Қазақ антропонимжасамындағы үйлесім факторы

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

1 ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМЖАСАМЫНЫҢ ЭКСТРАЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ . . . 1

1. 1 Ат қою дәстүрі және интенсиялық фактор . . . . . . 1 1. 1. 1Түрлі халықтардың ат қоюындағы қазақ дәстүрімен ұқсас ерекшеліктер. . 2

1. 1. 2 Ат қою дәстүрі және «ұрпақ қамы» факторы . . . 4

1. 1. 3 Ат қою дәстүрі және тұрмыс факторы . . . 10

1. 1. 4 Ат қою дәстүрі және ислам факторы . . . 15

1. 2. Қазақ антропонимжасамындағы үйлесім факторы . . . 21

1. 2. 1 Сыртқы әлеммен үйлесімдегі өмір-тіршіліктің антропонимжасамдық табиғаты . . . 21

1. 2. 2 Үйлесім ұғымының құрметтеу-еркелету мәнді есімдер арқылы көрінуі……… . . . 23

1. 2. 3 Үйлесім ұғымының ұйқас есімдер арқылы көрінуі . . . 27

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ АНТРОПОНИМЖАСАМДЫҚ ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 31

2. 1 Антропоним тудырушы қосымшаларға тән белгілер . . . 31

2. 2 Антропонимжасамдық қосымшалардың түрлері . . . 37

2. 2. 1 Қос қызметті тұлғалардың қосымшалық сипаты . . . 37

2. 2. 2 Қарапайым қосымшалардың антропонимжасамдық қабілеті . . . 39

2. 2. 3 Қосымша сипатты жасанды формалардың тілдік табиғаты . . . 42

2. 2. 4 Еркелету, құрметтеу мәнді қосымшалардың антропонимжасамдық сипаты . . . 44

2. 3. Антропонимжасамдық қосымшалардың этимологиялық негіздері . . . 48

2. 3. 1 Антропонимжасамдық жасанды тұлғалардың қалыптасу жолдары . . . 49

2. 3. 2Антропонимжасамдық қосымшалардың табиғатындағы тоғысу мәселелері . . . 51

Қорытынды . . . 57

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 60

ҚОСЫМШАЛАР . . . 63

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс мазмұны қазақ антропонимжасамының теориялық және практикалық мәселелерін қамтиды. Кісі есімдерінің жасалуы, оған қойылатын шарттар, тілде нормалануы сипаттала отырып, тарихи негіздері мен қазіргі түркі халықтарына ортақ есімдердің ерекшеліктері және ортақ белгілері айқындалды. Антропонимжасамдық негіздердің көне жазбалардағы нұсқаларымен байланысы, қазіргі түркі есімдерінің арасынан алатын орны, мағыналық негіздер мен жасанды негіздерге топталуы, қосымшалардың қызметі, негізге жалғану жүйесіндегі өзіндік ерекшеліктері, қосымшалардың есім жасау қабілеті мен қалыптасу жолдары, түрлері, тарихи-этимологиялық сырлары сараланды.

Қазақ есімдері қажеттіліктің негізінде пайда болып, қалыптасқан атауыш құрал ғана емес, ұзақ тарихы бар ұлттық таным мен мәдени тәжірибенің үздік жемісі болып табылады. Сондықтан лингвистикалық факторлармен қатар, экстралингвистикалық негіздері де ұлттың тұрмыс-тіршілігі, таным-түсінігі, ұрпақ туралы көзқарастары тұрғысынан зерделенді.

Диссертациялық зерттеудің өзектілігі. Қазақ есімдерінің тілдік табиғаты бүгінге дейін тарихи және сипаттамалық тұрғыдан жан-жақты сөз болып келеді. Тілші ғалымдар тарапынан да, жазушы, журналист, қарапайым пікір білдіруші көпшілік тарапынан да бұл бағытта көптеген мақалалар мен ғылыми еңбектер жазылып, сөздіктер жарық көрді. Алайда, осы зерттеулерде кісі есімдерінің тілдік табиғаты лексика-грамматикалық тұрғыдан қарастырылып немесе танымдық, мәдени, әлеуметтік қырлары айтылып, мәселенің шешімі әржақты, жеке салаларға байланысты түсіндіріліп жүр. Төл есімдер мен кірме есімдерінің өзара байланысы, кірме есімдердің қазақ тіліндегі есімдерге әсері немесе керісінше үдерістердің себептері т. б. секілді жағдайларда да олардың үнемі өзге тіл элементтері екеніне назар аударылып, қазақ есімі ретінде тану назардан тыс қалып келеді. Қазақ есімі тілдік және тілден тыс факторлардың жиынтығынан тұратын құрылым, сондықтан оның ішкі болмысын кешенді түрде қарастырғанда ғана тереңірек білуге мүмкіндік туады. Аталған мәселелердің қалыптасу себептері де әр қырынан қарастырылуынан туындап отыр.

Кісі аттарының шығуына қатысты негізгі мәселелер тікелей қазақ халқының ат қою дәстүрінен басталады, осы дәстүрдің тілдік белгілері мен жүйесін зерделеуді антропонимжасам аясында қарастырудың маңызы зор. Екіншіден, есім адамдарды атаушы құрал, сондықтан оның әлеуметтік қызметі де жан-жақты талдауларды талап етеді. Қазіргі қоғамда кісі есімдеріне қатысты толып жатқан проблемалар бар, оларды дұрыс жолға қою мәселесі де күн тәртібінде тұр. Тілдік жүйеден бастап, қоғамдық-әлеуметтік деңгейге дейінгі аралықта қалыптасып отырған жағдай ең бірінші бүгнігі сұранысқа толық жауап бере алатын лингвистикалық зерттеулерге зәру. Осы тұрғыдан келгенде әуелі қазақ есімі деген ұғымның өзін анықтап алу мәселесі туындайды және бұл алдымызға кісі есімдерінің дәстүрлі жасалу жолдарын кешенді түрде зерделеу міндеттерін жүктейді.

Кісі есімдерінің тарихи сипаты, өзге түркі есімдерімен байланысы, ол ортадан алатын орны, шығу тегі бір төл және кірме тұлғалардың қазақ есімі ретіндегі сипаты қазақ антропонимжасамының тарихи негізі әрі жүйесі болып табылады. Жасалуындағы лингвистикалық факторлар мен экстралингвистикалық факторлардың өзара байланысы, олардың антропонимжасамдағы орны. Бүгінгі жұртшылық санасындағы «қазақ есімі» деген ұғымның сипаты мен онан ауытқудың себептері және дұрыс жолға қоюдың теориялық шешімдері, антропонимжасамдық норма, оның заман талаптарына қарай өзгеру заңдылықтары, қазақ есімдерінің алдағы даму бағыттарын айқындау т. б. толып жатқан мәселелер өз шешімін күтетіні белгілі. Антропонимжасам ауқымы кең сала және қазақ есімдерінің өткені, бүгіні, болашағына қатысты кешенді мәселелер антропонимжасамның аясына топтасады.

Зерттеудің нысаны. Бүгінге дейін тілде қолданылып келген кісі есімдері бойынша жиналған материалдар.

Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ есімдерін антропонимжасамдық тұрғыдан саралау.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ұлттық санадағы ат қою туралы ұғым-түсініктер мен кісі есімдері тұлғасының арасындағы байланыстың сырлары терең. Бұл өз кезегінде кісі есімдері жасалуының тілдік және тілден тыс факторларын құрайды. Жұмыстың мақсаты - осы екеуінің аясындағы антропонимжасам мәселелерінің шешімін іздеу. Осы мақсаттан мынандай міндеттер туындайды:

антропонимжасамды сөзжасамның дербес саласы ретінде қарастыра отырып, оларды өзара ортақ белгілері мен ерекшеліктерін айқындау;
антропонимжасамның тіл білімінің өзге салаларымен арақатынасын көрсете отырып, өзіндік белгілерін анықтау.
антропонимжасамдық норма - «қазақ есімдері» деген ұғымның негізгі тұғыры ретінде құрылымдық элементтерді, төл және кірме есімдердің дыбыстық тұлғаларын, антропонимге айналған сөздердің мағынасындағы өзгерістерді антропонимжасамдық игерілу тұрғысынан қарастыру.
антропонимжасамдық мағынаның түрлерін анықтау;
антропонимжасамдық негіздердің тілдік табиғатын айқындау, яғни анықтамалық сипатамасын жасау, түрлеріне қарай топтастыру;
антропонимжасамдық қосымшалардың қызметі мен оған қойылатын талаптардың тілдік табиғатын саралау. Тарихи-этимологиялық сипаты мен антропонимжасамдық мүмкіндік дәрежесін айқындау.
жазба ескерткіштер материалдарымен салыстыра отырып, антропонегіздердің тарихи тегімен байланыс дәрежесін анықтау, түркі тілдеріндегі орнығу көрсеткіштерін зерделеу;
қазақ тіліндегі антропонегіздердің дербес тұлға ретіндегі сипатын саралау;
жасанды негіздер мен мағыналық негіздердің өзара ортақ белгілері мен айырмашылықтарын анықтау;
ат қою дәстүрінің антропонимжасаммен арақатынасындағы өзіндік ерекшеліктерді зерделеу;
ат қою дәстүрі мен «ұрпақ қамы» ұғымының өзара байланысын саралау;
ат қою дәстүрі мен қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіндегі мәдени ұғым-түсініктердің арақатынасын, антропонимжасамдағы орнын анықтау.
Ат қою дәстүрі мен антропонимжасамдағы «үйлесім» ұғымының арақатынасын саралау.

Зерттеудің дереккөздері. Зерттеудің дереккөздері ретінде баспасөз материалдарындағы авторлар мен кейіпкерлер есімдері, телеарналардан берілетін түрлі хабарларда сөйлеген адамдардың аты-жөні, қазақ радиосынан кісі есімдері туралы берілген хабарлар, көркем әдебиеттер, «Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясындағы» тұлғалар есімдері, Т. Жанұзақовтың, А. Жүсіпованың, А. Смағұловтың авторлығымен жарияланған сөздіктер, 1987 жылы Мәскеуде жарық көрген «Справочник личных имен народов РСФСР», 1989 жылғы «Карачаево-балкарско-русский словарь», 1963 жылғы «Ногайско-русский словарь» сөздіктерінен, 2004 жылы жарық көрген Н. Э. Гаджиахмедов пен Г. -Р. А. -К. Гусейновтың «Кумыкские личные имена: происхождение и значение. Введение в кумыкскую антропонимику»; А. Г. Шайхулов пен З. М. Раемгужинаның «Башкирские и татарские личные имена тюркского происхождения. Башќорт һәм татар исемдәре. Башкирские и татарские имена собственные Уфа 2006», « Толковый словарь татарских личных имен » атты сөздіктер пайдаланылды. Сонымен қатар, 2009 жылғы Солтүстік Кавказда болған іссапарымыз барысында жиналған есімдер пайдаланылды. Татар, башқұрт есімдері бойынша, қосымша түрлі деректерден алынған материалдар.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Қазақ есімдері алғаш рет антропонимжасамдық тұрғыдан қарастырылып, зерттеу нысанына алынды. Жұмыста мынандай мәселелер шешімін тапты:

- қазақ тіліндегі сөзжасам мен антропонимжасамның өзара ортақ мәселелері мен ерекшеліктері айқындалды;

қазақ антропонимиясында алғаш рет антропонимжасамдық норма мәселесі сараланды;
кісі есімдеріне қатысты негіз бен қосымша ұғымдарының антропонимжасамдық сипатына тән белгілер жаңаша көзқарас тұрғысынан зерделенді;

- қазақ тіліндегі антропонегіздер көне түркі жазба мұраларымен және қазіргі түркі халықтарындағы нұсқаларымен салыстырыла отырып, өзара сабақтастық көрсеткіштері, қалыптасу жолдары және дербес тұлға ретіндегі сипаты сараланды;

- кісі есімдеріне тән мағынаның түрлеріне антропонимжасамдық тұрғыдан жаңаша талдаулар жасалды;

- антропонегіздер өз ішінде құрылымына қарай жүйеленіп, арасындағы жасанды тұлғалар тұңғыш рет жеке талдауларға негіз болды;

антропонимжасамдық тұлғалардың екіншілік сипаты сараланып, антропонимжасамдық болмысына тән ерекшеліктер айқындалды;

- антропонимжасамдық қосышалардың этимологиялық негіздеріне талдаулар жасалды, антропонимжасамдық сипатқа ие болу жолдары мен осы бағыттағы үдерістері, даму сатылары айқындалды;

- ат қою дәстүрінің антропонимжасамдық сипаты тілдік тұрғыдан сараланды;

- «ұрпақ қамы» ұғымының антропонимжасамдық сипаттамасы жасалды;

- ұлттық ұғымдағы үйлесімге деген сұраныстың антропонимжасамдық табиғаты алғаш рет сөз етілді.

Жұмыстың зерттеу әдістері. Зерттеу барысында ғылыми сараптама әдісі, тарихи-салыстырмалы әдіс, компоненттік талдау әдісі, құрылымдық семантикалық әдіс қолданылды.

Зерттеудің әдіснамалық негіздері

Зерттеу жұмысында түркі тілдері бойынша зерттеулердегі және қазақ тіл біліміндегі құрылымдық, семантикалық, сөзжасамдық, экстралингвистикалық теориялар басшылыққа алынды. Қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері
Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, Ә. Қайдаров Т. Жанұзақов, Р. Сыздық, М. Оразов, А. Әбдірахманов, Б. Сағындықұлы, А. Біжікенова, Б. Қасым т. б. еңбектеріндегі ғылыми-теориялық көзқарастар мен пайымдаулар, түркітану саласы бойынша Н. Баскаков, Г. Көлдеева, З. Садыханов, Э. Бегматов, А. Шайхулов, орыс тіл білімі бойынша В. Никонов, А. Суперанская, А. Суслова т. б. ғалымдардың зерттеулеріндегі тұжырымдар пайдаланылды.

Жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы

Зерттеу жұмысында ұсынылған тұжырымдар мен пайымдаулар, алынған нәтижелер қазақ антропонимиясының теориялық мәселелеріне үлес қоса алады. Еңбекте қарасытырылған мәселелер қазақ есімдерінің өткен тарихы мен бүгінгі даму бағыттарының өзара байланысын саралауда, «қазақ есімдері» деген ұғымның сипаттарын, алдағы даму бағыттарын айқындауға қызмет етеді. Осы зерттеу қазақ есімдерін тілдік және әлеуметтік тұрғыдан жүйелеу, түрлі сөздіктер даярлау т. б. секілді алдағы уақытта атқарылатын жұмыстарының теориялық және практикалық мәнін белгілейді.

Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдар, антропонимдік тұлғалар мен қосымшалар туралы талдау әдістері мен жасалған тілдік тұжырымдар «Қазақ ономастикасы», «Қазақ тілінің тарихи грамматикасы» пәндері бойынша дәрістерде, арнайы курстарда, қазақ тілін тереңдетіп оқытатын жаңа үлгідегі орта мектептерде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар

- қазақ тіліндегі антропонимжасам даму барысында сөзжасамның аясынан бөлініп шыққан дербес сала. Олар өзара ортақ мәселелермен қатар, айқындауды қажет ететін өзіндік ерекшеліктерге де ие;

- уақыт сынынан өтіп, антропонимдік қор құрамынан тұрақты орын алған есімдер, антропонимжасамдық норма аясында жүйеленіп, біртұтас ұлттық сипатқа ие болады. Кірме элементтердің қазақ есіміне айналу үдерісі, жаңаша қалыптасуы мен мұндағы антропонимжасамның орны арнайы қарастыруды талап етеді;

кісі есімдеріне қатысты негіз бен қосымша ұғымдарының антропонимжасамдық сипатына тән белгілер өзіндік ерекшеліктерге ие;
қазақ тіліндегі антропонегіздердің тарихы көне дәуірлерден бастау алады, оларды көне түркі жазба мұраларымен және қазіргі түркі халықтарындағы нұсқаларымен салыстыра отырып зерттеу тарихи сабақтастық көрсеткіштерін, қалыптасу мен дербес тұлға ретінде орнығу жолдарын анықтауға мүмкіндік береді;
кісі есімдері мағыналық жағынан іштей бірнеше топқа жіктеледі, олардың өзіндік сырлары антропонимжасамдық тұрғыдан талдаулар жасау арқылы анықталалды;
антропонегіздердің құрылымы өз алдына арнайы талдауларды талап етеді, мағыналық негіздер мен жасанды негіздердің тілдік жүйесі дербес мәнге ие;
антропонимжасамдық тұлғалар (антропонегіздер, қосымшалар) тілде бұрыннан бар дайын материалдардың негізінде жасалады да, екіншілік сипат иеленеді, екіншілік сипаты нақтылынған сайын, антропонимжасамдық болмысы айқындала түседі;
антропонимжасамдық қосышалардың этимологиялық негіздеріне талдаулар жасағанда түрлі элементтерден құралғаны байқалады, олардың табиғи даму заңдылықтарының нәтижесінде антропонимжасамдық сипатқа ие болу жолдары мен осы бағыттағы үдерістері, даму сатылары арнайы талдауларды талап етеді;
қазақ есімдері ұлттық ойлау мен танымның, тарихи-мәдени тәжірибенің жемісі болып табылады, сондықтан оның жасалуында ат қою дәстүрі мен оған қатысты түрлі салттық ұғымдардың орны үлкен. Бұл ерекшеліктер де антропонимжасамның аясында қарастырылады.
қазақ халқының ұлттық санасында ұрпақтың қамын ойлау терең әрі күрделі ұғым, оның түрлі көріністері ат қою дәстүрінде жатыр. Қазақ есімдерінің жасалуындағы осы фактор антропонимжасамның бір тарауы болып табылады;
антропонимдердің жасалуына ұлттық ойлау жүйесі мен «үйлесім» ұғымының өзіндік әсері бар, қазақ халқының адамдар арасындағы қатынасты реттеу мәселесін есімдер арқылы жүзеге асыру идеясы да антропонимжасамнан көрініс беріп отыр.

I. ҚАЗАҚ АНТРОПОНИМЖАСАМЫНЫНЫҢ ЭКСТРАЛИНГВИС-ТИКАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ

1. 1 Ат қою дәстүрі және интенсиялық факторы

Экстралингвистика - тілдік элементтерді қалыптастырушы тілден тыс факторлардың жиынтығын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тілдегі белгілі бір элементтердің пайда болуы үшін оған сыртқы әсерлердің болу міндетті. Зерттеуші М. Арыстанбаев өз пікірін «Экстралингвистика ұлттың этникалық, қоғамдық-тарихи, әлеуметтік, жағрафиялық және басқа да факторлардың жиынтығын тілдің дамуымен және қызмет етуімен тығыз байланыста қарастыратын тіл білімінің саласы болып табылады» - деп тұжырымдайды [1, 62 б. ] . Тіл мен ойлау өзара тығыз байланысты құбылыстар, яғни тіл ойлаудың жемісі. Ой - танымның жемісі. Таным мен тану сыртқы қоршаған әлем, сыртқы дүниеге тәуелді. Сыртқы дүниені тану адамзаттың ғасырлар бойғы өмір тәжірибесі арқылы уақытпен бірге жетілумен келе жатқан құбылыс. « . . . адамзаттың дыбыстық тілі дегеніміз - логикалық ұғымдар жүйесі түрінде адамзат санасында бейнеленген жаратылыстық-ғаламдық, болмыстық жүйе заңдылықтарының тілдік-дыбыстық материал арқылы бейнеленіп, осылайша адамдар арасында қарым-қатынас жасау қызметін атқаратын ерекше сипатты құрылым» . Тілдік-дыбыстық материал адам танымының тілде формаланған бейнесі болып табылады. Тіл танушы ғалымдар тарапынан « . . . адамның дүние танудағы жетістіктері сөзде, сөйлем құрылысында тіркелетінін» айтады, яғни адам санасында жүйеленіп, орныққан, тілден тыс дүниелер тіл арқылы білдіріледі және қабылданады. Антропонимдер өзінің жеке материалы болмағандықтан, дайын сөздерден жасала отырып, белгілі дәрежеде оған тән дыбыстық форма мен мағыналық элементтерді пайдаланады, яғни таным әлемінің жемісі болып табылатын сөзге тән белгілер кісі есімдеріне де ортақ. Антропонимжасамның тілдік табиғаты туралы зерттеулердің толыққанды болуы үшін қалыптасуындағы тілден тыс факторлар мәселесі де назарда тұруға тиіс. Есім мағынасына көбіне, туған нәрестенің түрін сипаттаудан гөрі оның болашағы мен « . . . сондай болса екен!» деген адами қасиеттері туралы ақпараттар жүктеледі, демек ол ойдағы арман-тілектің сөз арқылы таңбалануы болып табылады. Бұл тұрғыдан антропонимжасам - экстралингвистикалық факторлардың жемісі. Антропонимдердің жасалуында арман-тілек қана емес, бүкіл адамның таным дүниесіндегі мәдени ойлар мен ұғым-түсініктер қамтылады[2, 45-б] . Оларды өз ішінде жалпы жинақтай келіп, «ұрпақ факторы», «ислам факторы» факторы, «тұрмыстық фактор», «үйлесім» факторының аясына топтастырамыз. Осы аталған факторлардың барлығы ат қою дәстүрінің ішкі элементтері болып табылады. Ат қою мен антропонимжасам бір-бірімен тығыз байланысты ұғымдар. Өйткені ат қойғанда да кісі есімі жасалады, яғни сөз кісі есіміне айналады. Екеуінің арасындағы айырмашылықтар - антропонимжасамның табиғатындағы тілдік үдерістерден туындайды. Қойылған есімнің дыбыстық жақтан өзгеріп немесе тұлғалық жақтан түрленіп жаңа есімдердің жасалуы секілді ішкі құрылымдық жүйеге қатысты мәселелер антропонимжасамға тән болып келеді. Осы ерекшеліктеріне қарай антропонимжасамның экстралингвистикалық сипатына талдаулар жасағанда көбіне «ат қоюды» «антропопнимжасам» терминінің синонимі ретінде пайдаланамыз.

Белгілі бір есімнің аясына жинақталған ұлттық білім мазмұны, сыртқы әлеммен байланысты түрлі ақпараттарға толы болады, сондықтан антропонимжасамда осы ақпараттардың негізгі уәжі айқындалып, кодтары ашылуы тиіс, бұл мәселеге экстралингвистикалық тұрғыдан келу қажеттілігін тудырады.

1. 1. 1 Түрлі халықтардың ат қоюындағы қазақ дәстүрімен ұқсас ерекшеліктер

Жер бетінде атауы жоқ заттың болмайтыны белгілі. Егер атауы жоқ зат, құбылыс бола қалса, онда оны адам әлі танып үлгермеген. Сол секілді қазіргі көзқарас тұрғысынан аты жоқ адамды бар деп елестету қиын. Адамды белгілі бір есіммен атау жалпы жер бетіндегі халықтардың баршасына ортақ, сол секілді ат қою дәстүрінде де ортақ белгілер кездеседі. Алғаш адамға қойылған аттың қандай болғаны белгісіз, сипаттау түріндегі сөздерден, тіпті сөйлемдерден де тұрған болуы мүмкін. А. Гафуров былайша сипаттайды: «Мынандай жағдайды көз алдымызға елестетіп көрейік. Алдыңызда алғашқы қауымның бір тайпасы. Көсем одақтас тайпаға көмекке жүз сарбаздан тұратын әскери жасақ жібермек болды. Қазір тіпті ойымызға келмейді - адамдардың ол кезде есімі жоқ. Тайпа көсемі өз жасағын қалай орналастырар еді. Ол шамамен мынандай бұйрық беретін болу керек: «Жылан

шағып алғанның баласы, ұзынтұра, жирен шашты, кеше аңда жүріп екі қабан өлтірген және қабағы түнерген, маңдайында тыртығы, сол жақ қасында сүйелі барды шақыр». Біртіндеп суреттеу ұзара береді» [3, 221 б. ] . Бұл есімдердің шығуының әлеуметтік болжамы. Бұл тұрғыдан, қалай болжасақ та жеке адамды атау, өзгелерден ажыратып тану қажеттілігінен туғаны анық. Тілдің заңдылықтары мен адам санасының дамуы барасында қанша ұзақ болса да, есімдердің қолданыла келе қысқаратыны, ұзақ суреттеудің ішінен негізгі бір элементі ғана қалдырылып, қалыпты жүйеге түсетіні ақиқат. Екінші бір мәселе кісі есімдерінің танымдық қырлары. Есімнің қасиеті арқылы баланың тағдырына әсер ету, сөйтіп өзі қасиет тұтып, киелі санаған заттар мен құбылыс атауларын немесе осыған қатысты ұғым-түсініктерді есімге айналдырып отырған. Осы екеуінен келіп мынандай болжамдар туындайды: сипаттау мәнді есімдер ішінде тайпа көсемі немесе дара тұлғалардың есімге айналған сипаты жұртшылықтың көңілінен белгілі бір қасиеттің (ерлік, даналық, алып т. б. ) атауы ретінде орын алды. Мысалы, адамды өзгелерден айыру үшін оның қоғамдағы әлеуметтік орны, атағы - сипаттау мәнді сөз, тіркес, сөйлем (болуы мүмкін) атауыш құрал ретінде қолданыла келе, шын мәнінде есімге айналды. Осылайша есім кие, қасиетке ие болды - есімі адамның қорғаушысы, өмір бойғы серігі деген ұғымдар қалыптасты. Барша адамзат есімдеріне ортақ шығу, қалыптасу туралы болжамдар осындай тұжырымдарға жетелейді.

Нәрестеге көркем есім беру туралы ертеден айтылып келеді. Қазақ ауыз әдебиетінде, Пайғамбар хадистерінде, жазба ескерткіштер материалдарында оған қатысты түрлі мәліметтер бар. Адам есімнің өмірі мен тағдырына әсері дәстүрлі ғылым шеңберінде де қарастырылып жүр. Қазақ тіліндегі халықтық этимология «ат адамның өмірлік серігі және мініп жүретін аты (қолдаушы, жебеушісі), сондықтан оны ат дейді» - деген болжам айтылады. Мұндай түсінікті орыс ғалымдары да ұстанады: «Есім туған кезде беріліп, бөлекше үлгідегі танысқы (визиттік картаочкасы) секілді өмір бойы бірге жүреді. Сондықтан, есім таңдауда жаңылыспау өте маңызды. Бала болашағы көп жағдайда ата-ананың таңдаған есіміне байланысты. Есім кармасында, адамның өмір жолына тылсым түрде әсер ететін магиялық күш бар» .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.