Сайлау технологиялары
Өркениетті, демократиялы қоғамда саяси процеске қатысудың негізгі түріне айлау жүйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің өкілетті, заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси құқығының жүзеге асырылуын білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы бойынша басқарушы элита алмасады., билік бір қолдан екіншілерге бейбіт жолмен беріледі. Сонымен қатар ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын қалай атқарып отырғандығына бақылау жасау мүмкіндігін де береді.
Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс.тәсілдерін анықтайтын, тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы алғандасайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді (кандидаттарды) ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принциптері, оны ұйымдастыру, материалдық жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс жүргізу және т.б. шаралар кіреді.
Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда анықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың жиынтығын сайлау құқығы дейді. Онын 2 түрі бар: 1)белсенді түрі, 2) бәсең түрі. Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығын білдіреді. Бәсең (енжар) түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі.
Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және аралас түрі болып бөлінеді.
Мажоритарлық сайлау жүйесінде әрбір округте депутаттық орындар белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары билік органдарына кіре алмайды.
Мажоритарлық жүйенің 2 түрі бар: абсолютті және салыстырмалы. Абсолютті жүйеде сайланды деп басым көпшілік дауысты (50 пайыз және 1 дауыс) алған талапкер саналады.Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші кезекте ала бермиді. Сондықтан сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол сайланған болып есептеледі.
Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт емес.
Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция, Жапонияда дамыған.
Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы . сайлаушылардың қалған 49 пайызының ( ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры ескерілмейді.
Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы. ол көпшілік принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың (депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі. айлаушы партияға дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды.
Мажоритарлық және пропоционалдық жүйелердің кемшіліктерін жою үшін аралас айлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттың бәр бөлігі мажоритарлық жүйе принципі арқылы жеңіп алынады, екінші бөлігі партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партиялардың кілдерін шектеу үшін мұндайда төменгі шек қойылады. Мысалы, Германияда 5 пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі, яғни парламентте орын ала алмайды. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді.
Еліміздің сайлау жүйесіне келсек ҚР.сы азаматтарының мемлекеттік органдар мен жкргілікті өзін.өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға қатысуғақұқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі.
Жалпыға бәрдей белсенді сайлау құқығы. ҚР.ның он сегіз жасқа толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік жағдайында, жынысына, нәсіліне,ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатыса алады.
Бәсен сайлау құқығы. Республика азаматтарының Конституцияда белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты немесе жергілікті өзін.өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық ждүйенің абсолютті түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жетіжылдық мерзімге ҚР.ның Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР.ның Президенті. 1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған).
Елімізздің кәсіби Парламенті тұнғы рет 1994 жылғы 7 наурызда сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7 сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды.
Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР.ның Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25 жасқа толған ҚР.ның азаматы сайлана алады. Сенат жепутаты болып азаматтықта екм дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде 3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР.ның 20.ға толған азаматы сайлана алады.
Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс.тәсілдерін анықтайтын, тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын айтады. Жалпы алғандасайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді (кандидаттарды) ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі принциптері, оны ұйымдастыру, материалдық жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс жүргізу және т.б. шаралар кіреді.
Сайлау жүйесінің негізгі қағидалары әдетте конституцияда анықталады және арнайы занда нақтыланады. Мұндай құқықтық нормалардың жиынтығын сайлау құқығы дейді. Онын 2 түрі бар: 1)белсенді түрі, 2) бәсең түрі. Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығын білдіреді. Бәсең (енжар) түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар реттеледі.
Берілген дауысты есептеу тәсілімен соның нәтижесінде орындарды бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері мажоритарлық, пропоционалдық және аралас түрі болып бөлінеді.
Мажоритарлық сайлау жүйесінде әрбір округте депутаттық орындар белгіленген дауыстың көпшілігіне ие болған үміткерге тиеді. Қалғандары билік органдарына кіре алмайды.
Мажоритарлық жүйенің 2 түрі бар: абсолютті және салыстырмалы. Абсолютті жүйеде сайланды деп басым көпшілік дауысты (50 пайыз және 1 дауыс) алған талапкер саналады.Мұнша дауысты үміткердің көбі бірінші кезекте ала бермиді. Сондықтан сайлаудың екінші туры өткізіледі. Мұнда бірінші турда көп дауыс алған 2 үміткердің қайсысы көп дауыс алса, сол сайланған болып есептеледі.
Мажоритарлық жүйенің салыстырмалы көпшілік түрінде қай үміткер көбірек дауыс жинаса, сол сайланады. Онда 50 пайыздан артық дауыс алу шарт емес.
Мажоритарлық жүйенің абсолютті және салыстырмалы түрлерінде сайлау округтері бір мандатты келеді, яғни әрбір округтен бір ғана депутат сайланады. Мәселен, мұндай мажоритарлық жүйе АҚШ, Англия, Франция, Жапонияда дамыған.
Сайлаудың мажоритарлық жүйесі қарапайым және онай сияқты көрінеді. Оның үстіне парламентте көш бастаушы партия тұрақты үкімет қалыптастыра алады. Сондықтан ол жүйе кеңірек тараған. Алайда оның кемшілікетері де бар. Оның ең бастысы . сайлаушылардың қалған 49 пайызының ( ал салыстырмалы көпшілік жүйесінде одан да көп азаматтардың) еркі, ықтияры ескерілмейді.
Пропоционалдық жүйенің мажоритарлықтан айырмасы. ол көпшілік принципіне негізделмейді. Ол жинаған дауыс пен жеңіп алған мандаттың (депутаттық орынның) арасындағы пропоционалдықты басшылыққа алады. Мұнда депутаттық мандат жеке үміткерлердің арасында емес, партиялардың арасында оларға берілген дауыс санына сәйкес бөлінеді. Сайлау кезінде қай партия көп дауыс алса, соншалықты оның мүшелері депутат болады. Бұл жүйеде сайлау округінен бір емес, парламенттің бірнеше депутаты сайланады. Сайлаушылар партиялық тізімге, нақтырақ айтқанда бағдарламаға дауыс береді. Мұндай сайлау жүйесі Еуропа елдерінде (Ұлыбритания мен Франциядан басқа) кең дамыған. Сайлаудың пропоционалдық жүйесінің кемшілігі. айлаушы партияға дауыс бергендіктен жеке үміткермен кездесе алмайды.
Мажоритарлық және пропоционалдық жүйелердің кемшіліктерін жою үшін аралас айлау жүйелері қолданылады. Онда депутаттық мандаттың бәр бөлігі мажоритарлық жүйе принципі арқылы жеңіп алынады, екінші бөлігі партия тізімі бойынша сайлауға байланысты бөлінеді. Ұсақ партиялардың кілдерін шектеу үшін мұндайда төменгі шек қойылады. Мысалы, Германияда 5 пайыздан кем дауыс алған партияның өкілеттігі шектеледі, яғни парламентте орын ала алмайды. Бұл жүйе тұрақты үкімет құруға мүмкіндік береді.
Еліміздің сайлау жүйесіне келсек ҚР.сы азаматтарының мемлекеттік органдар мен жкргілікті өзін.өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға қатысуғақұқығы бар. Сайлау жалпыға бәрдей, тең және сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс жағдайында өткізіледі.
Жалпыға бәрдей белсенді сайлау құқығы. ҚР.ның он сегіз жасқа толған азаматарының тегіне, әлеуметтік, лауазымдық, және мүліктік жағдайында, жынысына, нәсіліне,ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатыса алады.
Бәсен сайлау құқығы. Республика азаматтарының Конституцияда белгіленген шектеулермен Президент, Парламент және мәслихаттың депутаты немесе жергілікті өзін.өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қантарында мажоритарлық ждүйенің абсолютті түрі бойынша Н.Ә. Назарбаев мезгіленген бұрын жетіжылдық мерзімге ҚР.ның Президенті болып сайланады. (Бұған дейін 1990 жылғы сәуірінде Жоғарғы КеңесПрезидент етіп сайлаған. 1991 жылдың желтоқсанынан ҚР.ның Президенті. 1995 жылғы референдумда Президенттің өкілеттігі ұзартылған).
Елімізздің кәсіби Парламенті тұнғы рет 1994 жылғы 7 наурызда сайланған. Бірақ 1995 жылғы наурызда жаңа Конституия бойынша екі палаталы Парламент сайланды. Жоғарғы палата (Сенат) 47 депутаттан тұрды, оның 7 сенаторын Президент тағайындады. Төменгі палата (Мәжіліс) 67 депутаттан тұрды. 1999 жылы Жаңа парламенттік сайлау болды. Парламент мүщелерінің бір бөлігі партиялық тізім бойынша сайланды.
Конституцияда Президентікке және Парламент депутаттарына үміткерлер үшін жас шегі және сол лауазымда болу шегі белгіленген. ҚР.ның Президенті болып тумысынан Республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде 15 жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Мәжіліс депутаты болып 25 жасқа толған ҚР.ның азаматы сайлана алады. Сенат жепутаты болып азаматтықта екм дегенде 5 жыл тұрған, 30 жасқа толған, жоғарғы білімі және кем дегенде 3 жыл тұрақты тұратын азамат сайлана алады. Мәслихат дупутаты болып ҚР.ның 20.ға толған азаматы сайлана алады.
ҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясымемлекеттікбиліктіұйымдастырудыңбастыпринципіеркінсайлаужәне референдум арқылыжүзегеасырылатынын, ал, мемлекеттікбиліктіңбірден-бірбастауыхалықекендігінбелгілейді.
Демократиялықсайлау – негізгісаяси-құқықтық институт. Демократия саясисайлаупроцесінен, яғниазаматтарүшінзаңменбелгіленгенмерзімішіндеолардыңмүдделерінбілдіругеғанаемес, сайлаушыазаматтарменбекітілгендеңгейдедербес даму саясатынжүргізуге ниеттіәртүрлітұлғалар, партиялар арасынантаңдаудымүмкіндепқарастыратынжәнезаңдынегізде таңдаумүмкіндігінқамтамасызететінпроцестентысіскеасырылаалмайды.
Заңшығарушы (өкілді) мемлекеттікоргандардысайлаукезінденегізгіекісайлаужүйесіқолданылатыныбелгілі. Олар – барабаржәнемажоритарлықжүйелер. Олардыңбелгілібірүйлесімінегізіндедауысберудіңараласжүйесіқалыптасады.
ҚазақстандақазіргікездеҚазақстанРеспубликасыПарламентіМәжілісінің 98 депутатынсайлаудабарабарсайлаужүйесіқолданылады.
Мәжілістің 9 депутатынҚазақстанхалқыАссамблеясысайлайды.
Барабаржүйебойыншасайлаупартиялықтізімдерүшіндауыс беру дегендібілдіреді. Барабарсайлаужүйесініңнегізгімақсатыкөппартиялықжағдайындапартиялардыңбарабарөкілдігінқамтамасызетуболыптабылады. Сайлаупартиялықтізімдербойыншажүргізіледі. БұлреттеПарламенткеөтуүшінпартияныңміндеттітүрдеалуытиіссайлаушылардауысыныңпроцентітүріндегізаңнамалықтосқауылқолданылады. Қазақстандаол 7% құрайды.
Мінсізсайлаужүйесіжоқ. Кезкелгенжүйеніңөзартықшылықтарыжәнеөзкемшіліктері бар. Сайлаудыңхалықаралықстандарттары да мемлекеттергесайлаужүйесінтаңдаубойыншақандай да болмасынталаптарқоймайды.
Қазақстандасайлаулардыжәнереферендумдардыөткізудіңережелері, рәсімдері мен негізгіұстанымдарыеңалдыменҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясымен, «ҚазақстанРеспубликасындағысайлаутуралы» Конституциялықзаңмен, ҚазақстанРеспубликасының «Республикалық референдум туралы» Конституциялықзаңымен, сондай-ақОрталықсайлаукомиссиясыныңқаулыларыменбелгіленеді.
Атапайтқанда, ҚазақстанРеспубликасыКонституциясының 33-бабында Қазақстаназаматтарытікелейжәнеөзөкілдеріарқылымемлекетісінбасқаруғақатысуға, мемлекеттікоргандар мен жергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарынсайлауғажәнеоларғасайлануға, сондай-ақреспубликалықреферендумғақатысуғақұқылыделінген. Сот іс-әрекеткеқабілетсіздептаныған, сондай-ақ сот үкімібойынша бас бостандығынанайыруорындарындаотырғаназаматттардың сайлауғажәнесайлануға, сондай-ақреспубликалықреферендумғақатысуғақұқығыжоқ.
ҚазақстанРеспубликасындасайлауазаматтардыңөзініңсайлаужәнесайлануқұқығынеркінжүзегеасыруынанегізделген. БұлреттеПрезидентті, ПарламенМәжілісі мен мәслихаттардепутаттарын, сондай-ақжергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарымүшелерінсайлаужалпығабірдей, теңжәнетөтесайлауқұқығынегізіндежасырындауыс беру арқылыжүзегеасырылады. Республика ПарламетіСенатыныңдепутаттарынсайлаужанамасайлауқұқығынегізіндежасырындауыс беру арқылыжүргізіледі.
Республика азаматтарыныңсайлауғақатысуыеріктіболыптабылады. Азаматтардысайлауғақатысуғанемесеқатыспауғамәжібүрлеуге, сондай-ақоныңерікбілдіруіншектеугеешкімніңқұқығыжоқ.
Сайлауқұқығыныңтүрлері:
Жалпығабірдейсайлауқұқығы – Қазақстаназаматтарының он сегізжасқатолғаннанкейінтегіне, әлеуметтік, лауазымдықжәнемүліктікжағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінгекөзқарасына, нанымына, тұрғылықтыжерінеқарамастан, немесекезкелгенөзгежағдаяттардантыс, сайлаудадауысберугеқатысуқұқығы.
Бәсең сайлауқұқығы - Қазақстаназаматтарының, оларғақойылатынталаптарғасәйкескелгенжағдайда, ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті, ҚазақстанРеспубликасыПарламентінің, мәслихаттарының депутаты, немесе жергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарыныңмүшесіболыпсайлануқұқығы.
ТеңсайлауқұқығыдегенімізсайлаушылардыңПрезидентті, Республика ПарламентіМәжілісі мен мәслихаттарыдепутаттарынсайлауғатеңнегіздеқатысадыжәнеолардыңәрқайсысытиісіншебірсайлаубюллетенібойыншабірдауысқаиедегендібілдіреді. Сайлаушыларжергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарымүшелерінсайлауғатеңнегіздеқатысадыжәнеолардыңәрқайсысытеңдауыссанынаие. Кандидаттар «ҚазақстанРеспубликасындағысайлаутуралы» Конституциялықзаңменбелгіленгеншектесайлауғақатысуғақұқылы.
Төтесайлауқұқығы - Президентті, Республика ПарламентіМәжілісі мен мәслихаттарыдепутаттарын, жергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарымүшелеріназаматтардыңтікелейсайлауы.
Жанамасайлауқұқығы - Парламент Сенаты депутаттарынсайлауғатаңдаушылардың - мәслихаттардепутаттарыболыптабылатынҚазақстаназаматтарыныңқатысуы. Таңдаушыларсайлауғатеңнегіздеқатысадыжәнеолардыңәрқайсысыбірдауысқаие.
Демократиялықсайлау – негізгісаяси-құқықтық институт. Демократия саясисайлаупроцесінен, яғниазаматтарүшінзаңменбелгіленгенмерзімішіндеолардыңмүдделерінбілдіругеғанаемес, сайлаушыазаматтарменбекітілгендеңгейдедербес даму саясатынжүргізуге ниеттіәртүрлітұлғалар, партиялар арасынантаңдаудымүмкіндепқарастыратынжәнезаңдынегізде таңдаумүмкіндігінқамтамасызететінпроцестентысіскеасырылаалмайды.
Заңшығарушы (өкілді) мемлекеттікоргандардысайлаукезінденегізгіекісайлаужүйесіқолданылатыныбелгілі. Олар – барабаржәнемажоритарлықжүйелер. Олардыңбелгілібірүйлесімінегізіндедауысберудіңараласжүйесіқалыптасады.
ҚазақстандақазіргікездеҚазақстанРеспубликасыПарламентіМәжілісінің 98 депутатынсайлаудабарабарсайлаужүйесіқолданылады.
Мәжілістің 9 депутатынҚазақстанхалқыАссамблеясысайлайды.
Барабаржүйебойыншасайлаупартиялықтізімдерүшіндауыс беру дегендібілдіреді. Барабарсайлаужүйесініңнегізгімақсатыкөппартиялықжағдайындапартиялардыңбарабарөкілдігінқамтамасызетуболыптабылады. Сайлаупартиялықтізімдербойыншажүргізіледі. БұлреттеПарламенткеөтуүшінпартияныңміндеттітүрдеалуытиіссайлаушылардауысыныңпроцентітүріндегізаңнамалықтосқауылқолданылады. Қазақстандаол 7% құрайды.
Мінсізсайлаужүйесіжоқ. Кезкелгенжүйеніңөзартықшылықтарыжәнеөзкемшіліктері бар. Сайлаудыңхалықаралықстандарттары да мемлекеттергесайлаужүйесінтаңдаубойыншақандай да болмасынталаптарқоймайды.
Қазақстандасайлаулардыжәнереферендумдардыөткізудіңережелері, рәсімдері мен негізгіұстанымдарыеңалдыменҚазақстанРеспубликасыныңКонституциясымен, «ҚазақстанРеспубликасындағысайлаутуралы» Конституциялықзаңмен, ҚазақстанРеспубликасының «Республикалық референдум туралы» Конституциялықзаңымен, сондай-ақОрталықсайлаукомиссиясыныңқаулыларыменбелгіленеді.
Атапайтқанда, ҚазақстанРеспубликасыКонституциясының 33-бабында Қазақстаназаматтарытікелейжәнеөзөкілдеріарқылымемлекетісінбасқаруғақатысуға, мемлекеттікоргандар мен жергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарынсайлауғажәнеоларғасайлануға, сондай-ақреспубликалықреферендумғақатысуғақұқылыделінген. Сот іс-әрекеткеқабілетсіздептаныған, сондай-ақ сот үкімібойынша бас бостандығынанайыруорындарындаотырғаназаматттардың сайлауғажәнесайлануға, сондай-ақреспубликалықреферендумғақатысуғақұқығыжоқ.
ҚазақстанРеспубликасындасайлауазаматтардыңөзініңсайлаужәнесайлануқұқығынеркінжүзегеасыруынанегізделген. БұлреттеПрезидентті, ПарламенМәжілісі мен мәслихаттардепутаттарын, сондай-ақжергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарымүшелерінсайлаужалпығабірдей, теңжәнетөтесайлауқұқығынегізіндежасырындауыс беру арқылыжүзегеасырылады. Республика ПарламетіСенатыныңдепутаттарынсайлаужанамасайлауқұқығынегізіндежасырындауыс беру арқылыжүргізіледі.
Республика азаматтарыныңсайлауғақатысуыеріктіболыптабылады. Азаматтардысайлауғақатысуғанемесеқатыспауғамәжібүрлеуге, сондай-ақоныңерікбілдіруіншектеугеешкімніңқұқығыжоқ.
Сайлауқұқығыныңтүрлері:
Жалпығабірдейсайлауқұқығы – Қазақстаназаматтарының он сегізжасқатолғаннанкейінтегіне, әлеуметтік, лауазымдықжәнемүліктікжағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінгекөзқарасына, нанымына, тұрғылықтыжерінеқарамастан, немесекезкелгенөзгежағдаяттардантыс, сайлаудадауысберугеқатысуқұқығы.
Бәсең сайлауқұқығы - Қазақстаназаматтарының, оларғақойылатынталаптарғасәйкескелгенжағдайда, ҚазақстанРеспубликасыныңПрезиденті, ҚазақстанРеспубликасыПарламентінің, мәслихаттарының депутаты, немесе жергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарыныңмүшесіболыпсайлануқұқығы.
ТеңсайлауқұқығыдегенімізсайлаушылардыңПрезидентті, Республика ПарламентіМәжілісі мен мәслихаттарыдепутаттарынсайлауғатеңнегіздеқатысадыжәнеолардыңәрқайсысытиісіншебірсайлаубюллетенібойыншабірдауысқаиедегендібілдіреді. Сайлаушыларжергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарымүшелерінсайлауғатеңнегіздеқатысадыжәнеолардыңәрқайсысытеңдауыссанынаие. Кандидаттар «ҚазақстанРеспубликасындағысайлаутуралы» Конституциялықзаңменбелгіленгеншектесайлауғақатысуғақұқылы.
Төтесайлауқұқығы - Президентті, Республика ПарламентіМәжілісі мен мәслихаттарыдепутаттарын, жергіліктіөзін-өзібасқаруоргандарымүшелеріназаматтардыңтікелейсайлауы.
Жанамасайлауқұқығы - Парламент Сенаты депутаттарынсайлауғатаңдаушылардың - мәслихаттардепутаттарыболыптабылатынҚазақстаназаматтарыныңқатысуы. Таңдаушыларсайлауғатеңнегіздеқатысадыжәнеолардыңәрқайсысыбірдауысқаие.
Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге асырылатынын, ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін белгілейді.
Демократиялық сайлау - негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия саяси сайлау процесінен, яғни азаматтар үшін заңмен белгіленген мерзім ішінде олардың мүдделерін білдіруге ғана емес, сайлаушы азаматтармен бекітілген деңгейде дербес даму саясатын жүргізуге ниетті әртүрлі тұлғалар, партиялар арасынан таңдауды мүмкін деп қарастыратын және заңды негізде таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін процестен тыс іске асырыла алмайды.
Заң шығарушы (өкілді) мемлекеттік органдарды сайлау кезінде негізгі екі сайлау жүйесі қолданылатыны белгілі. Олар - барабар және мажоритарлық жүйелер. Олардың белгілі бір үйлесімі негізінде дауыс берудің аралас жүйесі қалыптасады.
Қазақстанда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің 98 депутатын сайлауда барабар сайлау жүйесі қолданылады.
Мәжілістің 9 депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.
Барабар жүйе бойынша сайлау партиялық тізімдер үшін дауыс беру дегенді білдіреді. Барабар сайлау жүйесінің негізгі мақсаты көппартиялық жағдайында партиялардың барабар өкілдігін қамтамасыз ету болып табылады. Сайлау партиялық тізімдер бойынша жүргізіледі. Бұл ретте Парламентке өту үшін партияның міндетті түрде алуы тиіс сайлаушылар дауысының проценті түріндегі заңнамалық тосқауыл қолданылады. Қазақстанда ол 7% құрайды.
Мінсіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз артықшылықтары және өз кемшіліктері бар. Сайлаудың халықаралық стандарттары да мемлекеттерге сайлау жүйесін таңдау бойынша қандай да болмасын талаптар қоймайды.
Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды өткізудің ережелері, рәсімдері мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум туралы Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында Қазақстан азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматттардың сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті, Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің құқығы жоқ.
Сайлау құқығының түрлері:
Жалпыға бірдей сайлау құқығы - Қазақстан азаматтарының он сегіз жасқа толғаннан кейін тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан, немесе кез келген өзге жағдаяттардан тыс, сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы - Қазақстан азаматтарының, оларға қойылатын талаптарға сәйкес келген жағдайда, Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің, мәслихаттарының депутаты, немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы.
Тең сайлау құқығы дегеніміз сайлаушылардың Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттары депутаттарын сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы тиісінше бір сайлау бюллетені бойынша бір дауысқа ие дегенді білдіреді. Сайлаушылар жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы тең дауыс санына ие. Кандидаттар Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңмен белгіленген шекте сайлауға қатысуға құқылы.
Төте сайлау құқығы - Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттары депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауы.
Жанама сайлау құқығы - Парламент Сенаты депутаттарын сайлауға таңдаушылардың - мәслихаттар депутаттары болып табылатын Қазақстан азаматтарының қатысуы. Таңдаушылар сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы бір дауысқа ие.
Президентті, Парламент пен мәслихаттар депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауда дауыс беру сайлаушылардың ерік білдіруіне қандай да болмасын бақылау жүргізілуіне жол берілмейіндей жасырын болып табылады.
Дауыстарды санау жүйесі
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңның Сайлау жүйелері деп аталатын 9-бабына сәйкес, Президентті, Парламент Сенаты депутаттарын және Қазақстан халқы Ассамблеясы сайланатын Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай жүйесі қолданылады:
Мыналар:
* дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) елу процентінен астамының дауысын алған;
* қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидаттар сайланған болып саналады.
Парламент Мәжілісінің партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттары біртұтас жалпыұлттық сайлау округі бойынша партиялық тізімдер бойынша сайланады.
Мәслихаттар депутаттарын сайлау кезінде басқа кандидаттарға қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау кезінде дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көпшілігі жақтап дауыс берген кандидаттар сайланған болып саналады.
Республика азаматтарының өзінің сайлау құқығын ерікті жүзеге асыруына зорлық-зомбылық, алдау, қоқан-лоқы көрсету, пара беру арқылы немесе басқа да бір тәсілмен кедергі келтірген тұлғалар заңмен көзделген жпуапкершілік тартады.
Сайлау жүйесі ұғымы әдетте екі -- тар және кең мағынада қолданылады. Кең мағынада сайлау жүйесі дегеніміз -- Қазақстан Республикасындағы сайлауды өткізу мен ұйымдастыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі. Оған сайлау комиссияларын құру мен олардың қызметі, сайлау округтерін, учаскелерін құру, сайлау алдындағы үгіт-насихат, сайлаудың қорытындыларын анықтау, т. б. жатады. Tap мағынада сайлау жүйесі дегеніміз -- сайлауға қатысқан кандидаттардың немесе саяси партиялардың жеңімпаздарын анықтау жүйесі. Бүгінгі таңда әлемде мажоритарлық және пропорционалды сайлау жүйелері кең тараған. [өңдеу] Мажоритарлық сайлау жүйесі
Мажоритарлық жүйе (фр. majorite -- басым көпшілік деген сөзінен шыққан) -- сайлаушылардың басым көпшілігі дауысын берген кандидат сайланған болып саналатын сайлау жүйесі. Ол көптеген (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, т.б.) елдердің президент, парламент депутаттарын сайлауда қолданылады.
[өңдеу] Пропорционалды сайлау жүйесі
Пропорционалды сайлау жүйесі дегеніміз -- сайлауда ұсынған партиялық тізімге сәйкес саяси партия Парламентте депутаттың мандат сайын иеленетін сайлау жүйесі. Қазақстан Республикасында мажоритарлық және пропорциоиалды сайлау жүйелері қолданылады. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Осыған сәйкес:
* дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) 50%-дан астам дауысын алған (мұндай жағдайда қайта дауыс беру өткізілмейді);
* қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатка қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңцаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып есептеледі.
Пропорционалды сайлау жүйесі Парламент Мәжілісінің он депутатын, партиялық тізімге сәйкес пропорционалды өкілдіктер жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық округтің аумақтары бойынша сайлауда қолданылады. Мәжіліс сайлауы өткеннен кейін ОСК дауыс беруге қатыскан сайлаушылар санының жеті және одан да көп пайызын алған партияларды анықтайды. Осыдан кейін партияны жақтап дауыс берген сайлаушылар дауысының жиынтығы онда -- біртұтас жалпы ұлттық округтің аумағы бойынша бөлінетін депутаттың мандаттар санына бөлінеді. Бұл нәтиже таңдап алынған алғашқы бөлінді сан (квота) болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік билікті ұйымдастырудың басты принципі еркін сайлау және референдум арқылы жүзеге асырылатынын, ал, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық екендігін белгілейді.
Демократиялық сайлау - негізгі саяси-құқықтық институт. Демократия саяси сайлау процесінен, яғни азаматтар үшін заңмен белгіленген мерзім ішінде олардың мүдделерін білдіруге ғана емес, сайлаушы азаматтармен бекітілген деңгейде дербес даму саясатын жүргізуге ниетті әртүрлі тұлғалар, партиялар арасынан таңдауды мүмкін деп қарастыратын және заңды негізде таңдау мүмкіндігін қамтамасыз ететін процестен тыс іске асырыла алмайды.
Заң шығарушы (өкілді) мемлекеттік органдарды сайлау кезінде негізгі екі сайлау жүйесі қолданылатыны белгілі. Олар - барабар және мажоритарлық жүйелер. Олардың белгілі бір үйлесімі негізінде дауыс берудің аралас жүйесі қалыптасады.
Қазақстанда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің 98 депутатын сайлауда барабар сайлау жүйесі қолданылады.
Мәжілістің 9 депутатын Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды.
Барабар жүйе бойынша сайлау партиялық тізімдер үшін дауыс беру дегенді білдіреді. Барабар сайлау жүйесінің негізгі мақсаты көппартиялық жағдайында партиялардың барабар өкілдігін қамтамасыз ету болып табылады. Сайлау партиялық тізімдер бойынша жүргізіледі. Бұл ретте Парламентке өту үшін партияның міндетті түрде алуы тиіс сайлаушылар дауысының проценті түріндегі заңнамалық тосқауыл қолданылады. Қазақстанда ол 7% құрайды.
Мінсіз сайлау жүйесі жоқ. Кез келген жүйенің өз артықшылықтары және өз кемшіліктері бар. Сайлаудың халықаралық стандарттары да мемлекеттерге сайлау жүйесін таңдау бойынша қандай да болмасын талаптар қоймайды.
Қазақстанда сайлауларды және референдумдарды өткізудің ережелері, рәсімдері мен негізгі ұстанымдары ең алдымен Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңмен, Қазақстан Республикасының Республикалық референдум туралы Конституциялық заңымен, сондай-ақ Орталық сайлау комиссиясының қаулыларымен белгіленеді.
Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 33-бабында Қазақстан азаматтары тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқылы делінген. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматттардың сайлауға және сайлануға, сондай-ақ республикалық референдумға қатысуға құқығы жоқ.
Қазақстан Республикасында сайлау азаматтардың өзінің сайлау және сайлану құқығын еркін жүзеге асыруына негізделген. Бұл ретте Президентті, Парламен Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарын, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республика Парламеті Сенатының депутаттарын сайлау жанама сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы жүргізіледі.
Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті болып табылады. Азаматтарды сайлауға қатысуға немесе қатыспауға мәжібүрлеуге, сондай-ақ оның ерік білдіруін шектеуге ешкімнің құқығы жоқ.
Сайлау құқығының түрлері:
Жалпыға бірдей сайлау құқығы - Қазақстан азаматтарының он сегіз жасқа толғаннан кейін тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан, немесе кез келген өзге жағдаяттардан тыс, сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы.
Бәсең сайлау құқығы - Қазақстан азаматтарының, оларға қойылатын талаптарға сәйкес келген жағдайда, Қазақстан Республикасының Президенті, Қазақстан Республикасы Парламентінің, мәслихаттарының депутаты, немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшесі болып сайлану құқығы.
Тең сайлау құқығы дегеніміз сайлаушылардың Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттары депутаттарын сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы тиісінше бір сайлау бюллетені бойынша бір дауысқа ие дегенді білдіреді. Сайлаушылар жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы тең дауыс санына ие. Кандидаттар Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңмен белгіленген шекте сайлауға қатысуға құқылы.
Төте сайлау құқығы - Президентті, Республика Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттары депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін азаматтардың тікелей сайлауы.
Жанама сайлау құқығы - Парламент Сенаты депутаттарын сайлауға таңдаушылардың - мәслихаттар депутаттары болып табылатын Қазақстан азаматтарының қатысуы. Таңдаушылар сайлауға тең негізде қатысады және олардың әрқайсысы бір дауысқа ие.
Президентті, Парламент пен мәслихаттар депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлауда дауыс беру сайлаушылардың ерік білдіруіне қандай да болмасын бақылау жүргізілуіне жол берілмейіндей жасырын болып табылады.
Дауыстарды санау жүйесі
Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы Конституциялық заңның Сайлау жүйелері деп аталатын 9-бабына сәйкес, Президентті, Парламент Сенаты депутаттарын және Қазақстан халқы Ассамблеясы сайланатын Парламент Мәжілісі депутаттарын сайлау кезінде дауыс санаудың мынадай жүйесі қолданылады:
Мыналар:
* дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) елу процентінен астамының дауысын алған;
* қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатқа қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңдаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидаттар сайланған болып саналады.
Парламент Мәжілісінің партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттары біртұтас жалпыұлттық сайлау округі бойынша партиялық тізімдер бойынша сайланады.
Мәслихаттар депутаттарын сайлау кезінде басқа кандидаттарға қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау кезінде дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көпшілігі жақтап дауыс берген кандидаттар сайланған болып саналады.
Республика азаматтарының өзінің сайлау құқығын ерікті жүзеге асыруына зорлық-зомбылық, алдау, қоқан-лоқы көрсету, пара беру арқылы немесе басқа да бір тәсілмен кедергі келтірген тұлғалар заңмен көзделген жпуапкершілік тартады.
Сайлау жүйесі ұғымы әдетте екі -- тар және кең мағынада қолданылады. Кең мағынада сайлау жүйесі дегеніміз -- Қазақстан Республикасындағы сайлауды өткізу мен ұйымдастыруға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі. Оған сайлау комиссияларын құру мен олардың қызметі, сайлау округтерін, учаскелерін құру, сайлау алдындағы үгіт-насихат, сайлаудың қорытындыларын анықтау, т. б. жатады. Tap мағынада сайлау жүйесі дегеніміз -- сайлауға қатысқан кандидаттардың немесе саяси партиялардың жеңімпаздарын анықтау жүйесі. Бүгінгі таңда әлемде мажоритарлық және пропорционалды сайлау жүйелері кең тараған. [өңдеу] Мажоритарлық сайлау жүйесі
Мажоритарлық жүйе (фр. majorite -- басым көпшілік деген сөзінен шыққан) -- сайлаушылардың басым көпшілігі дауысын берген кандидат сайланған болып саналатын сайлау жүйесі. Ол көптеген (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, т.б.) елдердің президент, парламент депутаттарын сайлауда қолданылады.
[өңдеу] Пропорционалды сайлау жүйесі
Пропорционалды сайлау жүйесі дегеніміз -- сайлауда ұсынған партиялық тізімге сәйкес саяси партия Парламентте депутаттың мандат сайын иеленетін сайлау жүйесі. Қазақстан Республикасында мажоритарлық және пропорциоиалды сайлау жүйелері қолданылады. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда мажоритарлық сайлау жүйесі қолданылады. Осыған сәйкес:
* дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) 50%-дан астам дауысын алған (мұндай жағдайда қайта дауыс беру өткізілмейді);
* қайта дауыс беру кезінде басқа кандидатка қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (таңцаушылардың) дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып есептеледі.
Пропорционалды сайлау жүйесі Парламент Мәжілісінің он депутатын, партиялық тізімге сәйкес пропорционалды өкілдіктер жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық округтің аумақтары бойынша сайлауда қолданылады. Мәжіліс сайлауы өткеннен кейін ОСК дауыс беруге қатыскан сайлаушылар санының жеті және одан да көп пайызын алған партияларды анықтайды. Осыдан кейін партияны жақтап дауыс берген сайлаушылар дауысының жиынтығы онда -- біртұтас жалпы ұлттық округтің аумағы бойынша бөлінетін депутаттың мандаттар санына бөлінеді. Бұл нәтиже таңдап алынған алғашқы бөлінді сан (квота) болып табылады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz