Жылқы концепциясының көркем аудармаларда берілу жолдары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті

К.К.Оразгалиева

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жылқы концепциясының көркем аудармаларда берілу жолдары
Мамандық: 5В020700 Аударма ісі

Нұр-Сұлтан, 2020 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті

Қорғауға жіберілді:
Жалпы тіл білімі және аударма
теориясы кафедрасының меңгерушісі
________ Ескендирова М.Ж.
__________ 2020 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жылқы концепциясының көркем аудармаларда берілу жолдары
5В020700 - Аударма ісі мамандығы

Орындаған _______________ Оразгалиева К.К.
(қолы)

Ғылыми жетекші,
аға оқытушы, магистр _______________ Джабашева Б.М.
(қолы)

Нұр-Сұлтан, 2020 ж.
МАЗМҰНЫ
Жылқы концепциясының көркем аудармаларда берілу жолдары

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4

1
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы ұғымының алатын орны және аудармадағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
1.1
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы ұғымының зерттелуі ... ...

1.1.1
Қазақ тіліндегі жылқы ұғымының тілдік сипаты және зерттелуі ... ..

1.1.2
Ағылшын тіліндегі жылқы ұғымының тілдік сипаты және зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

1.2
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы ұғымының ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.3
Қазақ тіліндегі жылқы ұғымының ағылшын тіліне аудармадағы сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.3.1
Қазақ тіліндегі жылқы ұғымының ағылшын тіліндегі аудармасындағы лексикалық көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.3.2
Қазақ тіліндегі жылқы ұғымының ағылшын тіліндегі аудармасындағы стилистикалық көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2
Көркем мәтіндердегі жылқы ұғымының аударылуының практикалық көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2.1
Абай жолы эпопесяының аудармасындағы жылқы ұғымының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

2.2
Жылқы ұғымы аудармаларында кездескен аудармалық тәсілдер мен трансформацияларды сараптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Тарау 3
(рекомендации)

Параграф 1 (анализ проблем на основании предыдущих 2 глав)

Параграф 2 (решение проблем и анализ их развития)

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
Атқұмар қазақ халқының өз болмысында төрт түлік малдың орны айырықша екені мәлім. Ал халық арасында жылқы малына деген қадірлеушілігі толығымен өзгеше екені одан анық. Еліміздің көшпелі өмір салтындағы жылқының рөлі айырықша. Кең, шексіз далада адам жаяу жүріп, алыс жолда ұзаққа бара алмайды, тіршілігін де уақытында бітіре алмайды. Ал астында аты болса, алыс жолға да шығып, шаруаларын да ете алады. Жылқы - ер қанаты деген қанатты сөзі қазақ халқының өміріндегі жылқы нағыз мәнін рас көрсетеді. Қазіргі көліктер, теміржол пойыздары, ұшақтар мен сумен жүзетін кемелер - ерте заманда осының барлығын қызметін тек жалғыз жылқы ғана атқарған. Сол себепті, ғасырлар бойы қазақ халқында жақсы ат мінген жарым патша, ал аты жоқ жарлы өзін елдің қоры сезінген.
Өзге де түркі мәдениеттерінде сияқты қазақ халқы да атазманнан бері жылқыны аса қадірлеп, қастерлейтін халықтар санатына жатады. Қазақ тіліндегі жырлары мен батырлық дастандарында, тұлпардың тұлпары, жүйріктердің жүйрігі айырықша және негізгі орын алады. Қазақ халық жырлары не басқа ұлттық шығармаларының қайсысын да әр батыр жаяу жүрмеген. Олар мінген аттары құр көлік болып саналмай ғана, сол батырлардың Тайбұрыл мен Байшұбар, Тарлан мен Қарақасқа ат секілде жан серіктері болып саналған. Жылқы - жауға шапқанда батырдың желмая жүйрігі, оның ең сенімді досы. Бұл қасиетті пырақтарды мал ретінде санауға да аузың бармайды.
Қазақ поэзиясында да жылқы - асқақ арман мен шабыттың символы. Атжанды қазақ үшін жылқы малы - қозғалыс көзі, ата-бабалар белгісі мен тіршілік ету үлгісі. Сəн-салтанат пен байлықтың да белгісі - жылқы.
Ағылшын мәдениетінде жылқы - мықтылық пен күштің, əсемдік пен сəндік, мəртебелілік, қуат пен еркіндіктің белгісі. Кельт тайпалары үшін жылқы соғыстың белгісі болып саналған. Ал соғыс өзімен бірге жеңісті, билік пен шыдамдылықті алып келеді деп саналған. Жылқының символдық сипатын басқа қырынан қарастырсақ, ағылшындар оның түсімен тығыз байланыста жүреді: осындай ерлік пен айбынның көріністері жылқының символдық көрінісі болып қаралған.
Зоология ғылым саласы жан-жануарлар мен хайуанаттарды, аң-құстарды зерттейтіндігі белгілі. Ал лингвистика ғылымында олардың атауларын ономатсика саласы қарастырады. Көріп тұрғандай лингвистика ғылымы қоғамдық жəне жаратылыстану ғылымдарымен, яғни тұрмыстық өмірдегі бар саласымен тікелей байланысты болып табылады. Осыны ескере отырып, әлемдегі бар әрбір құбылысты тіл арқылы тануға болатындығы сөзсіз.
Жалпы лингвистикада жануарлар мен хайуанаттарды, аң-құстарды зоонимдер деп атайды. Ал "зооним" (грек тілінен ζω̃ον -- жануар + ὄνομα -- атау) - жабайы аңдардың және үй жаунарлардың аттары (лақап аттары). Зоонимика саласында зоонимдер туралы ғылыми зерттеу еңбектердің бар болғанымен, ономастикада әлі де түпкілікті зерттеулердің объектісі болған емес. Лингвистикада әр зоонимге өзіне тән, арнайы зерттеу белгілеулер жіктеліп берілген: гиппоним - жылқы, киноним - ит, орнитоним - құс, инсектоним - жəндік және т.б. [3, 60 - б.]
Зерттеу жұмысының өзектілігі: қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы концепциясының көркем аудармаларда берілу жолдары, бір тілдегі жылқы концептісінің келесі тілге аударылу ерекшеліктерінің, әдіс-тәсілдерінің қарастырылмауы тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Көркем мәтіндердегі жылқы концепциясының ерекшеліктері және қазақ-ағылшын мәтіндерде кездесу ерекшеліктері де жаңа зерттеу объектісіне айналды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы концепциясының тілдік табиғатына сараптама жасау, олардың аудармада берілу тәсілдерін және ақпараттық мәтін аясында қарастыру, аударма сапасын және аударма барысындағы қиындықтарды анықтау.
Зерттеу нысаны: көркем мәтіндердегі қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы концепцияларды салыстыру.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы концепциясының тілдік сипатын зерттеу;
Аудармада екі тілдегі жылқы концепциясының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау;
Көркем мәтіндердегі жылқы концепциясының ерекшеліктерін саралау;
Көркем мәтіндерде қазақ және ағылшын тілдерінің түрлі жолдармен берілуін зерттеу.
Жылқы концепциясын аудару тәсілдерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: жаппай іріктеу әдісі, салыстырмалы-салғастырмалы әдіс, типологиялық әдіс, статистикалық әдіс және сұрыптау талдау тәсілдері.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы: жұмыстың нәтижелері мен қорытындылары тіл білімінің лексикология, грамматика, аударматану, т.б. салаларына қатысты теориялық және практикалық базаны толықтыруға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы: жұмыстың нәтижелері мен қорытындылары Аударма ісі мамандығының студенттері, аудармашылар үшін көркем мәтіндерді аудару барысында кездесетін жылқы концепциясын дұрыс жолмен беруге көмегін тигізеді.

Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы ұғымының алатын орны және аудармадағы ерекшеліктері
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы ұғымының зерттелуі
Қазақ тіліндегі жылқы ұғымының тілдік сипаты және зерттелуі
Қазақ халқының дәстүрлі өмір-салты мен дүниетанымының түсінігінде жылқы малы ерекше орынаға ие. Жылқы үй жануары болғандықтан қазақ тілінде көптеген тілдік деректер мен салт-дәстүрлер қалыптасып орнады. Қазақ халқы көшпенді өмір сүру салтын ұстанған, ал жылқы көшпенділер үшін күн сайынғы тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысып, мәдени өмірінің бірінші орнына шығып, наным-сенімдерінің культіне айналғанына мәлім.
Егер қазақты танығысы келгендер ат үстінде танысын десек - артық айтқандық болмас. Қазақтың тұрмыстық өмірінде төрт түліктің, ал соның ішінде жылқы малының шешуші фактор атқаратындығын көруге болады. Жылқы малы, не жалпы төрт түлік, киетін киімі, ішетін тамағы, шөлдегенде ішетін сусыны, жүретін көлігі, жататын төсеніші болғаны белгілі. Қазақ халқының өмір тіршілігінің қуанышына, сүйіншіне, наласы мен ренішіне, тек өзіне тән ғана дүниетанымына, рухани мәдени өмірі мен әдет ғұрпына сіңіскен жылқы малы басқа үш түліктерге қарағанда барынша дәріпке, бағалы қасиетке, аса қадірге ие болды.
Қазақ елі көшенді өмір салтын ұстанған соң, барлық жануарлардың ішінде жылқы малын ең маңызды ретінде қараған. Олар төрт түлік малдың ішінен жылқыны малдың патшасы деп бағалап, өз өмірлерінің ажырамас бір бөлігіне айналдырған. Хақымыздың бүкіл тұрмыс тіршілігі, еңегі мен өнері онымен өте тығыз байланысқаны белгілі.
Кезінде қазақ халқының тілі мен әдебиеті, тарихы мен мәдениеті туралы құнды пікірлер қалдырған түркітанушы В.Радлов төрт түлік малдың қазақ тіршілігінің ажырамас бөлігі болып, оны тіліне зор әсер еткендігі туралы: Малға тәуелділігін қазақтар әр қас қағым сәтте сезініп отырады. Сондықтан өздерінің барлық әдет-ғұрып, салт-санасын малмен байланыстырып отырады - деген болатын [1, 14 б.]. Бұл тек қазақ қана емес бүкіл түркі халықтарына да қатысты екендігін мойындамасқа болмайды. Себебі, бүкіл түркі халықтары мал шаруашылығымен тіршілік кешкен. Көне түркі, орта түркі жазба ескерткіштерін зерттеген ғалымдар олардың тілінде көптеген малдар мен жан жануарлардың, құстардың атауларының мол екендігін алға тартады.Көне түркі жазба ескерткіштерінің бірі Күлтегінде қон (қой), иылқы (жылқы), інгек (сиыр), атлығ (ат) атаулары қолданылғандығы белгіліСондықтан да қай түркі тілдері болмасын, олардың лексикалық қорында зоонимдік атаулар мен тұрақты сөз тіркестері өте молынан кездеседі. Қазіргі кезеңде қай халыққа болмасын жануарлар әлемі өте етене таныс болып табылады және олар туралы белгісіз тылсым сырлар жоққа тән. Ал ерте кезеңдерде адамдардың табиғат алдындағы дәрменсіздігі жануарлар культінің пайда болуына ықпал еткені белгілі. Жануарларға байланысты шыққан культтік танымдар тілдік көріністің ең көне түріне жатады деуге болады. Ал негізгі өмірі мал шаруашылығымен тікелей байланысты болған қазақ халқы үшін төрт түлік малдың орны әрдайым ерекше бағаланған.
Төрт түлік мал атаулары қазақ тіл білімінде біршама зерттелген. Сондай-ақ, төрт түліктің атауларымен бірге мал төлдету, жүн қырқу, түйе жүндеу, жылқыкүзеу сияқты шаруашылық түрлері және мал өнімдері ,олардан жасалған заттардың атаулары туралы деректерді М.Қашқаридан бастап, В.В.Радлов, А.М.Щербак, С.Е.Малов, Ә.Қайдар, К. Мұсаев т.бғалымдардың еңбектерінен ,Э.С.Севортянның этимологиялық сөздігінен кездестіреміз. Түркі тілдері материалдарының негізінде үй жануарлары мен жабайы аңдар атауларының этимологиясы А.М.Щербактың Названия домашних и диких животных атты еңбегінде алғаш рет зерттелді [2. 20]. Ал қыпшақ тілдеріндегі мал атауларының лексика - семантикалық топтары К.Мұсаевтың 1975 жылы жарық көрген еңбегінің Название животных бөлімінде сөз болады[3]. Қазақ тіл білімінде сексенінші жылдардан бастап бұл саладағы зерттеулер толыға түсті.
Петербург академиясының академигі, түрколог, этнограф, шығыстанушы В.В. Радлов қазақ өлкесінің зерттелуіне үлкен үлес қосты. Атқа міну мәдениетінің қазақ жерінде дамығанын өткен ғасырлардағы зерттеушілердің еңбектерінен көре аламыз. Мысалы, Орталық Азияны, оның ішінде Қазақстанды зерттеуде академик В.В.Радловтың еңбегі маңызды. Ол өзінің қазақ жеріндегі зерттеулері жазылған күнделігін Из Сибири еңбегінде жариялады [1, 87 б]. Бұл еңбектің Тюркские степные кочевники деп аталатын бесінші тарауында қазақ этнографиясы, оның ішінде мәдениеті жайлы көп айтылады. В.В.Радлов зерттеулерін Алтай қырғыздарымен, яғни қара-қызғыздармен салыстыра отырып зерттеп, сипаттап жазды. Қазақтардың материалдық мәдениетінің жай-күйі қоғамның көшпелі мал шаруашылығы әсер етті. Материалдық мәдениеттің маңызды дерегі болып табылады. Қарапайым еңбек құралдарын, ер-тұрман әбзелдерін қолөнершілер жасап отырған. Қазақтың ер-тұрман әбзелінің ішіндегі ердің сыртқы түрі мен дайындау тәсілінде жергілікті ерекшеліктер байқалады. Олардың үлгілері тиісті өзіндік атаумен аталып келді. Қазақ - нағыз шабандоз халық. Бала күннен ат құлағында ойнау - күнделікті гимнастикасы. Әйелдер кейде бұл тұрғыдан еркектерден асып түсіп жатады. Кең-байтақ өлке де өмір сүрген олардың тілі тұтас бірлікте.
Қазақтың атты көрсе, мінгісі кеп, шапқысы кеп кететіні - қандағы өлмес қасиет. Белгілі түркітанушы ғалым В.В.Радлов: Қазақтар үшін ол малдың (жылқының) асыл тастай көркі - барлық сұлулық атаулының жиынтығы. Қазақ атты сүйікті әйелінен де артық көреді. Өте әдемі, текті ат үшін жұрт сыйлайтын өте әділ де адал адамдардың өздері ұрыға айналады, - деп жазады.
Қазақтың төрт түлікке байланысты атаулары бұрынғы еңбектерге қарағанда жүйелі әрі кеңірек берілген. Зерттеуші мақаласы қазақ халқының тұрмыс ерекшеліктері жайлы қысқаша кіріспеден басталып, әр түліктің жағдайын таратып айтып, малда кездесетін індет ауруларына жеке-жеке сипаттама берумен аяқталады. Автор қазақтардың тұрмыс-тіршілігіндегі жылқы малының алатын орнына тоқталғаннан кейін үйірдегі жылқы санына, жылқының жасына, түсіне байланысты атауларды сөз етеді. Қазақтың барлық тіршілігі, қуаныш-қайғысы жылқымен ажыраспас байланыста екендігін, оның күйеу мен қалыңдыққа, ұрыста батырға, қаза болған иесінің денесін елге жеткізуде, тұлданған ат ырымында, құн орнына жүруде, ас кезінде т.б. тіршіліктің сан-салалы қажетінде атқаратын рөлін жазып қалдырған.
Жылқы - қазақ халқының сенімді серігі, елтаңбамызда қанатты тұлпар бейнеленуінің сыры осында. Тәуелсіздік алғаннан кейін елімізде ата кәсібіміз - жылқы шаруашылығын дамыту қайтадан қолға алынып отыр. Қазіргі таңда жылқыны ондап, жүздеп, мыңдап өсіретін шаруалар, кәсіпкерлер қатары өсіп келеді. Ұлттық ат ойындары: ат бәйгесі, көкпар, теңге ілу, қыз қуу, аударыспақ, жамбы ату, асауды үйрету, т.б. қолға алынып, қайта жаңғыруда.

Ағылшын тіліндегі жылқы ұғымының тілдік сипаты және зерттелуі
Жануарлар қашан да кез келген тілде үлкен символдық роль атқарған. Кез келген нəрсені таңбалаушы тілдік бірлік жайындағы ұғымы əр ұлтта өзгеше. В.фон Гумбольдтың ойынша: "Тіл ұлттың, халықтың өзіне тəн ерекшеліктерін білдіреді жəне оны қалыптастырады, дүнийені танудың ұлттық сипатын бейнелейді, сондықтан да түрлі ұлттардың дүниетанымының негізін олардың тілінен іздеу керек". Қазақ халқының да мəдениеті мен тұрмысында мəні ерекше төрт түлік мал жөнінде басқаларға ұқсамайтындай өзіндік пікірі бар. [1]
Мысалы, жылқы малы қазақ тілінде адамның сенімді досы ретінде, еңбекқорлық, төзімділік символы ретінде көрінсе (ат - адамның қанаты; аттан жығылсаң, ат жалын төсейді, есектен жығылсаң, есек тұяғын төсейді; ат жүйрігі азптан құтқарады т.б., ағылшын тілінде "horse" - жылқы, ат көбіне тек еңбекқорлықты сипаттау барысында қолданылады, мысалы, (a good horse should be seldom spurred (с.с.а: жақсы ат қамшы тигізбейді) - еңбексүйгіш адамға қатысты қолданылады; a willing horse - еңбекқор адам т.б.). [7]
Ағылшын мəдениеті үшін жылқы күштің, мықтылықтың, əсемдік пен сəндік, мəртебелілік, қуат пен еркіндіктің символы. Келттік символ ретінде қарастыратын болсақ ол - соғыстың символы болған. Соғыс өзімен бірге жеңіс, билік, шыдамдылық алып келеді. Осындай айбын мен ерліктің көріністері жылқының символдық көрінісі болып қаралған. Ағылшын мəдениетінде жылқының символдық сипаты оның түсімен тығыз байланыста жүреді.
Мысалы қара жылқы - құпия, сыр, өлім мен түннің символы болса, ақ жылқы - жарық, күн, күш-қуат, арылу мен жаңа өмірді алып келушінің символы ретінде жүреді. Ерте заман мəдениетінде сияқты жылқы жануарының символы түстерде жақсы сипатталады.
Карл Юнг жылқы адам баласының интуитивті жағын, санасын көрсете алады деп есептейді жəне оның ойынша, жылқы - адамның түстердегі символы. Мысалы, түсіңізде өзіңізді жылқы үстінде көрсеңіз, ол сіздің проектіңіз немесе бір оқиғаның сəтті аяқталуын білдіреді. Түсіңізде аттан құласаңыз ол сіздің жұмысыңыздың дұрыс жүрмегенін жəне сол үшін өзіңіз уайымдап жүргеніңізді көрсетеді. Мойнына жүген тартқан жылқы сіздің жаныңыздың тынышсыз жəне бір еркіндіктің жетіспеушілігін, қажеттілігін көрсетеді деген. [1]
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жылқы ұғымының ұқсастықтары мен айырмашылықтары

Жылқы тұқымына қарай:
Арғамақ
Argamak
(Central Asian breed of race horses);
Stallion of Akhal-Teke breed
аргамак; породистая лошадь; скакун
Қазанат
Full blood; Blood-horse
чистокровная скаковая порода лошади для верховой езды
Абы

Тобышақ

обозный конь
Текежәуміт
Ahal-teke aty
туркменская порода скаковой лошади
Қазақы ат

казахская лошадь
Қарабайыр
The Karabair
лошадь карабаир
Пырақ

(бурак)
Дүлдүл

Шабыс ат:
Тұлпар
pelter
самый резвый конь
Жүйрік
fast horse
скакун
Сәйгүлік
quarter horse (лошади для состязаний на короткие дистанции)

Саңылақ
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.