Еңбекпен толық және тиімді қамту
Мазмұны
Кіріспе
3
1
Нарықтық экономика жағдайындағы жұмыспен қамтуды ұйымдастыру
6
1.1
Жұмыспен қамтамасыз етудің мақсаттылығы мен міндеттілігі
6
1.2
Мемлекеттегі жұмыспен қамтамасыз етудің негізгі субъектісі: еңбек биржасы, оның атқаратын қызметі
8
1.3
Еңбекпен толық және тиімді қамту
26
2
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықты шешу жолдары
32
2.1
Жұмыссыздық және оның түрлері
32
2.2
Жастар еңбек биржасы
36
2.3
Жастардың жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері
37
3
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтамасыз ету саясаты
43
3.1
Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы
43
3.2
Болашақ бағдарламасы
62
3.3
Павлодардағы Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы
64
Қорытынды
67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
69
Белгілеулер мен қысқартулар
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АЭА - арнайы экономикалық аймақ
Долл. - доллар
ЖЕБ - жастар еңбек биржасы
ЖОО - жоғары оқу орны
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
Ж. - жыл
КСРО - Қазақ Советтік Республикалық Одағы
ҚИҚ - Қазақстанның Инвестициялық қоры
Млн. - миллион
Млрд. - миллиард
ТМД - тәуелсіз мемлекет достастығы
Т.б. - тағы басқа
ХЕҰ - халықаралық еңбек ұйымы
ҰИЖ - Ұлттық Инновациялық Жүйе
ЭЫДҰ - экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
% - пайыз
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Астана: Елорда, 2008.
2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі - Астана: Елорда, 2007.
3. Қазақстан Республикасының Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы.
4. Үкімет бюллетені - Астана, 2009. - № 3.
5. Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы ҚР Үкіметі 2011 ж. 31 наурыз №316 6. Болашақ бағдарламасы 1993 ж. 5 қараша.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нaрықтық қaтынaстaр жaғдaйындa хaлықты әлеуметтік қорғaу және жұмыспен қaмтуды ұйымдaстыру шaрaлaры қaзіргі хaлықтың, соның ішінде әлеуметтік жaғынaн aз қaмтылғaн aзaмaттaрдың әл-aуқaтын көтеру мен республикaмыздaғы бaсты мәселелердің бірі болып тaбылaтын жұмыссыздық деңгейін aзaйту бaғытындaғы шaрaлaрды іске aсыру.Еңбек aясы қоғaмның экономикaлық және әлеуметтік өмірінің мaңызды және көп қырлы сaлaсы. Ол жұмыс күші нaрығындa және оның қоғамдық өндірісте пaйдaлaнуын дa қaмтиды. Еңбек нaрығында жұмыс күші өзінің құнын айқындайды, сонымен қатар оның жалдану шарттары, соның ішінде еңбек ақы көлемі, еңбек жағдайлары, білім алу мүмкіндігі, кәсіпқойлық өсу айқындалады. Бүгінгі еңбек мәселесіне келетін болсақ, біздің Республикамызда еңбек нарығы әлі де күрделі және толық жетілмеген нарық түрі болып саналады. Сондықтан да бұл мәселеге аса көңіл аударылады. Еңбек нарығының толық шешілмеген басты мәселесі деп жұмыссыздықты атап айту қажет.
Ғылыми жаңашылдығы мен қолданбалық маңызы. Халықты әлеуметтік қорғау мен жұмыспен қамтуды меңгеру, ал тәжірибелік маңызы - қазіргі жағдайларға баға беру және болашақтағы жағдайын болжау арқылы ұсыныстар енгізу. Осы мақсатта бұл еңбекте соңғы үш жылдағы көрсеткіштер салыстыру әдісін қолдану арқылы талданған.
Мемлекет қосымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп, жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезекте жастар жұмыссыз болатындарға үнемі жәрдем көрсетеді. Еңбек нарығын реттеудің құқықтық механизмі жұмыспен қамту және әлеуметік-экономикалық қатынастарды реттеу бойынша заң және нормативтік актілерді шығару жүзеге асырып келеді. Осы орайда ауыл жағдайын жақсарту, халықтың әлеуметтік жағдайын түзеу, ауылға позитивті өзгеріс енгізу мақсатында ел басының Дипломмен ауылға атты бағдарламасы алғаш қадам аттады. Бұл да өз алдына оқуды аяқтаған жас мамандарды жұмыспен қамтуды көздеп отыр.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын бәріміз көріп, біліп отырмыз. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. 2009 жылы еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу жөнінен арнайы шаралар қабылданды. Жергілікті атқарушы органдарға республикалық бюджеттен қосымша 140 миллиард теңге бөлінді, ал жергілікті бюджеттер тағы да 51 миллиард теңге бөлді. Осының барлығы Үкімет тарапынан жасалып отырған халыққа деген қолдау.
Зерттелу деңгейі. Жұмыссыздықтың негізгі бастауы 1991 жылғы СССР-дың құлдыраумен байланысты болған, өйткені барлық өңдіріс салалары мемлекеттер арасында байланысқан болған. Осыған байланысты өнеркәсіптер және ұйымдар еңбек ресурстарын төлеуге жағдайы болмаған, сонымен қатар жұмыссыздық мәселе мен бірге еңбек нарығы өмір сүреді. Еңбек нарығында еңбек ақы, баға механизмі арқылы белгілі сегмент шеңберінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын, экономикалық агенттердің кимылдарын үйлестіруге қызмет ететін бәсекелік орын алады.
Еңбек нарығы -- бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар динамикалық нарық.
Сондықтан, еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінін нарықтық динамикасын сипаттайды.
Қазіргі заманғы еңбек нарығында көптеген әр түрлі мәселелер бар. 70 жылдары еңбек - міндет ретінде қаралды, бірақ егер адам бұл жұмысты атқармаса, ол үшін оны айыпталған жоқ. Бірақ осыған орай балаларды тәрбиелеу және үй шаруашлғмен айналасуы, ол мәртебесіз шаруашылық ретінде қарастырылады. Ал оған керісінше өнеркәсіптегі өңдірістік еңбегі және ауыр қол еңбегі бағалы болды. Ауыр және әскери өнеркәсіп салаларға қарағанда жеңіл өнеркәсіп, ауылшаруашылығы және қызмет көрсету саладағы жұмыс істейтін адамдардың жалақысы төмен болған.
Зерттеудің мақсаты- болып халықты әлеуметтік қорғау, жұмыспен қамту жұмыстарын теориялық-тәжірибелік тұрғыдан меңгеру және оңтайлы іске асыру табылады. Бұл мәселені қарастыруымыздың өзектілігі - аз қамтылған азаматтарды мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау, халықтың тұрмысын жақсарту, кедейшілікті төмендету мақсатында жұмыссыздықтың не себептен орын альп отырғанын анықтай отырып, оны жоюдың көздерін іздеу.
Жұмыссыздық мәселелерін шешу үшін әлемде бірнеше жолдар бар: неоклассикалық, кейнсианстық, монетаристік моделі, институционалистер теориясы және Марксизм моделі. Осы барлық жұмыссыздықты жоюға бағытталған модельдердің бірден біреуі еңбек нарығын реттейтін тетігі туралы толық жауап беруге болмайды, бірақ олар еңбек нарықтың негізгі элементтеріне сипаттама бере алады.
Біздің ойымызша еңбек нарығы мен жұмыс табу мәселелерін тек мемелекет тарапынан шешуге мүмкіндік туады. Өйткені тек қана мемлекеттке еңбек нарығына қатысты нормативтік, заңды құжаттарды қабылдауға құқығы бар. Ал осы құқық арқылы ол еңбек нарығының дамуын мен жұмыс табу мәселелерін шешу құбылысын тоқтататын жалақысының минималды ставкаларын енгізілуі, жұмыс орындардың аз болуымен жалпы экономиканың шикізатқа бағытталуын жоюын жүзеге асыруы мүмкін. Сол мәселелерді шешуі мемлекет қолында. Сонымен, еңбек нарығы, жалпы ұсыныс пен сұраныс заңдылықтарына сүйене отырып, өз жұмыс істеу тетігінің принциптері бойынша басқа тауарлық нарықтарына бірнеше айырмашылықтары бар спецификалық нарығы болып табылады. Осында реттеуші факторлар макро және микроэкономикалық факторлардан басқа әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық факторлар да өз роліне ие. Бүгінгі күні еңбек нарығы, оның ішінде жұмыспен қамту мәселесі ең өзекті болып отырғандықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы етіп таңдап, жан-жақты зерттеп, талқылауды мақсат тұттым.
Зерттеудің міндеттері:
еңбек нарығын жаңа экономикалық жағдайда мойындау сипатын ашу;
еңбек нарығына түсінік беру, оның сипаттамаларын, факторларын және мәнін ашып көрсету;
еліміздегі жұмыспен қамту саясатын талдау.
Зерттеу объектісі ретінде жас мамандардың жұмыспен қамтылуын алып отырмын.
Теориялық және әдіснамалық негізі.Дипломдық жұмысым үш бөліммен тұрады.Бірінші бөлімдежұмыспен қамтамасыз етудің мақсаттылығы мен міндеттілігі, Мемлекеттегі жұмыспен қамтамасыз етудің негізгі субъектісі: еңбек биржасы, оның атқаратын қызметі, еңбекпен толық және тиімді қамту туралы ұғымдарға тоқталдым.
Екінші бөлім жұмыссыздық, жастар еңбек биржасын айқындайды.
Үшінші бөлімде еліміздегі жұмыссыздықты шешу жолдары және жүргізіліп жатқан саясат, ондағы қазіргі жұмыспен қамту бағдарламалары жайында сөз болады.
Деректік негізі.Осы дипломдық жұмысымды жазу барысында қолданыстағы еңбек нарығын реттейтін заңнамаларға сүйендім. Атап айтсақ, ҚР-ның Конституциясы, ҚР-ның Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы және т.б нормативтік құқықтық актілер және Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы мен Болашақ бағдарламалары.
1 Нарықтық экономика жағдайындағы жұмыспен қамтуды
ұйымдастыру
1.1 Жұмыспен қамтамасыз етудің мақсаттылығы мен міндеттілігі
Әлем жұртын бүгінгі таңда әлеуметтік қорғау жүйесі, оның ішінде кедейшілік пен жұмыссыздықты азайту, жас мамандарды жұмыспен қамту мәселесі басты проблемалардың бірі болып отыр.
Сонымен қазіргі уақытта әлеуметтік қорғау жүйесінің және болашақ жоспарларында күрделі әрі басты мәселелерінің бірі ретінде жұмыссыздық танылуда. Оның салдарынан қоғамымызда әртүрлі келеңсіз жағдайлар орын алуы экономика үшін үлкен зиянын тигізуде. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері қоғамның барлық саласында аса ірі өзгерістер болды. Мемлекетімізде құрылыс, экономиканы реформалау және саяси жүйені либерализациялау бойынша орасан зор жұмыстар атқарылды.
Бірақ, елімізде бұл саладағы мәселелердің барлығы толығымен шешілді деп айтуға ертерек. Себебі жоғарыда аталып кеткен әлеуметтік қорғау жүйесіндегі назар аудартатын өзекті мәселе халық арасындағы табыстың азаюы, кедейшілік пен жұмыссыздықтың орын алуы болып отыр.
Дегенмен де, шынайы оңды өзгерістердің орын алып отырғанын көруімізге болатын нарықтық инфрақұрылымның негізі қаланып, жеке ынталылықты арттыру үшін барлық жағдай жасалып, үлкен көлемдегі шетел инвестициялары тартылып, әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманға лайық жүйесі қалануда. Инвестиция тарту арқылы жаңа жұмыс орындары ашылып, сол өңірдің тұрғылықты халқы жұмысқа тартылды.
Бүгінде біз тұрақты экономикалық өсімнің өрлеу жолындамыз. Отандық өндіріс жанданып, халықтың айтарлықтай бөлігінің тұрмыс деңгейі жақсарып келеді. Біздің экономикамыз әлемдік экономикалық жүйеге біртіндеп ену жолында.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Сондықтан, Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен Қазақстандағы адам дамуы туралы алтыншы рет жарияланып отырған Есептің әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қазіргі және алда күтілетін жағдайына бағытталып, кедейшілікке қарсы күрес жүргізу проблемасына арналып отырғандығы өте орынды.
Жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейіне жету мемлекеттің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Қосымша жұмыс орындарын құратын экономикалық жүйе қоғамдық өнімнің санын көбейту мәселесін алға қояды және тұрғындардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруды маңызды деп біледі. Қолда бар жұмыс күші ресурстарын толық қолданбаған жағдайда жүйе өзінің бар өндірістік мүмкіндіктерін жүзеге асыра алмайды. Жоғарыда айтылғандардың жұмыссыздық көрсеткішінің экономикалық жалпы жағдайын анықтаудағы маңызды көрсеткіштерінің бірі болатынын көре аламыз.
Қазақстан Республикасының Ата Заңының 1 бабында атап көрсетілгендей Қазақстан өзін зайырлы, құқықтық әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның басты қазынасы - адам, адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Елбасымыз өз саясатында осы қағидаларды басты шарт ретінде ұстанып келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың өзінің Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы деп аталатын кезекті Жолдауында айтқандай біздің өміріміз жақсара бастады. Алдағы уақытта Орта Азиядағы көшбасшылардың біріне айналып, әлемдік нарыққа еркін араласу.
Экономикамыздың қарқынды өсуі мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік бағдарлануын едәуір кеңейтуге мүмкіндік берді, мұның өзі экономикамыздың айтарлықтай бекемдік деңгейіне жеткенін айғақтайды.
Енді өзіміздің облысымызға келсек, жалпы облысымызда жүзеге асырылып жатырған мемлекеттік және секторальдық бағдарламалар әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі және болашақ бағытында тікелей және жанама түрде халықтың әл-ауқатын жақсартуға дәлірек айтқанда кедейлік деңгейін төмендетуге бағытталған. Оны іске асыру үшін нақты жағдайлар туғызу қажет. Бұл бағытта Елбасының, облыс басшыларының және барлық деңгейдегі депутаттарымыздың қолдауының арқасында халықпен тығыз жұмыс жасап отырған жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру жөніндегі аудандық, қалалық уәкілетті органдардың техникалық-материалдық базалары күшейтіліп, автокөліктер, компьютер құралдары т.б техникалық жабдықтар сатып алынуда. Әрбір ауылдық округте арнайы атаулы әлеуметтік көмек жөніндегі мәселелермен айналысатын әлеуметтік қызметкерлер штаттары ашылды. Бұл жағдай жергілікті жерде халықпен жұмыс жасауды күшейтіп, әлеуметтік көмекті қажет ететін осал топтарды анықтауға септігін тигізді.
Кедейшілікті жоюдың бірден-бір көзі - халықты жұмыспен қамту болып табылады. Өткен жылғы болжамдалған көрсеткіштерге сүйенетін болсақ, еліміздегі жұмыссыздыќ деңгейі жоғары деңгейде қалып отыр. Жалпы республика бойынша 8,7% болса, облысымызда 8-9% деңгейін көрсетуде. Ал, экономика тұрақты дамуы үшін жұмыссыздық деңгейінің 6% аспауы қажет. Жалпы жұмыссыздық дегеніміз - еңбек биржасына жұмыссыз деп тіркелгендерді ғана айтамыз. Яғни, жоғарыдағы мәліметтердің болжамдалынып алуына осы жағдай себеп болуда.
Ұлттық экономиканың нарыққа кіруінің шамалы жүзеге асырылуы, республикадағы барлық әлеуметтік-экономикалық процестерді баяулатуда, соның ішінде ең бастысы жұмыс күшін жүзеге асыратын процестерге теріс әсер етуде. Жұмыспен қамту саласын реформалаудағы жол болмаушылықтар мен қателіктер, ұлттық экономиканың салалары мен сфераларындағы жұмысшылардың бақылауға келмейтін жұмыстан босауына, жұмыссыздықтың барлық түрлерінің өсуіне әкеліп соқтырды.
Ең бастысы шет ел тәжірибесімен танысамыз, өйткені көптеген мемлекеттер нарықтық емес қатынастан нарықтық қатынастарға реформалау жолын өткен болатын және Қазақстанға пайдалы тәжірибеге ие. Біздің ел мен дамыған елдердің жұмыспен қамту саласына араласуының айырмашылығын ескере отырып, олардың қиыншылықтармен жеткен жетістіктерін жоққа шығару біздің тарапымыздан өте қате болар еді.
Кешенді жұмыс ретінде бұл тақырыпты таңдаудың себебі кедейшілікпен күресу көптеген елдер алдында тұрған мәселелердің бірі болып табылады. Егер халықтың әл - ауқатын көтерсек, еліміздің экономикалық жағдайы да жақсарады. Ал халықтың әл - ауқатын жақсартудың бірден - бір жолы оларды әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту арқылы жұмыссыздық деңгейін азайтып, ел экономикасын көтеру.
1.2 Мемлекеттегі жұмыспен қамтамасыз етудің негізгі субъектісі:
еңбек биржасы, оның атқаратын қызметі
Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржалары айтарлықтай орын алады. Нарық қатынастары дамыған елдерде, еңбек биржасы, алғашқыда жұмыссыздарға жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде пайда болды. Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына сәйкес, оның мақсаты мен қызметі де өзгерді. Еңбек биржасы - бұл еңбекті адамның жалдау барысында жұмыскерлер мен кәсіпкерлердің арасында делдалдық келісім тұрақты келісім жасайтын мекеме. Бұрынғы КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1932 жылы жабылған болатын. Қазіргі нақты жағдай еңбек нарығының барлық элементтерін қайта жаңартудың қажеттілігін көрсетіп отыр. 1991 жылдың 1 шілдесінен бастап, Қазақстанда барлық жерде тұрғындарды еңбк қамту қызметі жұмыс істей бастады. [12]
Еңбек биржаларының негізі, атқаратын қызметтері мыналар: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау, жұмыссыздықты есепке алу және бос жұмыс орындарын тіркеу, жұмысын ауыстыруға және тілек білдіретін адамдарға ақпарат беру, жұмыс істеп жүрген кадрларды оқыту мен қайта дайындауды ұйымдастыру, жастар арасында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет көрсеті және жұмысқа жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы тағайындау. Мемлекет кәсіпорындар мен ұйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы беретін жұмысқа жолдама кәсіпкерлер үшін міндетті болмайды, ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады, себебі олардың жұмыскерлерді еркін түрде алуға құқығы бар және оны өздерінің кадр бөлімі арқылы жүзеге асыруға тырысады.
Бұл тарапты қарастыра отырып бұның өте күрделі әлі өзекті екеніне көзім жетіп отыр. Қазіргі уақытта көптеген өндіріс орындары тоқтап тіпті жабылып та жатыр. Соның салдарынан жаңа жұмыссыздықтар пайда болады. Әр жыл сайын көптеген жас мамандар оқуларын аяқтап жұмысқа орналасуды көздейді. Бірақ, соның жартысы ғана жұмыспен қамтамасыз етіледі. Ал қалғандары амалсыздан еңбек биржасына жүгінеді. Солардың әрқайсысы еңбек биржасы арқасында бір жақсы жұмысқа орналасуға үміттенеді. Дегенмен олар сол еңбек биржасы төлеген аз ғана ақшаны қанағаттануға мәжбүр болады. Қазіргі таңда жұмыссыздықтарға арнайы жәрмеңкелер ұйымдастырылып жүр. Бұл да өз алдына жақсылық. Еңбек биржасы жұмыссыздықтарға жұмыс іздестіруге көмектеседі. Оларды қайта оқытып даярлауға жағдай жасайды. Жоғарыда айтып кеткендей еңбек биржасы мамандарды қайта оқытумен айналысады. Ал, еш мамандығы жоқ адамдар және мамандық алуға жасы да, денсаулығы жарамайтындар не істеу керек? Олардың бұл тығырықтан шығар жолы тек биржада тұрып зейнетке шығуын тосу.
Елбасы барлық деңгейдегі әкімшіліктерге берген он бір міндеттіңбіреуі кедейшілікпен, жұмыссыздықпен күрес болып табылады. Республика Президентінің осы саладағы тапсырмаларын жүзеге асыру, сайып келгенде әрбір аудан және ауыл әкімдерінің өз қол астындағы халқының аз қамтылған бөлігін материалдық жағынан қолдау үшін барлық шаралар мен көмектерді ұйымдастыру жұмыстарын қолға алуларына тура келді. Осыған байланысты әрбір ауылдық округ бойынша халықтың ең төмен қамтылған жіктерін тыянақтау, осы отбасыларына атаулы әлуметтік көмек, материалдық жәрдем ақылар тағайындау, қайырымдылық акцияларын ұйымдастыру жүргізуледе. Сонымен қатар бұрынғы мамандығы мен кәсібіне қазіргі кезеңде қолданыс сұраныс таппай жүргендерді жұмыссыздар есебіне алу, оларды мүмкіндігінше кәсіпорын, мекемелерге тұрақты жұмыстарға орналастыру, қайта даярлау оқу орындарындағы қысқа мерзімді курстарға жіберу арқылы жеке кәсіппен айналысуды бастап кетуге мүмкіндік беретін мамандықтарға бейімдеуге көмектесу қолға алынды.
Жұмыссыз және кедей отбасыларына материалдық көмек көрсетудің бір түрі - арқылы қоғамдық жұмыстарға уақытша орналастыру болып табылады.
Сондықтан ауданда осы жылдың басына 430 кедей отбасы, 1700 жұммыссыз адам еспке алынған. Халықтың ең аз қамтылған жігіне көмек көрсету жөніндегі арнайы комиссияның шешімімен өткен жылы 2984 отбасыға бюджеттен 9 милионнан астам теңгенің түрлі жәрдем ақылары тағайындалып берілген. Соның ішінде 1974 отбасыға 76862200 теңгенің атаулы әлуметтік көмегі көрсетілген. Аудандық жұмыспен қамту мүмкіндігіне қарап жұмыс іздеушілерді тұрақты жұмыстарға орналасытру мақсатында жаңадан ашылатын босаған жұмыс орындарына орналастырумен айналысып келді. Кедейшілікпен, жұмыссыздықпен күресті күшейту туралы шараларына сәйкес әрбір ауылдық округтегі жұмыссыз кедей отбасыларындағы еңбекке жарамды адамдардың қатынасымег мал терісін, жүнді жөндеу цехтарын ашу, дәрілік шөптерді жинау, мия тамырларын қазып өткізу, адамдарға үйлерінен ақылы қызмет көрсету, ауылдарымызды тазарту, көркейту жұмыстарын жолға қою көзделуде. Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыспен қамтамасыз ету шамасы қандай? Біздің елде еңбек ресурстары 1992 жылы 9,4 миллион адамға жетті, немесе халықтың жалпы санының (17 млн. адам) 55 % құрайды. Халық шаруашылығы қызыметінің барлық салаларында 7,4 млн адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6 млн.таяуы немесе 81% экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік кәсіпорындарының әлі де басым екендігін, яғни нарық механизміне тән еңбекпен қамту қатынастарының қалыптасу өте баяу жүріп жатқандығын әкімшілдік экономика жағдайында қалыптасқан жұмыспен қамтамасыз ету қатынастарын терең дағдарысын көрсетіп отыр. Біздің қоғам әкімшілдік басқару жүйесі жағдайында халықты толық, әсіресе тиімді еңбекпен қамту мәселесін шеше алмады. Бұл ұғымдар туралы біз ненің түсінеміз.
Еңбекпен толық қамту дегеніміз, ол халық шаруашылығы көлемінде еңбекке деген қабілетті бар халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз ету. Ал тиімді еңбекпен қамту дегеніміз - қоғамдық қажеттіліктерді минималды еңбек шығындарымен қанағаттандыру.
Осы уақытқа дейін, біздің елде жұмыссыздық жоқ және бұны өз ұлы жетістік деп есептелді. 1991 ж. еңбекпен қамту қызыметіне жұмыс іздеп жүрген 185 мың адам өтініші білдіріп оны 75 мың еңбек биржасын арқылы жұмысқа орналысты. Сол жылы бірінші 4 мың адам жұмыссыз деп тіркелді, оның 75 проценті әйелдер болды. Ал 1992 жылы ресми түрде, 70,5 мың адам жұмыссыз деп тіркелді. Олардың 54 прценті жұмыссыздық бойынша жәрдемақы алды. Жұмыссыздардың 80 процентіне дейінгісі әйелдер, ал олардың жартысына жуығы 29 жасқа дейінгі жастар. Әр бір жұмыссыздық бесеу - жоғары білімді, әр бір екуі орта -кәсіптік маман, әр бір үшеуі жалпыға бірдей орта білімді.
Болжаммен үстіміздегі жылдын аяғында қарай, Қазақстанда тіркелген жұмыссыздардың саны 250 - 500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде. Сондықтан мемлекет, дүние жүзінде жинақталған тәжірибеге сүйене отырып бұл процесті реттеуді үйрену қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси өткерлігін азайту үшін соңғы 30 жыл бойына нарық қатынастары дамыған елдердің үкіметтері жұмыссыздарға жәрдем берудің әр түрлі жүйелерін қолдануда. Халықты еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизм оның хұқтық негізінің жасауды, әр түлі мамандырылған мекемелердің, экономикалық тұтқалардың кең жүйесінің қолданудың қажет етеді. Осылармен бірге мемлекет қайта мамандандыру, жаңа жұмыс орындарының құру және жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы төлеу сияқты әлеуметтік саясат шаралардың жүзеге асыру қажет.
Жұмыссыздыққа берілетін жәрдем ақшаның мөлшері мен оның төлеу мерзімі: АҚШ-та 26-34 апта бойына жалақын 50 процентін кейбір штаттарда 47 аптаға дейін; ( Жапонияда - жұмыссыздық жасына және басқа көрсеткіштеріне қарай 3 - 12 ай бойына жалақын 60 - 80 процентін; Францияда - 1 - 2,5 жыл бойына жалақын 42 процентін, оған қосымша күніне 40 франк жәрдем - ақша; Ұлыбританияда - 52 апта бойына 28,5 фунд стерлинг құрады. Жұмыс істейтіндердің еңбек ақысына ұстауп қалу есебіне арнаулы қорлар құру арқылы да жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақша беріледі. [13]
Қазақстан Республикасының Халықтың жұмыспен қамту туралы Заңына сәйкес, жұмыстан босап қалып жұмыссыз деп тіркелген азамат-тарға, бұрынғы жұмыс орындаған негізі жалақысының 50 процентен кем емес мөлшердегі, бірақ республикада қалыптасқан орташа жалақы мөлшерінен жоғары және өнім сүру минимумінен төмен болмайтын жәрдем ақша беруге кепілдік беріледі.
Осылармен бірге мемлекет жұмыс күшінің ұсынымен азайту үшін иммиграцияның (шетел азаматтардың келуі) шектеу, шетел жұмысшыла-рының репартациясын (отанына қайту) ынталандыру, жұмыс аптасының ұзақтығын қысқарту, жұмыс орын бөлу және мерзімнен бұрын құрметті демалысқа шығару сияқты жұмыспен қамту саясаттың жүргізеді. Мемлекет қосымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сәйтіп жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезде жастар мен үнемі жұмыссыз болатындарға жәрдем көрсетеді.
Нарық қатынастары дамыған көп елдерде еңбек нарығы әр түрлі топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмыспен қамтудың жеке шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы шығындары бөлінеді, және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды мемлекет толық өз мойнына алады.
Еңбек нарығы күрделі және жетілмеген нарық түрі болып табылады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатындар, әдетте, олардың еңбегіне деген сұранымнан хабар бола бермейді, олар тіпті өздерінің тұратын қала шеңберіндегі бос жұмыс орны туралы да білмеуі мүмкін. Ал басқа аймақтардағы бос жұмыс орны туралы ақпаратты одан да аз біледі.
Еңбек саласы қоғам өмірінің маңызды және көп жоспарлы экономикалық және әлеуметтік облысы болып табылады. Ол жұмыс күші нарығымен шектелмей, жұмыс күшінің қоғамдық өңдірісте қолдануын да зерттейді
Еңбек нарығы принципиалдық ерекшелігіне ие екен, себебі еңбек нарығының басты құрамдас бөлігін адамдар құрайды, ал олар жай жұмыс күшіне ие болғанымен қатар әр түрлі спецификалық қасиеттерге ие, мысалы, психофизиологиялық, әлеуметтілік, мәдениеттілік, діндік және саяси көз қарастары. Осы ерекшеліктер адамдардың мотивациясына, жұмыс белсеңділік деңгейіне және жалпы еңбек нарығына үлкен әсерін тигізеді.
Еңбек нарығында жұмыс күші бағаланады, оны алу шарттары белгіленеді, жалақыны және жұмыстың шарттарын анықтайды, сонымен қатар білім алу, мамандылық жоғарлауы, жұмыс орын табу кепілділік алу мүмкіндігі да анықтайды екен.
Еңбек нарығы жұмыс орнын табу динамикасында негізгі тенденцияларды, оның негізгі құрылымдары (өндірістік салада, кәсіби- мамандықта, демографиялық), яғни қоғамдық еңбек бөлуді, жұмыс күшінің жұмылдруын, жұмыссыздықтың масштабы мен динамикасын көрсетеді.
Еңбек нарығы жұмыс күшін сатып алатын және жұмыс күшін сататын адамдар арасында байланыстарын атқаратын тетігі ретінде қарастыруға болады. Және осы нарыққа арнайы ұйымдастырылған ұйымдардан (еңбек биржасы) басқа да жұмыс күшін алу туралы барлық жеке келісімдер де кіреді. Еңбек нарығы басқа жүйелермен тығыз байланыста болады. Мысалы үшін, сұраныста болу үшін, жұмыс күші дене, ой білім және мамандылық қасиеттерге тән болу қажет және осы қасиеттерді өңдіріс барысында пайдалану қажет. Ал негізінен тұтыну тауарлар нарығының жағдайына тәуелді екен. Еңбек нарығында әрқашан бәсекелестік болуы керек, өйткені жұмыскер әрқашан өз қасиеттерін жоғарлауы қажет. [2, 145]
Әрқашан қайта өңдеу және оны әр жолда жоғары деңгейге көтеру қажеттілікті қамтамасыз ету үшін жұмыс күші бар адамы өз жұмыс күшін өзіне ең тиімді шарттар бойынша сатуға болатын жұмыс беру адамын іздейді. Сондықтан жұмыс қүші сұраныста да бәсекелестік болуы қажет.
Осыдан жұмыскерлер белсенділік нарығына негізднлген қоғамның экономикалық және әулеметтік дамуы болады.
Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол еңбек ақыға әсер етеді, мұнда жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар кездеседі. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, яғни өзінің жұмысқа қабілеттілігін сатушылар болып табылады. Біздің елімізде еңбек рыногын мойындау үшін жұмыс күшінің әулеметтік - экономикалық табиғаты мен оның өңдіріс құрал-жабдығымен қосылуы рыноктық әдіспен - сатып алу-сату жолы арқылы жүзеге асады.
Егер жұмыс күшін-тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме туындайды. Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады. Шын мәнінде, жұмыс күші құның өмір сүру жабдықтары қажеттіліктер құнына теңестіруге болады, яғни жұмыскер мен оның отбасының өмір сүруі осы қажеттіліктер құнына пара-пар болады. Еңбек рыногында тепе-теңдік сұраным мен ұсыным мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалдық байланыста болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезде фирмалар нарықтық тепе-теңдікті сақтау мақсатында жұмыс күшіне сұранымның төмендеуі қажет, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраным артады.
Батыс еңбек нарығының экономикалық теорияларда, бұл нарық, басқа ресурстарды сататын немесе сатып алатын нарық сияқты деп қарастырады. Осында қазіргі еңбек нарығын талдаудың 4 концепциясының негізінде классикалық саяси экономиканың пастулаттары жатады. Оны негізінен неоклассиктері (П. Самуэльсен, М. Фелдстайн, Р.Холл) қолдайды, ал 80-ші жылдарда оны экономика концепциясының жақтаушылары да қолдады. (Д.Гилдер, А.Лаффер және т.б). Осы концепциясының жақтаушылары еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты бағаның тепе-теңдігінің негізінде жұмыс істейді, яғни оның негізгі нарықтың реттеушісі жұмыс күшінің бағасы болып табылады. Олардың тұжырымы бойнша жұмыс күшінің ұсынысы мен сұранысын баға реттейді және оның тепе-теңдігін сақтайды. Білім мен мамандылыққа инвестициялар салу, ол машинасы мен құрал жабдықтарына инвестицияларды салуына ұқсас процесс деп ойлаған. [3, 127]
Нарықтық экономикаға ауысу, өндірісті технологиялық модернизациялау қарқыны Қазақстан Републикасының халық шаруашылығына капитал салу масштабы мен тиімділігіне тікелей байланысты. Өкінішке орай, еліміздің экономикасын бұлай тірілендіру сыздықтап қана жүруде. Оған себептер көп-ақ. Ең бастыларының бірі - салымға капиталдың қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі, салық пен кедендік тарифтің жоғарылығы болды.
Дегенмен, қазіргі кезде жағдай жақсарып келеді. Республика Парламенті елдегі инвестициялық климатты жақсартуға бағытталған бірнеше заңдар қабылдады.
Елімізде инвестициялық климатты жақсарту - бұл әртүрлі тұтас кешенді шаралар алу: салық, кедендік тарифтер бойынша жеңілдіктер беру мен ынталандырудың заңдық негізін жетілдіруден бастап, мемлекеттік органдарда басқару шешімдерін қабылдағанға дейінгі шаралар. Бұған экономиканы жандандыру дәрежесі, нарықтық инфрақұрылымның даму деңгейі, валюта нарығының күйі, банк жүйесінің тұрақтылығы және басқа да көптеген факторлар кіреді. Сонымен қатар, шетел капиталын тікелей салу үшін сол елдің қызықтыратын басты сипаттамаларының бірі елдің заңнамасында экономикалық ынталандыру мен жеңілдіктер жүйесінің болуы. Барлық жағдайлары бірдей болғанда салық салу жүйесінде жеңілдіктер беретін мемлекетке таңдау жасалынады.
Шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу екі деңгейде жүзеге асады: ұлттық-құқықтық және халықаралық-құқықтық. Ұлттық-құқықтық және халықаралық-құқықтық реттеу бірін-бірі толықтырады және өзара тығыз байланысты.
Шетелдік инвестицияны халықаралық-құқықтық реттеу екі жақты және көпжақты халықаралық келісімшарттардан тұрады. Шетелдік инвестицияның халықаралық-құқықтық реттеудің басты құраушы бөлігін инвестицияның ынталандыру мен өзара қорғаудың екі жақты келісімі құрайды. Инвестицияны ынталандыру мен қорғаудың Қазақстан Республикасында жасалған екі жақты келісімінде келісуші жақтар қатысушы-мемлекеттер инвесторларына ортақ негізде екі режим ұсынады: ең қолайлы жағдайлы режим немесе ұлттық режим. Ең қолайлы жағдай принципі деп, әрбір келісуші мемлекеттер басқа келісуші мемлекетке, басқа үшінші мемлекетке берген немесе болашақта беретін артықшылықтарын, жеңілдіктерін, беретіндігіне міндеттелетіндігі айтылады. Ұлттық режим принципі деп, шетелдік адамдар, шетелдік компаниялар және шетелдік тауарлар осы елдің адамдарының құқықтарымен, ұлттық компаниялар мен ұлттық өнімдермен теңестірілуді айтады. [4, 33]
Екі жақты келісімдер кепілдіктерінің бірі - шетелдік инвесторға оның мүддесіне қысым жасалған жағдайда, осы мемлекеттің сотына шағымдануға ғана емес, халықаралық сотқа да шағымдануға мүмкіндік беріледі. Жалпы екі жақты келісім таластың екі түрін шешудің тәртібін қарастырады: инвестор мен инвестиция алушы мемлекеттің арасындағы талас және мемлекеттер арасындағы талас. Егер талас консультациялар немесе басқа да дипломатиялық каналдар жолымен шешілмесе, ол мемлекетаралық үшінші немесе арбитраждық сотқа беріледі. Бұл жағдайда, яғни инвестициялық таласты халықаралық сотпен шешкенде Қазақстан Республикасының инвестициялық имиджіне үлкен нұқсан келеді, өйткені мұндай процестер шетелдік БАҚ-ында беріліп, инвесторлар алдында жағымсыз көзқарастар қалыптасады.
Тіпті, сот процесі арқылы жеңіп алғандағы материалдық пайда, елдің имиджіне түсетін дақтан келетін шығынмен салыстыруға болмас еді.
Екі жақты келісімге сәйкес шетелдік инвестиция үшін тағы да бір ерекше кепілдік бар. Оның мәні, екі жақты келісіммен қарастырылған құқықтық кепілдіктер, келісім уақыты біткеннен кейін аталған келісімнің қызметі аяқталуы мерзіміне дейінгі инвестицияларға қатысты 10-15 жыл ағымында сақталады. Мұндай кепілдік шетелдік инвестициялар үшін кеңейтуге ұмтылушылықты дәлелдейді.
Сонымен, шетелдік инвестицияны ынталандыру мен қорғау туралы екі жақты келісімдер шетелдік инвесторлар үшін үлкен маңызға ие. Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын көпжақты халықаралық келісімшарттар екі жақты келісімдер сияқты көп емес. Көпжақты келісімшарттардың бірі 1997 жылы 28 наурызда жасалған "Инвестордың құқығын қорғау туралы Конвенция", ТМД шеңберінде 1993 жылы 24 желтоқсанда қабылданған "Инвестициялық қызмет саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім". Бұл келісімнің ерекшеліктерінің бірі, қатысушы-мемлекеттер инвестициялық қызметтер сұрақтары бойынша өз заңнамаларын жақындастыру мақсатында шаралар алып, соның ішінде қатысушы-мемлекет инвестицияларымен кәсіпорындар құру және оның ұйымдастыру-құқықтық түрлерінің тәртіптері бойынша, инвестиция салу, экология және санитарлық-гигиеналық сараптау, олардың есебі және есеп беру қызметі туралы ойластырылған. Инвестиция бойыша көпжақты халықаралық келісімдердің қатысушысы ретінде Қазақстан Республикасы дүниежүзілік қауымдастықтың мүшесі және шетел инвестициясын салуға қолайлы мемлекет ретінде өзінің имиджін күшейтеді. Көпжақты халықаралық келісімшарттар жасау республикаға шетел капиталын тартуда үлкен рөл атқарады. Қазақстанға тікелей шетел инвестициясын тартуда дипломатиялық өкілдіктер жұмысының тиімділігін арттыру қажет. Инвестицияны ұлттық-құқықтық реттеу Қазақстан Республикасында инвестициялық климатты жақсартуға бағытталған мемлекеттік нормативті-құқықтық базаға сәйкес негізделген. Бұл сұрақтарды қамтитын қазіргі кезде республикада көптеген нормативті-құқықтық актілер қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Парламенті "Тікелей инвестицияны мемлекеттік реттеу туралы" Заң және Қазақстан Республикасы Президентінің, шұғыл қажет болуына байланысты, заңдық күші бар "Бюджетке салық төлеу және басқа да міндетті төлемдер туралы" жарлығына қосымшалар мен өзгерістер туралы заң қабылдады.
2003 жылдың 8 қаңтарында "Инвестиция туралы" Заңының қабылда-нуы Қазақстанда қолайлы инвестициялық климат құру және сыртқы ресурстарды тартудың мемлекеттік саясатының бағыттылығын дәлелдейді. "Инвестиция туралы" Заң негізінен екі бөлімнен тұрады. Біріншісі - инвестициялардың құқықтық режимін бекітеді, екіншісінің құрамына инвестицияларды мемлекеттік қолдау бойынша қатынастарды реттеуші ережелері енеді.
Қабылданған заңдар республиканың инвестициялық климатын отандық және шетел инвесторлары үшін неғұрлым қолайлы режим құруға түпкілікті өзгерістерге бағытталған. Бұл нормативті актілерде Халықаралық орталықтың салық және инвестиция бойынша ескертулері мен ұсыныстары есепке алынды. Комитеттер мен палата отырыстарында парламент депутаттары жобаны қарау барысында айтарлықтай өзгерістер мен толықтырулар енгізді. [4, 150]
"Тікелей инвестицияларды қолдау туралы" Заңы инвесторлардың құқықтарының ерекшелік деңгейін арттыратын жаңа заңгерлік ережелері бар, ол Қазақстан инвестициялық аймағының бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Бірінші кезекте басымды салаларға тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдаудың міндеті мен мақсаты бөлек баппен жазылған, оның тізімін ел Президенті бекітеді. Бұл өндірістің күрделі мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.
Бұл ең алдымен машина жасау, шикізатты өңдеу және ақырғы өнімді өңдеуге бағытталған, мәрелік қайта балқыту, өндіріс инфрақұрылымы және технологиялық процесті жетілдіру.
Бекітілген инвестордың мүддесін қорғау бойынша Қазақстан Республикасымен ұсынылған кепілдікке Заңда бөлек бап арналған. Инвесторларға мемлекетпен берілетін кепілдік олардың Қазақстан экономикасына капитал салу ынтасын арттыруы қажет. Олар инвесторларды еркін бәсекемен қамтамасыз етеді, яғни бәсекелеріне қатысты құқық; кәсіпкерлік іс-әрекет мүмкіндігі, яғни мемлекетке қатысты құқық. Неғұрлым маңызды кепілдіктер:
- инвестордың өзін жарғылық қорда немесе шаруашылық серіктестік акцияларындағы үлесін басқару құқығын шектемеу, сонымен бірге салық және басқа да міндетті төлемдерді төлеу жағдайында жарғылық немесе акцияға үлестік қатысын сату нәтижесінде түскен пайда немесе кірісті шектемеу;
- бекітілген инвестор өндіретін тауарларды сату мен өткізуді бақылайтын мемлекеттік монополияларды құрмау;
- шикізат өткізу немесе тауар сату барысында бағаны реттеу және бақылау шараларын жасамау;
- инвесторларға заң бойынша тиісті мүлікті басқаруда мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар кедергі бола алмайды;
Қазақстан Республикасы Заңымен инвестициялар, кіріс, дивиденд, инвесторлардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғау.
Бұл заң арқылы инвесторлар инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін ынталандыру шаралар жүйесін қолдануға еркін құқық алады. Біріншіден жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі нақты және біржақты анықталған. Олардың мөлшері тікелей инвестиция көлеміне, экономиа секторының басымдылығына тәуелді. Бұл дегеніңіз, кәсіпкерлердің, инвестициялау мүмкіндігін кеңейтеді. Екіншіден, мемлекет натурлық гранттар ұсынады.
Жобаны жүзеге асыруға қажетті жабдықтар, шикізат пен материалдар импортының кедендік баж салығын салудан толық және жартылай босату инвесторларға үлкен пайда әкеледі.
Заң инвесторды бекіту процедурасын экспертизаға қажетті мерзімді анықтап, оларды бюрократиялық кедергілерден қорғайды және инвести-циялық жобаға қатысты іс-әрекеттің жариялылығы мен заң бұзбау атмосферасын тудырады.
Жеңілдіктер берілуі мен қатар инвесторлардың жауапкершілігіне қатаң талаптар да қою қарастырылды. Инвестор мен Қазақстан Республикасының инвестиция жөніндегі Комитетінің, салықтық жеңілдіктер беру жөніндегі келісім бойынша, келісімшарттарының талаптары бұзылған жағдайда, барлық салықтар "қайтарылуы" тиіс және салықтық заңнамаға сәйкес айыппұл салына алады.
Республикада инвестициялық клиамтқа жағымды жағдай жасау және бұл процестің динамикасы мен ауқымдылығына кең өріс ашу мақсатында Парламент депутаттары Заң жобасын талқылау мен тиянақтауға үлкен белсенділік пен конструктивтілік танытты. Жобаның бірнеше баптары өңделіп және толықтырылып, жекелеген парагарафтарына редакциялық түзетулер жасалды. Заң жобасының әртүрлі баптарына отыздан астам түзетулер мен толықтырулар жасалды.
Тағы да бір маңызды нәрсе, инвестициялық жобаны жүзеге асыруға байланысты қызметтің ашық болуының күшейтілуі. Бұл заң бойынша Комитет бекітілген жобаның жүзеге асырылуы туралы барлық нормативті-құқықтық актілерді БАҚ-да жариялап отыруға тиіс.
Жаңа заң, инвестициямен жұмыс кезінде туындайтын барлық заңдық, экономикалық және әкімшіліктік қатынастар құрылымын қамтиды.
Бұлардың бәрі таяу уақытта шетел капиталы үшін Қазақстанның тартымдылығын арттырып, экономиканың басымды секторының ресурстары үшін бәсекелестікте отандық позицияны нығайтуды және мақсаткерлік пен жүйелі түрде жүргізілетін экономикалық реформаларға байланысты халықаралық нарыққа шығуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы инвесторлардың қыз-метін көрсететін кең ақпараттық қызмет көрсету жүйесі болуы тиіс, республиканың региондарында инвестициялау жағдайлары мен нормативті-құқықтық мүмкіндіктері туралы хабардар болып отыруы керек.
Маргиналдық концепциясы бойынша индивид мамандылықты қаржыландыруын оның табыс әкелу деңгейі төменденгенге дейін тоқтатпайды. Неоклассикалық концепциясы бойынша жұмыс күшінің бағасына нарықтың қажеттіліктері өте үлкен әсерін тигізеді және ол ұсыныс пен сұранысқа тәуелді болып, төмендейді не жоғарлайды, ал еңбек нарығының тепе-теңдігі сақталатын болса, онда жұмыссыздық мүмкін болмайтын нәрсе.
Ұсыныс пен сұраныстың өзгеруінен жалақының өзгеретіндігі және жұмыссыздықтың болмауы туралы сөз сөйлеу мүмкін еместігіне байланысты, осы концепцияны жақтайтын адамдар, бұны нарықтың бүтіндей болмауына байланысты туралы айтады. Бұған олар негізінен кәсіподақтардың әсерін, мемлекеттің жалақысына минималды ставкаларын орнатуы және ақпараттың болмауына жатқызады.
Тағы да жұмыссыздықтың ерікті мінездемесі туралы тезис шығарды. Бірақ егер жұмыссыздық ерікті мінездемесіне ие болатын нәрсе болса, онда неге ол экономикалық циклдардың фазалары бойынша өзгереді? Одан ол басқа нарықтың тұрақсыздығына әкелетін жұмыс орнын іздеу туралы тезис шығарыпты. Оның мәні жұмскерлер максималды пайдалы жұмысқа келуіне бағытталған. Бірақ осыдан сұрақ туады, неге осындай жұмыскерлердің саны кей жағдайда 15%-ке жетеді?
Еңбек нарығының жұмыс істеуіне түсінік беруін басқа жолын кейнсианстар және монетаристер қолдайды. Неоклассиктерге қарағанда олар керісінше, еңбек нарығын әрқашан фундаментальді тұрақсыздықта болатын көрініс. Кейнстік моделі жұмыс күшінің бағасы (жалақы) қатаң тұрақта болады және көп жағдайда өзгермейді (төмен қарай аса өзгермейтін жағдайда қалды). Осы элемент ешқалай дәлелденбейді, өйткені ол сөзсіз болатын дәлел болып келеді. [5, 105]
Осы концепция бойынша жалақы еңбек нарықтың реттеушісі болмағандықтан, осы реттеуші сырттан әкелінуі керек. Оның рөлін мемлекет атқарып жүр және ол сұранысты төмендейді не көтеріледі де, осымен еңбек нарықтағы пайда болатын тепе-теңсіздікті жояды екен. Осыған ұқсас мемлекет салықтарды төмендеп, сұраныс пен тұтынудың көтерілуін қамтамасыз етеді. Ал осыдан өндіріс пен жұмыс табу құбылыстар да жоғарлайды. Сонымен осы концепциясы бойынша, еңбек нарықты баға емес, өндіріс көлемімен реттеледі.
Кейнстік жолының жақтаушылары сияқты монетаристер (М.Фридмен) өз тұжырымдарын қатаң баға құрлымынан шығарады және бағаның бір бағытталуына толық сенеді. Монетаристер табиғи жұмыссыздық деңгейі деген жаңа ұғмды енгізеді, ол еңбек нарығының мінездеме құрылымдарды көрсетіп, бағаларды икемсіздігіне әкеледі және еңбек нарығының кәдімгі жұмыс істеуіне кедергі жасап, еңбек нарықтағы тепе-теңсіздігін арттарып, жұмыссыздық деңгейін көтереді.
Осы мектеп өкілдерінің ойларын дәлелдеу үшін, олар американдық еңбек нарығындағы болатын мәселелерді және онда пайда болатын тепе-теңсіздігінің себептерін келтіреді. Мысалы, мемлекеттің жалақысының минималды ставкаларын енгізуі, кәсіподақтардың күшті позициялары, бар жұмыс орындары туралы толық ақпараттың болмауы. Еңбек нарықты тепе-теңдікке келтіру үшін монетаристер ақша-несие саясаттың құралдарын қолдануын ұсынады.
Олардың ішінде Ұлттық Банктің есеп ставкасы, коммерциялық банктердің Орталық Банктегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
1
Нарықтық экономика жағдайындағы жұмыспен қамтуды ұйымдастыру
6
1.1
Жұмыспен қамтамасыз етудің мақсаттылығы мен міндеттілігі
6
1.2
Мемлекеттегі жұмыспен қамтамасыз етудің негізгі субъектісі: еңбек биржасы, оның атқаратын қызметі
8
1.3
Еңбекпен толық және тиімді қамту
26
2
Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздықты шешу жолдары
32
2.1
Жұмыссыздық және оның түрлері
32
2.2
Жастар еңбек биржасы
36
2.3
Жастардың жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері
37
3
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасындағы жұмыспен қамтамасыз ету саясаты
43
3.1
Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы
43
3.2
Болашақ бағдарламасы
62
3.3
Павлодардағы Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы
64
Қорытынды
67
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
69
Белгілеулер мен қысқартулар
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АЭА - арнайы экономикалық аймақ
Долл. - доллар
ЖЕБ - жастар еңбек биржасы
ЖОО - жоғары оқу орны
ЖҰӨ - жалпы ұлттық өнім
Ж. - жыл
КСРО - Қазақ Советтік Республикалық Одағы
ҚИҚ - Қазақстанның Инвестициялық қоры
Млн. - миллион
Млрд. - миллиард
ТМД - тәуелсіз мемлекет достастығы
Т.б. - тағы басқа
ХЕҰ - халықаралық еңбек ұйымы
ҰИЖ - Ұлттық Инновациялық Жүйе
ЭЫДҰ - экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
% - пайыз
Нормативтік сілтемелер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы - Астана: Елорда, 2008.
2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі - Астана: Елорда, 2007.
3. Қазақстан Республикасының Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы.
4. Үкімет бюллетені - Астана, 2009. - № 3.
5. Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы ҚР Үкіметі 2011 ж. 31 наурыз №316 6. Болашақ бағдарламасы 1993 ж. 5 қараша.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нaрықтық қaтынaстaр жaғдaйындa хaлықты әлеуметтік қорғaу және жұмыспен қaмтуды ұйымдaстыру шaрaлaры қaзіргі хaлықтың, соның ішінде әлеуметтік жaғынaн aз қaмтылғaн aзaмaттaрдың әл-aуқaтын көтеру мен республикaмыздaғы бaсты мәселелердің бірі болып тaбылaтын жұмыссыздық деңгейін aзaйту бaғытындaғы шaрaлaрды іске aсыру.Еңбек aясы қоғaмның экономикaлық және әлеуметтік өмірінің мaңызды және көп қырлы сaлaсы. Ол жұмыс күші нaрығындa және оның қоғамдық өндірісте пaйдaлaнуын дa қaмтиды. Еңбек нaрығында жұмыс күші өзінің құнын айқындайды, сонымен қатар оның жалдану шарттары, соның ішінде еңбек ақы көлемі, еңбек жағдайлары, білім алу мүмкіндігі, кәсіпқойлық өсу айқындалады. Бүгінгі еңбек мәселесіне келетін болсақ, біздің Республикамызда еңбек нарығы әлі де күрделі және толық жетілмеген нарық түрі болып саналады. Сондықтан да бұл мәселеге аса көңіл аударылады. Еңбек нарығының толық шешілмеген басты мәселесі деп жұмыссыздықты атап айту қажет.
Ғылыми жаңашылдығы мен қолданбалық маңызы. Халықты әлеуметтік қорғау мен жұмыспен қамтуды меңгеру, ал тәжірибелік маңызы - қазіргі жағдайларға баға беру және болашақтағы жағдайын болжау арқылы ұсыныстар енгізу. Осы мақсатта бұл еңбекте соңғы үш жылдағы көрсеткіштер салыстыру әдісін қолдану арқылы талданған.
Мемлекет қосымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сөйтіп, жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезекте жастар жұмыссыз болатындарға үнемі жәрдем көрсетеді. Еңбек нарығын реттеудің құқықтық механизмі жұмыспен қамту және әлеуметік-экономикалық қатынастарды реттеу бойынша заң және нормативтік актілерді шығару жүзеге асырып келеді. Осы орайда ауыл жағдайын жақсарту, халықтың әлеуметтік жағдайын түзеу, ауылға позитивті өзгеріс енгізу мақсатында ел басының Дипломмен ауылға атты бағдарламасы алғаш қадам аттады. Бұл да өз алдына оқуды аяқтаған жас мамандарды жұмыспен қамтуды көздеп отыр.
Қазір бүкіл әлем жұртшылығы экономикалық дағдарыстың қиындықтарын бастан өткеруде. Жаһандық дағдарыс дауылы алпауыт мемлекеттерді де шайқалта бастағанын бәріміз көріп, біліп отырмыз. Дағдарыс салқыны бізді де айналып өткен жоқ. 2009 жылы еңбекпен қамтуды қамтамасыз ету және жаңа жұмыс орындарын ашу жөнінен арнайы шаралар қабылданды. Жергілікті атқарушы органдарға республикалық бюджеттен қосымша 140 миллиард теңге бөлінді, ал жергілікті бюджеттер тағы да 51 миллиард теңге бөлді. Осының барлығы Үкімет тарапынан жасалып отырған халыққа деген қолдау.
Зерттелу деңгейі. Жұмыссыздықтың негізгі бастауы 1991 жылғы СССР-дың құлдыраумен байланысты болған, өйткені барлық өңдіріс салалары мемлекеттер арасында байланысқан болған. Осыған байланысты өнеркәсіптер және ұйымдар еңбек ресурстарын төлеуге жағдайы болмаған, сонымен қатар жұмыссыздық мәселе мен бірге еңбек нарығы өмір сүреді. Еңбек нарығында еңбек ақы, баға механизмі арқылы белгілі сегмент шеңберінде жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысты қалыптастыратын, экономикалық агенттердің кимылдарын үйлестіруге қызмет ететін бәсекелік орын алады.
Еңбек нарығы -- бұл өте икемді құрылымдық-функционалдық құрамы бар динамикалық нарық.
Сондықтан, еңбек нарығында белгілі ағымдар қалыптасады: жұмысшы күші құрамынан шығушылар, жұмысшы күші құрамына кірушілер; жұмыс іздеуден бас тартқандар; жұмыс іздеуді бітіргендер; жұмыс тапқандар және т.б. Осы адамдардың бейімділігі қоғамдағы жұмысшы күшінін нарықтық динамикасын сипаттайды.
Қазіргі заманғы еңбек нарығында көптеген әр түрлі мәселелер бар. 70 жылдары еңбек - міндет ретінде қаралды, бірақ егер адам бұл жұмысты атқармаса, ол үшін оны айыпталған жоқ. Бірақ осыған орай балаларды тәрбиелеу және үй шаруашлғмен айналасуы, ол мәртебесіз шаруашылық ретінде қарастырылады. Ал оған керісінше өнеркәсіптегі өңдірістік еңбегі және ауыр қол еңбегі бағалы болды. Ауыр және әскери өнеркәсіп салаларға қарағанда жеңіл өнеркәсіп, ауылшаруашылығы және қызмет көрсету саладағы жұмыс істейтін адамдардың жалақысы төмен болған.
Зерттеудің мақсаты- болып халықты әлеуметтік қорғау, жұмыспен қамту жұмыстарын теориялық-тәжірибелік тұрғыдан меңгеру және оңтайлы іске асыру табылады. Бұл мәселені қарастыруымыздың өзектілігі - аз қамтылған азаматтарды мемлекет тарапынан әлеуметтік қорғау, халықтың тұрмысын жақсарту, кедейшілікті төмендету мақсатында жұмыссыздықтың не себептен орын альп отырғанын анықтай отырып, оны жоюдың көздерін іздеу.
Жұмыссыздық мәселелерін шешу үшін әлемде бірнеше жолдар бар: неоклассикалық, кейнсианстық, монетаристік моделі, институционалистер теориясы және Марксизм моделі. Осы барлық жұмыссыздықты жоюға бағытталған модельдердің бірден біреуі еңбек нарығын реттейтін тетігі туралы толық жауап беруге болмайды, бірақ олар еңбек нарықтың негізгі элементтеріне сипаттама бере алады.
Біздің ойымызша еңбек нарығы мен жұмыс табу мәселелерін тек мемелекет тарапынан шешуге мүмкіндік туады. Өйткені тек қана мемлекеттке еңбек нарығына қатысты нормативтік, заңды құжаттарды қабылдауға құқығы бар. Ал осы құқық арқылы ол еңбек нарығының дамуын мен жұмыс табу мәселелерін шешу құбылысын тоқтататын жалақысының минималды ставкаларын енгізілуі, жұмыс орындардың аз болуымен жалпы экономиканың шикізатқа бағытталуын жоюын жүзеге асыруы мүмкін. Сол мәселелерді шешуі мемлекет қолында. Сонымен, еңбек нарығы, жалпы ұсыныс пен сұраныс заңдылықтарына сүйене отырып, өз жұмыс істеу тетігінің принциптері бойынша басқа тауарлық нарықтарына бірнеше айырмашылықтары бар спецификалық нарығы болып табылады. Осында реттеуші факторлар макро және микроэкономикалық факторлардан басқа әлеуметтік және әлеуметтік-психологиялық факторлар да өз роліне ие. Бүгінгі күні еңбек нарығы, оның ішінде жұмыспен қамту мәселесі ең өзекті болып отырғандықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы етіп таңдап, жан-жақты зерттеп, талқылауды мақсат тұттым.
Зерттеудің міндеттері:
еңбек нарығын жаңа экономикалық жағдайда мойындау сипатын ашу;
еңбек нарығына түсінік беру, оның сипаттамаларын, факторларын және мәнін ашып көрсету;
еліміздегі жұмыспен қамту саясатын талдау.
Зерттеу объектісі ретінде жас мамандардың жұмыспен қамтылуын алып отырмын.
Теориялық және әдіснамалық негізі.Дипломдық жұмысым үш бөліммен тұрады.Бірінші бөлімдежұмыспен қамтамасыз етудің мақсаттылығы мен міндеттілігі, Мемлекеттегі жұмыспен қамтамасыз етудің негізгі субъектісі: еңбек биржасы, оның атқаратын қызметі, еңбекпен толық және тиімді қамту туралы ұғымдарға тоқталдым.
Екінші бөлім жұмыссыздық, жастар еңбек биржасын айқындайды.
Үшінші бөлімде еліміздегі жұмыссыздықты шешу жолдары және жүргізіліп жатқан саясат, ондағы қазіргі жұмыспен қамту бағдарламалары жайында сөз болады.
Деректік негізі.Осы дипломдық жұмысымды жазу барысында қолданыстағы еңбек нарығын реттейтін заңнамаларға сүйендім. Атап айтсақ, ҚР-ның Конституциясы, ҚР-ның Халықты жұмыспен қамту туралы Заңы және т.б нормативтік құқықтық актілер және Жұмыспен қамту-2020 бағдарламасы мен Болашақ бағдарламалары.
1 Нарықтық экономика жағдайындағы жұмыспен қамтуды
ұйымдастыру
1.1 Жұмыспен қамтамасыз етудің мақсаттылығы мен міндеттілігі
Әлем жұртын бүгінгі таңда әлеуметтік қорғау жүйесі, оның ішінде кедейшілік пен жұмыссыздықты азайту, жас мамандарды жұмыспен қамту мәселесі басты проблемалардың бірі болып отыр.
Сонымен қазіргі уақытта әлеуметтік қорғау жүйесінің және болашақ жоспарларында күрделі әрі басты мәселелерінің бірі ретінде жұмыссыздық танылуда. Оның салдарынан қоғамымызда әртүрлі келеңсіз жағдайлар орын алуы экономика үшін үлкен зиянын тигізуде. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бері қоғамның барлық саласында аса ірі өзгерістер болды. Мемлекетімізде құрылыс, экономиканы реформалау және саяси жүйені либерализациялау бойынша орасан зор жұмыстар атқарылды.
Бірақ, елімізде бұл саладағы мәселелердің барлығы толығымен шешілді деп айтуға ертерек. Себебі жоғарыда аталып кеткен әлеуметтік қорғау жүйесіндегі назар аудартатын өзекті мәселе халық арасындағы табыстың азаюы, кедейшілік пен жұмыссыздықтың орын алуы болып отыр.
Дегенмен де, шынайы оңды өзгерістердің орын алып отырғанын көруімізге болатын нарықтық инфрақұрылымның негізі қаланып, жеке ынталылықты арттыру үшін барлық жағдай жасалып, үлкен көлемдегі шетел инвестициялары тартылып, әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманға лайық жүйесі қалануда. Инвестиция тарту арқылы жаңа жұмыс орындары ашылып, сол өңірдің тұрғылықты халқы жұмысқа тартылды.
Бүгінде біз тұрақты экономикалық өсімнің өрлеу жолындамыз. Отандық өндіріс жанданып, халықтың айтарлықтай бөлігінің тұрмыс деңгейі жақсарып келеді. Біздің экономикамыз әлемдік экономикалық жүйеге біртіндеп ену жолында.
Соңғы жылдары экономиканың тұрақтануы арқасында әлеуметтік мәселелерге тұтастай бет бұру мүмкіндігі туды. Адам потенциалын дамытуға керекті барлық жағдай жасалып, әлеуметтік жағынан қолдау көрсету сияқты міндеттер саясатымыздың басты бағытына айналуда. Сондықтан, Біріккен Ұлттар Ұйымының бастамасымен Қазақстандағы адам дамуы туралы алтыншы рет жарияланып отырған Есептің әлеуметтік қорғау жүйесіндегі қазіргі және алда күтілетін жағдайына бағытталып, кедейшілікке қарсы күрес жүргізу проблемасына арналып отырғандығы өте орынды.
Жұмыспен қамтудың жоғарғы деңгейіне жету мемлекеттің макроэкономикалық саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Қосымша жұмыс орындарын құратын экономикалық жүйе қоғамдық өнімнің санын көбейту мәселесін алға қояды және тұрғындардың материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруды маңызды деп біледі. Қолда бар жұмыс күші ресурстарын толық қолданбаған жағдайда жүйе өзінің бар өндірістік мүмкіндіктерін жүзеге асыра алмайды. Жоғарыда айтылғандардың жұмыссыздық көрсеткішінің экономикалық жалпы жағдайын анықтаудағы маңызды көрсеткіштерінің бірі болатынын көре аламыз.
Қазақстан Республикасының Ата Заңының 1 бабында атап көрсетілгендей Қазақстан өзін зайырлы, құқықтық әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Оның басты қазынасы - адам, адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Елбасымыз өз саясатында осы қағидаларды басты шарт ретінде ұстанып келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың өзінің Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы деп аталатын кезекті Жолдауында айтқандай біздің өміріміз жақсара бастады. Алдағы уақытта Орта Азиядағы көшбасшылардың біріне айналып, әлемдік нарыққа еркін араласу.
Экономикамыздың қарқынды өсуі мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік бағдарлануын едәуір кеңейтуге мүмкіндік берді, мұның өзі экономикамыздың айтарлықтай бекемдік деңгейіне жеткенін айғақтайды.
Енді өзіміздің облысымызға келсек, жалпы облысымызда жүзеге асырылып жатырған мемлекеттік және секторальдық бағдарламалар әлеуметтік қорғау жүйесінің қазіргі және болашақ бағытында тікелей және жанама түрде халықтың әл-ауқатын жақсартуға дәлірек айтқанда кедейлік деңгейін төмендетуге бағытталған. Оны іске асыру үшін нақты жағдайлар туғызу қажет. Бұл бағытта Елбасының, облыс басшыларының және барлық деңгейдегі депутаттарымыздың қолдауының арқасында халықпен тығыз жұмыс жасап отырған жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру жөніндегі аудандық, қалалық уәкілетті органдардың техникалық-материалдық базалары күшейтіліп, автокөліктер, компьютер құралдары т.б техникалық жабдықтар сатып алынуда. Әрбір ауылдық округте арнайы атаулы әлеуметтік көмек жөніндегі мәселелермен айналысатын әлеуметтік қызметкерлер штаттары ашылды. Бұл жағдай жергілікті жерде халықпен жұмыс жасауды күшейтіп, әлеуметтік көмекті қажет ететін осал топтарды анықтауға септігін тигізді.
Кедейшілікті жоюдың бірден-бір көзі - халықты жұмыспен қамту болып табылады. Өткен жылғы болжамдалған көрсеткіштерге сүйенетін болсақ, еліміздегі жұмыссыздыќ деңгейі жоғары деңгейде қалып отыр. Жалпы республика бойынша 8,7% болса, облысымызда 8-9% деңгейін көрсетуде. Ал, экономика тұрақты дамуы үшін жұмыссыздық деңгейінің 6% аспауы қажет. Жалпы жұмыссыздық дегеніміз - еңбек биржасына жұмыссыз деп тіркелгендерді ғана айтамыз. Яғни, жоғарыдағы мәліметтердің болжамдалынып алуына осы жағдай себеп болуда.
Ұлттық экономиканың нарыққа кіруінің шамалы жүзеге асырылуы, республикадағы барлық әлеуметтік-экономикалық процестерді баяулатуда, соның ішінде ең бастысы жұмыс күшін жүзеге асыратын процестерге теріс әсер етуде. Жұмыспен қамту саласын реформалаудағы жол болмаушылықтар мен қателіктер, ұлттық экономиканың салалары мен сфераларындағы жұмысшылардың бақылауға келмейтін жұмыстан босауына, жұмыссыздықтың барлық түрлерінің өсуіне әкеліп соқтырды.
Ең бастысы шет ел тәжірибесімен танысамыз, өйткені көптеген мемлекеттер нарықтық емес қатынастан нарықтық қатынастарға реформалау жолын өткен болатын және Қазақстанға пайдалы тәжірибеге ие. Біздің ел мен дамыған елдердің жұмыспен қамту саласына араласуының айырмашылығын ескере отырып, олардың қиыншылықтармен жеткен жетістіктерін жоққа шығару біздің тарапымыздан өте қате болар еді.
Кешенді жұмыс ретінде бұл тақырыпты таңдаудың себебі кедейшілікпен күресу көптеген елдер алдында тұрған мәселелердің бірі болып табылады. Егер халықтың әл - ауқатын көтерсек, еліміздің экономикалық жағдайы да жақсарады. Ал халықтың әл - ауқатын жақсартудың бірден - бір жолы оларды әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту арқылы жұмыссыздық деңгейін азайтып, ел экономикасын көтеру.
1.2 Мемлекеттегі жұмыспен қамтамасыз етудің негізгі субъектісі:
еңбек биржасы, оның атқаратын қызметі
Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржалары айтарлықтай орын алады. Нарық қатынастары дамыған елдерде, еңбек биржасы, алғашқыда жұмыссыздарға жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде пайда болды. Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына сәйкес, оның мақсаты мен қызметі де өзгерді. Еңбек биржасы - бұл еңбекті адамның жалдау барысында жұмыскерлер мен кәсіпкерлердің арасында делдалдық келісім тұрақты келісім жасайтын мекеме. Бұрынғы КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1932 жылы жабылған болатын. Қазіргі нақты жағдай еңбек нарығының барлық элементтерін қайта жаңартудың қажеттілігін көрсетіп отыр. 1991 жылдың 1 шілдесінен бастап, Қазақстанда барлық жерде тұрғындарды еңбк қамту қызметі жұмыс істей бастады. [12]
Еңбек биржаларының негізі, атқаратын қызметтері мыналар: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау, жұмыссыздықты есепке алу және бос жұмыс орындарын тіркеу, жұмысын ауыстыруға және тілек білдіретін адамдарға ақпарат беру, жұмыс істеп жүрген кадрларды оқыту мен қайта дайындауды ұйымдастыру, жастар арасында кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет көрсеті және жұмысқа жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы тағайындау. Мемлекет кәсіпорындар мен ұйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы беретін жұмысқа жолдама кәсіпкерлер үшін міндетті болмайды, ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады, себебі олардың жұмыскерлерді еркін түрде алуға құқығы бар және оны өздерінің кадр бөлімі арқылы жүзеге асыруға тырысады.
Бұл тарапты қарастыра отырып бұның өте күрделі әлі өзекті екеніне көзім жетіп отыр. Қазіргі уақытта көптеген өндіріс орындары тоқтап тіпті жабылып та жатыр. Соның салдарынан жаңа жұмыссыздықтар пайда болады. Әр жыл сайын көптеген жас мамандар оқуларын аяқтап жұмысқа орналасуды көздейді. Бірақ, соның жартысы ғана жұмыспен қамтамасыз етіледі. Ал қалғандары амалсыздан еңбек биржасына жүгінеді. Солардың әрқайсысы еңбек биржасы арқасында бір жақсы жұмысқа орналасуға үміттенеді. Дегенмен олар сол еңбек биржасы төлеген аз ғана ақшаны қанағаттануға мәжбүр болады. Қазіргі таңда жұмыссыздықтарға арнайы жәрмеңкелер ұйымдастырылып жүр. Бұл да өз алдына жақсылық. Еңбек биржасы жұмыссыздықтарға жұмыс іздестіруге көмектеседі. Оларды қайта оқытып даярлауға жағдай жасайды. Жоғарыда айтып кеткендей еңбек биржасы мамандарды қайта оқытумен айналысады. Ал, еш мамандығы жоқ адамдар және мамандық алуға жасы да, денсаулығы жарамайтындар не істеу керек? Олардың бұл тығырықтан шығар жолы тек биржада тұрып зейнетке шығуын тосу.
Елбасы барлық деңгейдегі әкімшіліктерге берген он бір міндеттіңбіреуі кедейшілікпен, жұмыссыздықпен күрес болып табылады. Республика Президентінің осы саладағы тапсырмаларын жүзеге асыру, сайып келгенде әрбір аудан және ауыл әкімдерінің өз қол астындағы халқының аз қамтылған бөлігін материалдық жағынан қолдау үшін барлық шаралар мен көмектерді ұйымдастыру жұмыстарын қолға алуларына тура келді. Осыған байланысты әрбір ауылдық округ бойынша халықтың ең төмен қамтылған жіктерін тыянақтау, осы отбасыларына атаулы әлуметтік көмек, материалдық жәрдем ақылар тағайындау, қайырымдылық акцияларын ұйымдастыру жүргізуледе. Сонымен қатар бұрынғы мамандығы мен кәсібіне қазіргі кезеңде қолданыс сұраныс таппай жүргендерді жұмыссыздар есебіне алу, оларды мүмкіндігінше кәсіпорын, мекемелерге тұрақты жұмыстарға орналастыру, қайта даярлау оқу орындарындағы қысқа мерзімді курстарға жіберу арқылы жеке кәсіппен айналысуды бастап кетуге мүмкіндік беретін мамандықтарға бейімдеуге көмектесу қолға алынды.
Жұмыссыз және кедей отбасыларына материалдық көмек көрсетудің бір түрі - арқылы қоғамдық жұмыстарға уақытша орналастыру болып табылады.
Сондықтан ауданда осы жылдың басына 430 кедей отбасы, 1700 жұммыссыз адам еспке алынған. Халықтың ең аз қамтылған жігіне көмек көрсету жөніндегі арнайы комиссияның шешімімен өткен жылы 2984 отбасыға бюджеттен 9 милионнан астам теңгенің түрлі жәрдем ақылары тағайындалып берілген. Соның ішінде 1974 отбасыға 76862200 теңгенің атаулы әлуметтік көмегі көрсетілген. Аудандық жұмыспен қамту мүмкіндігіне қарап жұмыс іздеушілерді тұрақты жұмыстарға орналасытру мақсатында жаңадан ашылатын босаған жұмыс орындарына орналастырумен айналысып келді. Кедейшілікпен, жұмыссыздықпен күресті күшейту туралы шараларына сәйкес әрбір ауылдық округтегі жұмыссыз кедей отбасыларындағы еңбекке жарамды адамдардың қатынасымег мал терісін, жүнді жөндеу цехтарын ашу, дәрілік шөптерді жинау, мия тамырларын қазып өткізу, адамдарға үйлерінен ақылы қызмет көрсету, ауылдарымызды тазарту, көркейту жұмыстарын жолға қою көзделуде. Қазіргі таңда Қазақстанда жұмыспен қамтамасыз ету шамасы қандай? Біздің елде еңбек ресурстары 1992 жылы 9,4 миллион адамға жетті, немесе халықтың жалпы санының (17 млн. адам) 55 % құрайды. Халық шаруашылығы қызыметінің барлық салаларында 7,4 млн адам жұмыспен қамтылған. Олардың 6 млн.таяуы немесе 81% экономиканың мемлекеттік секторында жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік кәсіпорындарының әлі де басым екендігін, яғни нарық механизміне тән еңбекпен қамту қатынастарының қалыптасу өте баяу жүріп жатқандығын әкімшілдік экономика жағдайында қалыптасқан жұмыспен қамтамасыз ету қатынастарын терең дағдарысын көрсетіп отыр. Біздің қоғам әкімшілдік басқару жүйесі жағдайында халықты толық, әсіресе тиімді еңбекпен қамту мәселесін шеше алмады. Бұл ұғымдар туралы біз ненің түсінеміз.
Еңбекпен толық қамту дегеніміз, ол халық шаруашылығы көлемінде еңбекке деген қабілетті бар халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз ету. Ал тиімді еңбекпен қамту дегеніміз - қоғамдық қажеттіліктерді минималды еңбек шығындарымен қанағаттандыру.
Осы уақытқа дейін, біздің елде жұмыссыздық жоқ және бұны өз ұлы жетістік деп есептелді. 1991 ж. еңбекпен қамту қызыметіне жұмыс іздеп жүрген 185 мың адам өтініші білдіріп оны 75 мың еңбек биржасын арқылы жұмысқа орналысты. Сол жылы бірінші 4 мың адам жұмыссыз деп тіркелді, оның 75 проценті әйелдер болды. Ал 1992 жылы ресми түрде, 70,5 мың адам жұмыссыз деп тіркелді. Олардың 54 прценті жұмыссыздық бойынша жәрдемақы алды. Жұмыссыздардың 80 процентіне дейінгісі әйелдер, ал олардың жартысына жуығы 29 жасқа дейінгі жастар. Әр бір жұмыссыздық бесеу - жоғары білімді, әр бір екуі орта -кәсіптік маман, әр бір үшеуі жалпыға бірдей орта білімді.
Болжаммен үстіміздегі жылдын аяғында қарай, Қазақстанда тіркелген жұмыссыздардың саны 250 - 500 мың адам болуы мүмкін деп күтілуде. Сондықтан мемлекет, дүние жүзінде жинақталған тәжірибеге сүйене отырып бұл процесті реттеуді үйрену қажет. Жұмыссыздықтың әлеуметтік және саяси өткерлігін азайту үшін соңғы 30 жыл бойына нарық қатынастары дамыған елдердің үкіметтері жұмыссыздарға жәрдем берудің әр түрлі жүйелерін қолдануда. Халықты еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизм оның хұқтық негізінің жасауды, әр түлі мамандырылған мекемелердің, экономикалық тұтқалардың кең жүйесінің қолданудың қажет етеді. Осылармен бірге мемлекет қайта мамандандыру, жаңа жұмыс орындарының құру және жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы төлеу сияқты әлеуметтік саясат шаралардың жүзеге асыру қажет.
Жұмыссыздыққа берілетін жәрдем ақшаның мөлшері мен оның төлеу мерзімі: АҚШ-та 26-34 апта бойына жалақын 50 процентін кейбір штаттарда 47 аптаға дейін; ( Жапонияда - жұмыссыздық жасына және басқа көрсеткіштеріне қарай 3 - 12 ай бойына жалақын 60 - 80 процентін; Францияда - 1 - 2,5 жыл бойына жалақын 42 процентін, оған қосымша күніне 40 франк жәрдем - ақша; Ұлыбританияда - 52 апта бойына 28,5 фунд стерлинг құрады. Жұмыс істейтіндердің еңбек ақысына ұстауп қалу есебіне арнаулы қорлар құру арқылы да жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақша беріледі. [13]
Қазақстан Республикасының Халықтың жұмыспен қамту туралы Заңына сәйкес, жұмыстан босап қалып жұмыссыз деп тіркелген азамат-тарға, бұрынғы жұмыс орындаған негізі жалақысының 50 процентен кем емес мөлшердегі, бірақ республикада қалыптасқан орташа жалақы мөлшерінен жоғары және өнім сүру минимумінен төмен болмайтын жәрдем ақша беруге кепілдік беріледі.
Осылармен бірге мемлекет жұмыс күшінің ұсынымен азайту үшін иммиграцияның (шетел азаматтардың келуі) шектеу, шетел жұмысшыла-рының репартациясын (отанына қайту) ынталандыру, жұмыс аптасының ұзақтығын қысқарту, жұмыс орын бөлу және мерзімнен бұрын құрметті демалысқа шығару сияқты жұмыспен қамту саясаттың жүргізеді. Мемлекет қосымша жұмыс орындарын жасау үшін қаржы бөлу бағдарламасын жүзеге асырады, сәйтіп жұмыссыздықтан мейлінше жапа шеккен, бірінші кезде жастар мен үнемі жұмыссыз болатындарға жәрдем көрсетеді.
Нарық қатынастары дамыған көп елдерде еңбек нарығы әр түрлі топтағы адамдарды, әсіресе жастарды жұмыспен қамтудың жеке шараларын жүзеге асырады. Ол үшін арнайы бағдарламалар қабылданып іске асырылады. Осы мақсатта кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жалақы шығындары бөлінеді, және оларды кәсіптік мамандыққа дайындайтын шығындарды мемлекет толық өз мойнына алады.
Еңбек нарығы күрделі және жетілмеген нарық түрі болып табылады. Өзінің жұмыс күшін ұсынатындар, әдетте, олардың еңбегіне деген сұранымнан хабар бола бермейді, олар тіпті өздерінің тұратын қала шеңберіндегі бос жұмыс орны туралы да білмеуі мүмкін. Ал басқа аймақтардағы бос жұмыс орны туралы ақпаратты одан да аз біледі.
Еңбек саласы қоғам өмірінің маңызды және көп жоспарлы экономикалық және әлеуметтік облысы болып табылады. Ол жұмыс күші нарығымен шектелмей, жұмыс күшінің қоғамдық өңдірісте қолдануын да зерттейді
Еңбек нарығы принципиалдық ерекшелігіне ие екен, себебі еңбек нарығының басты құрамдас бөлігін адамдар құрайды, ал олар жай жұмыс күшіне ие болғанымен қатар әр түрлі спецификалық қасиеттерге ие, мысалы, психофизиологиялық, әлеуметтілік, мәдениеттілік, діндік және саяси көз қарастары. Осы ерекшеліктер адамдардың мотивациясына, жұмыс белсеңділік деңгейіне және жалпы еңбек нарығына үлкен әсерін тигізеді.
Еңбек нарығында жұмыс күші бағаланады, оны алу шарттары белгіленеді, жалақыны және жұмыстың шарттарын анықтайды, сонымен қатар білім алу, мамандылық жоғарлауы, жұмыс орын табу кепілділік алу мүмкіндігі да анықтайды екен.
Еңбек нарығы жұмыс орнын табу динамикасында негізгі тенденцияларды, оның негізгі құрылымдары (өндірістік салада, кәсіби- мамандықта, демографиялық), яғни қоғамдық еңбек бөлуді, жұмыс күшінің жұмылдруын, жұмыссыздықтың масштабы мен динамикасын көрсетеді.
Еңбек нарығы жұмыс күшін сатып алатын және жұмыс күшін сататын адамдар арасында байланыстарын атқаратын тетігі ретінде қарастыруға болады. Және осы нарыққа арнайы ұйымдастырылған ұйымдардан (еңбек биржасы) басқа да жұмыс күшін алу туралы барлық жеке келісімдер де кіреді. Еңбек нарығы басқа жүйелермен тығыз байланыста болады. Мысалы үшін, сұраныста болу үшін, жұмыс күші дене, ой білім және мамандылық қасиеттерге тән болу қажет және осы қасиеттерді өңдіріс барысында пайдалану қажет. Ал негізінен тұтыну тауарлар нарығының жағдайына тәуелді екен. Еңбек нарығында әрқашан бәсекелестік болуы керек, өйткені жұмыскер әрқашан өз қасиеттерін жоғарлауы қажет. [2, 145]
Әрқашан қайта өңдеу және оны әр жолда жоғары деңгейге көтеру қажеттілікті қамтамасыз ету үшін жұмыс күші бар адамы өз жұмыс күшін өзіне ең тиімді шарттар бойынша сатуға болатын жұмыс беру адамын іздейді. Сондықтан жұмыс қүші сұраныста да бәсекелестік болуы қажет.
Осыдан жұмыскерлер белсенділік нарығына негізднлген қоғамның экономикалық және әулеметтік дамуы болады.
Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол еңбек ақыға әсер етеді, мұнда жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар кездеседі. Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, яғни өзінің жұмысқа қабілеттілігін сатушылар болып табылады. Біздің елімізде еңбек рыногын мойындау үшін жұмыс күшінің әулеметтік - экономикалық табиғаты мен оның өңдіріс құрал-жабдығымен қосылуы рыноктық әдіспен - сатып алу-сату жолы арқылы жүзеге асады.
Егер жұмыс күшін-тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме туындайды. Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады. Шын мәнінде, жұмыс күші құның өмір сүру жабдықтары қажеттіліктер құнына теңестіруге болады, яғни жұмыскер мен оның отбасының өмір сүруі осы қажеттіліктер құнына пара-пар болады. Еңбек рыногында тепе-теңдік сұраным мен ұсыным мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалдық байланыста болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезде фирмалар нарықтық тепе-теңдікті сақтау мақсатында жұмыс күшіне сұранымның төмендеуі қажет, ал жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраным артады.
Батыс еңбек нарығының экономикалық теорияларда, бұл нарық, басқа ресурстарды сататын немесе сатып алатын нарық сияқты деп қарастырады. Осында қазіргі еңбек нарығын талдаудың 4 концепциясының негізінде классикалық саяси экономиканың пастулаттары жатады. Оны негізінен неоклассиктері (П. Самуэльсен, М. Фелдстайн, Р.Холл) қолдайды, ал 80-ші жылдарда оны экономика концепциясының жақтаушылары да қолдады. (Д.Гилдер, А.Лаффер және т.б). Осы концепциясының жақтаушылары еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты бағаның тепе-теңдігінің негізінде жұмыс істейді, яғни оның негізгі нарықтың реттеушісі жұмыс күшінің бағасы болып табылады. Олардың тұжырымы бойнша жұмыс күшінің ұсынысы мен сұранысын баға реттейді және оның тепе-теңдігін сақтайды. Білім мен мамандылыққа инвестициялар салу, ол машинасы мен құрал жабдықтарына инвестицияларды салуына ұқсас процесс деп ойлаған. [3, 127]
Нарықтық экономикаға ауысу, өндірісті технологиялық модернизациялау қарқыны Қазақстан Републикасының халық шаруашылығына капитал салу масштабы мен тиімділігіне тікелей байланысты. Өкінішке орай, еліміздің экономикасын бұлай тірілендіру сыздықтап қана жүруде. Оған себептер көп-ақ. Ең бастыларының бірі - салымға капиталдың қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі, салық пен кедендік тарифтің жоғарылығы болды.
Дегенмен, қазіргі кезде жағдай жақсарып келеді. Республика Парламенті елдегі инвестициялық климатты жақсартуға бағытталған бірнеше заңдар қабылдады.
Елімізде инвестициялық климатты жақсарту - бұл әртүрлі тұтас кешенді шаралар алу: салық, кедендік тарифтер бойынша жеңілдіктер беру мен ынталандырудың заңдық негізін жетілдіруден бастап, мемлекеттік органдарда басқару шешімдерін қабылдағанға дейінгі шаралар. Бұған экономиканы жандандыру дәрежесі, нарықтық инфрақұрылымның даму деңгейі, валюта нарығының күйі, банк жүйесінің тұрақтылығы және басқа да көптеген факторлар кіреді. Сонымен қатар, шетел капиталын тікелей салу үшін сол елдің қызықтыратын басты сипаттамаларының бірі елдің заңнамасында экономикалық ынталандыру мен жеңілдіктер жүйесінің болуы. Барлық жағдайлары бірдей болғанда салық салу жүйесінде жеңілдіктер беретін мемлекетке таңдау жасалынады.
Шетелдік инвестицияларды құқықтық реттеу екі деңгейде жүзеге асады: ұлттық-құқықтық және халықаралық-құқықтық. Ұлттық-құқықтық және халықаралық-құқықтық реттеу бірін-бірі толықтырады және өзара тығыз байланысты.
Шетелдік инвестицияны халықаралық-құқықтық реттеу екі жақты және көпжақты халықаралық келісімшарттардан тұрады. Шетелдік инвестицияның халықаралық-құқықтық реттеудің басты құраушы бөлігін инвестицияның ынталандыру мен өзара қорғаудың екі жақты келісімі құрайды. Инвестицияны ынталандыру мен қорғаудың Қазақстан Республикасында жасалған екі жақты келісімінде келісуші жақтар қатысушы-мемлекеттер инвесторларына ортақ негізде екі режим ұсынады: ең қолайлы жағдайлы режим немесе ұлттық режим. Ең қолайлы жағдай принципі деп, әрбір келісуші мемлекеттер басқа келісуші мемлекетке, басқа үшінші мемлекетке берген немесе болашақта беретін артықшылықтарын, жеңілдіктерін, беретіндігіне міндеттелетіндігі айтылады. Ұлттық режим принципі деп, шетелдік адамдар, шетелдік компаниялар және шетелдік тауарлар осы елдің адамдарының құқықтарымен, ұлттық компаниялар мен ұлттық өнімдермен теңестірілуді айтады. [4, 33]
Екі жақты келісімдер кепілдіктерінің бірі - шетелдік инвесторға оның мүддесіне қысым жасалған жағдайда, осы мемлекеттің сотына шағымдануға ғана емес, халықаралық сотқа да шағымдануға мүмкіндік беріледі. Жалпы екі жақты келісім таластың екі түрін шешудің тәртібін қарастырады: инвестор мен инвестиция алушы мемлекеттің арасындағы талас және мемлекеттер арасындағы талас. Егер талас консультациялар немесе басқа да дипломатиялық каналдар жолымен шешілмесе, ол мемлекетаралық үшінші немесе арбитраждық сотқа беріледі. Бұл жағдайда, яғни инвестициялық таласты халықаралық сотпен шешкенде Қазақстан Республикасының инвестициялық имиджіне үлкен нұқсан келеді, өйткені мұндай процестер шетелдік БАҚ-ында беріліп, инвесторлар алдында жағымсыз көзқарастар қалыптасады.
Тіпті, сот процесі арқылы жеңіп алғандағы материалдық пайда, елдің имиджіне түсетін дақтан келетін шығынмен салыстыруға болмас еді.
Екі жақты келісімге сәйкес шетелдік инвестиция үшін тағы да бір ерекше кепілдік бар. Оның мәні, екі жақты келісіммен қарастырылған құқықтық кепілдіктер, келісім уақыты біткеннен кейін аталған келісімнің қызметі аяқталуы мерзіміне дейінгі инвестицияларға қатысты 10-15 жыл ағымында сақталады. Мұндай кепілдік шетелдік инвестициялар үшін кеңейтуге ұмтылушылықты дәлелдейді.
Сонымен, шетелдік инвестицияны ынталандыру мен қорғау туралы екі жақты келісімдер шетелдік инвесторлар үшін үлкен маңызға ие. Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын көпжақты халықаралық келісімшарттар екі жақты келісімдер сияқты көп емес. Көпжақты келісімшарттардың бірі 1997 жылы 28 наурызда жасалған "Инвестордың құқығын қорғау туралы Конвенция", ТМД шеңберінде 1993 жылы 24 желтоқсанда қабылданған "Инвестициялық қызмет саласындағы ынтымақтастық туралы Келісім". Бұл келісімнің ерекшеліктерінің бірі, қатысушы-мемлекеттер инвестициялық қызметтер сұрақтары бойынша өз заңнамаларын жақындастыру мақсатында шаралар алып, соның ішінде қатысушы-мемлекет инвестицияларымен кәсіпорындар құру және оның ұйымдастыру-құқықтық түрлерінің тәртіптері бойынша, инвестиция салу, экология және санитарлық-гигиеналық сараптау, олардың есебі және есеп беру қызметі туралы ойластырылған. Инвестиция бойыша көпжақты халықаралық келісімдердің қатысушысы ретінде Қазақстан Республикасы дүниежүзілік қауымдастықтың мүшесі және шетел инвестициясын салуға қолайлы мемлекет ретінде өзінің имиджін күшейтеді. Көпжақты халықаралық келісімшарттар жасау республикаға шетел капиталын тартуда үлкен рөл атқарады. Қазақстанға тікелей шетел инвестициясын тартуда дипломатиялық өкілдіктер жұмысының тиімділігін арттыру қажет. Инвестицияны ұлттық-құқықтық реттеу Қазақстан Республикасында инвестициялық климатты жақсартуға бағытталған мемлекеттік нормативті-құқықтық базаға сәйкес негізделген. Бұл сұрақтарды қамтитын қазіргі кезде республикада көптеген нормативті-құқықтық актілер қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының Парламенті "Тікелей инвестицияны мемлекеттік реттеу туралы" Заң және Қазақстан Республикасы Президентінің, шұғыл қажет болуына байланысты, заңдық күші бар "Бюджетке салық төлеу және басқа да міндетті төлемдер туралы" жарлығына қосымшалар мен өзгерістер туралы заң қабылдады.
2003 жылдың 8 қаңтарында "Инвестиция туралы" Заңының қабылда-нуы Қазақстанда қолайлы инвестициялық климат құру және сыртқы ресурстарды тартудың мемлекеттік саясатының бағыттылығын дәлелдейді. "Инвестиция туралы" Заң негізінен екі бөлімнен тұрады. Біріншісі - инвестициялардың құқықтық режимін бекітеді, екіншісінің құрамына инвестицияларды мемлекеттік қолдау бойынша қатынастарды реттеуші ережелері енеді.
Қабылданған заңдар республиканың инвестициялық климатын отандық және шетел инвесторлары үшін неғұрлым қолайлы режим құруға түпкілікті өзгерістерге бағытталған. Бұл нормативті актілерде Халықаралық орталықтың салық және инвестиция бойынша ескертулері мен ұсыныстары есепке алынды. Комитеттер мен палата отырыстарында парламент депутаттары жобаны қарау барысында айтарлықтай өзгерістер мен толықтырулар енгізді. [4, 150]
"Тікелей инвестицияларды қолдау туралы" Заңы инвесторлардың құқықтарының ерекшелік деңгейін арттыратын жаңа заңгерлік ережелері бар, ол Қазақстан инвестициялық аймағының бәсекеге қабілеттілігін арттырады.
Бірінші кезекте басымды салаларға тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдаудың міндеті мен мақсаты бөлек баппен жазылған, оның тізімін ел Президенті бекітеді. Бұл өндірістің күрделі мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.
Бұл ең алдымен машина жасау, шикізатты өңдеу және ақырғы өнімді өңдеуге бағытталған, мәрелік қайта балқыту, өндіріс инфрақұрылымы және технологиялық процесті жетілдіру.
Бекітілген инвестордың мүддесін қорғау бойынша Қазақстан Республикасымен ұсынылған кепілдікке Заңда бөлек бап арналған. Инвесторларға мемлекетпен берілетін кепілдік олардың Қазақстан экономикасына капитал салу ынтасын арттыруы қажет. Олар инвесторларды еркін бәсекемен қамтамасыз етеді, яғни бәсекелеріне қатысты құқық; кәсіпкерлік іс-әрекет мүмкіндігі, яғни мемлекетке қатысты құқық. Неғұрлым маңызды кепілдіктер:
- инвестордың өзін жарғылық қорда немесе шаруашылық серіктестік акцияларындағы үлесін басқару құқығын шектемеу, сонымен бірге салық және басқа да міндетті төлемдерді төлеу жағдайында жарғылық немесе акцияға үлестік қатысын сату нәтижесінде түскен пайда немесе кірісті шектемеу;
- бекітілген инвестор өндіретін тауарларды сату мен өткізуді бақылайтын мемлекеттік монополияларды құрмау;
- шикізат өткізу немесе тауар сату барысында бағаны реттеу және бақылау шараларын жасамау;
- инвесторларға заң бойынша тиісті мүлікті басқаруда мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар кедергі бола алмайды;
Қазақстан Республикасы Заңымен инвестициялар, кіріс, дивиденд, инвесторлардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғау.
Бұл заң арқылы инвесторлар инвестициялық жобаларды жүзеге асыру үшін ынталандыру шаралар жүйесін қолдануға еркін құқық алады. Біріншіден жеңілдіктер мен преференциялар жүйесі нақты және біржақты анықталған. Олардың мөлшері тікелей инвестиция көлеміне, экономиа секторының басымдылығына тәуелді. Бұл дегеніңіз, кәсіпкерлердің, инвестициялау мүмкіндігін кеңейтеді. Екіншіден, мемлекет натурлық гранттар ұсынады.
Жобаны жүзеге асыруға қажетті жабдықтар, шикізат пен материалдар импортының кедендік баж салығын салудан толық және жартылай босату инвесторларға үлкен пайда әкеледі.
Заң инвесторды бекіту процедурасын экспертизаға қажетті мерзімді анықтап, оларды бюрократиялық кедергілерден қорғайды және инвести-циялық жобаға қатысты іс-әрекеттің жариялылығы мен заң бұзбау атмосферасын тудырады.
Жеңілдіктер берілуі мен қатар инвесторлардың жауапкершілігіне қатаң талаптар да қою қарастырылды. Инвестор мен Қазақстан Республикасының инвестиция жөніндегі Комитетінің, салықтық жеңілдіктер беру жөніндегі келісім бойынша, келісімшарттарының талаптары бұзылған жағдайда, барлық салықтар "қайтарылуы" тиіс және салықтық заңнамаға сәйкес айыппұл салына алады.
Республикада инвестициялық клиамтқа жағымды жағдай жасау және бұл процестің динамикасы мен ауқымдылығына кең өріс ашу мақсатында Парламент депутаттары Заң жобасын талқылау мен тиянақтауға үлкен белсенділік пен конструктивтілік танытты. Жобаның бірнеше баптары өңделіп және толықтырылып, жекелеген парагарафтарына редакциялық түзетулер жасалды. Заң жобасының әртүрлі баптарына отыздан астам түзетулер мен толықтырулар жасалды.
Тағы да бір маңызды нәрсе, инвестициялық жобаны жүзеге асыруға байланысты қызметтің ашық болуының күшейтілуі. Бұл заң бойынша Комитет бекітілген жобаның жүзеге асырылуы туралы барлық нормативті-құқықтық актілерді БАҚ-да жариялап отыруға тиіс.
Жаңа заң, инвестициямен жұмыс кезінде туындайтын барлық заңдық, экономикалық және әкімшіліктік қатынастар құрылымын қамтиды.
Бұлардың бәрі таяу уақытта шетел капиталы үшін Қазақстанның тартымдылығын арттырып, экономиканың басымды секторының ресурстары үшін бәсекелестікте отандық позицияны нығайтуды және мақсаткерлік пен жүйелі түрде жүргізілетін экономикалық реформаларға байланысты халықаралық нарыққа шығуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы инвесторлардың қыз-метін көрсететін кең ақпараттық қызмет көрсету жүйесі болуы тиіс, республиканың региондарында инвестициялау жағдайлары мен нормативті-құқықтық мүмкіндіктері туралы хабардар болып отыруы керек.
Маргиналдық концепциясы бойынша индивид мамандылықты қаржыландыруын оның табыс әкелу деңгейі төменденгенге дейін тоқтатпайды. Неоклассикалық концепциясы бойынша жұмыс күшінің бағасына нарықтың қажеттіліктері өте үлкен әсерін тигізеді және ол ұсыныс пен сұранысқа тәуелді болып, төмендейді не жоғарлайды, ал еңбек нарығының тепе-теңдігі сақталатын болса, онда жұмыссыздық мүмкін болмайтын нәрсе.
Ұсыныс пен сұраныстың өзгеруінен жалақының өзгеретіндігі және жұмыссыздықтың болмауы туралы сөз сөйлеу мүмкін еместігіне байланысты, осы концепцияны жақтайтын адамдар, бұны нарықтың бүтіндей болмауына байланысты туралы айтады. Бұған олар негізінен кәсіподақтардың әсерін, мемлекеттің жалақысына минималды ставкаларын орнатуы және ақпараттың болмауына жатқызады.
Тағы да жұмыссыздықтың ерікті мінездемесі туралы тезис шығарды. Бірақ егер жұмыссыздық ерікті мінездемесіне ие болатын нәрсе болса, онда неге ол экономикалық циклдардың фазалары бойынша өзгереді? Одан ол басқа нарықтың тұрақсыздығына әкелетін жұмыс орнын іздеу туралы тезис шығарыпты. Оның мәні жұмскерлер максималды пайдалы жұмысқа келуіне бағытталған. Бірақ осыдан сұрақ туады, неге осындай жұмыскерлердің саны кей жағдайда 15%-ке жетеді?
Еңбек нарығының жұмыс істеуіне түсінік беруін басқа жолын кейнсианстар және монетаристер қолдайды. Неоклассиктерге қарағанда олар керісінше, еңбек нарығын әрқашан фундаментальді тұрақсыздықта болатын көрініс. Кейнстік моделі жұмыс күшінің бағасы (жалақы) қатаң тұрақта болады және көп жағдайда өзгермейді (төмен қарай аса өзгермейтін жағдайда қалды). Осы элемент ешқалай дәлелденбейді, өйткені ол сөзсіз болатын дәлел болып келеді. [5, 105]
Осы концепция бойынша жалақы еңбек нарықтың реттеушісі болмағандықтан, осы реттеуші сырттан әкелінуі керек. Оның рөлін мемлекет атқарып жүр және ол сұранысты төмендейді не көтеріледі де, осымен еңбек нарықтағы пайда болатын тепе-теңсіздікті жояды екен. Осыған ұқсас мемлекет салықтарды төмендеп, сұраныс пен тұтынудың көтерілуін қамтамасыз етеді. Ал осыдан өндіріс пен жұмыс табу құбылыстар да жоғарлайды. Сонымен осы концепциясы бойынша, еңбек нарықты баға емес, өндіріс көлемімен реттеледі.
Кейнстік жолының жақтаушылары сияқты монетаристер (М.Фридмен) өз тұжырымдарын қатаң баға құрлымынан шығарады және бағаның бір бағытталуына толық сенеді. Монетаристер табиғи жұмыссыздық деңгейі деген жаңа ұғмды енгізеді, ол еңбек нарығының мінездеме құрылымдарды көрсетіп, бағаларды икемсіздігіне әкеледі және еңбек нарығының кәдімгі жұмыс істеуіне кедергі жасап, еңбек нарықтағы тепе-теңсіздігін арттарып, жұмыссыздық деңгейін көтереді.
Осы мектеп өкілдерінің ойларын дәлелдеу үшін, олар американдық еңбек нарығындағы болатын мәселелерді және онда пайда болатын тепе-теңсіздігінің себептерін келтіреді. Мысалы, мемлекеттің жалақысының минималды ставкаларын енгізуі, кәсіподақтардың күшті позициялары, бар жұмыс орындары туралы толық ақпараттың болмауы. Еңбек нарықты тепе-теңдікке келтіру үшін монетаристер ақша-несие саясаттың құралдарын қолдануын ұсынады.
Олардың ішінде Ұлттық Банктің есеп ставкасы, коммерциялық банктердің Орталық Банктегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz