Аллаһтан жәрдем сұраңдар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

Ислам дініндегі құпия тылсым әлемі

Жоспары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Ислам дініндегі тылсым күштер
Мұсылмандардың дүниетанымындағы табиғи құбылыстар
Құран Кәрімнің ғылыми ашулары және тылсым әлеміне дәлелдер

ІІ Исламдағы эзотерика және мистикалық тәжірибе
2.1 Ислам шариғатында сихр үкімі және оның салдары
2.2 Сопылық: ислам мистицизм жолы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаты. Адам баласы сонау орта ғасырлардан бастап жер жүзін, әлемді, адам болмысын тануға ұмтылып, зерттеп келе жатқанымен, дөңгеленген дүниенің ашылмаған сырлары қаншама?!
Қазақ тілінде керемет, ғажап, ғажайып, тамаша, таңданарлық, қайран қаларлық, керім сияқты мағынасы бір-біріне жақын, бірінің орнына бірі қолданыла беретін синонимдік сөздер бары белгілі. Осы мағыналас сөздер білімнің арқасында адамның қолымен жасалған техникаға, өнерге, құрылысқа байланысты жетістіктерді көрсету үшін қолданылады. Ал, Құдірет пен Мұғжиза адамдардың қолдарынан келмейтін, тек Аллаһ тағала тарапынан болатын істерге ғана қолданылатын сөздер.
Ал, Аллаһ тағаланы көру тағдырға жазылмағанмен, бірақ бар екендігіне соңғы кезде (Кеңес үкіметі құлағаннан кейін) көзіміз толық жетті. Ол үшін бұған сенудің жолы - бірнешеу. Ең бастысы, Жаратушы Аллаһ тағаланың бар екендігін ол өзінің ғылымымен, құдіретімен, кереметімен еріксіз сендіреді, мойындатады. Бұған дәлелдер жеткілікті. Айталық, қазіргі ғылымның шамасы келмейтін, ғылымдардың өресі жетпейтін, тек Аллаһтың ғана қолынан келетін істі Құдірет деп айтамыз. Бірақ, бір құдіреті мен екінші құдіретінің арасында миллиардтаған жылдардың өтуі мүмкін. Мысалы, ғылымның жаратылуы, ақырзаманның болуы, қиямет-қайымда өлген адамдар мен жан-жануарлардың қайта тірілуі.
Тақырыптың өзектілгі: Құдірет пен Кереметті жасай алатын тек - Аллаһ. Ал, Мұғжиза жай адамдардың емес, жоғарыда айтқанымыздай, пайғамбарлардың Аллаһ тағалаға жалынып-жалбарынуымен іске асады. Анық олай болса, адамдардың сана-сезімдерінің арқасында техниканың күшімен игеріліп жатқан тамаша игі істерді көргенде: Мынау техниканың құдіреті ғой немесе пәленше мен түгеншенің тапқырлығымен болған керемет қой бұл! - деп, таңырқаудың реті жоқ. Өйткені, көзге шалынған барлық құбылыстар мен көріністерді сол күйінде айнытпай, сөзбен суретін салып, оның мән мағынасы мен түр-түсін беруге қазақ тілінің байлығы толық жететінін ескерейік, ағайын.
Әһли-сүннет ғұламалары сиқырдың рас екенін мойындайды. Оның қайсыбір түрлерінің материялық әлемге әсер ететінін де растайды. Алайда ғалымдар осы бір тылсым әсер сиқыршының емес, Аллаһтың жаратуымен ғана болады деп санайды. Яғни, сиқыршы тылсым күштің себептерін ғана жасайды, ал оның салдарын Аллаһ жаратады. Бұхари, Мүслим сынды сахих хадис кітаптарында Аллаһ елшісіне де (аләйһи әкмәләтут-тахайя) дуа жасалғаны баяндалады. Муғтазила ғалымдары мен кейбір модернист тәпсіршілер мұндай оқиғаның болғанын мойындамаса да, сенімді қайнар көздерде мұндай жайттың болғаны анық айтылады. Белгілі бір хикметпен Хақ тағала Пайғамбарымызға жасалған дуаның оған әсер етуіне рұқсат еткен. Осының салдарынан Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) муқаррабиннің қателесуі (Муқаррабин - Аллаһқа жақын болғандар деген мағынаны білдіретін арапша сөз.) ретінде пайымдалатын бір-екі сәһу яғни, кішігірім қателіктер жасағаны кейбір сахабалар тарапынан (кішкене айырмашылықтармен) риуаят етілген.
Бүгінгі ғылым мен техника жан-жақты дамыған заманда физикалық әлемге сырттай ықпал ететін басқа да көзге көрінбейтін күштер туралы айтыла бастады. Соның бірі қазіргі әлем жұртшылығының назарын өзіне аудартып отырған - парапсихология саласы. Парапсихология қалыпты табиғат заңдары бойынша түсіндіруге келмейтін оқиғаларды, яғни тылсым дүниелердің жаратылысқа әсерін зерттейді.
Бұқаралық ақпарат құралдарында жиі тілге тиек етіп жүрген медиумдар (көріпкел, балгерлер) мәселесіне келсек, бұл жындардың әрекеті болуы мүмкін. Өйткені жындардың әлемі біз үшін тылсым жұмбақ. Адам бойында жаратылысынан бар келеңсіздікке қарсы тұру қуатын дұрыс пайдаға асырмағандықтан, осындай осалдықты тиімді пайдаланып жүргендердің әрекеті сиқырмен (дуамен) шатастырылып жатқан болуы да мүмкін. Қалай дегенмен сиқырдың (дуаның) бар екендігі және оның тылсым күш екендігі - ақиқат.
Алайда соңғы кездері адамдар арасындағы рухани тоқыраудың әсерімен не болса соны сиқырға балап, илану көбейіп барады. Ерлі-зайыптылардың сөзге келіп қалуы, еркектің белсіздігі, сәтсіздіктен көз ашпау, жас келіннің бала көтере алмауы секілді үлкенді-кішілі келеңсіз жайттардың барлығын сиқырдан көру (дуадан) жиілеуде. Ал байыптап қарайтын болсақ, бұлардың кейбірі талапсыздықтан туындаса, енді біреулері денсаулықтың кінәратынан туындайтын келеңсіздіктер. Мұндай келеңсіз жағдайлардың себептері мен шешімін сол саланың мамандарынан іздеу анағұрлым жөн. Өкінішке орай, замандастарымыз арасында мәселені байыбына бармай жатып қит етсе болды дуалап тастаған ғой деп тон пішіп, балгер, тәуіп, емші жағалағыштар жоқ емес. Сүйікті Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзіне дуа жасалғанын ұққан сәтте-ақ, дереу Аллаһ тағаладан шипа сұрап, тілек тілейтін.
Материядан тыс метафизикалық болмыстар туралы түрлі пікірлер бар. Осы сипаттағы оқиғалар көбіне пайғамбарлар, әулиелер, сәуегейлер және ішінара университет ғалымдары тарапынан жеткен. Бұлардың барлығы бір мәселе төңірегінде ортақ тұжырымда, яғни материядан тыс әлемнің бар екенін айтады.
Бүгінде жын, шайтан, періште, сондай-ақ түрлі рухани болмыстарға қатысты ең кешенді зерттеулерді батыс әлемі жүргізуде. Бір кездері материализмге әбден бой алдырған батыс бүгінде рухты толыққанды тануға қайта бет бұруда.
Материя болмысы рухқа тәуелді. Тіршілік иелері тек біз өмір сүретін әлемдегі бізге мәлім құбылыстармен шектелмейді. Мәселен, жер шары өзге ғаламшарлармен салыстырғанда кішкентай, тіпті елеусіз де. Жер шары осы күйімен-ақ қаншама тіршілікке талбесік болып отырса,біз әлі зерттеп үлгермеген ғарыштық әлемдердің, жұлдыздардың да бос тұруы мүмкін емес. Олардың да өздеріне тән тіршілігі және тұрғындары бар болуы мүмкін. Біздің терминологиямызда бұлар: періште, жын, шайтан - жалпы рухани болмыстар деп аталса, жалпы ғылыми ұғымда метафизикалық болмыстар деп нақтыланады.
Жұмыстың мақсаты-міндеттері: Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - ислам дініндегі тылсым әлемінің орны және оның ерекшеліктері. Осы мақсатқа жету үшін бір неше міндеттер қойылады:
Мұсылмандардың дүниетанымындағы табиғи құбылыстар;
Құран Кәрімнің ғылыми ашулары және тылсым әлеміне дәлелдер;
Ислам шариғатында сихр үкімі және оның салдары;
Сопылық: ислам мистицизм жолы.
Зерттеудің нысаны. Құпия тылсым әлемі.
Зерттеудің пәні. Ислам дінінің санадан тыс тылсым әлеміне көзқарасы және дәлелдері.
Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері: Ислам дініндегі тылсым күштерге қатысты қазақ тілінде жазылған нақты еңбек болмағандықтан дипломдық жұмысты жазу барысында көбінде шетелдік, әсіресе түрікше әдебиеттерден пайдаландық. Атап айтар болсақ: Prof. Dr. Sedat Veyis Örnek, 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Sevki Yavuz. Kuran Kerimde Tevekkur ve Tartisma metodi. Ömer Nasuhi Bilmen. Büyük İslam İlmihali .Osman Nuri Topbaş. Tassavuf. Hilmi Ziya. İsmail Lütfü Çakan. Hadislerle gerçekler. Sulaiman Uludag. İslam DüşünncesınınYapısı және Малиновский Брониславтың Магия, наука и религия еңбектері. Сондай-ақ қазақша әдебиеттерден атап айтатын болсақ: Бекен Т. Ислам және медицина. Бекташ А. Тілегенова А. Дінтану . Сағындықұлы Б. Ғаламның ғажайып сырлары және Ғарифолла Есімннің бірнеше еңбектері.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан, сілтеме және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. Зерттеу жұмыстың жалпы көлемі 65 бет.

І ИСЛАМ ДІНІНДЕГІ ТЫЛСЫМ КҮШТЕР

Мұсылмандардың дүниетанымындағы табиғи құбылыстар
Заңдылықтар мен себептер - арадағы дәнекер: олар иләһи бұйрықтар мен нәтиже арасында күзетшідей ғана қызмет атқарады.
Аллаһ тағала материялық әлемді жаратқан кезде, бұл әлемнің ажырамас бөлігі болып саналатын табиғат заңдылықтары мен себептерін де қоса жаратқан. Алғашқы жаратылысқа бұйырылған Бол! (кун) әмірімен жоқтан бар болғандар да жоғарыдағы қағидаға бағынады. Және оған барлық нәрседен бір себеп бердік аяты да осы шындықты дәлелдейді.
Алайда осы заңдылықтар мен себептердің барлығы Аллаһ тағаланың ұлылығын жасырып тұрған шымылдық қана, ал, негізінде, олардың арғы жағында бүкіл құбылысты басқарушы әрі барша болмыс атаулыны себептерімен қоса жаратушы біреу бар: ол - Аллаһ тағала. Заңдылықтар мен себептер Оның шексіз ұлылығының шынайы әсері мен ықпалын паш ету қызметін атқарады. Ол Жаратушы Иенің ұлылығына пенденің сырттай баға беруінен қорғайтын шілтерлі перде іспеттес деп Топбаштың енбегінде келеді.[1, 45 б.].
Сондай- ақ Топбаштын тағы бір еңбнгінде: Тіпті адамдар арасында да басшылардың өздеріне тән абырой-беделі, лауазымы бар. Сондықтан олар жұмыстарын тікелей өзі емес, көбіне біреулер арқылы басқарып отырады. Әр бөлімдегі жұмысқа тікелей араласа бермейді, көп көрінбейді де. Лауазымына қарай жұмыстарды басқаларға орындатады. Мәселен, бір елдің мемлекет басшысы қалалық әкімшілік қызметкері сияқты қолына қағаз алып, көше-көшені араламайды, өйткені бұған оның лауазымы жол бермейді. Кез келген генерал бөлменің тазалығы, қару-жарақтың күтімі сияқты істерді қол астындағы әскерлерге жасатады, лауазымы жоғары болғандықтан оны өзі істемейді.
Салыстыруда қателік кетпесін, дегенмен барша болмыс атаулының Иесі - Аллаһ тағала да бүкіл әлемде болып жатқан барлық істерді заңдылықтар мен себептерді араға қоя отырып басқаруда. Өйткені Оның ұлылығы осыны қажет етеді. Бір ерекшелік: Аллаһ тағаланың өзінің ұлылығына перде еткен нәрселері болмыстың жаратылуына ықпалын тигізе алмайды.
Демек, заңдылықтар мен себептер үкіметтегі заң орындаушы мекемелердің жоғарыдан келген бұйрықтарды жүзеге асырғаны секілді қызмет атқарады. Ал түптеп келгенде, бүкіл істерді орындайтын әрі орындататын бір ғана күш ол - Аллаһ тағала.
Табиғат заңдылықтары мен себептер орынсыз арыз-шағымдарға әуелгі тосқауыл болу үшін жаратылған.Заттар мен құбылыстардың екі жағы бар: мүлк және мәләкүт. Басқалай айтқанда, физикалық әрі метафизикалық, яғни дәл айна секілді. Оның бір беті мөлдір, жылтыр, таза, әдемі әрі ақаусыз; екінші беті қап-қара, кір, ұсқынсыз әрі ақауы бар. Дәл сол сияқты заттар мен құбылыстардың мәләкүт жағын білдіретін ішкі бетінде заңдылықтар мен себептер болмағандықтан, ол бетте кір, ақау не ұсқынсыздық жоқ. Мұнда әр нәрсе мөп-мөлдір, жып-жылтыр әрі тап-таза. Оған бір-екі мысал келтірер болсақ, тіршілік, нұр және мейірім-шапағат үшеуін алуға болады. Ал мүлк жағы деген сыртқы бетінде Аллаһ тағаланың ұлылығына, кемелдігіне және сұлулығына керағар, көзге, құлаққа, мұрынға тіпті сана-сезімге ұнамайтын біршама жайттар. Міне, заңдылықтар мен себептер осындай жағдайларда перде, кейде тосқауыл болсын деп жаратылған. Аллаһ тағала жаратылысты осылай басқарады.
Сонымен қатар, жөн-жосықсыз әрі орынсыз арыз-шағымдардың тікелей Аллаһ тағалаға қарсы бағытталмауын қамтамасыз етудің сыры да заңдылықтар мен себептердің жаратылуын қажет етеді. Өйткені, ақыл-ойы таяз надан адамдар көбіне заттар мен құбылыстардағы нәзік те шексіз хикметтерді, нәтижеде туындайтын қаншама әсемдіктерді көре алмағандықтан, тікелей Аллаһ тағалаға шағымданып, ауыр сөздер айтады. Әйтсе де мұндай шағымдар - шағымға себеп болған мәселеден де қатерлі. Өкінішке қарай, көбіне мұндай наразылықтар одан да бетер бақытсыздыққа ұрындырады. Міне, Рахман әрі Рахим Аллаһ тағала шексіз мейірімділіктің белгісі ретінде істерін себептер мен перделер арқылы көзден тасалап, пенделердің ең сорақы бақытсыздыққа ұрынбауын қалап әрі оларға орынды себеп-сылтаулар тарту еткен [2, 98 б.].
Сондықтан болар, бауырына басқан перзентінен айырылып, жер құшып қалған ананың ызасы мен наразылығы ауру не қайғылы қазамен бүркемеленіп, нәрестесінің өлімінен де бетер қасіреттен, яғни Жаратқан Иеге тіл тигізуден аман қалады. Құлдарын шексіз мейірім-шапағатымен аялаған Аллаһ тағала қандай ұлық десеңші! Тіпті осы Ұлы, ұлық сөздерінің өзі Оның шын мәніндегі ұлылығын әсте ашып бере алмайды.
Табиғат заңдылықтары мен себептер Жаратқанның шексіз құдіретін көрсету үшін жаратылған. Шебердің ұсталығы жасаған туындысының құндылығына қарай өлшенеді. Ал Аллаһтың ұлылығын байқау үшін айналаға бір сәт көз жіберу жеткілікті. Сан түрлі дауысқа салып құстардың сайрауы, алуан түсті гүлдер, сан мыңдаған жәндік түрлері, көздің жауын алар ғажайып өнер туындылары... айта берсек таусылмайды. Міне, Аллаһ тағала табиғаттың тілімен олардың бәріне өзінің ұлық есімдері мен сипаттарын әуенге салдыруда әрі осы ұлық есімдері мен сипаттарының көріністерін себептер көрмесіне жайып салып, саналы тіршілік иелеріне тамашалатуда. Өзі де олардың таңданысын тамашалауда.
Басқалардан артық қасиеті бар кез келген жан онысын өзі де көргісі келеді, өзгеге де көрсеткісі келіп тұрады. Бұл өнер адамдарында да кездеседі. Олар өз өнер туындыларын көрмелер мен галереяларға қойып, көпшіліктің тамашалағанын, бағалағанын қалайды (пенденікі қайдан мінсіз болсын). Мұндай көрмелердің көптігі сонша, күн сайын біреуі ашылып, біреуі жабылып жатады. Негізі адамдағы кемелдік пен әсемдік, шынайы Сұлулық пен Кемелдік егесі - Аллаһ тағаланы тануда өлшем бірлігі ретінде пендеге өте аз мөлшерде берілген. Бұған қоса, осындай өлшеу құралымен болса да, хас Сұлулық пен нағыз Кемелдік иесі - Аллаһ тағаланың өзінің сұлулығы мен кемелдігін көргісі әрі көрсеткісі келгендігін, сол үшін табиғатты тамсана тамашалайтын ғажап көрмеге айналдырғанын пайымдап түсінуге қашан да жол ашық. Әрине, егер адам баласы терең ойлана білсе, онда Оны шын мәнінде ұлықтап, пәктер еді. Аллаһ тағаланы ұлықтап, еске алу шынайы құлшылықтың не екенін ұғудан барып туады. Мұндай ғибадат - адамның, тіпті бүкіл болмыс атаулының жаратылыс мақсаты екені шындық. Міне, себептер баспалдағы бізді осы мақсатқа бастап, жаратылыс мәнін ұқтыру тұрғысынан аса маңызды дер едік.
Табиғат заңдылықтары мен себептерде біртіндеп даму ерекшелігі қалыптасқан. Бұл - иләһи шеберліктің ұлылығын дәлелдейтін ең сырлы дәлелдердің бірі. Өйткені әрбір дәрежеде, әрбір сатыда ұлық есімдерді бір-бірлеп алдымызға жайып салуы, тұтастықтағы теңдессіз шеберліктің оның әрбір бөлшегінде де сақталуы тек қана Аллаһ тағаланың шеберлігіне тән нәрсе, ол осындай Ұлы Шеберге ғана жарасатын ерекшелік. Дәл осындай ерекшелікті басқа ешбір өнер туындысынан көру не көрсету мүмкін емес.
Табиғат заңдылықтары мен себептер - біздің мына тылсым әлемде ғұмыр кешуіміздің қажеттілігі мен мақсаты.Ақырет - құдірет әлемі, ал бұ дүние - хикмет әлемі. Яғни, о дүниеде құдірет-күш басым болса, бұ дүниеде тылсым сырлардың салмағы ауыр. Сондықтан о дүниеде заңдылықтар мен себептер өз үкімін жүргізе алмайды. Алайда бұ дүниеде тылсым сырлардың қажеттілігіне қарай заңдылықтар мен себептер іске қосылуда.
Аллаһ тағаланың Халиқ (жаратушы), Рәззақ (рызық беруші), Шәфи (шипа беруші), Муқаддир (барлық нәрсені белгілеуші), Мусаууир (бейнелеуші, түрге салушы)... секілді ұлық есімдерінің қатарынан Хаким есімі де орын алады. Аллаһ осы қасиетті есімі арқылы хикметпен жаратады; хикметпен заңдылықтар мен себептерді өзінің істеріне дәнекер етеді; хикмет пен себеп-нәтижені байланыстыра отырып, болмысты жоқтан бар етеді деп Сулайман Улудаг жазады [3,87б.].
О дүниеде хикмет емес құдіреттілік үкім жүргізетіндіктен, Аллаһ тағала ол жақта шексіз құдіретін көрсетеді. Мына өткінші пәни дүниені барша заңдылық, себептерімен қоса тып-типыл етіп, жаңадан мүлдем өзгеше өлшемдер билік ететін әлем жасайды. Ол әлемде бұл дүниеге тән қаншама құндылық өлшемі бар болса, бәрі өшіріледі, болмыс басқаша пішінге еніп, құдірет шеберханасына жіберіледі.
Құдірет үкім жүргізетін ол мәңгілік өмірде жәннат жемісін жеу үшін жер жыртып, тұқым себудің қажеті жоқ. Жәннат киімі ешқандай ине-қайшы тимей-ақ тігілген күйде адамға кигізіледі. Ол жерде ескіру, әжім басу, қартаю және өлу деген ұғым болмайтындықтан, сол жағдайларға түрткі себептер де атымен болмайды. Бұл дүние - қызмет ететін орын, ал о дүние - жасалған қызметтің ақысы берілетін жер. Сондықтан ол жерде сауапты істердің рахатын көру үшін бұл дүниеде аянбай тер төгіп, еңбек ету керек әрі себептерді есепке ала отырып әрекет еткен жөн. Алайда о дүниеде бұл себеп те басқа себептердің кебін киіп, көзден таса болады. Онда еңбек етуге деген қажеттілік те болмайды.
Заңдылықтар мен себептер шымылдық рөлін атқарады. Ғайыпқа сенетіндер мен сенбейтіндерді бір-бірінен ажырату үшін көзіміз бен ғайып арасына түрілген перделер иманды жандардың имансыздардан ажыратылуын жеңілдетеді. Ғайыпқа сену - мүмін адамның ең айрықша белгісі. Бұл жерде мына мәселеге көңіл бөлген жөн.
Аллаһ тағала қаласа, заңдылықтар мен себептерді жаратпас еді. Тіпті Аллаһ қаласа, көзге көрінетін бір періштеге міндеттеп, бізге жердің тартылыс заңдылығы туралы сөз қозғатпас еді. Я болмаса нәрестенің дүниеге келуі үшін бізге бір қасиетті дұғаны үйретсе, біз сол дұғаны оқып-ақ нәрестені есіктің алдынан тауып алар едік. Егер Аллаһ тағала қаласа, аспандағы жұлдыздарды әріптің орнына пайдаланып, барша адамзат оқи алатындай етіп өз атын жазып, Өзін бізге танытар еді. Не болмаса Аллаһ тағала әр адаммен бетпе-бет сөйлесіп, әу бастан-ақ адамды осындай қабілеттермен жаратар еді. Осы айтылғандар мен әлі де айтылмай қалғандардың бәрінің де болуы мүмкін еді. Алайда мұндай жағдайда бұ дүниедегі негізгі мақсаттың ешбір қадір-қасиеті қалмас еді. Өйткені адамның жаратылудағы мақсаты - сынақ. Егер де жоғарыдағы айтқандарымыз болғанда, онда ақылдың да, құлшылықтың да ешқандай мәні болмас еді. Бұл дегеніңіз адамның өз еркіне жол бермей, қаласа да, қаламаса да, иман келтіруге мәжбүрлеу болып шығар еді. Егер шын мәнінде солай болғанда, онда алмастай жарқылдаған Әбу Бәкірлердің қара ниетті Әбу Жәһилдерден ешбір айырмашылығы болмас еді. Сынақтан мән қашқандықтан, құлшылығымен періштелерді де басып оза алатын адам баласының дәрежесі тұрақтылықпен шектеліп, оның жаратылыс мақсатының да мәні жойылар еді. Өйткені адам жаратылмай тұрып-ақ дәрежесі тұрақты періштелер бар болатын деп көненің көзі ,дананың сөзі атты енбекте келеді [4, 36 б.].
Адам баласы жаратылған күннен бері қоршаған ортаны зерттеп-зерделеп, жаратылысы беймәлім заттар мен құбылыстардың ақиқатына көз жеткізді... мәдениет пен технология да адамның осындай тынымсыз еңбегінің нәтижесінде қазіргі деңгейіне жетті. Алайда о бастан-ақ бүкіл болмыстың қыр-сыры белгілі болғанда, адамның білуге деген құштарлығы мен әуесқойлығы жоғалып, оның бойында зерттеуге, ойлап табуға деген құлшыныс, талпыныс, ізденіс секілді жасампаздыққа бастайтын күш болмас еді. Сөйтіп, адамдар дүниеге келген кездегі қалпымен ештеңеге қызықпай, мына пәни дүниеден кетуге асығар еді. Дүниеге көзін ашқан күннен бастап өлетін күнін күтуден басқа ісі жоқ бейшара адамның осындай аянышты жағдайы бәріміздің басымызға туар еді. Бәлкім, оның аты қазіргіден басқаша болар ма еді? Дегенмен ондай ұғым болмағандықтан, болмаған нәрсеге атау да бере алмаймыз.
Күнделікті өмірде қайталанып келе беретін дағдылы құбылыстар - біздің уайым-қайғысыз, жайлы өмір сүруіміздің басты дәнекері. Егер де осы көзге үйреншікті құбылыстар өмір бойы ауыса беретін болса, өмірдің қызығы да, тартымдылығы да қалмаған болар еді. Өйткені ертеңгі күніміздің қандай болатынын, қалай өтетінін білмесек, онда мақсатсыз, жоспарсыз ғұмыр кешер едік. Күн сайын таңсық құбылыстармен бетпе-бет қалып, аң-таң болып, не істерімізді білмей, әуре-сарсаңға түсіп, шыдам, сабыр таусылып, өмірден безіп кетер едік. Өмір бақи күйбең тіршіліктің ауыр тауқыметін тартып ғұмыр кешу кімге ұнасын?! Бір елестетіп көрелікші: адамның дүниеге келу сатылары ылғи өзгере берсе не болар еді?.. Бүгінгі күн мен ертеңгі күннің арасында жер мен көктей айырмашылық болса ше?.. Бұған өлімнің қалай болатынын қоссақ, онда бейшара адам ажалынан бес күн бұрын жынданып кететін шығар. Міне, мына пәни дүниеде себептер мен заңдылықтар шеңберінде тіршілік етпегенімізде, тепе-теңдік пен тәртіп секілді өмірімізге сән берген басқа да тұрақты қағидалар да көзден ғайып болып, өмірдің сәні де, мәні де қалмас еді [2, 147 б.].
Бойкүйездік пен үйреншікті дағдыдағы орта жол - әр нәрсені ақылға салып, ойланып өмір сүру, тым астамдыққа да, нұқсандыққа да ұрынбау. Иманды жан - бұл мәселеде де орта жолды таңдаған адам.
Тағдыр мәселесінде ойымызды көп мазалайтын тақырыптардың бірі - тағдыр мен адам еркінің үйлесіп-үйлеспейтіндігі. Адам баласы кейде тағдырға тіл тигізіп жатады әрі адам тағдырдың мәжбүрлеуімен жүріп-тұрады, пенденің өз еркі жоқ деп ойлайды. Ал кейде тағдырды да, жаратуды да толығымен адамға телиді. Бұл екі түсінік те (Жәбрия және Мүтәзила ағымдары) тағдыр мен еріктің дәл мағынасымен көп сәйкеспейді. Алайда, тағдыр туралы нағыз ақиқат осы екеуінің дәл ортасында, яғни жоғарыда тоқталып өткеніміздей, бүкіл жаратылыста. Адам өмірінде тағдырдың орны ерекше, әрі адамда пейіл, ниет, ой, салыстыру, таңдау және шешім қабылдау сияқты әрекеттерді көрсететін шектеулі де болса ерік бар екені шындық. Олай болса, бұл мәселені таразының екі басы сияқты тең қарастырып, орта жолды анықтаған жөн.
Құран қатар келген екі аятта осы екі ұғымның басын біріктіріп, күрделі көрінген мәселенің соңғы нүктесін қояды. Тәкуир сүресінің 27-28-аяттарында: Ол (Құран) әлемдерге насихат қана. Сендерден тура жолда болуды қалағандар үшін, - делінген болса, одан кейін тұрған 29-аятта: Әлемдердің Жаратушысы Аллаһ қаламайынша, сендер қалай алмайсыңдар, - дей келіп, барлық нәрсені қалаушы Аллаһ тағаланың өзі екендігі, алайда нені қалаймын десе де пендеге таңдау еркі берілгендігі айтылуда. Басқа бір аятта: Аллаһ сендерді және бүкіл істегендеріңді де жаратушы деу арқылы жарату мен жоқтан бар етудің толығымен Аллаһ тағалаға тән екені баяндалуда. Тағы басқа аяттарда болса: Адамға істеген істерінің қайырымы ғана беріледі! Аллаһ жолында күресіңдер! Жұмаққа асығыңдар! Аллаһтан жәрдем сұраңдар! Оқыңдар, жазыңдар, ойланыңдар! [2, 58 б.] секілді сөздермен адамның тағдырға басыбайлы бағынышты тұтқын емес екенін, керекті шарт ретінде ғана өз еркін қолдану қажеттігін білдіруде. Кейбір аяттарда бұл өте ашық түрде берілген:
Маған берген уәделеріңде тұрыңдар. Мен де сендерге берген уәдемде тұрайынСендер Аллаһқа (дініне) көмектессеңдер, Аллаһ та сендерге көмектеседі...Расында қандай да бір халық өздерін өзгертпейінше, Аллаһ олардың жағдайларын өзгертпейді [3, 34 б.].
Олай болса, абсолютті мәжбүрлік жансыз заттарда, тастарда, өсімдіктерде және жануарларда, қысқаша айтқанда, өз еркі жоқ болмыстарда болады, ал адамдар мен жындар үшін шартты мәжбүрлік бар. Алайда ерік пен оның нәтижелерін жаратуды Аллаһ тағала алдын-ала жазып-сызып және Тағдыр кітабын дәлме-дәл белгілеп қойған.
Өз еркімізбен қалай әрекет ететінімізді білгендіктен, Аллаһ тағала тағдырымызды солай жазған.
Жоғарыда айтылғандай, тағдыр адамды нақты бір істі істеуге мәжбүрлемейді, керісінше, адамның нені қалай істейтіндігін Аллаһ тағала алдын ала бүкпесіз білгендіктен, тағдыры да солай жазылады. Яғни тағдыр ілім түріне жатады, ерікпен күш түріне жатпайды. Ілім белгілі нәрселерге тәуелді. Алайда Аллаһ тағаланың ілімі үшін тәуелді деу дұрыс болмайтын шығар.
Тағдыр ілім түріне жатады дегеніміз - барлық нәрсенің Аллаһ тағаланың ілімінде реттелуі, белгіленуі, соңында жоспар түріне келтірілуі. Білу басқа, білгенді жүзеге асыру, яғни көзге көрінерлік бейнеге келтіру басқа. Миымызда қаншама жоспар құрсақ та, бұлар ешқашан, мысалы, фабрика немесе үй болып шықпайды. Ал ілімнің нақты нәрселерге тәуелді болуы дегеніміз: жобаның қашан, қалай жүзеге асатындығына бағыныштылығындай. Салыстырмалы түрде айтар болсақ, Аллаһ тағаланың ілімінің бір атауы болып саналатын тағдыр да осындай жоспар секілді. Осы жоспар адамның өз еркімен іс жүзінде іс-әрекеттерімен белгілі бір пішінге ие болады. Бұл қағаз бетінде көрінбеген жазулардың сол қағазға құдірет пен ерік сиясының жағылуымен олардың белгілі бір пішінге ие болуы секілді. Адам өзінің жеке ықтиярымен талпынған соң, Аллаһ тағала да қағаздағы көрінбейтін жазуларға Өзінің құдіреті мен қалауы арқылы жан бітіреді де, осылайша қағаздағы жазулар сыртқы пішінге ие болады. Тек Аллаһ тағала адамның өз еркімен не істейтінін білгендіктен, барлығын алдын-ала тәптіштеп пешенесіне жазып қойған.
Мәселен, Измир-Анкара арасында қатынайтын пойыз бар делік. Бұл пойыздың қай сағаттарда, қай станцияларда болатындығы минут-минутына дейін белгіленіп, уақыт кестесі алдын-ала ілінеді. Пойыз осы уақыт кестесінде жазылған уақыттарға сай станцияларына тоқтайды. Негізінде, пойыздың жылдамдығы, рельстің ерекшеліктері, пойызға қанша жолаушы немесе жүк кететіндігі, яғни сиымдылығы, жолдағы станциялар, тіпті жыл мезгілдері мен ауа-райы сияқты пойыздың жүріс-тұрысына ықпал ететін себептердің бәрі де уақыт кестесін дайындаған қатысты бөлімге белгілі. Енді пойыз уақыт кестесін дайындаған бөлім жазғандықтан белгілі бір уақыттарда, белгілі бір станцияларға бара ма, әлде әлгі бөлімнен тәуелсіз аталмыш себептер бойынша пойыздың бағыты кестеге жазылған ба? Міне еріктің жағдайы да осындай және ол тағдырға абсолютті түрде тәуелді емес.
Күн тұтылуы сияқты астрономиялық құбылыстар алдын-ала анықталып күнтізбелерге және ғылыми хаттамаларға минут-секундына дейін тіркеледі. Енді Күннің немесе Айдың тұтылуы күнтізбеде жазылғандықтан немесе ғалымдар тарапынан анықталғандықтан, дәл сол минутта жүзеге аса ма, әлде сол минутта болатындығы күнтізбеге және ғалымдардың хаттамаларына жазыла ма?
Күн мен Ай күнтізбеде жазылғандықтан тұтылмайды, керісінше, тұтылатын болғандықтан күнтізбеге жазылады. Осы сияқты адам істейтіндерін Аллаһ тағала тағдырға жазды деп істемейді, керісінше, адам істейтіндіктен, Аллаһ тағала оны тағдырға жазады. Адамның өз қалаумен істейтін барлық ісінің тағдырға жазылуы оның өз еркін қолдануына қалайша кедергі келтірмесе, сол секілді адамда еріктің болуы да істейтін істерінің алдын-ала тағдырға жазылуына кедергі емес.
Адамның еркі ескерілмей, бір жақты қарастырылатын тағдырдың болуы мүмкін емес.
Тағдыр мәселесінің ең маңызды жері мынау: Аллаһ тағала өзінің шексіз ілімімен болатындарды алдын ала біліп, тағдыр кітабын жазған кезде, адамның әрекетін немесе сол әрекетті тудыратын қалауын осы жазудан тысқары қалдырмаған. Адамның істеген ісіндегі үлесі - түймені басу, ал Аллаһ тағалаға қатысты жағы болса, жарату, дүниеге келтіру. Міне, осы екеуінің бірге белгіленіп жазылуын тағдыр дейміз.
Бізге көрінбесе де, көрші бөлмеде тық-тық етіп істеп тұрған бір сағат бар делік. Сізден: Осы сағат жүріп тұр ма? - деп сұраса, Иә, жүріп тұр, - деп жауап бересіз. Сізден Барып қарап көрші, ішіндегі тілдері айналып жатыр ма? - деп қайта сұрамайды. Сағаттағы тілдердің айналып тұруы сағаттың жұмыс істеп тұрғандығын көрсетеді. Дәл осы секілді тағдыр бар болса, ерік те бар. Немесе ерікті қарастырғымыз келсе, тек тағдырмен бірге қарастыра аламыз [2, 29 б.].
Осы жағынан алып қарасақ, адам тағдырдың басқаруындағы робот емес. Яғни адам қолы кісенделіп, дар ағашының жібі мойнына ілінген, ауыз-мұрны бітеліп немесе теңізге лақтырылып: Абайла, үстің су болмасын, - деп мазақ етілген бейшара тұтқын емес. Әлбетте, тағдыр түсінігі бұдан бөлек. Әрі адам да сол тағдыр соққан желімен ұшып кете баратын жапырақ емес. Ислам дінінің қай мәселесінде де орта және тура жол бар. Мысалы, болмашы нәрсеге ашулану - бір кемістік болса, кез келген сөз бен әрекетке ашуланбай, үндемей тұру - өз алдына бір кемістік. Үйленуді ұмытып, әйел атаулыны жоққа шығару - бір кемістік болса, алдына келген әр әйелді пайдаланып қалуды ойлау - өз алдына бір кемістік. Міне, тағдыр мәселесінде барлық нәрсені адамның еншісіне беру және адам өз әрекетін өзі жаратады (Мүтәзила ағымы) деп айту бір кемістік болса, оған қарама-қайшы түсінік, яғни адамның өз әрекетіне қатысы жоқ деп, тағдыр алдында адамның қол-аяғын байлап қою (Жәбрия ағымы) - тағы бір кемістік. Тағдыр мәселесіне қатысты тақырыптарды түсіндіргенде, біз Пайғамбарымыздың салған жолынан ауытқымаған жандардың (әхлі-сүнна уәл жамағат) пікірлеріне сүйендік және бұл жолда: Ерік - адамнан, ал жарату - Аллаһтан, - деп орта жолды таңдаған жөн.
Тура жолды (һидаят) да, қисық жолды да (далалат), сауапты да, күнәні де жарататын - Аллаһ [1, 39 б.]. Тура жол мен қисық жолға, сауап пен күнәға салуды әрі бұларды жаратуды он тонналық жүк деп алатын болсақ, онда бұлардың жаратылуы толығымен Аллаһқа қатысты болады, ал адамның еншісіне түскені - граммен ғана айтуға боларлық бірақ нәтижесі өте үлкен мөлшер.
Адам мешітке немесе Аллаһ үйлерінің біріне баруға ниет етсе және сол ниеті бойынша әрекет етсе, Аллаһ тағала оны сол ниеттенген жеріне алып келеді. Адамның уағыз-насихат тыңдауы немесе бір жақсы жолдасынан Аллаһ туралы естіп-білуі оның тура жолға түсуіне бір себеп бола алады, өйткені ол түймеге басты. Мәселені басқа жағынан алып қарасақ, сыраханаға баруға ниеттеніп, сол ниеті бойынша әрекет еткен адамды Аллаһ қисық жолға салады және сол жолда өлтіре алады. Бірақ қаласа, өлтірмеуі де мүмкін. Аллаһ тағала мен оның Елшісі жайында айтылған жаман сөз Аллаһ тағаланың Мудилл (бұрыс жолға салушы) деген ұлық есімінің есігін қаққанмен бірдей болуы мүмкін және оған ниетіне қарай жауап берілетін болса, әділетсіздік жасалған болып саналмайды. Қысқаша айтқанда, дұрыс жол мен бұрыс жолдың бірін таңдаған адам өзі таңдап қадам басқан жолының соңы қандай екенін көреді. Көргізетін - Аллаһ тағала, ал сол жолды таңдайтын әрі өз еркімен сол жолда жүретін - адам. Сөйтіп, адам пиғылына, қылығына қарай ақыретте марапатталады немесе жауапқа тартылады.
Тағдыр себеп пен себепкерге бірдей қарайды: ерік пен себептер де Тағдыр кітабында жазылған.
Өлім-жітім сияқты қайғылы хабарды естіген кезде көбіне Әттең, сол жерге бармағанда..., әттең, мылтықты қолына алмағанда..., әттең, қатты жүрмегенде... деген сөздер ауыздан шығып кетіп жатады. Негізінде, тағдырда сол оқиға да, оқиғаға түрткі болатын себептер де, адамның өз қалауымен болған себептер де, олардан тәуелсіз болған себептер - бәрі де жазылған, яғни барлық оқиға, өмірдің әрбір сәті - бәрі бүге-шігесіне дейін жазылған.
Мысалы, бір адам өз еркімен қолына мылтық алып біреуді өлтірсе, Аллаһ тағала шексіз ілімімен бұл оқиғаны әлі болмай тұрып көріп білген және екеуін бірге жазған. Яғни Мылтықты ұстаған адам бұл істі өз еркімен істейді. Шүріппесін саусағымен басып, көздегенін атып жығады, - деп алдын-ала жазып қойған. Ал егер өлтірген кезде қолданылған не өлімге себеп болған әлгі мылтықты және саусақты қимылдатқан себепті алып тастайтын болса, онда өлген адамның өліміне қатысты тағдыр қандай болмақ? Және оған басқа не себеп болуы мүмкін? Егер жол апатында өлуі мүмкін еді десек, онда оның жол апатынан өлетіні жазылып қойылған дейміз. Басқа бір себеп көрсетілсе, мәселен, ауру делінсе, онда оның өлімінің аурудан болатыны жазылғаны турасында айтар едік.
Қорыта айтқанда, адамның еркі тағдырға бөгет болмайды, екеуі бір-біріне сүйенеді.
Адамның өз қалауы тағдырды, ал тағдыр адамның дербес қалауын жоққа шығармайды.
1. Жаратылыста иләһи тағдыр мен бағдарлама бар болса, адамда ерік пен пейіл бар.
2. Аллаһ тағаланың ілімі шексіз, ол уақыт пен кеңістікке тәуелді болмағандықтан өткенді, қазіргіні және болашақта болатын нәрселерді толық біледі.
3. Аллаһ тағала болашақта болатын бүкіл оқиғаларды әр түрлі кітаптар түрінде тіркеп жазады.
4. Біз істегендерімізді Аллаһ тағала солай жазды деп істемейміз, керісінше, Аллаһ тағала біздің өз қалауымызбен не істейтінімізді білгендіктен солай жазады.
5. Аллаһ тағала тағдырымызды жазатын кезде, біздің дербес қалауымызды ескереді әрі оны қалай қолданатынымызды да есепке ала отырып жазады.
6. Егер біз қалауымызды ізгі жолда қолданатын болсақ, онда Аллаһ тағала өзінің мол мейірімімен бізге мына өмірде нығметтер бергенімен қоймай ақыретте де жәннатты беруді уәде етуде.
Періштелер мен жын-шайтандардың ерекшеліктері:
Періштелер нұрдан жаратылған, сондықтан олардың жаратылыстарында нұр басты рөл ойнайды. Періште ұғымы (мәләийка сөзі) пайғамбарлық, елшілік, өкілдік, ұлы істердің қалаушысы және заңғар биіктіктен түсу деген мағыналарды білдіреді. Діни терминологияда періште сөзі (мәләк) макро әлем мен микро әлем арасында байланыс құратын, елшілік қызмет атқаратын, хабар жеткізетін, жақсылыққа итермелейтін ниетті ізгілікке бұратын өте киелі елшілер тобына айтылады. Олар ғайып әлемге құлақ асады әрі көбіне сол әлемнің қызметінде жүреді, екі дүниеде де жүріп жатқан Аллаһ тағаланың құдіретті істерін ұлықтайды.
Періштелер тек Әмір әлемінің өкілдері ғана емес, олардың денесі де нұрдан тұрады. Тым нәзіктігімен, нұрлы шұғыласымен ерекшеленеді. Сондықтан олардың жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы, бір нәрсенің ішіне елеусіз кіріп-шығу қабілеті де өте жылдам әрі айрықша жаратылған. Адамның көз қарашығына орналасып, оны жақсылыққа қаратып, әдемі нәрселерге көңілін бұрады. Пайғамбар мен әулиелердің жан сарайына басқаша, ал өсімдіктер мен хайуандар әлеміне мүлдем өзге пішінде ене алады. Жан дүниемізге құйылатын шабыт көбіне тікелей Аллаһ тағаладан келеді, кейде періштелер жеткізеді. Періштелер Аллаһ тағаланың бұйрықтарына қарсы келмейді, әмір етілген нәрселерді орындайды [4, 214 б.]. Бұл - періштелерге тән қасиет. Адам ешқашан періште сияқты бола алмайды. Өйткені адамның өмірі бір қалыпты емес: біресе жоғарылап, біресе төмендеп құбылып тұрады. Адам баласы кейде періштелерді қызықтыратындай тақуалыққа берілсе, кейде хайуаннан да бетер азғындап кетеді. Ал, періштелердің дәрежелері тұрақты. Олар нұрдан жаратылғандықтан, Аллаһ тағалаға еш қарсы келмейді. Осы қасиетімен олар адамдар мен жындардан ерекшеленеді. Періштелер ер-әйел болып бөлінбейді, өйткені оларда жыныс деген ұғым жоқ. Олар ашуланбайды, кек сақтамайды, қызғанбайды, яғни жалпы алғанда, олардың жаратылыстарында оғаш мінез-құлық болмайды. Олар адамдар мен жындарда кездесетін кемшіліктер мен нұқсандықтардан да пәк. Періштелер ішіп-жемейді, ашықпайды, шөлдемейді, шаршау дегенді білмейді. Істері үшін ақы-сый талап етпейді, керісінше Аллаһ тағаланың разылығы үшін жасаған амалдарынан жағымды әсер алады, рахат табады. Оларда лауазымға ие болу, жоғарылау деген ұғым жоқ, тек Аллаһ тағалаға жасаған құлшылықтарынан дәрежелеріне қарай ләззат алады. Нұрдан жаратылғаны үшін, азықтары да нұр. Қалайша адамдар су, ауа, жарыққа мұқтаж болып, түрлі азықтармен қоректенсе, солардан ләззат алса, періштелер де зікір, тәсбих, хамд, ғибадат, Аллаһ тағалаға деген сүйіспеншіліктері мен мағрифат нұрымен азықтанып, солардан ләззат алады. Тіпті, хош иістер де олардың азығы болып табылады. Олар әдемі хош иістерді ұнатады. Сөздің реті келгенде, үлгі-өнеге иесі Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) әдемі хош иістерді ұнатқанын және үнемі үстіне жұпар иіс сепкенін айта кетейік.
Періштелер Аллаһ тағаланың ұлылығын ұғынуда, оның есімдері мен сипаттарын білуде адамдардан көш ілгері тұрады. Алайда, адам баласы Аллаһ тағаланың есімдері мен сипаттарының кішігірім нұсқасын өз бойында жинақтап көрсетуімен, ішкі сезімдері, рухани өмірі, терең ойлана алу тұрғысынан періштелерден артық жаратылған.
Біз кейбір періштелердің атын, олардың қызметін нақты білеміз. Өйткені олар туралы Құран Кәрімде және Пайғамбарымыздың хадистерінде айтылған. Ал, бірқатарын атқаратын қызмет түрі мен оларға берілген жалпы атау бойынша танимыз. Жекелеген есімдері мен саны турасында риуаят болмағандықтан бейхабармыз.
Аталған төрт үлкен періште: Жәбірейіл (а.с.), Микаил (а.с.), Исрафил (а.с.) және Әзірейілді (а.с.) танып білсек те, Арштың қызметшісі сегіз періште, Мәлә ағла, Нади ағла және Рафи ағла жайында көп ештеңе біле бермейміз. Төрт үлкен періштеден басқа қарубиун, мухаййамун, жұмақтың күзетшісі Ридуан, тозақтың қарауылы Малик атты періштелер де бар екенін білеміз.
Сондай-ақ, әйелдің жатырындағы ұрықты қадағалайтындары, кез-келген адамның сөздері мен қылықтарын жазып отыратын Кирамән Кәтибин періштелері де біз білетін періштелерге жатады. Бұған қоса, әрбір иманды кісіні қорғап жүретін 360 періште тағы бар. Бұлар, әсіресе, қариялар мен сәбилерді қорғайды. Сонымен қатар адамға жақсылықтың жолын көрсететін, мұсылмандардың тілеуін тілейтін, ал кәпірлердің жүрегін ұшырып, уайымын еселейтін періштелер де бар.
Бұлардан басқа ғибадат, зікір, ілім үйретілетін орындарды аралап жүретін періштелер, екінді мен таң намаздарында ауысып тұратын періштелер, жұма күндері айтылатын салауаттарға сүйсініп, Құран тыңдайтын әрі осындай жерлерге сәкина түсіретін періштелер де бар. Сонымен бірге, намаз оқитын, сапқа тұратын, намаздағы дұғаларға қосылатын, мұсылмандармен амандасатын періштелер де өмір сүреді.
Жан тәсілім етер сәтте және өлімнен кейін келетін, қабірде сұрақ қоятын Мункәр мен Нәкир атты періштелер де бар. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) миғражға шыққанда, жаратылған сәттен бері Аллаһ тағаланың ұлылығына тағзым етіп рүкуда, сәждеде, қиямда тұрған періштелерді көрген.
Атомдардың қозғалысын реттеп, әрбір жаңбыр тамшысын жерге алып түсетін, метеорит, жер шары, жұлдыздар, аспан жүйелері мен галактикалардың қозғалысын, бүкіл табиғат құбылыстарын бақылайтын, оларды қадағалап отыратын, жаратылыс әлемінің атомдары санына тең періштелер бар деуге болады.
Әрбір жан иесі сәт сайын өлімнің дәмін татуда. Барлық нәрсе өткінші, ал мәңгі қалатын - Аллаһ тағала. Бұл - жаратылғандардың барлығына арналған қағида, періштелер де бұл қағидадан тысқары емес. Тіпті, ең соңында Әзірейілге (а.с.): Өз жаныңды да ал! - делінеді.
Сонымен бірге, Аллаһ тағаламен байланысын үзбей өмірін жалғастыратындар да бар болар, бірақ біз оларды біле алмаймыз. Періштелер, әсіресе, рахым періштелері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.