелерді басшылыққа алсаңыздар дұрыс болар еді:
+ Өмірде қандай жақсылық болса, соны көре білуге;
+ Өмірде кездесетін ұсақтыққа назар аудармауға;
+ Өмірдің ең құнды жақтарын алуға;
+ Адамның әлсіздігіне шыдамдылықпен қараңыз, ондай жағдай сіздің де өміріңізде кездесуі мүмкін;
+ Өмірде жақсылық та, жамандық та болады, сондықтан оның жақсылығына рақаттана алыңыз ал жамандығына ренжімеңіз. Сөйтіп, өмірлік бағыт дегеніміз әркімнің өз өмірлік жолын таңдауы. Жас кезінде адамның алдында әртүрлі жолдар тұрады. Бірақ адам оған жетуі үшін, біреуін ғана таңдауы мүмкін. Ол қайсысы? Ол сені қайда апарады? Адамның өмір жолы жеңілдіктен ғана тұрмайды, ол ауыр болуы да мүмкін. Өмірдегі жеңіл жол әдетте тез таусылады және ештеңеге жеткізбейді. Жас адамға кез келген қиындық ештеңе емес, өйткені оның бойында күш-жігер бар. Батыл, намысшыл, қорықпайтын адам өз бағытынан таймайды.
Сондықтан өмірлік жолды, өмірлік бағытты таңдай отырып адамгершілік, әділдік, адалдық, шыншылдық, ар-ұят тәрізді адамдық асыл қасиеттерді басшылыққа алу керек.
Назар аудару
Өзін-өзі тану: 1) тұлғаның өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жүзеге асыру мақсатында өзі туралы нақты білім алуға бағытталған шығармашылық іс-әрекеті; 2) жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде тұлғаның рухани-адамгершілік білімінің түйінді рөлін атқаратын оқу пәні.
Өзін-өзі тәрбиелеу: Жеке тұлғаның өзін-өзі тану, өзін-өзі талдау, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі бақылау арқылы өзінің жағымды қасиеттерін жетілдіруіне және жағымсыз әрекеттерінен арылуға бағытталған саналы, мақсатты бағытталған іс-әрекеті.
Өзін-өзі анықтау: Өзін-өзі бағалау дәрежесі; тұлғалық бағытының мазмұнды жағы; адамның қоғамда өзін-өзі тұлға ретінде анықтауы, оның әлеуметтік-мәдени құндылықтарға байланысты белсенді көзқарас ұстануы және осы арқылы өзінің өмір сүру мәнін анықтауы (болашаққа ұмтылу арқылы); қандай да бір проблемалық жағдайда өзіндік ұстанымын анықтау мен бекіту бойынша жеке таңдауын саналы түрде жүзеге асыру процесі мен нәтижесі; адамның ішкі еркіндігіне ие болуының және оны көрсетуінің негізгі тетігі.Өзін-өзі дамыту: Тұлғаның рефлексия, жоспарлау, өзіндік даму нәтижелерін болжап білу сияқты психикалық көріністерінің негізінде жүзеге асатын өзін-өзі жетілдіру процесі. Өзін-өзі түсіну: Табиғи, әлеуметтік және тұлғалық аспектілер бірлігінде субъектінің өзін-өзі түсіну мен қабылдау іс-әрекеттері.Өзін-өзі іске асыру: Адамның өзінің тұлғалық мүмкіндіктерін, қасиеттерін, басқа адамдар арасындағы орнын саналы түрде дамыту процесі мен нәтижесі.Өзін-өзі жігерлендіру: Жеке тұлғаның рухани және шығармашылық әлеуеті көрінісінің жоғары деңгейі, өзінің жеке тұлғалық мүмкіндіктерін толық анықтау мен дамытуға ұмтылуы; мүмкіндіктердің шындыққа айналуы. Жоғары оқу орындарындағы Өзін-өзі тану пәнінің міндеттері :
- рухани-адамгершілік құндылықтарға негізделген білім беру арқылы студент жастардың өзін-өзі дамытуын іске асыру;
- өзінің өмірлік бағыты мен ұстанымдарын анықтай алуға ықпал ету;
- әр түрлі мәселелерді адамгершілік нормаларға сәйкес шеше алуға баулу;
- өзіне, адамдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынас жасауға үйрету;
- адамдарға қолдан келгенше көмек беру, туыстарына және жақындарына қамқорлық көрсетуге тәрбиелеу;
- өзімен өзі үндестікте өмір сүру; ойы, сөзі және іс-әрекеттерінде шынайы болуға ынталандыру;
- жасампаздық белсенділік, азаматтық және отансүйгіштік және толеранттық танытуды ұғындыру ;
- өз ойы, сөзі мен ісіне жауапты болуға және қоғамға қызмет ету дағдыларын іс жүзінде дамытуды қалыптастыру.
Өзіңді танығың келсе, Адамдарға, олардың ісіне қара.
Өзгені танығың келсе, Өзіңнің жүрегіңе үңіл.
Фридрих Шиллер
Өзіңе сен, өзіңнің күшіңе сен,
Қос қолыңмен істелген ісіңе сен.
Алысың да сыйлайды, жақының да,
Өзіңді өзің төменге түсірмесең.
Өз қайығың, бар болса өз ескегің,
Өмірде мен сені осал демес едім.
Қимылдай бер, тарта бер ескегіңді,
Шығады алдан жап-жарық келешегің.
Қозғалмасан, тоңазыр көлеңкең де,
Ескегінді ес, бір мезет тоқтай көрме.
Өз қайығың болғаны кандай жақсы,
Қашан, қайда барсаң да, өз еркіңде.
Ә.Тәжібаев
Жалпыадамзаттық құндылықтарды оқыту Өзін-өзі тануға негізгі рухани жол болып табылады. Сара Алпысқызы Оқыту жастарға білім беріп қана қоймай, оларды қолдана біліуге үйретуі тиіс. Ол білім беруді дамыту секторы адам мен адамзаттың толыққанды өмір сүруінің басты шарты ретінде алынған руханилықпен анықталатын өмір сапасын қамтамасыз етуге бағытталған. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тәрбие беру. Оқытудың тәрбиелік компонентін күшейту маңызды. Қазақстан жолы 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында қазақстандықтардың ортақ тағдыры мен еліміздің бейбітшілік пен прогресс жолында даму перспективаларын анықтайтын басты құндылықтар көрініс тапқан. Осы стратегиялық маңызды құжатта Мәңгілік ел жалпыұлттық идеясы ұсынылды. Халқымыздың осы мәңгі рухани құндылықтарды бағалай білуі және бүкіл өміріне ұстаным етіп алуы мемлекетіміздің шынайы қуатын, оның азаматтарының бақытты тағдырын анықтайды. Өзін-өзі тану пәні адамның өзін-өзі тануына, өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ұжданын сақтап, әрқашанда АДАМ деген атқа лайық болуына ықпал етеді. Бұл құндылықтар барлық оқу орындарында, олардың меншік түріне қарамастан, игерілуі тиіс оған дәлел бүгінгі таңдағы пәннің 3деңгейлі бағдарламасы: Рухани-адамгершілік білімнің қазіргі әлемдегі басымдылығы. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері. Замануи білім кеңістігің ізгілендірудің жана тәсілдемелері. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасының психологиялық-педагогикалық негіздері. Өзін-өзі тану пәні мен басқа пәндердің интеграциясы. Сабақтан тыс іс-әрекет арқылы өзін-өзі тану пәні мен рухани-адамгершілік білім бағдарламасын жүзеге асыру.Өзін-өзі танудың оқытудың аксиологиялық аспектілері. Ақиқат өзін-өзі танудың мақсаты. Сүйіспеншілік өзін-өзі танудың негізін қалаушы құндылық. Дұрыс әрекет тәжірибесі өмір негізі. Ішкі тыныштық және қиянат жасамау тұлғаның үйлесімді дамуының нәтижесі. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасының мұғалімнің рөлі. Шынайы кошбасшысыға тән адамгершілік қасиеттер. Өзін-өзі тану сабақтарындағы жағымды ойлаудың рөлі. Өзін-өзі тану сабақтарындағы ән айту және музыка. Әңгімелесу әдісі студенттерді терең рухани-адамгершілік әңгімелерге тарту тәсілі. Ал, С.Алпысқызы Өмір әдебі атты кітабында былай деген Бір минутқа да күмәнданбаймын: осы бір болмыстың мәңгілік сұрақтарына (Мен кіммін? Менің өмірдегі мақсатым не? Қазіргі сәтте қалайша толық өмір сүре аламын? Өзімнің ішкі Менімді қалай тани аламын?) жауап беру үшін жалпы адамзаттық құндылықтарды жаңғырту керек, өзіңнің бастауыңа оралуың қажет. Бүгінгі таңда көтеріліп отырған Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білімінің түп тамыры тереңде жатыр. Мыс: Дүниедегі ең оңай нәрсе біреуге ақыл айту, Ең қиын нәрсе өзіңді-өзің түсіну. Әл-Фараби Кімде-кім өзін-өзі тани білсе, ол өзінің не істей алатынын және не істей алмайтынын түсіне біледі. Ол халқымыздың ұлттық құндылықтарынан, рухани мұраларынан, тағылымдық ой-толғауларынан бастау алады. Өзін-өзі тану пәні бастауы бұрыннан болған, біздің арғы ата-бабаларымыздан келе жатқан жақсы дәстүрлеріміздің жалғасы іспеттес деуге болады. Өзін-өзі тану пәні күні бүгінде өмірдің өз сұранысы, қоғам қажеттілігімен туындайтын ізгілік пен игіліктің жарқын көрінісі болып отыр. Өзін-өзі таныған, өмірдің мәнін түсінген адам, өзін-өзі қадағалап, сынап, өзін-өзі тәрбиелеуге, өмірден өз орнын, өз бақытын табуға ұмтылады. Мыс: Өзін-өзі тану барлық даналықтың бастауы. И. Кан, Г.Э.Лессинг өзін-өзі тану даналықтың өзегі деген. Ал, адам үшін аса маңызды заттар, құбылыстар, қасиеттер, жай-күйлерді құндылықтар деп аталынады. Ол үшін жас ұрпаққа құндылық деген ұғымның мәнін терең түсіндіре білуіміз керек. Құндылықтар туралы мәселені алғаш рет Сократ көтерді және өз философиясының негізі етіп алды, және оны игілік тұрғысында қарастырды. Ойшыл Сократ: Өзгені тану үшін өзіңді-өзің таны деген болатын, қазіргі біздің Өзін-өзі тану пәні Сократ ілімінің үйлесімді жалғасы іспеттес. ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында педагогикада жалпы адамзаттық құндылықтарды білім мазмұнына мақсатты түрді енгізу мәселесін И.Я. Лернер, В. Оконь, Л.Я. Зорина және т.б. қарастырған. Құндылық категориясын зерттейтін жалпы философия саласы болып табылады. Құндылық категориясы қоғамдық санада берік бекіген адами, әлеуметтік және мәдени мәні жоғары өмір құбылыстары туралы ұғымдарды біріктіреді. Ал ол құндылықтарды әрбір адам өздігінен жүргізетін жұмыстары нәтижесінде ғана иелене алады. Көп жағдайда сыртқы әлеуметтік әрекет құрылымын меңгеру арқылы жүзеге асатын мұндай иеленудің негізгі механизмі ретінде интериоризация (адам психикасының ішкі құрылымын қалыптастыру процесі) деп аталады. Өзін-өзі тану пәнінің мақсаты болашақ мамандардың ізгілікті дүниетанымын дамыту, олардың ішкі потенциалының қабілетін. Оқу материалдары жүйеленіп беріледі. Жоғарыда аталған тақырыптар Өзін-өзі тану үдерісінің түйінді бағыты болып табылады, өйткені адам туралы пән. Адам болып өмірге келу аз, сол адамға лайық өмір сүру қажет. Сондықтан да өзін-өзі тану пәні мұғалімінің кәсіби міндеті Адам болу. Бүгінгі таңда құндылықтарға бағытталған материалдарды білім берудің базалық мазмұнына енгізу мәселесі рухани-адамгершілік және жалпыадамзаттық құндылықтарды жаңғыртуға байланысты өзекті мәселеге айналып отыр. Сондықтан Т.И. Петракова құндылықтар жүйесінің жіктемесін өз зерттеуінде құндылықтарды үш түрге бөліп қарастырған: Табиғи құндылықтар бұл адамның табиғи күші мен жан-дүниесінің қабілетілігі құндылықтары: яғни ақыл-ой, сезім, күш-жігер (ақылдың айқындығы, ойдың ұшқырлығы, сезімнің тазалығы, естің сенімділігі, күш-жігердің қайраттылығы). Жүре пайда болған құндылықтар бұл адамның интеллектуалды және адамгершілік тұрғыдан дамуы барысында меңгерген құндылықтар (әдептілік, сыпайылық, сыйластық, жанашырлық, кеңпейілділік, ақкөңілділік, сабырлылық және т.б.) Абсолюттік жалпыадамзаттық құндылықтар ол уақытқа бағынбайтын, ешқандай ортамен, қоғаммен шектелмейтін, бүкіл адамзат үшін маңызы зор құндылықтар. Мәңгілік (абсолюттік) жалпыадамзаттық құндылықтар тұлғаға рухани-адамгершілік білім берудің негізгі өзегі болып табылады. Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтар табиғи және жүре пайда болған құндылықтарды да қамтиды. Өйткені жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алғанда олар адами қасиеттер болып табылады. Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойына тумысынан берілген сый және олар адамның рухани дамуының барлық кезеңіне нәр болады. Барлық жалпыадамзаттық құндылықтар бір адамдықтың қыры: Ақиқат құндылығы интеллектуалды аспекті; Қиянат жасамау құндылығы рухани аспекті; Сүйіспеншілік құндылығы адамгершілік аспекті; Ішкі тыныштық құндылығы эмоциялық аспекті; Дұрыс әрекет құндылығы физикалық аспекті. Сондықтан, Ақиқат, Дұрыс әрекет, Тыныштық, Сүйіспеншілік, Қиянат жасамау сияқты адамгершілік құндылықтарды жете түсінгісі келетін кез келген адам, осы құндылықтарды іс жүзінде қолданып, оларды адал ниетпен және ақ пейілмен таратса, сол адамды нағыз білімді адам деп атауға болады. Жалпы аталған құндылықтар адамның ұлтына, нәсіліне, тұратын ортасына және діни, мәдени тиістілігіне байланыссыз және уақытпен шектелмейді. Олар адам руханияты мен мәдениетінің бірыңғай негізін құрайды. Бүгінгі таңда Өзін-өзі тану сабақтарының технологиясы мен жүргізу әдістемесі бар. Онда: сабақтың мақсаты мен міндеттері көрсетіледі және оның құрылымы (ұйымдастыру кезеңі, тыныштық сәті, үй тапсырмасын тексеру, дәйексөз, әңгімелесу, шығармашылық жұмыс, топтық жұмыс, топпен ән айту, соңғы тыныштық сәті). Әр сабақты міндетті түрде тыныштық сәтiнен бастаймыз. Олар тақырыпқа сай дайындалады. Бұл тәсілді пайдалану төмендегі мақсаттарды көздейді: студенттердің әуенге қызығушылығы артып, олар әуенді түсіне бастайды. Тыңдау үшін біз көбіне тәжірибемізде классикалық немесе халық әуендерін қолданамыз. Ал, тыңдау барысында: көзді жұмып, сабырлы қалыпта әуенді тыңдау керектігін түсіндіру қажет. Әуен олардың жүйке жүйесін тыныштандырады, бір обьектіге назарын аударады (әуен мен түстің белгілі қатынасын анықтау мақсатында қызықты тәжірибе жасадық студенттерге әуенді түрлі түсті бейнеде тыңдауды ұсындық), денесін босаң күйге келтіреді, ішкі дүниесін үйлесімді етеді. Жалпы сабақта әуен арқылы жағымды күйге келудің тиімділігі зор. Төменде біз мысал ретінде тыныштық сәттін Су асты патшалығына атты ойша саяхат жасаудың мәтінін беріп отырмыз. Ыңғайланып отырыңыздар, денелеріңізді түзу ұстаңыздар. Аяқ-қолыңызды айқастырмаңыз. Қолыңызды тізеңізге немесе үстелге қоюға болады. Көздеріңізді жұмуларыңызды өтінемін. Тренер: Көзіңізді жұмыңыз және бірнеше рет терең тыныстаңыз; денеңізді босатыңыз. Бірнеше секундтан соң теңіз түбіне саяхат жасаймыз. Теңіз жағасымен келе жатқаныңызды елестетіңіз. Толқындардың жеңіл шылпылына, шағалалардың шуылына құлақ түріңіз. Жалаң аяқтарыңызбен құмды сезініңіз. Шалғайдан қара нүкте көріп тұрсыз: ол жақындаған кезде дельфин екенін түсіндіңіз. Ол сізді теңіз түбіне алып кету үшін келді. Ол өте әдепті жәндік, сізді шыдамдылықпен күтіп тұр. Жайлап оның арқасына отырыңыз, мықтап ұстап, жолға шығыңыз. Дельфиннің арқасында жайланып отырып, өзіңді қауіпсіз сезіну, су астында жүзу қандай керемет. Жан-жағыңызға қараңыз: мұнда кемпірқосақ тәрізді арлы-берлі жарқырай қалқыған әсем балықтар қаншама. Теңіз түбіне бойлаған сайын айнала қалайша өзгереді, суда тербелген қаншама ғажайып балдырлар. Қараңызшы, қандай орасан зор балықтар, ал енді анау жаққа көз тастаңыз бұл орасан зор сегізаяқ. Су асты неткен қызықты әрі ғажап әлем. Сіз бір нәрсені байқадыңыз ба? Мұнда неткен тұңғиық, толық тыныштық. Осы тыныштық күйде болыңыз.(тренер бірнеше секунд үнсіз қалады). Ал қазір жоғарыға, өз әлемімізге кері қайтуға дайындалыңыз. Айналаға жіті қараңыз. Ғажап түстерге тағы бір рет қараңыз және тыныштыққа құлақ түріңіз. Осындай тыныштық сізге самалдай әсер береді. Енді дельфин кері қарай жолға шықты. Сіз су бетіне шықтыңыз, жағаға жақындадыңыз. Дельфиннің арқасынан түсіңіз, оны сипалаңыз және осындай ғажап саяхатқа апарғаны үшін ризашылық білдіріңіз. Сыныпқа оралыңыз және өз орныңызға келіңіз. Бірнеше секундтан соң көзіңізді ашыңыз, осы түйсінген тыныштықты өз бойыңызда сақтауға тырысыңыз. Жәймен көзіңізді ашуға болады. Рахмет. Жалпы адамзаттық құндылықтарды өскелең ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір тәрбиеші-ұстаз халық педагогикасын, сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, тебірене іс-қимыл жасауға, өркениетті өмірмен байланыстырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге халық алдында борышты. Барлық білім беру мекемелерінде осы құндылықтарды жастардың бойына сіңіруді қамтамасыз етуге арналған үлгілі кешенді жоспар жасалуы тиіс деген Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев. Біздің жастарға бұл ауадай қажет. Өзін-өзі тану пәні арқылы жалпыадамзаттық құндылықтарды ұрпақ бойына дарытуда, яғни әр сөзді жүректен өткізіп, кішкентай жүрекке жол тауып, жеткізуде педагог мамандарға жүктелер жауапкершілікте зор болмақ. Уақыты өтіп, келмеске кетіп бара жатқан технократизм заманымен басталып жатқан Жүрек пен Рухани заманының тоғысында мәртебелі рухани және адамгершілік құндылықтар жаңғыруда, құндылықтарды саралау жүзеге асуда, білім саласы жаңарып, руханилық, гуманизация және гуманитаризация жағына, тұлғаны дамытуға арналған жүйелерді іздеуге бет бұрудамыз. Жалпыадамзаттық құндылықтар барлық адами қасиеттердің өзегі болып табылады және Өзін-өзін тану білім беру үдерісінде тұтастық пен адамдықты, рухтылықты қамтамасыз ететін мета пән болып табылады.
Қарым-қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің құралы ретінде
1. Қарым-қатынас туралы түсінік.
2. Әлеуметтену процесіндегі жеке адамның рөлі.
3. Топтың жеке адамға әсері.
1.Қарым-қатынас жеке адамның жалпы объективтік қасиеттерінің негізі қоғамдық қатынас болып табылады. Дәлірек, нақтылап айтсақ, оның әр түрлі әлеуметтік қоғамдық қатынастарға енуі және де осы қоғамдық қатынастардың әр түрлі деңгейінің жүзеге асуы. Мұндай мәселені талқылау әдістерінің бірі топтағы жеке адам немесе жеке адам және топ болып табылады. Ғылыми сипаттама бойынша топ мәселесі жеке тұлға жағынан қарастырылуы керек деп көрсетіледі. Мұндағы жеке адам топпен теңеседі ме?, мұнда қандай механизмдер көрінеді?, топта жеке адам нені игереді және де ол осы топты немен толықтырады? Бұл сұрақтарға жауапты тек ғана жеке адамның топта өмір сүруін, қалыптасуын бөлшектеп, жекелеп зерттеу нәтижесінде ғана алуға болады.
Адам жеке адам болып туылмайды, жеке адам болып қалыптасады деген принципті нақтылай келе: сондықтан да жеке тұлғаның қандай топта қалыптасуы, басқа жеке тұлғалармен әсерлесуі маңызды. Егер де мұнда лонгитюдті зерттеуді іске асыра алсақ, жеке адамның бүкіл өмірін зерттей алсақ, онда бұл сұраққа нақтылы жауап табылар еді. Сол зерттеу нәтижелерінде жеке адам үшін топтың маңызын, оның өмірінде алатын орнын жан-жақты айтуға болар еді.
Фундаментальді зерттеуде бұл мәселе былай сипатталады: әлеуметтену процесі жүретін топтарда адамның кейбір қасиеттерінің қалыптасуы мен топта кейбір қасиеттері қалыптаспауы арасында қандай айырмашылық немесе ұқсастық бар?
Жеке адам сапаларын зерттеудің жалпы және әлеуметтік өзіндік дәстүрі бар. Жеке адамның әр түрлі сапасының құрылымын сипаттаудан әлеуметтік жеке адам сапаларының жүйесін құру керек деген қорытындыға келінді. Бірақ та мұндай жүйе құру принципі әлі де құрастырылған жоқ.
Топ жеке адам қасиеттерін толықтыратындығы туралы дәлел келтіруге болады: жеке адам белсенділігі, оның іс-әрекетінің өнімі топта қалыптасады. Жалпы бірлескен іс-әрекет негізінде адам басқа топ мүшелерімен бәсекеге түсіп, олармен бағаланады. Әлеуметтендірудің тағы бір нәтижесі адамдардың әр түрлі мәртебеге жетуі, қоғамда нақты орны болуы.
Әлеуметтік мәртебе бұл индивидтің қоғамдағы жас шамасы, шығу тегі, меншікке қатынасы, білім дәрежесі, т.б.Адамдар қандай да болмасын, әлеуметтік мәртебеге ие индивидтен өзіне тиісті міндет пен нақты мінез-құлықты күтеді. Мысалы: мұғалім мәртебесі оған дәрісті жақсы ұйымдастыру, өз пәнін жақсы білуді, тындаушыларына сұрақ қоя отырып қызықтыруды, жастар үшін тәрбиенің үлгісі болуын, жоғарғы мәдениеттілікті , т.б. талап етеді. Әлеуметтік рөл индивидтің өзіне сәйкес әлеуметтік мәртебесін адамның қоғамдағы іс-әрекетінде нақты ұйымдастаруды айтады. Сонымен, егер мәртебе адамның қоғамдағы жай-күйін анықтаса, ал әлеуметтік рөл сол бағыттағы атқаратын қызметі болып табылады.. Бұл қызметтер қоғамға жалпы танылған ережелермен анықталып, көбіне әр түрлі құжаттарда бекітіледі.
3.Топтық қарым -қатынастағы жалған сенімді жоюдың бірнеше жолдары бар:
1) Адамдар беделі жағынан бірін-бірі тең деп қабылдайтындай жағдай құру;
2) Өзара қарым -қатынас кезінде әрбір топ мүшелерін дұрыс қабылдау және бағалау;
3) Бір-біріне деген сенімсіздік сезімдері бар адамдарға стимулдар нәтижесінде бір-бірімен қарым -қатынасқа түсуге дұрыс жол көрсету ;
4) Өзінің жекелік тәжірибесі негізінде ол басқа адамдардың жалған сенімі сезімін бақылау. Санының аздығына қарамастан адамдардың бір-бірімен әсерлесуі ең алдымен олардың функциясын анықтап алудан басталады. Мұнсыз топтың біртұтас болып өмір сүруі мүмкін емес. Топ тек жеке адам арқылы ғана ұғынылуы мүмкін, яғни топты құрудың негізі осы жеке адам болып табылады. А.В. Петровский топтарды жіктегенде олардың даму деңгейін, ондағы өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін, топтық құндылықтарды (белгілі бір мақсаттарының сай келуі, т,б) анықтап алу керектігін ұсынды. Адамның көптеген әлеуметтік бағдарлары бір немесе бірнеше әлеуметтік топтарға қатысты немесе солармен байланысты. Бұл байланыстың сипаты бір жағынан, адамның бағыт-бағдары оның сол топқа қатысты және сол топта көрініп отыратын әлеуметтік бағыт-бағдарымен байланысты. Ал, екінші жағынан топ лидерлерінің пікірлері өзгеруі, сыртқы басқа топтардың әсері көрсеткендей, әлеуметтік бағдар топқа мүше емес адамдармен жиі байланыста болатындығы көрсетілді. Топ өзінің даму барысында коллективке жақындаса, онда топ мүшелерінің де жақсы жақтарын көрсетіп, оларға қолайлы жағдай туғызады. Керісінше, топ даму барысында ұжымдық сипаттан алыстаса (корпорацияға жақын болса) алға ұмтылыстардың жойылып, жеке адамның теріс жақтары көріне бастайды.
4.Әріптестік-мамандыққа немесе белгілі-бір саладағы қызмет етушілердің өзара қарым-қатынастағы атаулары.
Жолдас-белгілі-бір уақыт-кезең арлығында бірге оқып, бірге жұмыс істегенде ғана араласып, бірге қызмет еткен адамдарды айтамыз.
Дос- адамға өмір бойы кездесетін қандай жағдай болмасын әр уақытта жанынан табылатын, қуаныш пен сәтсіздіктерді бірге бөлісетін жан ашыр тұлға. Досты Әл-Фараби шынайы дос және жалған дос деп екіге бөледі. Шынайы дос әр кезеңде сенімен қиындықты да, қуанышыңдыда бірге болатын ең ғазиз дос. Ал жалған дос сенің сеніп тапсырған сырыңды жұртқа жайып, кез-келген сәтте сатып кетуге даяр тұратын, сырт көзге дос болып көрінеді.
Әлеуметтену процесіндегі жеке адамның рөлі.
Жеке адамның әлеуметтенуі және оның әлеуметтік ұстанымы жеке тұлға әлеуметтік контексттегі өмір сүруін, оның әлеуметтік тәжірибе мен оны іске асыруын ашып көрсетеді. Енді осы көрсетілген 2 жақты анализдеп, топтағы адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы негізінде оның шынайы мінез-құлқын анықтап алу керек. Әлеуметтік-психологиялық зерттеу негізінсіз жеке тұлғаны жан-жақты зерттеу мүмкін емес. Мұнда жеке адамды іс-әрекет немесе қарым-қатынас процесінде алып, қарастыруға болады. В.А.Петровский жеке адамды зерттеудің 3 аспектісін бөліп көрсетті. Мұнда жеке адам: 1) субъект өмірінің жекелік қасиеті ретінде; 2) кеңістікте өмір сүруші жеке адам аралық қасиет ретінде; 3) жекелік даму кеңістігінен бөлек қасиет ретінде қарастырылады.Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады. Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды.Шынайы, нақты топтың ролі өте күшті, маңызды орын алады.Жеке адамның жалпы объективтік қасиеттерінің негізі қоғамдық қатынас болып табылады. Дәлірек, нақтылап айтсақ, оның әр түрлі әлеуметтік қоғамдық қатынастарға енуі және де осы қоғамдық қатынастардың әр түрлі деңгейінің реализациялануы. Мұндай мәселені талқылау әдістерінің бірі топтағы жеке адам немесе жеке адам және топ болып табылады. Ғылыми сипаттама бойынша топ мәселесі жеке тұлға жағынан қарастырылуы керек деп көрсетті. Мұндағы жеке адам топпен теңеседі ме?, мұнда қандай механизмдер көрінеді?, топта жеке адам нені игереді және де ол осы топты немен толықтырады? Бұл сұрақтарға жауапты тек ғана жеке адамның топта өмір сүруін, қалыптасуын бөлшектеп, жекелеп зерттеу нәтижесінде ғана алуға болады. Жеке адам болып туылмайды, жеке адам болып қалыптасады деген принципті нақтылай келе: жеке адам болып қалыптасады, сондықтан да жеке тұлғаның қандай топта қалыптасуы, басқа жеке тұлғалармен әсерлесуі, т.б. бәрібір емес. Егер де мұнда лангитюдті зерттеуді іске асыра алсақ, жеке адамның бүкіл өмірін зерттей алсақ, онда бұл сұраққа нақтылы жауап табылар еді. Сол зерттеу нәтижелерде жеке адам үшін топтың маңызын, оның өмірінде алатын орнын жан-жақты айтуға болар еді.Фундаментальді зерттеуде бұл мәселе былай сипатталады: әлеуметтену процесі жүретін топтарда адамның кейбір қасиеттерінің қалыптасуы мен топта кейбір қасиеттері қалыптасуы арасында қандай айырмашылық немесе ұқсастық бар?Жеке адам сапаларын зерттеудің жалпы және әлеуметтік өзіндік дәстүрі бар. Жеке адамның әр түрлі сапасының құрылымен сипаттаудан әлеуметтік жеке адам сапалары жүйесін құру керек деген қорытындыға келді. Бірақ та мұндай жүйе құру принципі әлі де құрастырылған жоқ.Топ жеке адам қасиеттерін толықтыратындығы туралы дәлел келтіруге болады: жеке адам белсенділігі, оның іс-әрекетінің өнімі топта қалыптасады. Жалпы бірлескен іс-әрекет негізінде адам басқа топ мүшелерімен бәсекеге түсіп, олармен бағаланады.
Тұлғааралық бағалаудың 3 процесін бөліп көрсетуге болады:
1) интериоризация
2) әлеуметтік салыстыру
3) өзіндік атрибуция
Осы көрсетілген процесс топты сипаттауда қалыптасады. Әрбір топ мүшесі өзін-өзі бағалауы топтық көзқарас, пікірге байланысты. Адам баласының мінез-құлықтық айналасындағы адамдарының тұрмыс қалпы, іс-әрекет, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық жағынан басқа адамдармен қатынаста болады. Сол адамдар арасындағы қатынас уақыт пен кеңістік аралығында күрделі немесе көп қырлы болып келеді. Әлеуметтендірудің тағы бір нәтижесі адамдардың әр түрлі мәртебеге жетуі, қоғамда нақты орны болуы. Әлеуметтік мәртебе бұл индивидтің қоғамдағы жас шамасы, шығу тегі, меншікке қатынасы, білім дәрежесі, т.б. Адамдар қандай да болмасын, әлеуметтік мәртебеге ие индивидтен өзіне тиісті міндет пен нақты мінез-құлықты күтеді. Мысалы: мұғалім мәртебесі оған дәрісті жақсы ұйымдастыру, өз пәнін жақсы білуді, тындаушыларына сұрақ қоя отырып қызықтыруды, жастар үшін тәрбиенің үлгісі болуын, жоғарғы мәдениеттілікті, т.б. талап етеді. Әлеуметтік рөл индивидтің өзіне сәйкес әлеуметтік мәртебесін адамның қоғамдығы іс-әрекетінде нақты ұйымдастаруды айтады. Сонымен, егер мәртебе адам қоғамындағы жай-күйін анықтаса, ал әлеуметтік рөл сол бағыттағы атқаратын қызметі болып табылады.. Бұл қызметтер қоғамға жалпы танылған ережелермен анықталып, көбіне әр түрлі құжаттарда бекітіледі.Әлеуметтануда әлеуметтік қатынасының объектісі ретінде тұлға өзара байланысты 2 процестің бірлігінде қаралады. Олардың бірі әлеуметтендіру, екіншісі идентификация. Әлеуметтік қатынасының объекті ретінде тұлға дамуының 2-ші процесі идентификацияны сөз етсек, мұның мәні мынада: басқа адамдармен, топпен, ұжыммен қарастыру процесі. Бұл процесс оған әлеуметтік қызметінің әр түрлерін меңгеруге, әлеуметтік ережелер мен құндылықтарды өзіне сіңіріп, әлеуметтік міндеттерді қабылдауға көмектеседі. Әлеуметтік қатынасының объектісі ретінде тұлғаның өзін ұқсастыру процесінің 3 түрі бар:
1) Ойдан шығарылған адамға өзін ұқсату;
2) Өзін белгілі бір әлеуметтік топқа ендіру;
3) Нақтылы әлеуметтік топқа, ұжымға жатамын деген сезіммен өзін соларға қосу. Әрбір тұлға қоғамда белгілі бір орынды иеленеді және нақты міндеттерді атқарады, ол үшін соған сәйкес оның құқықтары мен міндеттері, яғни, белгілі бір әлеуметтік мәртебесі болады. Әлеуметтік рөл адамның үлкен топтың өкілі ретінде қоғамдағы орны. Жеке мәртебе индивидтің шағын топтағы орнын айтады, бұл индивидті осы топ мүшелерінің бағалауы мен қабылдауына байланысты болады. Индивидтің қоғамдағы немесе топтағы сыртқы жағдайы әрдайым үйлесімді бола бермейді. Мұны мәртебелердің сәйкессіздігі деп атайды. Индивид көптеген әлеуметтік топтарға жатады, ал олардың қоғамдағы беделі бірдей емес.Ешбір құжатта тіркелмеген, бірақ қоғамдық пікірде қалыптасып, ауыздан-ауызға беріліп, мойындалған мәртебелер мен топтардың иерархиясы бар. Бұл иерархия бойынша біреулерді басқаға қарағанда көбірек құрметтеу мен бағалау орын алған. Ол жоғары, ортаңғы, төменгі болып бөлінеді.Адам жеке адам болып тек қоғамда, топта ғана қалыптасады. Жаңа туылған сәби индивид болып табылады. Ал, оның адам, жеке адам болып қалыптасуы кейін жүретін процесс. Алғашқы балалық шақтың өзінде индивид әр түрлі қоғамдық жүйелерге енеді. Болашақ өмірлік әрекетіне байланысты ол қалыптасып, оның жеке адам ретінде қалыптасуына септігін тигізеді. Жеке тұлғаның терең негіздері қарым -қатынас негізінде іске асады. Жеке адам қарым -қатынасқа түсе отырып, өзі өмірлік маңызды бағдарын анықтап, айналадағы күтілетін жағдайдан өз мінез-құлқын, көзқарастарын, сезімдерін, талаптарын салыстырады. Жеке адам белсенділігі оның өмірлік бағыт-бағдарынан көрінеді. Қайталанып келетін өмірлік жағдай жеке адамның әр түрлі формадағы белсенділігін көрсетеді. Топта жеке адам өз Менін басқа адамдармен салыстырып, өз-өзін бақылайды. Мысалы, топта Ерлан өзін-өзі тани отырып, Бауыржанға,оның жекелік сапаларына, әрекеттеріне мән бере отырады. Бұл оның өзін-өзі бағалау жағдайына еніп, топтағы оның хал-жағдайын анықтайды. Әрине, мұнда жеке адам өзін-өзі салыстыратын, өзін-өзі бағалайтын, өзі құндылық-бағдарын, идеалын таразылайтын тек бір Бауыржан ғана емес , басқа адамдар да осыған қарап бағдарланады. Әрбір адамда өзіне тән тобы болады. Ол осы топқа қарап, әрқашан бағдарланып отырады. Бұл әрине, бір ғана топта емес , бірнеше топ жұмыста, жолдастық ұжымда, отбасында және т.б. жүзеге асады.Топтағы жеке адам хал-жағдайы ұғымының мәнінде оның жалпы жағдайы, эмоциональді және адамгершілік бағдары, т.б. ұғынылады. Диада және триада микротоптағы өзара қарым -қатынас динамикасын анализдей отырып, даму деңгейі жағынан әр түрлі шағын топтар, топ мүшелері арасындағы қарым -қатынасқа әр түрлі әсер етеді. Мұнда адамдар бір-біріне оңды, терісті немесе немқұрайлы қатынаста болуы мүмкін. Бұл дегеніміз топтағы орныққан климат жеке адамның сапасын жақсы жағынан, жаман жағынан да көрсетуі мүмкін. Енді топтың топ мүшелерінің эмоциональді хал-жағдайына, соның ішінде топтық сенімсіздік пен қорқыныш сезіміне әсері қандай екендігі туралы қарастырайық. Мұндағы адамдар арасындағы конфликтінің шығу себебі бір адам басқа адамға заңсыз, әділетсіз, сенімсіз т.б. қатынаста болады. Мұнда жалған сенімді жою басқа адамның сенімін ақтап, әділетті, заңды қасиеттерді иегерумен байланысты.
Топтық қарым -қатынастағы жалған сенімді жоюдың бірнеше жолдары бар:
1) Адамдар беделі жағынан бірін-бірі тең деп қабылдайтындай жағдай құру;
2) Өзара қарым -қатынас кезінде әрбір топ мүшелерін дұрыс қабылдау және бағалау;
3) Бір-біріне деген сенімсіздік сезімдері бар адамдарға стимулдар нәтижесінде бір-бірімен қарым -қатынасқа түсуге дұрыс жол көрсету ;
4) Өзінің жекелік тәжірибесі негізінде ол басқа адамдардың жалған сенімі сезімін бақылау. Санының аздығына қарамастан адамдардың бір-бірімен әсерлесуі ең алдымен олардың функциясын анықтап алудан басталады. Мұнсыз топтың біртұтас болып өмір сүруі мүмкін емес. Топ тек жеке адам арқылы ғана ұғынылуы мүмкін, яғни топты құрудың негізі осы жеке адам болып табылады. А.В. Петровский топтарды жіктегенде олардың даму деңгейін, ондағы өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін, топтың құндылықтарды (белгілі бір мақсаттарының сай келуі, т,б) анықтап алу керектігін ұсынды. Осы күнге дейін біз топ өзінің алдына максималды жақындық пен таңдауда, шешім қабылдауда көзқарастардың сай болуы туралы айтып келдік. Бірақ та бұл айтылған болжамдардың тек тең жартысы ғана дұрыс. Ал шындығында, егер де өзгеріс керек болса онда керісінше белгілі бір ой, көзқараста қысымның көрінуі немесе екеуінің бір-біріне сай келмеуі жиі көрініс береді. Адамның көптеген әлеуметтік бағдарлары бір немесе бірнеше әлеуметтік топтарға қатысты немесе солармен байланысты. Бұл байланыстың сипаты бір жағынан, адамның бағыт-бағдары оның сол топқа қатысты және сол топта көрініп отыратын әлеуметтік бағыт-бағдарымен байланысты. Ал, екінші жағынан топ лидерлерінің пікірлері өзгеруі, сыртқы басқа топтардың әсері көрсеткендей, әлеуметтік бағдар топқа мүше емес адамдармен жиі байланыста болатындығы көрсетілді.
Көрсетілді: топ өзінің даму барысында коллективке жақындаса, онда топ мүшелерінің де жақсы жақтарын көрсетіп, оларға қолайлы жағдай туғызады. Керісінше, топ даму барысында ұжымдық сипаттан алыстаса (корпорацияға жақын болса) алға ұмтылыстардың жойылып, жеке адамның теріс жақтары көріне бастайды. Әр түрлі сатыдағы топтардың топтағы жеке адамның мінез-құлқына, дамуына әсері:
* қарым-қатынасқа, жеке адамдарға оңды әсер
* қарым-қатынастың, жеке адамға теріс әсер
* қарым-қатынастағы кез-келген бағыттағы бұрылыс (поворот)
* ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Сахиева Ф. Омарова Г. Сырлыбаева К.А
Өзін-өзі тану
Оқу құралы
Шымкент 2019 ж
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
УДК 378
ББК 74.58
С26
Оқу құралы АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІНІҢ
Ғылыми Кеңесінде қаралып, баспаға ұсынылды. (Хаттама № 4. 4. 11. 2019ж)
Пікір жазғандар:
Усманов А.А. - педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Молдабек Қ. - педагогика ғылымдарының докторы, профессор
Атемова К.Т. - педагогика ғылымдарының докторы, доцент
Сахиева Ф. Омарова Г. Сырлыбаева К.А
С26 Өзін-өзі тану. Оқу құралы. Шымкент Әлем баспаханасы, 2019-100 бет
ISBN 978-9965-32-964-7
Жоғары білім беру жүйесінде Өзін-өзі тану пәні өте маңызды рөл атқарады ол жастардың қоршаған ортаның мәнін түсінуіне, сол ортадағы өзінің орыны мен міндетін сезінуіне, болашақ өмірлік бағытын дұрыс таңдауына, жалпы адамзаттық құндылықтар тұрғысынан өзінің айналасы туралы ой түйіп, өз көзқарасын жүйелей алуына жол көрсетеді. Өзін өзі тану курысы білім беру процесінде жас адамның тұлғалық әлеуетін ашады, есею сатысындағы әлуметтік-мәдени өрісін дамытады, индивидтен дара тұлғаға айналуына ықпал етеді, жаңа азаматтық келбетін қалыптастырады.
Оқу құралы лекциялар курсын қамтитын күндізгі бөлім студенттері үшін жасалған еңбек болып саналады.
ISBN 978-9965-32-964-7
Сахиева Ф. Омарова Г. Сырлыбаева К.А
Әлем баспаханасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АЙМАҚТЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК - ИННОВАЦИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Өзін-өзі тану
ОҚУ ҚҰРАЛЫ
Шымкент, 2019
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда қалыптасқан еңбек нарығы жоғары білімді, шығармашылық деңгейі жоғары, әрекеттің сан алуан түрлі саласында өз білімі мен біліктерін қолдана алуға қабілетті, қоғамда болып жатқан нарықтық экономикалық, саяси идеологиялық және рухани - әлеуметтік өзгерістер оған белсене араласып, оның талартарын өз бетінше шеше алатын, ортаға бейімделгіш, шығармашылық көзқарасы бар, жан жақты үйлесімді дамыған тұлғаны қалыптастыру талап етеді. Атап айтқанда, бүгінгі күні негізгі психологиялық мәселелердің біріне айналып отырған тұлға үшін өмірдің мағынасыздығы мен құнсыздығы, сондай ақ, адамда кездесетін әр түрлі құбылыстардың алдын алу және өсіп келе жатқан ұрпақты өзін - өзі тәрбиелеуге үйрету қарқынды зерттеуді талап етеді. әсіресе, еліміздің өркениетті техникалық дамуында қоғамның өндіргіш күші болып табылатын адам мүмкіндіктерін жан -жақты жетілдіру мен оның электронды жүйелермен өзара әрекеттестігін психологиялық зерттеудегі қоғамдық қажеттіліктердің барынша дамуы, шығармашылық пен ұжымдық еңбектегі тұлғалардың өзара қатынастарын жақсарту, сонымен қатар оқу процесінде оқытудың белсенді әдістері мен оның жаңа технолнгияларын енгізу, білім сапасын көтерудің тиімді жолдарын іздеу секілді көптеген күрделі мәселелерді шешу бірлескен іс-әрекеттегі тұлғаның өзін - өзі тәрбиелеуді тереңірек оқып үйренуді қажет етеді. Адамның өзін-өзі тану арқылы қалыптастырудың әдіснамалық негізі ретінде оқыту жүйесіндегі көзқарастар, тұлғаның шығармашылық және кәсіби дербенстігін дамыту туралы идеялар; отандық және щетелдік оқыту теориясындағы, педагогика мен психологияда ізгіліктік дәстүрлер мен ой пікірлер, бүгінгі тәрбиенің адамға бағытталған әлеуметтік психологиялық қырларын қарастырудың маңызы артып келеді. Адамзат жинақтаған тәжірибені келесі ұрпаққа беру мақсатында сақтай отырып, оқытуды ізгілендіру үрдісінде негізгі бағдарды жеке тұлғаның азаматтық белсенділігін арттыруға, өзін - өзі тәрбиелеуді қалыптастыруға назар аударылуда. Өзін-өзі танудың бірден-бір әдісі ол медитация, буддизмде медитация үлкен мағынаға ие. Медитация процесінде буддист өзінің жеке психикасын, өзінің Мен-бейнесін, сезімдерін, ойларын, ұмтылысын қарастырады. Осыған орай өзін-өзі тану медитация арқылы адамды босатады, өзін басқару табиғи жолмен іске асады, соның нәтижесінде әлеммен бірге үйлесімін табады. Адамның өзінің Меніне деген қызығушылығы, өзіне-өзі деген қызығушылығы түсінікті. Гераклиттің айтуы бойынша, барлық адамдарға өзін-өзі тануы және ойлануы тән. Әрқайсымызда әртүрлі ресурста қарастырылған көптеген Мен бейнесі қандай. Танудың субъектісі бола отырып, адам сонымен бірге өзі үшін объект ретінде де болады. Идеологиялық философияда Мен түсінігі субъект ретінде түсіндіріледі. Платонның айтуынша, жан-пассивті қабылдау емес, ол өз-өзімен әңгімелесумен сипатталатын өзіндік ішкі жұмыс. Платон бойынша жан ойлана отыра өз-өзіне сұрап, әңгімелесіп қана барып не мақұлдайды немесе мақұлдамайды Гегель бойынша Мен нидивидті білдіреді. Нақты, жеке индивидтің жалпы Мен формуласының мағынасы ерекше. Жеке Мен тек қана өзге Мен қатынас арқылы анықталуы мүмкін. Гегель бойынша Мен рух. Ғылыми көзқарастан қарағанда, психологияда өзін-өзі тану мәні толық қарастырылған. Мұндай өзін-өзі тану мағынасының шекте әрі әр алуан. Мыналарын атап өтейік:
- тұлғаның психологиялық денсаулығы және психикалық жағдайында өзін-өзі табу;
- өзін-өзі тану ішкі үйлесімін және психологиялық кемелденуін табу ретінде;
- өзін-өзі тану тұлғаның өздігінен тану үшін және өздігінен реттелудің бір ғана жолы. Әдетте, бұлар бір-бірлерімен тығыз байланысты, жекеленіп шығып кетпейді. Нақты Мен - өзі туралы сезімі, ойы, ұмтылысы т.б. туралы түсінік жүйесі. Идеалды Мен адамның болғысы келген Мені және оның уайымы мен тәжірибесі. Әлеуметтік орта бұл нормалар, құндылықтар, көзқарастар, қылық әдістері т.б. кіреді. Нақты Мен және Идеалды Мен пайда болған сәйкессіздіктен үрей сезімі, қылықтың бейімделген формалары, әртүрлі психологиялық мәселелер туады. Осыдан өзін-өзі тану өзінің тәжірибесін, терең уайымын меңгере алатын әдіс. Ол үшін тұлға өзін қалай қабылдайтыны, өзгелер оны қалай қабылдайтын себептерін ұғыну қажет. Өзін-өзі тану нәтижесінде адам тұлғасы өседі, өздігінен жетіледі және өздігінен актуализациялау қабілетіне ие болады, сонда ғана өмір мәнін ұғынуға, өмір қуанышын сезінуге мүмкін. Өзін-өзі тану сондай-ақ, пәнаралық тұрғыны да жүзеге асырады, барлық оқу пәндерін адам құдай - әлем контекстінде біріктіріп қана қоймай, сонымен қатар өз бағдарламасында гуманитарлық білімді (философия, психология, дінтану, мәдениеттану, әлеуметтану, саясаттану, тарих, әдебиет) және табиғат туралы білімді (биология, физика, астрономия) біріктіреді. Персонология қағидасы іске асырылады, барлық пәндер өзара адамға деген қатынас тұрғысынан байланысты болады. Ол өзінің ішкі әлемін сыртқа кескіндейді және керісінше, осылайша әлем тарихының барлық оқиғалары оның өз өмірбаянының оқиғасына айналады. Жаңа қазақстандық философия Шығыс пен Батыс дәстүрлерін синтездей отырып, түріктік, мұсылмандық мәдениеттің өзіндік ерекшелігіне негізделген ұлттық философияның үлгісін жасауда. Қазақтың далалық өркениетінің антологиясы мен антропологиясы не таза Шығыс (пайымдау, өз-өзіне тереңдеу) не таза Батыс (іс-әрекет, әлемде әрекет ету) стратегиясына теңбе-тең келмейді. Көшпенділерге табиғатты аялап қорғау, онымен белсенді өзара әрекеттесу тән. Осыдан ақыл-парасат пен жүректің арасындағы ала ауыздықты білмейтін (ақылды жүрек пен ар намысты ақыл) тұлғаның ерекше үлгісі қалыптасады. Қазақтық халық педагогикасы осы бүтіндік қағидасын, жан мен тәннің, физикалық пен психикалықтың бірлігін өзектілейді: тіршілік күйбеңінен бас тарту емес (көшпенді өзінің қоректенуін қамтамасыз ету үшін самарқау медитация жасай алмайды), жоғары, өмірде мәнді рухани адамгершіліктік бағдарлармен және бағыттардан тұратын белсенді шығармашылықтық іс-әрекетте болады.
Студенттердің тұлғалық дамуына ұмтылысын жүзеге асырудағы өзін-өзі тану пәнінің рөлі
Өмірді тану - өзіңді танудан басталады
Адамда саналы түрде қалыптасқан өмірлік бағыт оның әлемді, өмірді, өзін-өзі тұтас түсінуіне байланысты. Өмірлік бағыт адамның іс-әрекетінен, өмірге берген бағасынан, көрінеді. Адамның өмірлік бағытының негізгі сипаты-оның белсенділік дәрежесі. Өзін-өзі тануда, өзін-өзі жетілдіруде, өмірде және қоғамда өз орныңды табуда әркімнің белсенділігі алға шығады. Жақсылық үшін, адам игілігі үшін жасалған белсенділік маңызды деп саналады. Адамның өмірлік бағыты оның өмір бейнесінен көрінеді. Адамдардың өмір бейнесі, салты олар өмір сүріп отырған қоғамның материалдық, рухани және мәдени дәрежесімен анықталады. Сондықтан адам өмірінің көп жағдайы өмірдің бағытына байланысты. Әр адам өз өмірінің бағытын анықтауға тиісті. Ол үшін мына ережелерді басшылыққа алсаңыздар дұрыс болар еді:
+ Өмірде қандай жақсылық болса, соны көре білуге;
+ Өмірде кездесетін ұсақтыққа назар аудармауға;
+ Өмірдің ең құнды жақтарын алуға;
+ Адамның әлсіздігіне шыдамдылықпен қараңыз, ондай жағдай сіздің де өміріңізде кездесуі мүмкін;
+ Өмірде жақсылық та, жамандық та болады, сондықтан оның жақсылығына рақаттана алыңыз ал жамандығына ренжімеңіз. Сөйтіп, өмірлік бағыт дегеніміз әркімнің өз өмірлік жолын таңдауы. Жас кезінде адамның алдында әртүрлі жолдар тұрады. Бірақ адам оған жетуі үшін, біреуін ғана таңдауы мүмкін. Ол қайсысы? Ол сені қайда апарады? Адамның өмір жолы жеңілдіктен ғана тұрмайды, ол ауыр болуы да мүмкін. Өмірдегі жеңіл жол әдетте тез таусылады және ештеңеге жеткізбейді. Жас адамға кез келген қиындық ештеңе емес, өйткені оның бойында күш-жігер бар. Батыл, намысшыл, қорықпайтын адам өз бағытынан таймайды.
Сондықтан өмірлік жолды, өмірлік бағытты таңдай отырып адамгершілік, әділдік, адалдық, шыншылдық, ар-ұят тәрізді адамдық асыл қасиеттерді басшылыққа алу керек.
Назар аудару
Өзін-өзі тану: 1) тұлғаның өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі жүзеге асыру мақсатында өзі туралы нақты білім алуға бағытталған шығармашылық іс-әрекеті; 2) жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде тұлғаның рухани-адамгершілік білімінің түйінді рөлін атқаратын оқу пәні.
Өзін-өзі тәрбиелеу: Жеке тұлғаның өзін-өзі тану, өзін-өзі талдау, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі бақылау арқылы өзінің жағымды қасиеттерін жетілдіруіне және жағымсыз әрекеттерінен арылуға бағытталған саналы, мақсатты бағытталған іс-әрекеті.
Өзін-өзі анықтау: Өзін-өзі бағалау дәрежесі; тұлғалық бағытының мазмұнды жағы; адамның қоғамда өзін-өзі тұлға ретінде анықтауы, оның әлеуметтік-мәдени құндылықтарға байланысты белсенді көзқарас ұстануы және осы арқылы өзінің өмір сүру мәнін анықтауы (болашаққа ұмтылу арқылы); қандай да бір проблемалық жағдайда өзіндік ұстанымын анықтау мен бекіту бойынша жеке таңдауын саналы түрде жүзеге асыру процесі мен нәтижесі; адамның ішкі еркіндігіне ие болуының және оны көрсетуінің негізгі тетігі.Өзін-өзі дамыту: Тұлғаның рефлексия, жоспарлау, өзіндік даму нәтижелерін болжап білу сияқты психикалық көріністерінің негізінде жүзеге асатын өзін-өзі жетілдіру процесі. Өзін-өзі түсіну: Табиғи, әлеуметтік және тұлғалық аспектілер бірлігінде субъектінің өзін-өзі түсіну мен қабылдау іс-әрекеттері.Өзін-өзі іске асыру: Адамның өзінің тұлғалық мүмкіндіктерін, қасиеттерін, басқа адамдар арасындағы орнын саналы түрде дамыту процесі мен нәтижесі.Өзін-өзі жігерлендіру: Жеке тұлғаның рухани және шығармашылық әлеуеті көрінісінің жоғары деңгейі, өзінің жеке тұлғалық мүмкіндіктерін толық анықтау мен дамытуға ұмтылуы; мүмкіндіктердің шындыққа айналуы. Жоғары оқу орындарындағы Өзін-өзі тану пәнінің міндеттері :
- рухани-адамгершілік құндылықтарға негізделген білім беру арқылы студент жастардың өзін-өзі дамытуын іске асыру;
- өзінің өмірлік бағыты мен ұстанымдарын анықтай алуға ықпал ету;
- әр түрлі мәселелерді адамгершілік нормаларға сәйкес шеше алуға баулу;
- өзіне, адамдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынас жасауға үйрету;
- адамдарға қолдан келгенше көмек беру, туыстарына және жақындарына қамқорлық көрсетуге тәрбиелеу;
- өзімен өзі үндестікте өмір сүру; ойы, сөзі және іс-әрекеттерінде шынайы болуға ынталандыру;
- жасампаздық белсенділік, азаматтық және отансүйгіштік және толеранттық танытуды ұғындыру ;
- өз ойы, сөзі мен ісіне жауапты болуға және қоғамға қызмет ету дағдыларын іс жүзінде дамытуды қалыптастыру.
Өзіңді танығың келсе, Адамдарға, олардың ісіне қара.
Өзгені танығың келсе, Өзіңнің жүрегіңе үңіл.
Фридрих Шиллер
Өзіңе сен, өзіңнің күшіңе сен,
Қос қолыңмен істелген ісіңе сен.
Алысың да сыйлайды, жақының да,
Өзіңді өзің төменге түсірмесең.
Өз қайығың, бар болса өз ескегің,
Өмірде мен сені осал демес едім.
Қимылдай бер, тарта бер ескегіңді,
Шығады алдан жап-жарық келешегің.
Қозғалмасан, тоңазыр көлеңкең де,
Ескегінді ес, бір мезет тоқтай көрме.
Өз қайығың болғаны кандай жақсы,
Қашан, қайда барсаң да, өз еркіңде.
Ә.Тәжібаев
Жалпыадамзаттық құндылықтарды оқыту Өзін-өзі тануға негізгі рухани жол болып табылады. Сара Алпысқызы Оқыту жастарға білім беріп қана қоймай, оларды қолдана біліуге үйретуі тиіс. Ол білім беруді дамыту секторы адам мен адамзаттың толыққанды өмір сүруінің басты шарты ретінде алынған руханилықпен анықталатын өмір сапасын қамтамасыз етуге бағытталған. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тәрбие беру. Оқытудың тәрбиелік компонентін күшейту маңызды. Қазақстан жолы 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Жолдауында қазақстандықтардың ортақ тағдыры мен еліміздің бейбітшілік пен прогресс жолында даму перспективаларын анықтайтын басты құндылықтар көрініс тапқан. Осы стратегиялық маңызды құжатта Мәңгілік ел жалпыұлттық идеясы ұсынылды. Халқымыздың осы мәңгі рухани құндылықтарды бағалай білуі және бүкіл өміріне ұстаным етіп алуы мемлекетіміздің шынайы қуатын, оның азаматтарының бақытты тағдырын анықтайды. Өзін-өзі тану пәні адамның өзін-өзі тануына, өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ұжданын сақтап, әрқашанда АДАМ деген атқа лайық болуына ықпал етеді. Бұл құндылықтар барлық оқу орындарында, олардың меншік түріне қарамастан, игерілуі тиіс оған дәлел бүгінгі таңдағы пәннің 3деңгейлі бағдарламасы: Рухани-адамгершілік білімнің қазіргі әлемдегі басымдылығы. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері. Замануи білім кеңістігің ізгілендірудің жана тәсілдемелері. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасының психологиялық-педагогикалық негіздері. Өзін-өзі тану пәні мен басқа пәндердің интеграциясы. Сабақтан тыс іс-әрекет арқылы өзін-өзі тану пәні мен рухани-адамгершілік білім бағдарламасын жүзеге асыру.Өзін-өзі танудың оқытудың аксиологиялық аспектілері. Ақиқат өзін-өзі танудың мақсаты. Сүйіспеншілік өзін-өзі танудың негізін қалаушы құндылық. Дұрыс әрекет тәжірибесі өмір негізі. Ішкі тыныштық және қиянат жасамау тұлғаның үйлесімді дамуының нәтижесі. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасының мұғалімнің рөлі. Шынайы кошбасшысыға тән адамгершілік қасиеттер. Өзін-өзі тану сабақтарындағы жағымды ойлаудың рөлі. Өзін-өзі тану сабақтарындағы ән айту және музыка. Әңгімелесу әдісі студенттерді терең рухани-адамгершілік әңгімелерге тарту тәсілі. Ал, С.Алпысқызы Өмір әдебі атты кітабында былай деген Бір минутқа да күмәнданбаймын: осы бір болмыстың мәңгілік сұрақтарына (Мен кіммін? Менің өмірдегі мақсатым не? Қазіргі сәтте қалайша толық өмір сүре аламын? Өзімнің ішкі Менімді қалай тани аламын?) жауап беру үшін жалпы адамзаттық құндылықтарды жаңғырту керек, өзіңнің бастауыңа оралуың қажет. Бүгінгі таңда көтеріліп отырған Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білімінің түп тамыры тереңде жатыр. Мыс: Дүниедегі ең оңай нәрсе біреуге ақыл айту, Ең қиын нәрсе өзіңді-өзің түсіну. Әл-Фараби Кімде-кім өзін-өзі тани білсе, ол өзінің не істей алатынын және не істей алмайтынын түсіне біледі. Ол халқымыздың ұлттық құндылықтарынан, рухани мұраларынан, тағылымдық ой-толғауларынан бастау алады. Өзін-өзі тану пәні бастауы бұрыннан болған, біздің арғы ата-бабаларымыздан келе жатқан жақсы дәстүрлеріміздің жалғасы іспеттес деуге болады. Өзін-өзі тану пәні күні бүгінде өмірдің өз сұранысы, қоғам қажеттілігімен туындайтын ізгілік пен игіліктің жарқын көрінісі болып отыр. Өзін-өзі таныған, өмірдің мәнін түсінген адам, өзін-өзі қадағалап, сынап, өзін-өзі тәрбиелеуге, өмірден өз орнын, өз бақытын табуға ұмтылады. Мыс: Өзін-өзі тану барлық даналықтың бастауы. И. Кан, Г.Э.Лессинг өзін-өзі тану даналықтың өзегі деген. Ал, адам үшін аса маңызды заттар, құбылыстар, қасиеттер, жай-күйлерді құндылықтар деп аталынады. Ол үшін жас ұрпаққа құндылық деген ұғымның мәнін терең түсіндіре білуіміз керек. Құндылықтар туралы мәселені алғаш рет Сократ көтерді және өз философиясының негізі етіп алды, және оны игілік тұрғысында қарастырды. Ойшыл Сократ: Өзгені тану үшін өзіңді-өзің таны деген болатын, қазіргі біздің Өзін-өзі тану пәні Сократ ілімінің үйлесімді жалғасы іспеттес. ХХ ғасырдың 80-90 жылдарында педагогикада жалпы адамзаттық құндылықтарды білім мазмұнына мақсатты түрді енгізу мәселесін И.Я. Лернер, В. Оконь, Л.Я. Зорина және т.б. қарастырған. Құндылық категориясын зерттейтін жалпы философия саласы болып табылады. Құндылық категориясы қоғамдық санада берік бекіген адами, әлеуметтік және мәдени мәні жоғары өмір құбылыстары туралы ұғымдарды біріктіреді. Ал ол құндылықтарды әрбір адам өздігінен жүргізетін жұмыстары нәтижесінде ғана иелене алады. Көп жағдайда сыртқы әлеуметтік әрекет құрылымын меңгеру арқылы жүзеге асатын мұндай иеленудің негізгі механизмі ретінде интериоризация (адам психикасының ішкі құрылымын қалыптастыру процесі) деп аталады. Өзін-өзі тану пәнінің мақсаты болашақ мамандардың ізгілікті дүниетанымын дамыту, олардың ішкі потенциалының қабілетін. Оқу материалдары жүйеленіп беріледі. Жоғарыда аталған тақырыптар Өзін-өзі тану үдерісінің түйінді бағыты болып табылады, өйткені адам туралы пән. Адам болып өмірге келу аз, сол адамға лайық өмір сүру қажет. Сондықтан да өзін-өзі тану пәні мұғалімінің кәсіби міндеті Адам болу. Бүгінгі таңда құндылықтарға бағытталған материалдарды білім берудің базалық мазмұнына енгізу мәселесі рухани-адамгершілік және жалпыадамзаттық құндылықтарды жаңғыртуға байланысты өзекті мәселеге айналып отыр. Сондықтан Т.И. Петракова құндылықтар жүйесінің жіктемесін өз зерттеуінде құндылықтарды үш түрге бөліп қарастырған: Табиғи құндылықтар бұл адамның табиғи күші мен жан-дүниесінің қабілетілігі құндылықтары: яғни ақыл-ой, сезім, күш-жігер (ақылдың айқындығы, ойдың ұшқырлығы, сезімнің тазалығы, естің сенімділігі, күш-жігердің қайраттылығы). Жүре пайда болған құндылықтар бұл адамның интеллектуалды және адамгершілік тұрғыдан дамуы барысында меңгерген құндылықтар (әдептілік, сыпайылық, сыйластық, жанашырлық, кеңпейілділік, ақкөңілділік, сабырлылық және т.б.) Абсолюттік жалпыадамзаттық құндылықтар ол уақытқа бағынбайтын, ешқандай ортамен, қоғаммен шектелмейтін, бүкіл адамзат үшін маңызы зор құндылықтар. Мәңгілік (абсолюттік) жалпыадамзаттық құндылықтар тұлғаға рухани-адамгершілік білім берудің негізгі өзегі болып табылады. Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтар табиғи және жүре пайда болған құндылықтарды да қамтиды. Өйткені жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан алғанда олар адами қасиеттер болып табылады. Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойына тумысынан берілген сый және олар адамның рухани дамуының барлық кезеңіне нәр болады. Барлық жалпыадамзаттық құндылықтар бір адамдықтың қыры: Ақиқат құндылығы интеллектуалды аспекті; Қиянат жасамау құндылығы рухани аспекті; Сүйіспеншілік құндылығы адамгершілік аспекті; Ішкі тыныштық құндылығы эмоциялық аспекті; Дұрыс әрекет құндылығы физикалық аспекті. Сондықтан, Ақиқат, Дұрыс әрекет, Тыныштық, Сүйіспеншілік, Қиянат жасамау сияқты адамгершілік құндылықтарды жете түсінгісі келетін кез келген адам, осы құндылықтарды іс жүзінде қолданып, оларды адал ниетпен және ақ пейілмен таратса, сол адамды нағыз білімді адам деп атауға болады. Жалпы аталған құндылықтар адамның ұлтына, нәсіліне, тұратын ортасына және діни, мәдени тиістілігіне байланыссыз және уақытпен шектелмейді. Олар адам руханияты мен мәдениетінің бірыңғай негізін құрайды. Бүгінгі таңда Өзін-өзі тану сабақтарының технологиясы мен жүргізу әдістемесі бар. Онда: сабақтың мақсаты мен міндеттері көрсетіледі және оның құрылымы (ұйымдастыру кезеңі, тыныштық сәті, үй тапсырмасын тексеру, дәйексөз, әңгімелесу, шығармашылық жұмыс, топтық жұмыс, топпен ән айту, соңғы тыныштық сәті). Әр сабақты міндетті түрде тыныштық сәтiнен бастаймыз. Олар тақырыпқа сай дайындалады. Бұл тәсілді пайдалану төмендегі мақсаттарды көздейді: студенттердің әуенге қызығушылығы артып, олар әуенді түсіне бастайды. Тыңдау үшін біз көбіне тәжірибемізде классикалық немесе халық әуендерін қолданамыз. Ал, тыңдау барысында: көзді жұмып, сабырлы қалыпта әуенді тыңдау керектігін түсіндіру қажет. Әуен олардың жүйке жүйесін тыныштандырады, бір обьектіге назарын аударады (әуен мен түстің белгілі қатынасын анықтау мақсатында қызықты тәжірибе жасадық студенттерге әуенді түрлі түсті бейнеде тыңдауды ұсындық), денесін босаң күйге келтіреді, ішкі дүниесін үйлесімді етеді. Жалпы сабақта әуен арқылы жағымды күйге келудің тиімділігі зор. Төменде біз мысал ретінде тыныштық сәттін Су асты патшалығына атты ойша саяхат жасаудың мәтінін беріп отырмыз. Ыңғайланып отырыңыздар, денелеріңізді түзу ұстаңыздар. Аяқ-қолыңызды айқастырмаңыз. Қолыңызды тізеңізге немесе үстелге қоюға болады. Көздеріңізді жұмуларыңызды өтінемін. Тренер: Көзіңізді жұмыңыз және бірнеше рет терең тыныстаңыз; денеңізді босатыңыз. Бірнеше секундтан соң теңіз түбіне саяхат жасаймыз. Теңіз жағасымен келе жатқаныңызды елестетіңіз. Толқындардың жеңіл шылпылына, шағалалардың шуылына құлақ түріңіз. Жалаң аяқтарыңызбен құмды сезініңіз. Шалғайдан қара нүкте көріп тұрсыз: ол жақындаған кезде дельфин екенін түсіндіңіз. Ол сізді теңіз түбіне алып кету үшін келді. Ол өте әдепті жәндік, сізді шыдамдылықпен күтіп тұр. Жайлап оның арқасына отырыңыз, мықтап ұстап, жолға шығыңыз. Дельфиннің арқасында жайланып отырып, өзіңді қауіпсіз сезіну, су астында жүзу қандай керемет. Жан-жағыңызға қараңыз: мұнда кемпірқосақ тәрізді арлы-берлі жарқырай қалқыған әсем балықтар қаншама. Теңіз түбіне бойлаған сайын айнала қалайша өзгереді, суда тербелген қаншама ғажайып балдырлар. Қараңызшы, қандай орасан зор балықтар, ал енді анау жаққа көз тастаңыз бұл орасан зор сегізаяқ. Су асты неткен қызықты әрі ғажап әлем. Сіз бір нәрсені байқадыңыз ба? Мұнда неткен тұңғиық, толық тыныштық. Осы тыныштық күйде болыңыз.(тренер бірнеше секунд үнсіз қалады). Ал қазір жоғарыға, өз әлемімізге кері қайтуға дайындалыңыз. Айналаға жіті қараңыз. Ғажап түстерге тағы бір рет қараңыз және тыныштыққа құлақ түріңіз. Осындай тыныштық сізге самалдай әсер береді. Енді дельфин кері қарай жолға шықты. Сіз су бетіне шықтыңыз, жағаға жақындадыңыз. Дельфиннің арқасынан түсіңіз, оны сипалаңыз және осындай ғажап саяхатқа апарғаны үшін ризашылық білдіріңіз. Сыныпқа оралыңыз және өз орныңызға келіңіз. Бірнеше секундтан соң көзіңізді ашыңыз, осы түйсінген тыныштықты өз бойыңызда сақтауға тырысыңыз. Жәймен көзіңізді ашуға болады. Рахмет. Жалпы адамзаттық құндылықтарды өскелең ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін әрбір тәрбиеші-ұстаз халық педагогикасын, сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, тебірене іс-қимыл жасауға, өркениетті өмірмен байланыстырып, тәлім-тәрбиеге пайдалана білуге халық алдында борышты. Барлық білім беру мекемелерінде осы құндылықтарды жастардың бойына сіңіруді қамтамасыз етуге арналған үлгілі кешенді жоспар жасалуы тиіс деген Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаев. Біздің жастарға бұл ауадай қажет. Өзін-өзі тану пәні арқылы жалпыадамзаттық құндылықтарды ұрпақ бойына дарытуда, яғни әр сөзді жүректен өткізіп, кішкентай жүрекке жол тауып, жеткізуде педагог мамандарға жүктелер жауапкершілікте зор болмақ. Уақыты өтіп, келмеске кетіп бара жатқан технократизм заманымен басталып жатқан Жүрек пен Рухани заманының тоғысында мәртебелі рухани және адамгершілік құндылықтар жаңғыруда, құндылықтарды саралау жүзеге асуда, білім саласы жаңарып, руханилық, гуманизация және гуманитаризация жағына, тұлғаны дамытуға арналған жүйелерді іздеуге бет бұрудамыз. Жалпыадамзаттық құндылықтар барлық адами қасиеттердің өзегі болып табылады және Өзін-өзін тану білім беру үдерісінде тұтастық пен адамдықты, рухтылықты қамтамасыз ететін мета пән болып табылады.
Қарым-қатынас адамдар арасындағы өзара түсіністікке жетудің құралы ретінде
1. Қарым-қатынас туралы түсінік.
2. Әлеуметтену процесіндегі жеке адамның рөлі.
3. Топтың жеке адамға әсері.
1.Қарым-қатынас жеке адамның жалпы объективтік қасиеттерінің негізі қоғамдық қатынас болып табылады. Дәлірек, нақтылап айтсақ, оның әр түрлі әлеуметтік қоғамдық қатынастарға енуі және де осы қоғамдық қатынастардың әр түрлі деңгейінің жүзеге асуы. Мұндай мәселені талқылау әдістерінің бірі топтағы жеке адам немесе жеке адам және топ болып табылады. Ғылыми сипаттама бойынша топ мәселесі жеке тұлға жағынан қарастырылуы керек деп көрсетіледі. Мұндағы жеке адам топпен теңеседі ме?, мұнда қандай механизмдер көрінеді?, топта жеке адам нені игереді және де ол осы топты немен толықтырады? Бұл сұрақтарға жауапты тек ғана жеке адамның топта өмір сүруін, қалыптасуын бөлшектеп, жекелеп зерттеу нәтижесінде ғана алуға болады.
Адам жеке адам болып туылмайды, жеке адам болып қалыптасады деген принципті нақтылай келе: сондықтан да жеке тұлғаның қандай топта қалыптасуы, басқа жеке тұлғалармен әсерлесуі маңызды. Егер де мұнда лонгитюдті зерттеуді іске асыра алсақ, жеке адамның бүкіл өмірін зерттей алсақ, онда бұл сұраққа нақтылы жауап табылар еді. Сол зерттеу нәтижелерінде жеке адам үшін топтың маңызын, оның өмірінде алатын орнын жан-жақты айтуға болар еді.
Фундаментальді зерттеуде бұл мәселе былай сипатталады: әлеуметтену процесі жүретін топтарда адамның кейбір қасиеттерінің қалыптасуы мен топта кейбір қасиеттері қалыптаспауы арасында қандай айырмашылық немесе ұқсастық бар?
Жеке адам сапаларын зерттеудің жалпы және әлеуметтік өзіндік дәстүрі бар. Жеке адамның әр түрлі сапасының құрылымын сипаттаудан әлеуметтік жеке адам сапаларының жүйесін құру керек деген қорытындыға келінді. Бірақ та мұндай жүйе құру принципі әлі де құрастырылған жоқ.
Топ жеке адам қасиеттерін толықтыратындығы туралы дәлел келтіруге болады: жеке адам белсенділігі, оның іс-әрекетінің өнімі топта қалыптасады. Жалпы бірлескен іс-әрекет негізінде адам басқа топ мүшелерімен бәсекеге түсіп, олармен бағаланады. Әлеуметтендірудің тағы бір нәтижесі адамдардың әр түрлі мәртебеге жетуі, қоғамда нақты орны болуы.
Әлеуметтік мәртебе бұл индивидтің қоғамдағы жас шамасы, шығу тегі, меншікке қатынасы, білім дәрежесі, т.б.Адамдар қандай да болмасын, әлеуметтік мәртебеге ие индивидтен өзіне тиісті міндет пен нақты мінез-құлықты күтеді. Мысалы: мұғалім мәртебесі оған дәрісті жақсы ұйымдастыру, өз пәнін жақсы білуді, тындаушыларына сұрақ қоя отырып қызықтыруды, жастар үшін тәрбиенің үлгісі болуын, жоғарғы мәдениеттілікті , т.б. талап етеді. Әлеуметтік рөл индивидтің өзіне сәйкес әлеуметтік мәртебесін адамның қоғамдағы іс-әрекетінде нақты ұйымдастаруды айтады. Сонымен, егер мәртебе адамның қоғамдағы жай-күйін анықтаса, ал әлеуметтік рөл сол бағыттағы атқаратын қызметі болып табылады.. Бұл қызметтер қоғамға жалпы танылған ережелермен анықталып, көбіне әр түрлі құжаттарда бекітіледі.
3.Топтық қарым -қатынастағы жалған сенімді жоюдың бірнеше жолдары бар:
1) Адамдар беделі жағынан бірін-бірі тең деп қабылдайтындай жағдай құру;
2) Өзара қарым -қатынас кезінде әрбір топ мүшелерін дұрыс қабылдау және бағалау;
3) Бір-біріне деген сенімсіздік сезімдері бар адамдарға стимулдар нәтижесінде бір-бірімен қарым -қатынасқа түсуге дұрыс жол көрсету ;
4) Өзінің жекелік тәжірибесі негізінде ол басқа адамдардың жалған сенімі сезімін бақылау. Санының аздығына қарамастан адамдардың бір-бірімен әсерлесуі ең алдымен олардың функциясын анықтап алудан басталады. Мұнсыз топтың біртұтас болып өмір сүруі мүмкін емес. Топ тек жеке адам арқылы ғана ұғынылуы мүмкін, яғни топты құрудың негізі осы жеке адам болып табылады. А.В. Петровский топтарды жіктегенде олардың даму деңгейін, ондағы өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін, топтық құндылықтарды (белгілі бір мақсаттарының сай келуі, т,б) анықтап алу керектігін ұсынды. Адамның көптеген әлеуметтік бағдарлары бір немесе бірнеше әлеуметтік топтарға қатысты немесе солармен байланысты. Бұл байланыстың сипаты бір жағынан, адамның бағыт-бағдары оның сол топқа қатысты және сол топта көрініп отыратын әлеуметтік бағыт-бағдарымен байланысты. Ал, екінші жағынан топ лидерлерінің пікірлері өзгеруі, сыртқы басқа топтардың әсері көрсеткендей, әлеуметтік бағдар топқа мүше емес адамдармен жиі байланыста болатындығы көрсетілді. Топ өзінің даму барысында коллективке жақындаса, онда топ мүшелерінің де жақсы жақтарын көрсетіп, оларға қолайлы жағдай туғызады. Керісінше, топ даму барысында ұжымдық сипаттан алыстаса (корпорацияға жақын болса) алға ұмтылыстардың жойылып, жеке адамның теріс жақтары көріне бастайды.
4.Әріптестік-мамандыққа немесе белгілі-бір саладағы қызмет етушілердің өзара қарым-қатынастағы атаулары.
Жолдас-белгілі-бір уақыт-кезең арлығында бірге оқып, бірге жұмыс істегенде ғана араласып, бірге қызмет еткен адамдарды айтамыз.
Дос- адамға өмір бойы кездесетін қандай жағдай болмасын әр уақытта жанынан табылатын, қуаныш пен сәтсіздіктерді бірге бөлісетін жан ашыр тұлға. Досты Әл-Фараби шынайы дос және жалған дос деп екіге бөледі. Шынайы дос әр кезеңде сенімен қиындықты да, қуанышыңдыда бірге болатын ең ғазиз дос. Ал жалған дос сенің сеніп тапсырған сырыңды жұртқа жайып, кез-келген сәтте сатып кетуге даяр тұратын, сырт көзге дос болып көрінеді.
Әлеуметтену процесіндегі жеке адамның рөлі.
Жеке адамның әлеуметтенуі және оның әлеуметтік ұстанымы жеке тұлға әлеуметтік контексттегі өмір сүруін, оның әлеуметтік тәжірибе мен оны іске асыруын ашып көрсетеді. Енді осы көрсетілген 2 жақты анализдеп, топтағы адамның басқа адамдармен қарым-қатынасы негізінде оның шынайы мінез-құлқын анықтап алу керек. Әлеуметтік-психологиялық зерттеу негізінсіз жеке тұлғаны жан-жақты зерттеу мүмкін емес. Мұнда жеке адамды іс-әрекет немесе қарым-қатынас процесінде алып, қарастыруға болады. В.А.Петровский жеке адамды зерттеудің 3 аспектісін бөліп көрсетті. Мұнда жеке адам: 1) субъект өмірінің жекелік қасиеті ретінде; 2) кеңістікте өмір сүруші жеке адам аралық қасиет ретінде; 3) жекелік даму кеңістігінен бөлек қасиет ретінде қарастырылады.Әлеуметтік жеке адамды әсер етуші субъект ретінде қарастырады. Әлеуметтену процесінде ие болған жекелік қасиеті, әлеуметтік бағдары бір орында тұрып, қатып қалған жоқ, бірақ жеке адам нақты топта, шынайы әлеуметтік ортада үнемі түзетулерге ұшырайды.Шынайы, нақты топтың ролі өте күшті, маңызды орын алады.Жеке адамның жалпы объективтік қасиеттерінің негізі қоғамдық қатынас болып табылады. Дәлірек, нақтылап айтсақ, оның әр түрлі әлеуметтік қоғамдық қатынастарға енуі және де осы қоғамдық қатынастардың әр түрлі деңгейінің реализациялануы. Мұндай мәселені талқылау әдістерінің бірі топтағы жеке адам немесе жеке адам және топ болып табылады. Ғылыми сипаттама бойынша топ мәселесі жеке тұлға жағынан қарастырылуы керек деп көрсетті. Мұндағы жеке адам топпен теңеседі ме?, мұнда қандай механизмдер көрінеді?, топта жеке адам нені игереді және де ол осы топты немен толықтырады? Бұл сұрақтарға жауапты тек ғана жеке адамның топта өмір сүруін, қалыптасуын бөлшектеп, жекелеп зерттеу нәтижесінде ғана алуға болады. Жеке адам болып туылмайды, жеке адам болып қалыптасады деген принципті нақтылай келе: жеке адам болып қалыптасады, сондықтан да жеке тұлғаның қандай топта қалыптасуы, басқа жеке тұлғалармен әсерлесуі, т.б. бәрібір емес. Егер де мұнда лангитюдті зерттеуді іске асыра алсақ, жеке адамның бүкіл өмірін зерттей алсақ, онда бұл сұраққа нақтылы жауап табылар еді. Сол зерттеу нәтижелерде жеке адам үшін топтың маңызын, оның өмірінде алатын орнын жан-жақты айтуға болар еді.Фундаментальді зерттеуде бұл мәселе былай сипатталады: әлеуметтену процесі жүретін топтарда адамның кейбір қасиеттерінің қалыптасуы мен топта кейбір қасиеттері қалыптасуы арасында қандай айырмашылық немесе ұқсастық бар?Жеке адам сапаларын зерттеудің жалпы және әлеуметтік өзіндік дәстүрі бар. Жеке адамның әр түрлі сапасының құрылымен сипаттаудан әлеуметтік жеке адам сапалары жүйесін құру керек деген қорытындыға келді. Бірақ та мұндай жүйе құру принципі әлі де құрастырылған жоқ.Топ жеке адам қасиеттерін толықтыратындығы туралы дәлел келтіруге болады: жеке адам белсенділігі, оның іс-әрекетінің өнімі топта қалыптасады. Жалпы бірлескен іс-әрекет негізінде адам басқа топ мүшелерімен бәсекеге түсіп, олармен бағаланады.
Тұлғааралық бағалаудың 3 процесін бөліп көрсетуге болады:
1) интериоризация
2) әлеуметтік салыстыру
3) өзіндік атрибуция
Осы көрсетілген процесс топты сипаттауда қалыптасады. Әрбір топ мүшесі өзін-өзі бағалауы топтық көзқарас, пікірге байланысты. Адам баласының мінез-құлықтық айналасындағы адамдарының тұрмыс қалпы, іс-әрекет, қылықтарының көрінісі болып табылады. Өйткені қоғамда өмір сүрген индивид қай уақытта болса да физикалық жағынан басқа адамдармен қатынаста болады. Сол адамдар арасындағы қатынас уақыт пен кеңістік аралығында күрделі немесе көп қырлы болып келеді. Әлеуметтендірудің тағы бір нәтижесі адамдардың әр түрлі мәртебеге жетуі, қоғамда нақты орны болуы. Әлеуметтік мәртебе бұл индивидтің қоғамдағы жас шамасы, шығу тегі, меншікке қатынасы, білім дәрежесі, т.б. Адамдар қандай да болмасын, әлеуметтік мәртебеге ие индивидтен өзіне тиісті міндет пен нақты мінез-құлықты күтеді. Мысалы: мұғалім мәртебесі оған дәрісті жақсы ұйымдастыру, өз пәнін жақсы білуді, тындаушыларына сұрақ қоя отырып қызықтыруды, жастар үшін тәрбиенің үлгісі болуын, жоғарғы мәдениеттілікті, т.б. талап етеді. Әлеуметтік рөл индивидтің өзіне сәйкес әлеуметтік мәртебесін адамның қоғамдығы іс-әрекетінде нақты ұйымдастаруды айтады. Сонымен, егер мәртебе адам қоғамындағы жай-күйін анықтаса, ал әлеуметтік рөл сол бағыттағы атқаратын қызметі болып табылады.. Бұл қызметтер қоғамға жалпы танылған ережелермен анықталып, көбіне әр түрлі құжаттарда бекітіледі.Әлеуметтануда әлеуметтік қатынасының объектісі ретінде тұлға өзара байланысты 2 процестің бірлігінде қаралады. Олардың бірі әлеуметтендіру, екіншісі идентификация. Әлеуметтік қатынасының объекті ретінде тұлға дамуының 2-ші процесі идентификацияны сөз етсек, мұның мәні мынада: басқа адамдармен, топпен, ұжыммен қарастыру процесі. Бұл процесс оған әлеуметтік қызметінің әр түрлерін меңгеруге, әлеуметтік ережелер мен құндылықтарды өзіне сіңіріп, әлеуметтік міндеттерді қабылдауға көмектеседі. Әлеуметтік қатынасының объектісі ретінде тұлғаның өзін ұқсастыру процесінің 3 түрі бар:
1) Ойдан шығарылған адамға өзін ұқсату;
2) Өзін белгілі бір әлеуметтік топқа ендіру;
3) Нақтылы әлеуметтік топқа, ұжымға жатамын деген сезіммен өзін соларға қосу. Әрбір тұлға қоғамда белгілі бір орынды иеленеді және нақты міндеттерді атқарады, ол үшін соған сәйкес оның құқықтары мен міндеттері, яғни, белгілі бір әлеуметтік мәртебесі болады. Әлеуметтік рөл адамның үлкен топтың өкілі ретінде қоғамдағы орны. Жеке мәртебе индивидтің шағын топтағы орнын айтады, бұл индивидті осы топ мүшелерінің бағалауы мен қабылдауына байланысты болады. Индивидтің қоғамдағы немесе топтағы сыртқы жағдайы әрдайым үйлесімді бола бермейді. Мұны мәртебелердің сәйкессіздігі деп атайды. Индивид көптеген әлеуметтік топтарға жатады, ал олардың қоғамдағы беделі бірдей емес.Ешбір құжатта тіркелмеген, бірақ қоғамдық пікірде қалыптасып, ауыздан-ауызға беріліп, мойындалған мәртебелер мен топтардың иерархиясы бар. Бұл иерархия бойынша біреулерді басқаға қарағанда көбірек құрметтеу мен бағалау орын алған. Ол жоғары, ортаңғы, төменгі болып бөлінеді.Адам жеке адам болып тек қоғамда, топта ғана қалыптасады. Жаңа туылған сәби индивид болып табылады. Ал, оның адам, жеке адам болып қалыптасуы кейін жүретін процесс. Алғашқы балалық шақтың өзінде индивид әр түрлі қоғамдық жүйелерге енеді. Болашақ өмірлік әрекетіне байланысты ол қалыптасып, оның жеке адам ретінде қалыптасуына септігін тигізеді. Жеке тұлғаның терең негіздері қарым -қатынас негізінде іске асады. Жеке адам қарым -қатынасқа түсе отырып, өзі өмірлік маңызды бағдарын анықтап, айналадағы күтілетін жағдайдан өз мінез-құлқын, көзқарастарын, сезімдерін, талаптарын салыстырады. Жеке адам белсенділігі оның өмірлік бағыт-бағдарынан көрінеді. Қайталанып келетін өмірлік жағдай жеке адамның әр түрлі формадағы белсенділігін көрсетеді. Топта жеке адам өз Менін басқа адамдармен салыстырып, өз-өзін бақылайды. Мысалы, топта Ерлан өзін-өзі тани отырып, Бауыржанға,оның жекелік сапаларына, әрекеттеріне мән бере отырады. Бұл оның өзін-өзі бағалау жағдайына еніп, топтағы оның хал-жағдайын анықтайды. Әрине, мұнда жеке адам өзін-өзі салыстыратын, өзін-өзі бағалайтын, өзі құндылық-бағдарын, идеалын таразылайтын тек бір Бауыржан ғана емес , басқа адамдар да осыған қарап бағдарланады. Әрбір адамда өзіне тән тобы болады. Ол осы топқа қарап, әрқашан бағдарланып отырады. Бұл әрине, бір ғана топта емес , бірнеше топ жұмыста, жолдастық ұжымда, отбасында және т.б. жүзеге асады.Топтағы жеке адам хал-жағдайы ұғымының мәнінде оның жалпы жағдайы, эмоциональді және адамгершілік бағдары, т.б. ұғынылады. Диада және триада микротоптағы өзара қарым -қатынас динамикасын анализдей отырып, даму деңгейі жағынан әр түрлі шағын топтар, топ мүшелері арасындағы қарым -қатынасқа әр түрлі әсер етеді. Мұнда адамдар бір-біріне оңды, терісті немесе немқұрайлы қатынаста болуы мүмкін. Бұл дегеніміз топтағы орныққан климат жеке адамның сапасын жақсы жағынан, жаман жағынан да көрсетуі мүмкін. Енді топтың топ мүшелерінің эмоциональді хал-жағдайына, соның ішінде топтық сенімсіздік пен қорқыныш сезіміне әсері қандай екендігі туралы қарастырайық. Мұндағы адамдар арасындағы конфликтінің шығу себебі бір адам басқа адамға заңсыз, әділетсіз, сенімсіз т.б. қатынаста болады. Мұнда жалған сенімді жою басқа адамның сенімін ақтап, әділетті, заңды қасиеттерді иегерумен байланысты.
Топтық қарым -қатынастағы жалған сенімді жоюдың бірнеше жолдары бар:
1) Адамдар беделі жағынан бірін-бірі тең деп қабылдайтындай жағдай құру;
2) Өзара қарым -қатынас кезінде әрбір топ мүшелерін дұрыс қабылдау және бағалау;
3) Бір-біріне деген сенімсіздік сезімдері бар адамдарға стимулдар нәтижесінде бір-бірімен қарым -қатынасқа түсуге дұрыс жол көрсету ;
4) Өзінің жекелік тәжірибесі негізінде ол басқа адамдардың жалған сенімі сезімін бақылау. Санының аздығына қарамастан адамдардың бір-бірімен әсерлесуі ең алдымен олардың функциясын анықтап алудан басталады. Мұнсыз топтың біртұтас болып өмір сүруі мүмкін емес. Топ тек жеке адам арқылы ғана ұғынылуы мүмкін, яғни топты құрудың негізі осы жеке адам болып табылады. А.В. Петровский топтарды жіктегенде олардың даму деңгейін, ондағы өзара қарым-қатынас ерекшеліктерін, топтың құндылықтарды (белгілі бір мақсаттарының сай келуі, т,б) анықтап алу керектігін ұсынды. Осы күнге дейін біз топ өзінің алдына максималды жақындық пен таңдауда, шешім қабылдауда көзқарастардың сай болуы туралы айтып келдік. Бірақ та бұл айтылған болжамдардың тек тең жартысы ғана дұрыс. Ал шындығында, егер де өзгеріс керек болса онда керісінше белгілі бір ой, көзқараста қысымның көрінуі немесе екеуінің бір-біріне сай келмеуі жиі көрініс береді. Адамның көптеген әлеуметтік бағдарлары бір немесе бірнеше әлеуметтік топтарға қатысты немесе солармен байланысты. Бұл байланыстың сипаты бір жағынан, адамның бағыт-бағдары оның сол топқа қатысты және сол топта көрініп отыратын әлеуметтік бағыт-бағдарымен байланысты. Ал, екінші жағынан топ лидерлерінің пікірлері өзгеруі, сыртқы басқа топтардың әсері көрсеткендей, әлеуметтік бағдар топқа мүше емес адамдармен жиі байланыста болатындығы көрсетілді.
Көрсетілді: топ өзінің даму барысында коллективке жақындаса, онда топ мүшелерінің де жақсы жақтарын көрсетіп, оларға қолайлы жағдай туғызады. Керісінше, топ даму барысында ұжымдық сипаттан алыстаса (корпорацияға жақын болса) алға ұмтылыстардың жойылып, жеке адамның теріс жақтары көріне бастайды. Әр түрлі сатыдағы топтардың топтағы жеке адамның мінез-құлқына, дамуына әсері:
* қарым-қатынасқа, жеке адамдарға оңды әсер
* қарым-қатынастың, жеке адамға теріс әсер
* қарым-қатынастағы кез-келген бағыттағы бұрылыс (поворот)
* ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz