Қолөнер бұйымдарын жасауда ағаш өңдеу технологиясын дамыту

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. "Өнер таусылмас азық, жұтамас байлық" - дейді халық даналығы. Қазақтың қолөнері де сарқылмас бұлағы. Қолөнер көркемдік мән - мағынасымен халқымыздың ғасырлар талғамынан өткен асыл қазынасы. Халық өнері - халық даналығының жемісі.
Әрбір адам өз бойына даналықты халықтан, ақиқатты табиғаттан, шеберлікті еңбеккерліктен сіңіреді. Халық өнерінің туындыларын кеңінен пайдалану, оларды дамытып, шығармашылықпен еңбектену қажеттігін өмір талап етуде. Біз көркемдік пен эстетикалық тәрбиені халық өнерінен үйренеміз, сол арқылы жаманды жақсыдан ажырата аламыз. Асыл қазына болып саналатын көне мұраларымыздың бірі - ұлты-мыздың дәстүрлі қолөнер мәдениеті. Қазақ халқының тұрмысында қолөнер ерекше орын алған. Халық қолөнері түрлеріне әдет - ғұрып жабдықтарымен бірге аң аулауға, мал өсіруге, егіншілікке қажетті құрал - жабдықтар мен қару - жарақтар жасау өнері де кіреді. Киіз үйдің сүйектері, ағаштан дайындалған үй жиһаздары - сандық, жүк аяқ, асадал, кебеже, ағаш кереует, жүннен дайындалған үй бұйымдары: кілем, құрақ құрау, қайыс өру, таспа өру, жүген, ши тоқу, бесік жасау, келі - келсап, күбі, ыдыс - аяқтар қолөнер шеберлері әр түрлі ою - өрнектермен нақыштап безендіре білген. Атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мирас болып өз сабақтастығын тауып отырған сәндік қолөнерінің бір түрі - ағашты көркем өңдеу. Технология сабағында балаларға қолөнердің әр түрін үйрету барысында жаңалықтар енгізіп, көркемдеу туралы мәліметтер бере отырып, қолөнер түрлерінің қайсысында болсын белгілі бір дәрежеде жергілікті ерекшеліктер де болатындығын атап өткен жөн. Қазақ халқының қолөнері - барынша дамыған, бағалы әрі мол мұра. Оқушылар үшін оның танымдық әрі тәрбиелік мәні зор.
Жұмыстың мақсаты. Шығармашылық жұмысымның мақсаты - оқушылардың қолөнер бұйымдарын жасай отырып шеберлігін дамыту және ағаштан әртүрлі бұйымдар жасауды үйрету, үйренгендерін тұрмыста пайдалануға бағыт беру және өнердің мәңгі өшпейтін осы түрінің сыры мен қырын үйрету.
Қойылған мақсатқа байланысты келесі міндеттер шешілді.Оқушыларға технология сабағында ұлттық тәрбие беріп, шығармашылық іс - әректтерді меңгеру керек. Өйткені көркем шығарма-шылық іс - әрекеттердің күнделікті пайдаланып жүрген әдістерінен айырмашылығы бар. Яғни, жаңа жағдайдағы оқыту технологиясы деп отырғанымыз халық мұрасындағы қолданбалы қолөнері арқылы ұлттық тәрбие беру ұстанымының өзара тығыз байланыстылығы. Демек, ұлттық тәрбие беруде бірінші орында оқушы тұрады және оның білім алудағы белсенділігіне басты назар аударылады.
Зерттеу болжамы. Көркем еңбек сабағында ұлттық тәрбие берудің негізі түрлері - тәрбие берудің дербес және топтау түрлері. Бұл жерде алға қойған мақсат оқушыға деген сенім, ұлттық қолданбалы қолөнерге қызығу мүмкіндіктеріне сүйеніп, ұлттық қадір - қасиет сезімін дамыту. Ал оқытудың фронтальді түрлері көбінесе бағыт беру, талқылау және түзету енгізуге ғана пайдаланылады.
Жетекші идея. Жаңа технологияның мақсаты бойынша технологиялық білімін жетілдіру үшін пайдаланылатын әдістемелік құралдар оқушының танымдылық іс - әректтерін жүргізе алатындай болуы керек. Қазақ халқының қолөнер түрлерін меңгерту процесінде оқушының технологиялық білімін қалыптастыру мақсатында әр түрлі әдіс - тәсілдерді пайдаланамыз.
Зерттеу әдістері. Оқушының шеберлігін қалыптастыру мақсатында халықтың қолөнерін оқытуды ұйымдастыру мұғалімді оқушылардың ақыл - ойы мен практикалық іс - әрекетін белсендіретін және олардың жүзеге асуын қамтамасыздандыратын оқыту формаларына, әдістеріне бағдарлауға; оқушыға қолөнерді үйрету процесінде технологиялық мәдениеттің барлық компоненттерін дамытуға, жұмыс жасауда мақсат қоя білуге, ақпарат алып, оны талдай білуге, жұмыс сапасының өлшемдерін анықтауға, техникалық құжаттарды жасауға қажетті материалдарды, құрал - жабдықтарды сұрыптауға, жоспарды құра білуге, технологиялық тапсырмаларды ұжымдастыруға және орындауға, қолөнер түрлерін жасау процесінде оқушының оған деген қызығушылығын, сұранысын арыттыруға, қолөнер түрлерін меңгеру барысындағы іскерлігі мен дағдысын мақсатты бірізділікте, кезеңдеп қалыптастыруға; мұғалім, оқушылар мен ата - аналардың шығармашылық жұмыс жасауына; мұғалімнің оқу материалдары мен қазақ халқының қолөнер түрлерін оқыту әдістемесін ұдайы жаңартып, жетілдіріп отыруға ықпал етеді. Зерттеу пәні. Сонымен, технология пәнінде қолөнерді негізге алып, оқушыларға ұлттық және шығармашылық бағытта тәрбие беру арқылы еліміздің білімді жастарын тәрбиелейміз. Қолөнер арқылы көркем еңбек сабағында оқушылардың іскерлігін қалыптастыру.
Зерттеудің жаңалығы.Қазіргі кезде заман талабына сай, мектептің, ұстаздардың алдына қойған мақсаты - мектеп қабырғасында тәрбиеленіп келе жатқан жас ұрпақты ұлтымыздың көнеден келе жатқан салт - дәстүрімен таныстыру, еңбекке деген шеберлігі мен икемділігін, өнерге деген сүйіспеншілігін арттыру. Бұл тек ұстаздың ғана емес, сонымен қатар қазақтың көне салт - дәстүрін, әдет - ғұрпын, тұрмыс - тірліктерін, қолөнерін жадымызда ұстау, келешек ұрпаққа үйрету, жөн сілтеу, ата - бабаларымыздың дәстүрін ұмыт қалдырмау - баршамыздың парызымыз.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік маңызы. Жоғары сынып оқушысының кәсіптік дайындығын диагностикалау жолдары, кәсіптік бағдар жұмысын жүргізудің әдістемесі жасалынды. Шымкент қаласындағы № 50 А. Байтұрсынов атындағы гимназия мектебінде өткізілді.
Жұмыстың құрылымы және көлемі: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

1.Қолөнер бұйымдарын жасауда ағаш өңдеу технологиясын дамыту

1.1Көркем еңбек пәнінде ұлттық қолөнерді, тәрбиені үйрету арқылы игі қасиеттерді қалыптастыру

Бүгінгі таңда қолөнерді оқыту үрдісінде көшіріп салу, дайын жобалық нобайлармен жұмыс жасау орын алып келеді. Әрбір оқушының қоршаған ортадан алған әсері, көркем дүниені қабылдауы, жүрегімен сезінуі, түсінуі әр алуан. Сондықтан оқушының жеке - дара қабілетін ескеріп, өз бетімен ізденуге жағдай туғызу керек және өз ойын еркін жеткізіп бейнелеуге, шығармашылық жұмыс жасауға жұмылдыру - біздің басты парызымыз. Осыған орай қазақ қолданбалы қолөнеріндегі кеңінен тараған қолөнер түрлерін оқушыларға еңбек сабағында таныстыру, осы бағытта баули отырып, эстетикалық тәрбие беру, жастарды халық қолөнерінің көп ғасырлық үрдісіне негіздеу қалыптастырылады.
Егеменді қазақ мемлекетінің болашақ ұрпақтарының сана - сезімін, ұлттық психологиясын, оны сонау ерте замандағы ата - бабалар салт - дәстүрімен, мәдениетімен сабақтастыра отырып, халықтық қолөнерін сақтап қалуға тәрбиелеу - ұлтжанды ұлағатты ұстаздардың абройлы ісі. Қазақ қолөнерінің тарихы мен теориялық маңызын жете түсінуіміз керек Ұлттық мәдениетке негізделген қазақ мектебінің қайта түлеуі қазіргі таңдағы көкейтесті мәселе болып отыр. Өйткені оқушылардың көркемдік білім алуын арттыру және рухани деңгейін дамыту, шығармашылыққа тәрбиелеу - қазіргі білім беруде көзделіп отырған мәселе. Осы тұрғыдан келгенде оқушылардың жұмыс істеу әдет - дағдыларын көркем шығармашылық іскерлікпен жалғастырып дамыту мәселесі қарастырылды. Оқушыларды әсемдікті сезініп, түсініп, қадірлей білуге баулу эстетикалық тәрбие беру арқылы іске асырылады.
Бұл міндет - адам өзі ынта қойған еңбекпен шұғылданып, оның бейімділігі мен мүдесіне сай келетін және адамгершілік қанағат беретін іспен шұғылданған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Сондықтан да бұл міндеттерді шешу еңбекті дұрыс таңдап алумен аса тығыз байланысты. Көркем еңбек сабағы - мектеп оқушыларын рухани байытып, дүниетанымын қалыптастыратын пәндердің бірі. Технология пәнінде ұлттық қолөнерді, тәрбиені үйрету арқылы мынадай дағдыларды немесе іскерлікті қалыптастырамыз. * Еңбекқорлық ; * Ұлтжандылық ; * Рухани мәдениет ; * Іскерлік ; * Шыдамдылық ; * Ізденімпаздылық. Оқушыларды еңбек қызметіне іс жүзінде даярлау міндетінің де маңызы бұдан кем емес, өйткені адам белгілі бір еңбек ете алмайды, әрі бұдан басқа еңбек үрдісінде ғана, оқушыларды мектептегі сарамандық еңбек қызметіне тарту жолымен еңбекке қатынастық негізін қалауға болады. Халық қолөнерінің бай мұраларын жинап, сұрыптай отырып, заманымызға сай лайықты сапа, түр беру әдісімен оларды ілгері дамыта беруіміз керек. Халық өнерін оқып, оны өмірмен ұштастыра білген адамның жан дүниесі кеңейеді, ой алғырлығы артады, шеберлігі кемелденеді. Ол адамның мәдени, рухани және шығармашылық дәрежелерінің көрсеткіші ретінде адамның күш - қуатының даму үрдісін іске асырады, кісіні сауаттылыққа жетелейді. Оқушы өзін қоршаған ортаның дүниенің салт - дәстүріміздің, қолөнеріміздің адам айтқысыз қымбат, замандар бойы тарих жасап қалдырған асыл мұра екендігін жете түсінуі керек.
Көркем еңбек пәнінде ұлттық қолөнерді, тәрбиені үйрету арқылы игі қасиеттерді қалыптастыруға болады. Ұстаздық қызметтегі басты мақсатым - халқымыздың қолөнерінен туған асыл мұраларын әр оқушыға саналы түрде жеткізу, оның сырын ұқтыру, түсіндіру, терең зерттеу, заман талабына сай көркем шығармашылықты дамыту. Бәсекеге қабілетті ұлттық құндылықтарды меңгерген құзыретті тұлға қалыптастыру.
Көркем еңбек сабағында іс жүзінде жұмыс нақты жүргізілгендіктен, оны меңгеру үшін ерінбей еңбек ететіндей төзімді және жинақы болу керек. Бұл іске барлық оқушылардың шамасы жете бермейді. Сондықтан оқушының қызығушылығын арттырып, сабақты түрлендіріп өткізуге тырысамын. Ең басты мақсат - ұлдардың сабақтан шет қалмауы, берілген тапсырманы орындауын қадағалаймын. Технология пәнінде ер балалардың іске икемділігін, жинақы, әрі тиянақты болып, өз ойын дәл, дәйекті етіп, айқын көрсетуін талап етемін.
Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны үлкен. Ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық оларды өндірістік бұйымдарына қарай үйші, ерші, арбашы, ұста деп атаған. Ал бұл шебердің әр қайсысы өзінің негізгі кәсібінен басқа да уақ - түйек бұйымдар түрлерін жасай білген. Әсіресе, ұста аталған шеберлер үй бұйымдарының көптеген түрлерін жасаумен бірге әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен де айналысқан.қазақ арасындағы ағаш ұсталары бұлардан басқа да көптеген құрал - сайман, әр түрлі жабдықтар және үлкенді - кішілі үй жиһаздарын жасаған. Қазақтың ағаш өңдеу кәсібінің ішіндегі ең күрделісі де, көшпелі халыққа ең қажеттісі де киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер екені даусыз. Киіз үй сүйегінің әр түрлі әлеуметтік ерекшеліктерін былай қойғанда, оның жергілікті ерекшеліктері болған. Ағаш өңдеу кәсібіндегі ең күрделісі ол киіз үйдің сүйегін жасау.
Қолөнер түрлерінің қайсысында болсын, белгілі бір дәрежеде жергілікті ерекшеліктердің орын алғандығы анық. Мұндай ерекшеліктердің ең алдымен халқымыздың көрші елдермен эконмикалық байланысына, мәдениет саласындағы бір - біріне тигізетін игі әсеріне, ертеден қалыптасқан өнер дәстүріне және жергілікті жерлерде жиі кездесетін шикізат түрлеріне де тікелей байланысты болды.
Ершілер өнерінде де жергілікті өзгешеліктер бар. Ол ерекшеліктер Қазақстанның әр өңіріне тән ер түрлерінің жасалу тәсіліне, сыртқы кескіне, қандай ағаш түрлерінен жасалатындығына және көркемдеп өңдеуіне байланысты. Қазақстанның оңтүстігінде негізінен құранды ер, батысында қозы құйрық ер, солтүстігінде, орталығында, шығысы мен оңтүстік шығысында қазақ ерінің көптеген түрлері жасалған. Ердің қазақы ер, қоқан ері, құранды ер, жас балаға арналған ашамай, қазықбас ер, орыс ері және сол сияқты тағы да көптеген түрлері бар.
Қазір ағаш ұқсату шеберлігімен шұғылданатын мамандықтардың түрлері көп. Әдетте қазақ халқы ағаш ұқсатумен айналысатындарды үйші, оймашы, балташы, тоқушы деп шартты түрде төртке бөлген. Үйші деп негізінен киіз үйдің сүйегін, кереге, уық, шаңырақ жасайтын қолөнершілерді атаса, міндетті түрде бетіне өрнек салатын жастық ағаш, кебеже тәрізді үй іші мүлкі мен аяқ табақ оятын іскерлерді оймашы деп таныған.
Ағаш құраумен, қайық, арба, шана жасаумен кәсіпетушілерді балташы десе, балық ұстау үшін түрлі шаруа қажетін өтеу мақсатымен себет, мынта, шарбақ өрушілерді тоқушы деп атаған. Алайда бұл бөліністің тиянақты шегі жоқ, себебі өмірде балташы үйшілікпен, ал үйші тоқумен немесе тоқушы оймашылықпен қатар айналыса берген. Сондықтан ежелгі ұғымда ағаш ұстау ісімен шұғылданатын шеберлерді ұста деп атаған, ал ұсталар айналысатын кәсібінің басты ерекшеліктеріне орай темір ұстасы, ағаш ұстасы болып бөлінген. Бұл бөлініске қарамастан нағыз ұста ұсталық өнердің жоғарыда аталған екі түрін де жете меңгерген. Сондықтан он саусағынан өнер тамған шеберді ғана халық ұстасы деп таныған. Атап айтқанда қас шебердің қолынан шыққан заттарды ырым етіп іліп қою бүгінге дейін сақталған.
Қолөнер ғасырлар бойы дамып қалыпттасып келе жатқан халық шығармашылығы.Ол талай ғасырлар кезеңінен өтіп түрленіп жаңарып келіп атадан балаға қалған мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі өнер .Ол арқылы біз үлкен рухани эстетикалқ тәлім алып өнер әлеміне қанат қағамыз. Өнер туындылары белгілі бір дәуірде,сол дәуірде өмір сурген халықтың тұрмыс тіршілігін бейнелейді. Халықтың асқақ арманын, табиғат сұлулығын, ішкі жан сезімін өнер арқылы білдірген. Өнер туындылары арқылы белгілі бір халықтың тарихын білуге болады.
Қолөнер қашанда заман, өмір ағымымен туындап, дамып отырады. Қазақ қолқөнернің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Қазақ халқы кең байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері ғана емес, сол дәстүрлерді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процеске әр кезеңде Қазақстан аумағына жан-жақтан келген көшпелі тайпалармен халықтардың, сондай-ақ Ресей, Орта Азия халықтарының да мәдениеті әсер етті. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі өнері айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді.
Революцияға дейінгі қолөнердің дамуына қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмірден біртіндеп отырықшылдыққа көһшу процесі көршің елдермен әсіресе Ресеймен сауда қатынасының, шаруашылық және мәдени байланыстарының арта түсуі, тағыда басқа көптеген ішкі, сыртқы факторлардың әсері айтарлықтай ықпал етті.
Ол кездегі қазақ ауылының көпшілігі қаламен тығыз байланыста болмады. Сондықтан олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қаладан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан, халық шеберлерінің жасағандарын пайдаланды.
Кеңес үкіметіне дейінгі қазақ халқының қолөнерінің дамуын этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін маңызы өме зор. Өйткені қазақ қолөнері - жалпы халық мәдениетінің ішіндегі негізгі салалардың бәрі.
Қазақ халқының тұрмысында ежелден бері ағатан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Ағаш өңдеуді кәсіп еткен шеберлерді халық олардың өндіретін бұйымдарына қарай үйші, ерші, арбашы, ұста деп даралап бөлген[1].
Ағаш өңдеу өнерінің іскерлікпен қатар қыруар еңбекті, шынайы талғамды аса қажет ететін түрі-кйіз күй сүйегін жасайтын үйшілер ісі. Киіз үй сүйегі, яғни керегесі мен уықтары көбінесе өзен жағасында өсетін ір түрлі талдардан жасалған.
Ежелден көшіп-қонып мал баққан қазақ халқы үшін көліктің негізгі түрі-салт ат болды. Соған орай ер-тұрман жабдықтарының алатын орны да ерекше. Қазақ өз бетімен ата мінуге жараған барлық балаларына арап ер турман дайндыған. Қазақ шеберлері ішінде ел арасында тұрып, тері илуді кәсіп еткендері де аз болмаған. Осындай ісмерлер Семей, Өскемен, Омбы, Орынбол, Верный, Тараз, Ақмешіт (Қызылорда) қалаларында тері илеп, былғары жасауды үйреніп, кейінірек ел арасына шығып, осы кәсіппен айналысқан, Жетісу өнер шеберлері күнделікті тұрмыс мүмкіндіктеріне қарай киім-кешек ті гуде ат абзелдерін сәндеп, әшекейлеуде аянбаған.
Кең байтақ қазақ жер інде өнердің қай саласында болмасын, айталықтай жергіліктері ерекшеліктер кездеседі.
Мұндай ерекшеліктер ер тұрмандарынан да байқалады. Олардың бір-бірінен негізгің айырмасы-жасалу тәсілі мен сыртқы көрістерінде. Осы ерекшеліктеріне байланысты "Қазақы ер", "Үйрек бас ер", т.б. ата улар қалыптасты.
Бұлар ел арасына кең тарап, Қазақстанның барлық аймақтарын қамтитын ертұрман түрлерін ертеден келе жатқан үлгілерін сақтап дамытты. Қазақ зергерлері түсті металдардан сан алуан әсемдік бұйымдар жасады.
Әсіресе күмістен соғылған көптеген сәндік бұйымдар сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекілік, алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, жүзік, белбеу, сақина, қапсырма, түйме, тана, тіс шұқығыш ертеден ақ кең тараған заттар.
Сондай-ақ ерлерге арналған кемер белбеу, кісе, ертұрмандарының күмістелген, алтындалған әшекейлері бар.
Ерте заманнан күні бұгінге дейін өзінің қадір қасиетін жоймай қолөнердің озық үлгісі ретінде ғана емес, ісмдігімен әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан кал май келе жатқан бұйымдар - ұлтық киімдер.
Халық өнерінің түрлері оның орындалу тәсілдері жоғарыда айтылғандай өте көп кілем тоқу киім үлгілері өрімшілік зергерлік соүйектен мүйізден ағаштан жасалатын бұйымдар ер-тұрман тері илеу тас қашау ұршық иіріп жіп есу өрмек жүгіртіп кесте тігу [2].
Жүн түтіп ши орау өнерлері әрі қиын әрі қызық бұл өнерлердің өркен жаюы біріншіден тұрмыста пайдалану үшін болса екіншіден халықтың өнерді аса жоғары бағалауынан да туған қасиет олардың сүйектен жасаған кереуетері мен сандық асадал адалбаақан жүкаяқ кебеже мүйізден шақшалары мен ыдыстары сәндік бұйымдары сырға білезік жүзік өңірше алқа шолпы шаштеңге шашбау сақина ілгекқапсырмалары ел арасында әлі де жиі кездеседі тұс киіз сырмақ текемет аяққап кесе қап шабадан санндық қап бау-басқұр қоржын тағы басқа киіз үй жасаулары күні бүгінге дейін бар.
Ал кілем тоқу өнері де біздің өрс алған ауылдық жерлерде тұратын қазақ әйелдері мен қыздары тоқыма жүн түтіп жүн сабауды ұмыта қойған жоқ қызылорда шымкент жамбыл торғай ақтобе обылыстарында кілем тоқу өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауысып жаңаша түр ою-өрнектер мен әсемдік орнын қадір қасиетін жойған жоқ.
Сондықтан тиісті орендар осы сияқты жергілікті қолөнер шеберлеріне деген қамқорлықты оларға коректі шикізат қорын бөліп ғасырлар бойы халқымызбен жасасып келе жатқан қолөнердің алдағы уақытта да өркендей беруіне көңіл бөлінеді деп. сенеміз
Әр халықтың ғасырлар бойына жинақталып белгілі бір жүйеге түскен рухани өмірінің ұлттық мәдинетті бар. Мол рухани мәдинетінің маңызы бір саласы қолөнер. Қазақ халқының шеберлік өнері еңбек барсында туды және тұрмыс тіршілігінде қолданылаттын өнермен тығыз байланыстты болды Барлық заттар көшпелі халықтұрмысына бейімделіп жасалды.
Археологиялық қазбалар арқылы күні бүгінге дейін жетіп, мәдени мұраға айналған қолөнер туындыларын халық мәдениетінің бастауы деп. білеміз. Атадан балаға мирас болып жалғасып келе жатқан ұлттық қолөнер дәстүрінің тамары тереңде болса, қазіргі көркем кәсіпшілік өндірісі де сол халықтық дәстүрлерден нәр алып отыр.
Қазақ қолөнерін жіктеуде ағаш өңдеу, тері өңдеу, темір өңдеу мәселлерінің технологиялық ерекшелігіне баса назар аударған жөн. Киіз- көп қолданылатын материалдардың бірі.
Жүннен жасалған бұйымдардың ішінен кілем текемет, сырмақ, алаша, тұскиіз, қоржын т.б. түрлерін атауға болады.
Қазақ халқының зергерлік өнерінде ерекше шеберлікті көруге болады. Қазақ зергерлері зер салып бедерлеуде дәстүрлі өрнектер мен сәндік ұтымдылықты сақтай білген.
Тоқыма өнері де көнеден келе жатқан қолөнердің бірі болыр табылады. Кілем тоқушы шеберлер қазақтың ұлттық өнеріне өз ұлестерін қоса білді. Тоқыма өнерінің түрлері-кілем, алаша, ши тоқу, гобелен өнері жылдан жылға дамып келеді.
Әсіресе қолөнер кәсібімен айналысқан шеберлер шығармашылығы қазақ халқы мәдениетін жаңа қырынан байытып отырды. Қолөнерге әр дәуір өзінше өшпес із қалдырып, көркемдік жағынан өз әсерін тигізді.
Қолөнер туындылры айналадағы құбылыс, күнделікті кәсіп, қоғамдық құрылысқа арай өзгеріп, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келеді. Ғасырлар бойы екшелеп, көркемдік сапасы артып күні бүгінге дейін жеткен қолөнер қазіргі заманмен ұштасуда.
Халық шеберлері жеке адамның мұқтажын ғана өтеп қойған жоқ, ұлттық өнерді дамытуға ерекше үлес қосты қазақтың ертедегі бізге беймәлім шеберлерін былай қойғанда, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қолөнерін жалғастырушылар: Жүсіп, Махамбет, Әбдіғали, Шаяхмет, Сейтен, Аяған сияқты халық шеберлерін атауға болады.

1.2 Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің ежелгі ұлттық үлгілері

Қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің ежелгі ұлттық үлгілері мен дәстүрі ғасырлар бойы сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда.
Қазақтың ежелден келе жатқан киіз үйі мен күнделікті тұрмыста пайдаланатын барлық жиһаздары мен заттары ұлттық ою-өрнекпен көркемделіп отырады.
Ою-өрнектері қайталанбалы әрі ашық түсті болып келетін алаша, текшелі өрнекті тықыр кілем, әшекей оюлы кебеже сияқты киіз үйдін ішіне тұтынатын сәндік жиһаздармен қатар ағаш ұқсату өнері және жібек жіптермен кестелей тоқу, ағаш пен сүйекті жымдастыру арқылы көркемдеу, тері ұксату (бедерлі инкрустациялы), оймыш, шекіме, бұрама, қалыптама, қаптырма, көз салу секілді зергерлік өнерінің түрлері де өркен жайды[3].
Қазақтың бейнелеу өнері ерлер мен әйелдердің, жануарлардың тастан қашалған бейнелері, сондай-ақ қыз-келіншектердің қола мүсіншелері түрінде өз өрісін тапты.
Жаңа қоғамның рухани тәжірибесін образ түрінде бейнелейтін көркемдік туындылар жастарға тәрбие беріп, ұрпаққа ықпал жасау арқылы дәуірді жалғастырады.
Сондықтан бейнелеу өнерінің мазмұны аса мәнді өзгеше жас ұрпаққа көркем ой туғызатындай болуға тиіс. Дүниенің сан алуан тіршілік тынысы мен адам сезімінің байлығын бейнелеу өнері кең ауқымды, көркемдік тұрғыдан көрсетеді.
Азаматтық нысандылық, мүсіндік сомдау өнерінің игі дәстүрлерін игеру, елуінші, алпысыншы жылдардағы Қарағанды суретшілер шығармашылығының басты сипаттары болды.
Олардың туындыларын көшелер алаңдары мен гүл бақтарының кеңістігінде тұлғаның жарасымды, келісті пішінделуіне, мәнділігіне қарай жазбай тануға болады.
Сәндік-қолданбалы өнер ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы алпысыншы жылдардың ортасында пайда болды. Бұған дейін ол халықтың қарапайым түсінігінде, қолөнер ұғымының аясында қабылданып, пайдаланылып келді.
Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес.
Сондықтан, көбінесе ою-өрнек қосарланып айтыла береді - десе, Ұ.Әбдіғапбарова қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз, адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалық әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар - деп ой тұжырымдайды.
Екі түсінікте бір-біріне қайшы келмейді, керісінше, бірін-бірі толықтыра түседі, ою-өрнек ұғымынан толық мағлұмат алуға көмектеседі.
Сонымен, қолөнер түрлеріне жасаған талдау оларды технологиялық мүмкіндіктеріне қарай жіктемелеуге бұйымды жасау үшін қолданылатын материалына қарай, бұйымдарды қолдануына қарай; дайындау әдісіне қарай; көркемдік әшекейленуіне қарай, мағынасына қарай септігін тигізді [4].

2. Халық мұрасы, оның ішінде қазақтың ежелден келе жатқан қолданбалы қолөнері

2.1 Халық өнерін зерттеу және ұлттық өнердегі ғылыми мұраларды игерудегі тарихи деректер

Казақ халқының қол өнері қандай бай, ғажап зор десеңізші. Оның тұңғұйық түпсіз тереңіне сүңгу, өлшеусіз кеңдігі мен ерен байлылығын, сан қырлы даму заңдылықтарын терең зерттей отырып, оны келешек ұрпаққа қалай үйретудің жолын іздестіру ұстаз қауымның үлкен парызы.
Өнерді жасаушы халық. Қазіргі біз қолданып жүрген халық өрнектері көптеген ғасырлар бойы қалыптасып: ұзақ уақыт сынынан өткен. Оның мазмұнын шыңдай түсуге қаншама ұрпақтың ақыл-ойы, тарихы, философиялық ой түсінігі жұмсалалы десеңізші. Сондықтан да ол бүгін өте әсем де әдемі, ойлы да жатық көрінеді. Құрамы кең де әрі қарапайып жинақы. Рет-ретімен ал да керегіңе жарата біл. Сондықтан да халқымыздың төл өнерін қадірлеу, оның әсемдігін, байлығын сақтап, құпия сырын үйренумен қатар келешек ұрпаққа үйрету де ұстаз алдына қойылар үлкен мақсат болып табылады.
Халқымыздың замандар бойында жинақталған бай тәжірибесін, ақыл-ой тілегін, әдемі рәсімін, инабаттылық сабақтарын жеткіншек қауымға дарыта алмасақ, осының өзі тәлім-тәрбие мәселесінде өтелмеген үлкен парыз болып қалмақ.
"Халық өнерінің мұрасы" деген ұғым көп мәселені қамтитын, әсіресе, халқымыздың ұлттық өрнек өнерінің дәстүрін жаңа биікке көтеруге ат салысу - осы арқылы өнерге қатысты барша мекемелер мен зиялы қаумның ортақ мақсаты.
Әзірше халқымыздың қолөнері толық мағынасында жоғары оқу орындарының оқу процесіне толық енбей отыр. Қазақстанның көптеген педагогикалық институттарының жекелеген көркем сурет-графика факультеттерінің халқымыздың осы өнер дәстүрін ерекше қолға алып, арнайы мамандықтарға кең көлемде дәріс беретін мезгіл жетті. Қандай мәселенің де баян табуы жақсы ұйымдастырыла білген бағытқа байланысты.
Мәселен, орыс тіліндегі небір жақсы, сапалы оқулықтар, ғылымда бетбұрыс жасаған жаңа еңбектер-жоқ емес, әйтсе де олар мүлде аз және мұндай еңбектердің аудармасы кездейсоқ кездесетін , шындығын айтсақ, қолға түсе бермейтін тапшы дүние.
Ғасырлар бойы сараланып қалыптасқан халық өнерінің өз заңдылығы бар. Ол беталды бұра тартуды көтермейді, сондықтан да халық өнерінің осы заңдылығы, озық туындылары үлгі етілмесе және де ана тілімізде төл еңбектер көптеп жазылмаса халқымыздың осы өнер дәстүрін қалай ғана жалғастырып дамытпақпыз.
Халық мұрасындағы өрнек өнеріне жас ұрпақты бала- бақша, мектеп қабырғасынана баулығанда гана олар осы арқылы өнердің терең сырын меңгере алады.
Суреті ықшамды, өрі жинақы ыргағы, түсі жөиінен осем де үйлесімді, сансыз түстердегі алуан өрнектер олемі- қазақтың халық орнегіне тән ерекше ұлттық қасиет. Ою- өрнектёр әлемінде халықтың дүниетанымы, өзін қоршаган орта және сұлулық туралы түсінігі терең бейнеленген.
Біріншіден, халқымыздың дәстүрлі ұлттық қол өнерін, оның эстетикалық талғамын келешек ұрпақты тәрбиелеудегі аса зор әсерін түсіндіру және өнердің даму тарихы мен болашағына бірсыпыра ортақ белгілерді жүйелі түрде талдау.
Екіншіден, халық өнерінің өзіндік ерекшелігінің молдығына, оның жасалу, орындалу және сақталуында ерекше халықтық сипат басым болғанына назар аудару (Өйткені педагогикалық зерттеу еңбектерінің көбі осы қолдаңбалы ұлттық қол өнер түрінде ғана атап өтіліп, тәрбиелік ерекше мақсаттарын жете анықтамай келеміз).
Үшіншіден, халықтық-ұлттық мұраның дәстүрлі, арнасы мен оның жаңа қырларының өнерлік өзгешелігін ашып, жанды да дәйекті мысалдарымен дәлелдеуді қажет етеді. Қазақ халқының дәстүрлі ұлттық қол өнерінің тәрбиелік мәні, оның тәжірибесі мен даму бағытын түпкілікті зерттеу қазіргі заман талабына сай кезек күттірмейтін міндет болып отыр.
Төртіншіден, халқымыздың қолөнер мұрасы тек тарихи қазына болып қоймай, бүгінгі педагогикалық тәрбие саласында, жалпы көркемдік, дамуға айрықша үлес қосып жалғаса беретінін ерекше айтпақпыз.
Халқымыздың ұлттық өнерінің басты бір саласы - қазіргі өскелең өміріміздің талғампаз талабына Сақадай сай келетін өрнек өнері.
Қазақстанның әр өлкесінің тарихында мәдени дәстүріне байланысты қалыптасқан ұлттық қол өнер мектептері болған. Бүкіл халқымызға танымал болған қолданбалы қол өнер саласының тағы бір арқауы - осы өрнек өнері.
Халқымыздың осындай арқылы өнерінің тәрбиелік мәнін кеңінен насихаттап, дер кезінде ыждаһаттылықпен көңіл бөліп, кейбір үздік өрнек үлгілерін үйрене білуіміз қажет-ақ. Өткен заманның қаншама халық таланттарының асыл мұрасы біздерге құпия болып қала берді. Сондықтан да бүгінгі күнге жеткен халқымызды ұлттық өнерін жас ұрпақты тәрбиелеуге, келешекке насихаттауға арнаған жөн.
Әрбір халықтың көркемдік дамуына өзіне тән ерекшеліктері болады. Өрнек өнерінің көп жанрлы, нақышты әрі түстерге мейлінше бай болуы қазақ халқының рухани мәдениетінің ерекше бір сипаты.
Халқымыздың ұлттық өнерін қызықтаушы көрермен қауымға аса құнды болуының қаншама себептері бар. Қоғамдық өмірдің де, жеке адамның тағдырының да алуан түрлі сырлары мен құпия қырларына терең үңілу, әлеуметтік қайшылықтары мен құбылыстарын кең қамтиды. Халқымыздың көркемөнер мұрасынан ләззат алу - міне мұның барлығы халық өнерінің әсерлі қызығы мол сарқылмас ұлттық қазынасы. Сондықтан да халық онерінің, оның ішінде ең басты саласы ұлттық өрнек өнері - талапкерді өнер өріне жетелейтін қадамын ұштап тәрбие беретін теңдесі жоқ мектеп болып табылады.
Халық шеберлерінің жасаған бұйымдарының аса құндылығы ескіден қалған көнелігінде ғана емес, шебер де нәзік, күрделі өрнектерді қиюын келістіріп шебер қиюластырып, өзара шешімін тауып беру арқылы ғана өз өнерінің әсерлігін таныта алады. Сондықтан да өрнек атаулының ажары, көнермес көркі тосыннан табылған шеберлігінде, бояуы, бедерлі бейнелілігінде, ұрымтал тұсты дер кезінде дәл тауып, батыл тұжырым жасай алатындығында. Ал дарын иесінен тәлім алу - халқымыздың ұлттық мұрасын көздің қарашығындай қадірлей білуге ұстаз кауымның ұдайы ескеретін ұлы қағидаларының ең бастысы болып табылыды. Демек, халық мұрасының бойында өткен заманның ұғымдары ғана емес, болашақтың да қажетіне жарайтын эстетикалық сипаттар да жеткілікті.
Ертеректе есімдері беймәлім саусағынан өнері тамған бесаспап өнер иелері Қазақстанның әр жерінде-ақ болғанын тарихи мәліметтерден білеміз. Ал бізге жетпегені қаншама десеңізші. Бұл - өнер үшін орны толмас өкінерлік хал екені барған сайын айқындала бермек. Жержүзі алдында мақтаныш тұтарлық ғажайып өнеріміздің көп ретте кейбір түрлері ғана мұражайларда сақталып, орындаушылардың осы бұйымдарды жасау, өмірге келтіру әдістері, қалпына келтіру мәнерлері ерте ұмыт болған.
Біздің байқауымызша бұл күндері қол онерді сол бұрыңғы ғасырларда қалыптасқан өз мақамымен (технологиясымен) жасайтын істерлер өте сирек.
Халық мұрасындағы ұлттық қолөнер шығармаларының туу процесі, сақталу заңдынықтарын анықтап зерттеудің, яғни көңіл бөлудің, тағы бір тәрбиеліқ мақсаты халық өнерінің көне қалпын бағдарлауға халық мұрасының ұмыт болған тәсілдерінің қалпына келтіруге жетелейді.
Халық мұрасы ғасырлар бойында қалыптасып жүйеге түскен ұлттық, көркемдік, эстетикалық принциптерден көрініс табады. Сұлулықтың объективтік заңдылықтарына сәйкес келетін мұндай принциптер аса бағалы. Халық өнеріндегі түрлі ұлттық қолданбалы зергерлік шығармалардың өміршеңдігінің тағы бір себебі оның елеулі көркемдік құндылығында. Бұл туындылар халықтың рухани талабы мен қажетіне ұзақ қызмет етеді, идеялық және эстетикалық мақсатын әйгілейді. Осы айтылған жайлар халық өнерінің дәстүрлігі мен ұлттық қолөнер бұйымдарының белгілі дәрежеде тұрақты болып келушілігінің сырын ұқтырса керек. Осы ұғымдарды нақтылы біліп, түсіну халық өнерінің тарихи ерекшеліктерін тануға жол ашады.
Халықтық өнердің алғашқыда өмірдің практикалық қажетінен туып, кейін келе эстетикалық міндет көтеретіні, қай заманда да халық өнері - адамдардың рухани қажетін өтеу мақсатынан пайда болатыны да, мазмұны да материалдық жағдайлармен байланысты көрсетілген.
Халық өнерінің мұрасы оның ішінде дәстүрлі қолданбалы ұлттық қолөнердің алуан түрлері мен мүмкіндіктері көп ретте қайта жаңара бастауы қуанарлық жай. Өйткені өнер атаулының ұлы мақсаты ең алдымен, заманалық эстетикалық талаптарға жауап бере алатындағында, тәрбие мен сананың жаңа тәжірибесін қорытып, көркемдік шындықты көре білгендікте. Ал халық мұрасының құдыреті бәрінен-бұрын тарихи өткен құбылыстардың естелігі, теңдесі жоқ ескерткіші болуында екені мәлім. Қазіргі заман талабына лайық келу үшін халық мұрасы мен ұлттық дәстүріне тиісті жаңарулар керек болатыны осыдан. Бұл, әрине, тәрбие саласында тереңдеп тексеретін, өз алдына жеке зерттеулер қажет ететін тақырып болып саналады.
Халық мұрасы, оның ішінде қазақтың ежелден келе жатқан қолданбалы қолөнері - көптеген өзгеше өрнектері мен ерекшеленетін рухани әлем. Сол үшін де тәрбие саласының алдыға қояр мақсаты мен нысанасы көп белгілермен өзінше ерекшеленеді.
Халық мұрасы - жалпы өзінің болмысында күрделі ұлттық қолданбалы өнер, оның шығармаларында көп жағдайда үлгі, ою-өрнектерінің элементтері (жеке бөлшектері) бірлестік тауып жүйеленіп отырады. Осындай ерекшеліктер халқымыздың түрлі тарихи дәуіріндегі өнері мен салтынан терең мағлұматтар алуға жәрдемдеседі. Халық мұрасын өнертану, этнография, тарих ғылымдары өз тарапынан зерттеп отырса, біз педагогика тәрбие саласында осы өнердің түрлерін қалай үйреніп-меңгеру жағын қарастырамыз.
Халық мұрасындағы қолөнер шығармаларының өзіндік нақышы орасаң мол. Бұл - олардың көркемдік жинақтау принциптерінен де, құрлысынан да, түрлі тәсіл амалдарынан да айқын корінеді. Ұлттық қолөнер шығармаларында кездесетін оқиғалық бейнелік, түрлі өрнектердің тіркестік қайталанулары, қиялғажайып әсерлеудің кең орын алатыңдығында және жасалған шығармалардың соншама қарапайым көрінетіндігі т.б. - осы айтылғандарға бірден-бір мысал.
Халық шығармашылығының ерекше қасирті табиғилығында. Оның бойында ешқандай да жасандылық жоқ. Халық шығармашылығындағы шеберлікті, көркемдікті әсемдік пен эстетикалық сұлулықты қабылдаудың шегі жоқ екенін білеміз.
Іздену мен көркем шығарманы қабылдау мақсатын халық мұрасын қабылдай білудін іздегеніміз жөн. Ал ізденудің түпкі мақсаты халық мұрасының қамы, соны қалай және қайткенде жетілдіріп, жас ұрпақты тәрбиелеу тұрғысында болғаны мәлім.
Ата-бабамыздан мирас болып қалған шын мәніндегі халық ескерткіштерінің ең қомақты бөлігі - қазақтың ұлттық өрнек өнері.
Мұндай ескерткіштер тек қана қолданбалы өнер емес, сұлулық пен тарихтың тоғысып, өнерге құштар барлық халықтарымыздың мәдени мұралары жатады. Оның тәрбиелік мәнін зерттеу, жинау және қорғау қасиетті борыш. Талай ғасырларға куә болған халқымыздың асыл мұрасын, эстетикалық талғамы биік бүгінгі өскелең ұрпақтың кәдесіне жарату - педагогика ғылымдарының алдында тұрған үлкен мақсат болмақ.
Біз халық мұрасының, оның ішінде ұлттық өрнек өнерінің тәрбиелік мақсатына қатысты проблемаларды сөз еттік. Бұдан әрі халық өнерінің көркемдік дамуы, орындаушылық шеберлігі туралы ой қозғауымыз қажет.
Халықтың творчестволық шығармаларында бейнелеу, бедерлеу елестері тек қана өрнектер арқылы беріліп қана қоймай, сол құбылыстардың мазмұны да өзара байланысып жатады. Мәселен, қазақтың ұлттық өрнектерінің көптеген түрлері малға, малдың ізіне, сүйегіне, денесіне, өсімдіктерге, жәндіктерге, түрлі аңдарға тікелей байланысты болып келеді (қосымшаны қараңыз).
Халық шығармашылығы негізінде адамдардың өмірлік ұмтылыстары мен әлеуметтік көзқарастарын табиғи ортаға деген қарым-қатынасын бейнелейді. Халқымыздың өрнек өнері ұлттық және әлеуметтік сананың оянуына күрделі қызымет атқарады.
Халық мұрасындағы өрнек өнерінің эстетикалық мәнділіп түрлі өрнектердің небір әдемі үлгілерді ұсынатындығында, мұндай ерекшеліктер шығарманың құрлысынан да, түстердің өзара үйлесімділігінен де, реңдердің шырайлылығынан да, келісті көркем бейнелер таратумен де танылады. Халық өнерінің туындыларында қиял, ғажайып, символ, тәмсіл күрделі орын алады.
Ұлттық өнеріміздің түрлері көптеген ғасырлар елепнен өтіп, мейлінше жетілген болып келеді. Сондықтан олар түрлі өрнектердің, ырғақтың, ұйқастың, форманың жарасымдылығының, мөлшерлі сәйкестігін сезуге үйретеді. Халық шығармашылығының көптеген туындыларында эстетикалық өсемдік пен үйлесімділік, жарасымын тауып, шындық пен қиял суреткерлік бірлестік табылып, бірімен бірі жымдасып жатады.
Халық мұрасының көне ескерткіштері өзінің танытқыштық тәрбиелік және эстетикалық қырларымен үлкен қоғамдық мәнге ие. Белгілі бір елдің, халықтың тұрмысы мен салты, дүниетанымы мен психологиясы, қоғамдық қатынастары халық өнерінде кеңінен бейнеленетіні оның танытқыштық қасиетін белгілейді. Өмір, қоғам, табиғат құбылыстарының жалаң көшірмесі ғана болып қоймай, көркем типтендірілген (стилизацияланған) көрнісі болуы халық өнерінің қоғамдық мәнін күшейте түседі.
Халық мұрасының тегі, жанрлары, түрлері осылайша бірте-бірте қалыптасады; көркемдік формалар, бейнелеу құралдары, оқиғалық жүйелер, құрылыстық қалыптар, олардың өзара сәйкестігі мен байланысы анықталып, бертін келе дәстүрлі өнер жолына айналады.
Халық мұрасындағы өнер шығармаларын терең зерттеп оны келешек жас ұрпаққа ұсыну, жас талапкер иесін өмірде күнделікті кездесетін біріңгай сыңаржақ күйбеңнен арылуға, өнер құдыретін терең түсінуге, қажыр қайратын шыңдай түсуге тәрбиелейді, өнерде эмоциялық серпіліс әпереді. Бұл көптеген өнер құдыретіне байланысты көркем сана саласында мерейі үстем ұлағатты өнерге тән салтанат. Мұны жасаушылардың басы-қасында халық мұрасының баға жетпес туындылары көркемдік құрал, зиялылық пен қайрымдылықтың болашаққа бой ұрып, өмірді түсінудің құралы болып тұр.
Ұлттық көне мұраларымызды қазіргі заман талабына сай марқаюымыздың, оқып үйрену мен тәрбиенің жанды бөлшегіне айналдыру, оны нақтылы ғылыми зердемен тану, әсіресе педагогикалық-эстетикалық қасиеттерін аша түсу кемелденуіміздің өзекті шарты болмақ.
Халқымыздың ұлттық қолөнері ескі заман тарихымен ғана емес, сондай-ақ туысқан Орта Азия халықтары қолөнерімен де ұштасып жатады. Қазақ халқының тарихы басқа халықтардікі сияқты өндірістік қатынастар дамуының шежіресі. Қазақстан тарихы - бұл ең алдымен материалдық байлықтарды өндірушілердің тарихы, еңбекші бұқараның тарихы, олардың әлеуметтік және езушілердің езілшілерге қарсы күресінің тарихы.
Міне сондықтан да қазақ халқында қолөнердің қалыптасу кезеңдерін Қазақстан тарихымен байланыстыра сөз еткен дұрыс.
Арада мыңдаған жылдар өткенде адам сүйек, мүйіз, ағаштан құрал-жабдықтар: қанжар, жебе, түйреуіш, біз, шанышқы, ине т. сондай сондайларды жасап үйренеді. Сүйек, мүйіз тағы басқа заттарды әшекейлеу және өрнектеу де нақ осы шамада.
Сақтар жазда киіз үй тігіп, қысқа шикі кірпіштен салынған жылы үйлерде тұрған. Үй мүліктерінің көбін олар ыңғайлы, сынбайтын материалдардан: көннен, жұқа теріден, киізден тігіп істеген, ал кейбір ыдыстарды балшықтан құйған құмыралар болған.
Құрал, қару-жарақ, ыдыс-аяқ және басқа нәрселеріне үй хайуанаттары мен жабайы аңдардың: қошқардың, текенің, аюдың суреттерін салып әшекейлеген. Олар өздерінің аңшылық өмірін бейнелеп, тау жартастарына таутеке, бұғы, жылқы т.б. жануарлардың бейнелерін салып қалдырған. Сондай жартастарға салынған бейнелер Қазақстанның бірқатар аудандарынан кездеседі.
Сақтардың кейін Қазақстан территориясын үйсін, қаңлы тайпалары мекендейді. Тайпа одақтарының құрылған кезі барлық жерде бірдей темірден жасалған бұйымдардың таралған кезі болады. Бұл кезде қарапайым тоқу станогі - өрмек пайда болады, ағашты өңдеу кең өріс алады, қолөнер туа бастайды.
Қоладан, мыстан, алтыннан істелген бұйымдарға бұрынғыша хайунаттар суреттері бедерленеді.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.