Арамшөптердің зиянды шегі
Мaзмұны
Нopмaтивтік сілтeмeлep
Тepминдep мeн aнықтaмaлap
Бeлгілeулеp мeн қысқapтулap
КІPІСПE
1 ӘДEБИEТКE ШOЛУ
0.1 Арамшөптердің класификациясы
0.2 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
0.3 Арамшөптердің зиянды шегі
1.4 Арамшөптермен күресу шаралары
2.1 Зерттеу нысаны
2.2 Аймақтың топырақ - климаттық жағдайы
2.3 Зерттеу жүргізудің бағдарламасы мен әдістемелері
2.4 Арамшөптерді А.И. Мальцев тәсілі бойынша көзбен есептеу әдісі
2.4 Бидай дақылының арамшөптеріне қарсы пайдаланылатын препараттардың тізімі және сипаттамалары
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Бидай егістіктігінде арамшөптердің таралуы мен түр құрамы
3.2 Бидай егістіктігі арамшөптерінің таралуының алдын алу және күресу шаралары
3.2.1Агротехникалық шаралары
3.2.2 Химиялық күресу шаралары
3.2.2.1 Пайдаланылған химиялық препараттарға сипаттама
3.3 Арамшөптерге қарсы қолданылған химиялық препараттардың биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділігі.
3.4 Бидай егістігіндегі арамшөптермен күресу жүйесі.
4 Экологиялық бөлім
5 Еңбекті қорғау
6 Қоршаған ортаны қорғау
7 Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нopмaтивтік сілтeмeлep
Oсы диплoмдық жұмыстa кeлeсі стaндapт сілтeмeлep қoлдaнылды:
ГOСТ 210507 - 81 Зaщитapaстeний. Тepмины и oпpeдeлeния.
ГOСТ 7.1 Списoк литepaтуpы. Пpaвилaoфopмлeния.
ГOСТ 12096-76 Сaфлop для пepepaбoтки. Тexничeскиe услoвия
Тepминдep мен aнықтaмaлap
Осы дипломдық жұмысқа Өсімдік қорғау туралы 2002 ж. 3 шілдедегі № 331-2 Қазақстан Республикасының заңы және Пестицидтердің (улы химикаттардың) қауіпсіздігіне қойылатын талаптар техникалық регламентін біріктіру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 мамырдағы № 515 қаулысына сәйкес терминдер мен анықтамалар қолданылды.
Нaғыз диплoмдық жұмыстa сәйкeсіншeaнықтaмaлapы бap кeлeсі тepминдep қoлдaнылды:
Биoпpeпapaттap -- aуыл шapуaшылығындa, мeдицинaдa жәнe вeтepинapиядa кeңінeн қoлдaнылaтын құpaмындa тіpі микpoбтapы бap нeмeсe сoл opгaнизмдepдің туындысы бoлып eсeптeлeтін apнaулы зaттap.
Биoлoгиялық тиімділік - зиянды aғзaлapдың (жәндіктep, кeміpгіштep, aуpулap, apaмшөптep жәнe т.б.) бaстaпқы сaндылығынaн пaйызбeн көpсeтілгeн жәнe өсімдік қopғaу шapaлapын қoлдaну нәтижeсіндeгі oлapдың қыpылуы.
Зиян тигiзудiң экoнoмикaлық шeгi - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдiң өсiмдiк шapуaшылығы өнiмiнiң ысыpaбын туғызaтын, фитoсaнитapиялық iс-шapaлapды жүpгiзудi қaжeт eтeтiн сaны.
Зиянды opгaнизмдep - тoпыpaққa, өсімдіккe жәнeaуыл шapуaшылығы өнімінe кepі әсepeтeтін зиянкeстep, apaмшөптep жәнe өсімдік aуpулapы.
Өсiмдiктepдi қopғaу - өсiмдiк шapуaшылығы өнiмiнiң зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдeн ысыpaбын бoлғызбaу мaқсaтымeн фитoсaнитapиялық мoнитopинг әдiстepiн, фитoсaнитapиялық iс-шapaлapды әзipлeугe жәнe пpaктикaдa қoлдaнуғa бaғыттaлғaн қызмeт сaлaсы
Пeстицидтep (улы xимикaттap) - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepгe қapсы, сoндaй-aқ eгiндi жинaу aлдындa құpғaтып aлу, жaпыpaқтapды түсipу жәнe өсiмдiктepдiң өсуiн peттeу үшiн пaйдaлaнылaтын xимиялық, биoлoгиялық жәнe бaсқa дa зaттap
Фитoсaнитapиялық iс-шapaлap - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдiң сaны мeн зиян тигiзуiн aзaйтуды қaмтaмaсыз eтeтiн шapaлap кeшeнi.
Фитoсaнитapиялық бoлжaм - фитoсaнитapиялық iс-шapaлapды жүpгiзудiң мepзiмдepi мeн көлeмдepiн жoспapлaу мaқсaтындa зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдiң ықтимaл тapaлуы мeн дaмуы дәpeжeсiн aлдын aлaaйқындaу
Фитoсaнитapиялық мoнитopинг - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдi зepттeудi, бaйқaуды, oлapдың дaмуы мeн тapaлуын eсeпкeaлуды, сoндaй-aқ oсылapдың нeгiзiндe фитoсaнитapиялық бoлжaм әзipлeудi қaмтитын iс-шapaлap жүйeсi
Шapуaшылық тиімділік - пeстицидтepді қoлдaну нәтижeсіндeaлынaтын қoсымшa өнім (цгa).
Бeлгілeулep мeн қысқapтулap
Oсы диплoмдық жұмыстa кeлeсі бeлгілeулep мeн қысқapтулapқoлдaнылды:
г - гpaмм
гл - гpaммлитp
гм[2] - гpaммшapшы мeтp
гм[3] - гpaммтeкшe мeтp
гa - гeктap
ҒЗИ - ғылыми зepттeу институты
ЖШС - Жaуaпкepшілігі шeктeулі сepіктeстік
кг - килoгpaмм
л - литp
лгa - литpгeктapынa
м - мeтp
м[2] - шapшы мeтp
мг - миллигpaмм
мгл - миллигpaммлитp
мл - милилитp
млн - миллиoн
мм - миллимeтp
с.e - сулы epітінді
см - сaнтимeтp
т - тoннa
тгa - тoннaгeктapынa
цгa - цeнтнap гeктapынa
шт - штaмм
Кіріспе
Қазақстан Республикасы - негізінен аграрлық мемлекет, сондықтан оның ауыл шаруашылығының ең басты және маңызды саласы - аграрлық сектор. Бүкіл ауылшаруашылығы өндірісінің негізі жасыл өсімдіктерді өсіру екендігі белгілі. Тек қана олар фотазинтез үрдісінде астық, түйнек, жеміс, пішен және басқа түрінде өнім қалыптастырады. Өсімдіктердің мұндай маңызды қызметінсіз бөлініп шығатын оттегінсіз (О2) осы үрдістің нәтижесінде біздің ғаламшарымызда әдеттегі қалпында ешқандай тіршіліктің болуы мүмкін емес. Еліміздің ауыл шаруашылығының алдына қойылған басты міндеттердін бірі - халықтың өскелең талабын азық-түлікпен және өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен барынша толық қамтамасыз ету. Бұл бағыттағы үлкен кедергінің бірі болып саналатын арамшөптермен күресетін маңызы зор. Себебі танаптардың арамшөптермен ластануы мен алынатын өнім арасында тығыз кері байланысы бар. Арамшөптер жеке жұмыс істейтін адамдардың бірінші жауы. Олар мәдени өсімдік арасында өсіп, олардың қоректік заттарын, ылғалын алып отырып, өнімділігін азайтады. Орта есеппен өнім азайуы 10-30 пайызға дейін болады. Кейде мәдени өсімдіктерді толық құртады [1].
Ауыл шаруашылығының, оның негізгі саласы егін шаруашылығының басты міндеті - халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігін және экономикалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жасау, шет елдерге шығарып сатылатын ауыл шаруашылық өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту. Егіншілік даму деңгейінің басты көрсеткіші танап тазалығы болып есептеледі. Егістіктің арамшөптермен ластануы ауыл шаруашылық дақылдардың өнімінің көтерілуін тежеп, оның сапасын төмендетіп, егіншілікті интенсивтендіруді тежеулі негізгі фактор болып есептеледі. Жер шарында егістікте 59 тұқымдастан тұратын 209 түрлі өте қауіпті арамшөптер кездеседі. Олардың 57% біржылдықтар, 43% көпжылдықтар, оның ішінде өте қауіптісі 80 түр болып есептеледі. ТМД елдерінде жалпы саны 1800 түрлі өсімдіктер өседі, 1500 түр арамшөп, оның ішінде 70 түр қауіпті, 25 түр өте қауіпті деп есептеледі. Арамшөптер мәдени дақылдармен бәсекелесе өсе отырып оларға қарағанда суды, қоректік заттарды әлдеқайда бірнеше есе көп пайдаланылады, әрі көптеген ауру қоздырғыштар мен зиянкестердің таралуына ықпал етеді. Сонымен қатар арамшөптермен ластанған егістікті күтіп-баптауға, жинауға таза егістіктермен салыстырғанда әлде қайда шығын көп кетеді. Көптеген зерттеу нәтижелеріне сүйенсек қатты ластанған танаптарда дақылдардың өнімділігінің төмендеуі: қарабидайда - 66%, бұршақта - 20%, жүгеріде - 50-89%. Сондықтанда арамшөптермен күрес егіншіліктің алдына қойған басты мақсаттарының бірі болып есептеледі [2].
Қазіргі кезде ауылшаруашылық дақылдарын өсіру технологиясының құрамына өсімдік қорғау енеді. Ол жеке зиянды түрді ғана жойып қоймай егістіктің фитосанитарлық жағдайының жалпы оңтайландырылуына жағдай жасайды. Сонымен қатар ауылшаруашылық өсімдіктеріне әсер ететін зияңды және пайдалы түрлер туралы обьективті мәлімет алу бағытын іске асырудың тәсілін табуды және химиялық қорғаудың экологиялық және эканомикалық шаралар тиімділігіне аса назар аударады. Өсімдік қорғау шараларының тиімділігі егістікте белгілі бір эканомикалық жағдайға байланысты, дақыл өсірудің агротехникасы дер кезінде жүргізілетін фитосанитарлық жағдай, өсімдік қорғауға қажетті құрал жабдықтарға байланысты. Жоспарлы дән өнімін алу үшін климат факторлары және жерді пайдалану жағдайы, дақыл түрі, сұрыпты әрбір танаптың ерекшелігін ескере отырып ғылыми ұсыныстарды қолдау керек. Қазіргі кезде арамшөптермен күресетін агротехниқалық, химиялық, биологиялық және тағы басқа жолдары бар. Арамшөптермен күресте гербецидтер, жанаржағармай, техника жұмсалады. Күресті алдын алу, тазалау секілді шаралар кешенді түрде қолға алынуда. Арамшөптер - адам өз қолымен өсірмейтін, бірақ ауылшаруашылығы алқаптарында өсіп, ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін кемітіп және сапасын нашарлататын өсімдіктерді атайды. Мәдени өсімдіктерге қарағанда арамшөптер тез дамып, ылғалды және қоректік заттарды тез жұмсайды [3,4-8].
Диплoмдық жұмыcтың мaқcaты: Өсімдік қорғау және карантин мамандығы бойынша өндірісте әр түрлі міндеттерді атқара жүріп жұмысты ұйымдастыру және жұмыс орнында (өндірістік жағдайда) өз бетімен шешім қабылдауды үйрену, кәсіби шеберлік пен дағдыларды қалыптастыру. Өндірісте мамандық бойынша маңызды мәселелермен, технологиялық операциялармен, нысандармен танысу және мониторингтік жұмыстар мен ғылыми-зерттеу әдістерін меңгеру. Технологиялық операциялар - ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру тәсілдері, оның ішінде егістік көлемдерінің құрылымына сәйкес алдын алу және жоюға арналған қорғау шаралары, сонымен қатар зиянды арамшөптердің биологиялық ерекшеліктерімен толықтай танысып, олармен күресу жолдарын іс жүзінде жүргізу.
Дипломдық жұмыстың міндеттеріне кіреді:
1.Карантинді арамшөптердің түрлері, биологиялық сипаттамасы.
2. Карантинді арамшөптерге қарсы қолданылатын шаралар.
3. Арамшөптердің даму кезеңдеріне байланысты қолданылатын шаралар.
4. Химиялық препараттардың биологиялық тиімділігін анықтау.
5. Егістікті арамшөптерден қорғау шараларын ұйымдастыруда қоршаған ортаны қорғау мен еңбек қорғау жағдайларын қарастыру.
ӘДEБИEТКE ШOЛУ
3.1 Арамшөптердің класификациясы
Арамшөп - егін арасында өсетін дала өсімдіктері. Табиғи шабындықтар мен жайылым шөбінің сапасын кемітетін, улы және азықтық қасиеті жоқ өсімдіктер де арамшөп қатарына да жатады. Бір дақылдың арасында 2-і бір дақыл, мысалы, бидай егісінде арпа өсіп тұрса, мұны да зиянды өсімдік деп есептейді. Арамшөп егіске зор зиянын тигізеді - ылғалға, қоректік затқа ортақ болады. Егіннің түсімін, өнімнің сапасын кемітеді, егіске зиянды жәндіктер мен ауру таратады.
Біздің республикамызда кездесетін арамшөптер - қарасұлы, итқонақ, алабота, шырмауық, кекіре, қызғылт-сары қалуен, т.б. Бұрынғы ТМД елдерінде арамшөптің 1500 түрі кездеседі. Егіс танабының арамшөптерден тазалығы егіншілік мәдениетінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып саналады.
Қазақстанда 300-ге жуық арамшөптер кездеседі. Бұлардың ішінде 120 түрлі паразиттік арамшөптер, оның ішінде 36 түрлі арамқытай бұршағыуды, 80 түрлі сұңғыланы кездестіруге болады. Мұнымен қатар 220 түрлі жартылай паразиттік арамшөптер өседі. Арамшөптер осындай көп болғандықтан, оларды жіктеу қажет.
Жіктеуге негізінен:
1. Өсімдіктердің қоректену әдісі;
2. Өмір сүру ұзақтығы;
3. Көбею тәсілі сияқты белгілер алынған.
Қоректену жағынан алғанда барлық арамшөптер:
- Паразиттік арамшөптер;
- Жартылай паразиттік арамшөптер;
- Паразиттік емес немесе жасыл арамшөптер болып үш топқа бөлінеді [9].
Паразиттік арамшөптер
Сабақ паразиттері Жөргемшөп немесе егістік арамсояу (орысша - повелика полевая, латынша - сuscuta arvense), беде арамсояу (орысша - повелика клеверная, латынша - сuscuta trifolii), зығыр арамсояы (орысша - повелика льняная, латынша - сuscuta epilinum Weihe) - арамсоялар тұқымдасына жатады. Тамыр паразиттік арамшөптер Күнбағыс сұңғыласы (орысша - зарахиха подсолнечниковая, латынша - оrobanche сumana) бұтақты сүнғыла (орысша - зарахиха ветвистая, латынша - оrobanche ramosa) - сұңғыла тұқымдасына жататын біржылдық карантинді арамшөп. Паразиттік арамшөптердің қысқаша сипаттамасы Паразит арамшөптерге бөтен қожайын өсімдіктер арқылы қоректенетін өсімдіктер жатады. өздерінде жасыл жапырақпен тамыр жүйесінің болмауына байланысты мұндай өсімдіктер өздігінен қоректене алмайды (кесте 1).
Кесте 1 - Қазіргі кезде арамшөптерді былай классификациялайды
Паразитті арамшөптер
Паразитті емес арамшөптер
азжылдықтар
көпжылдықтар
Толық паразиттік
1 Тамыр
1 Сабақ
Жартылай паразиттік
1 Тамырлылар
2 Сабақтылар
1 Эфемерлер (раң тәрізді)
2 Жаздықтар:
а) ерте шығатындар (пісетін)
б) кеш шығатындар (пісетін)
3 Қыстап шығатындар 4 Күздіктер
5 Екі жылдықтар
Көбінесе тұқымымен аздап (нашар) вегетативтік жолмен көбейетіндер
1 Шашақ тамырлар
2 Кіндік тамырлар Негізінен вегетативтік жолмен көбейетіндер, тұқымымен нашар көбейеді.
3 Пиязшылықтар мен түйнек тамырлар
4 Жатаған өрмелеушілер
5 Тамырсабақтылар
6 Атпатамырлылар
7 Баданалылар Көген
Кең таралған паразиттік арамсояу мен сұңғыланың арасындағы басты айырмашылық - олардың қоректену тәсілінде. Жартылай паразиттік арамшөптерге тамыр жүйесі және жасыл жапырақтары бар өз бетінше қоректене алатын арамшөптер жатады.
Арамсояу. Сабағы жіңішке, бұтақталған, жапырақсыз, тез өседі (1 - сурет). Тұқымы сопақша-дөңгелек, әртүрлі ірілікте, өте көп, қабығы бұдыр. Тұқымы өсуін топырақта 5 жылға дейін сақтайды. Арамсояудың көптеген түрі белгілі. Көбінесе бедені, жоңышқаны, картоп, қант қызылшасы, зығырды, қауынды ластайды.
a - беде арамсояу б - зығыр арамсояу
1 - сурет. Сабақ паразиттік өсімдіктер
Күрес шаралары. Тұқымды сапалы түрде тазалау, ауыспалы егісте дақылдарды кезектестіру, егістің арамсояуымен ластанған бөлігін өртеу. Терең аудара жырту. Сұңғыламен ластанбайтын, оларға қарсы тұру қабілеті күшті сорттарды өсіру. Тиімді гербицидтерді қолдану.
ЖАРТЫЛАЙ ПАРАЗИТТІК АРАМШӨПТЕР
Үлкен немесе көктемгі сылдырмақ. (орысша - погремок весенний, латынша - rhinanthus vernalis). Тамырлы жартылай паразиттік арамшөп (3 - сурет). Сабағында бурыл-сиякөк түсті белгілері бар, биіктігі 15-40 см. Гүлдері ірі, масақта жиналған сабақ, тамырында қожайын өсімдікке жабысатын гаусторийлары бар. Тұқымы шартәрізді қара-сұр, ұзындығы 5 мм, еңі - 3 мм, 1000 дәннің массасы 2 г. Мамыр-шілде айлары аралығында гүлдейді. Бір өсімдік 350-700 тұқым береді. Тұқымның тіршілік сақтау қаблеті 2-3 жыл. Көгіні 1,5 ай ішінде қожайын өсімдік таппаса тіршілік қаблетін жоғалтады. Егістікте әртүрлі дақылдарды ластайды, көбінесе күздік астық тұқымдастармен көпжылдық шөптерді және жайлымдарда кездеседі [2].
ПАРАЗИТТІК ЕМЕС АРАМШӨПТЕР
Ең көп тараған паразиттік емес арамшөптер. Олар органикалық заттарды өздері дайындайды және сумен онда еріген минералдық заттарды жақсы жетілген тамырлары арқылы топырақтан алып бойына сіңіреді.
Паразиттік емес арамшөптер вегетациясының ұзақтығына қарай:
1. Азжылдық арамшөптер;
2. Көпжылдық арамшөптер болып екі топқа бөлінеді.
Азжылдық арамшөптер дегеніміз - екі жылдан артық өмір сүрмейтін, соның ішінде бір-ақ рет өнім беретін өсімдіктер. Олар тұқым арқылы көбейеді.
Азжылдық арамшөптер вегетациялық мезгіліне байланысты:
- эфемерлер;
- жаздық арамшөптер;
- қыстап қалатын арамшөптер;
- күздік арамшөптер;
- екі жылдық арамшөптер болып бес топқа бөлінеді
Эфемерлер өмірінің ұзақтығы бір жарым екі айдан аспайды. Жылдың жылы кезеңінде олар бірнеше ұрпақ бере алады. Ең көп таралған эфемер - жұлдызшөп (Stellarіa L). Ол көкөніс, астық дақылдары мен көпжылдық шөптерді ластайды. Ылғал жерлерді жақсы көреді. Бір өсімдіктің өзі 25 мыңға дейін тұқым береді. Тұқымның өнгіштік қасиеті он және одан да көп жылдарға дейін сақталады. Бұл арамшөптің сабағының бөліктерінің өзі тамырланса, жаңа өсімдік өркендейді. Қазақстанда жұлдыз шөпттің 20 түрі өседі. Көп тарағандары орташа жұлдызшөп (Stellarіa medіa (L) Vіll), астық жұлдыз шөбі (S. gramіnea L) және орман жұлдыз шөбі (S. holostea L).
Жаздықтар, ерте жаздықтар вегетатциялық кезеңінде бір ұрпақ береді. Тұқымы ерте көктемде өніп шығады, ерте дәнді дақылдарды оруға дейін немесе олармен бірге тұқым береді. Бұл топқа кәдімгі қара сұлы (Avena fatua L), жабайы шалқан (Raphanus raphanіstrum L), ақ алабұта (Chenopodіum album L), тырнашөп (Galeopsіs specіosa Mіll), дәрілік аран (Fumarіa offіcіnalіs L), қызыл таспа таран (Polugonum avіculare L), кәдімгі егістік майда шөп (Spergula arvensіs L ), тағы басқалары жатады.
Кеш жаздықтар. Олардың тұқымдары топырақ қабаты жеткілікті қызған кездері өнеді. Кеш жаздық арамшөптер астықтарды орып болған кездері өнім береді. Олардың өте қауіптілеріне қызыл құйрық (Amaranthus retroflexus L), күрмек (Echіnochloa crus-gallі L Rokcmet Schuіt) және басқалары жатады. Ерте және кеш жаздықтармен негізгі күресу тәсілдері - агротехникалық және химиялық.
Қыстайтындар. Бұл топ арамшөптері қыстап шығуға қабілетті. Кей біреулері гүлдеу фазасында қардың астында қалып, көктемде гүлдеуін қайта жалғастырады да жеміс береді. Егер көгі көктемде пайда болса, онда олар сол жылы пісіп жетіледі. Олардың жиі кездесетін түрі жұмыршақ (Capsella bursa-pastorіs L Med), иіссіз түймедақ (Trіpleurospermum іnodorum L Sch. Bіp ) және тағы басқалары. Қыстайтын арамшөптермен күресудің тиімді шаралары уақытылы аңызды таяз сыдыртып барып, шолақ түрені бар соқамен жырту, күздік, жаздық және ортамалы дақылдарды көктемде тырмалау және арамшөптермен күресуге химиялық заттарды пайдалану.
Күздіктер. Бұл арамшөптер қыстамайынша жеміс бермейді. Ерте көктемде өніп шықса да, сол жылы жер таған жапырақтанады және түптейді, ал келесі жылы гүлдеп жеміс береді. Күздік арамшөптерге арпабас түрлері егістік арпа басы (Bromus arvensіs L), сіпсебас (Aperaspіce ventі L Beauv) жатады.
Күздік арамшөптермен күресуге тұқым тазалау, тырмалау, күздік дақылдарды көктемде үстеп қоректендіру және ылғалдың молдығымен күресуге агротехникалық тәсілдерді қолдануға жатады.
Аз жылдық арамшөптер
Негізінен тұқымымен көбейетін, өмір сүру ұзақтығы 2 жылдан аспайтын, тұқымы піскеннен кейін тіршілігін жоятын өсімдіктер жатады. Биологиялық ерекшеліктері мен өмір сүру ұзақтығына байланысты азжылдық шөптерді эфемерлер, жаздық ерте шығатындар, жаздық кеш шығатындар, қыстап шығатындар, күздік және екі жылдықтар деп бірнеше топқа бөледі. Азжылдық арамшөптердің бір түрін төмендегі 2 суретте көрсетілген.
2 - сурет. Азжылдық арамшөп
Екі жылдықтар. Бұлардың өсіп жетілуі мен жеміс беруіне толық екі вегетациялық кезең қажет. Екі жылдық арамшөптерден жиі кездесетіндері ақ және түйежоңышқа, қара меңдуана және тағы басқалары. Екіжылдық арамшөптермен күресу үшін егістік танаптарын сүдігерге өңдеуде қайырмалы сыдыра жыртқыштармен немесе шолақ түренді соқамен олардың тамырларын қию, ал шалғындық және басқада өңделмейтін жерлерде шөптерді тұқым салмай тұрып орып тастау.
Көпжылдық арамшөптер дегеніміз - бірнеше жыл өсіп, соның ішінде бірнеше рет дән түйіп, ұрпақ беретін өсімдіктер. Олар тұқымнан вегатативттік мүшелері арқылы да көбейеді. Көпжылдық арамшөптерді тамыр жүйесіне қарай мына топтарға бөлуге болады.
Кіндіктамырлы арамшөптер тұқымынан және аздап вегетативттік жолмен көбейеді. Бұлар бау-бақшада, егістіктерде, парктерде және басқа жерлерде кеңінен тараған. Арамшөптердің бұл тобына кәдімгі жусан, дәрілік бақбақ, кәдімгі цикорий, күміс қазтабан және басқалар жатады.
Шашақ тамырлы арамшөптер. Олардың тамыр жүйесі шашақ таралған жіп тәрізді әрі күшті дамыған. Көбінесе, тұқымнан өседі. Бұлар жол жиектерінде, шалғындықтар, шабындықтар, жыраларда жиі кездеседі. Бұл топқа үлкен бақа жапырақ, күйдіргі сарғалдақ, алисма сияқты басқа да өсімдіктер кіреді.
3 - сурет. Шашақ тамырлы арамшөп
Бадана және түйнек тамырлы арамшөптер. Бұлар негізінен вегетативттік мүшелері арқылы көбейеді. Бадана тамырлы арамшөптер баданалары арқылы, ал түйнек тамырлары жер астындағы жуан сабақтарының көмегімен көбейеді. Бұл топтағы арам шөптер астық және отамалы дақылдарда, көпжылдық шөптер ішінде кездеседі. Оған жататындар ішінен примортүйнек өлеңін, батпақ қайызғақ шөбін, жұмыр сәлем шөбін, түйнекті чина және басқаларды атап айтуға болады.
Өрмелегіш тамырлы арамшөптер. Бұл топтың арамшөптері тамыр өркендерінен көбейеді. Негізінен, осы арамшөптер астық және техникалық дақылдардың біржылдық және көпжылдық мал азықтық шөптерінің арасында өседі. Көп тараған түрлері өрмелегіш сарғалдақ, қазтабан, шырмауық болып табылады.
Тамырлы-сабақты арамшөптер - ең зиянды өсімдіктердің бірі. Олар вегетативтік жолмен жерасты тамыр сабағы арқылы көбейеді.Тамыр сабақ дегеніміз - түрін өзгерткен жерастындағы сабақ, онда қыстап шығу үшін қоректік заттар қоры мол жиналады. Бұл топқа жататын арамшөптер ұйысып, қалың болып өседі де, шым құрайды, соның салдарынан егілген дақылдарға үлкен зиян келтіреді. Тамыр-сабақты арамшөптерге жатаған бидайық, жауқияқ, кәдімгі қамыс, ажырық, құмай, дала қырықбуыны, тағы басқалары жатады.
Атпа тамырлы арамшөптер. Бұл арамшөптер де вегетативтік жолмен тамыр атпалары арқылы көбейеді. Негізгі тамыры топыраққа терең бойлап кетеді де, одан көлденең тамырлар - атпалар пайда болады [9].
Ерте шығатын жаздықтар
Ерте шығатын жаздықтар ерте көктемде пайда болып, ауыл шаруашылық дақылдарымен бір мезгілде пісіп жетіледі де, егіске өте үлкен зиян келтіреді (кесте 2).
Кесте 2 - Қазакстанда жиі кездесетін ерте шығатын жаздық арамшөптер
№
Қазақша аттары
Орысша аттары
Латынша аттары
1
Ермен жапырақты ойран шөп
Амброзия полыннолистная
Ambrosia artemisufoli
2
Үштармақ ойраншөп
Амброзия трехраздельная
Ambrosia trefida
3
Егістік қыша
Горчица полевая
Sinapis arvensis
4
Шырмауық қарақұмығы
Гречишка вьюнковая
Polygonum convolvulus
5
Арам кенеп шӛп (арамсора)
Конопля дикая
Cannabis ruderalis
6
Арам кенеп шӛп (арамсора)
Конопля дикая
Cannabis ruderalis
7
Қарасұлы
Овсюг обыкновенный
Avena fatua
8
Күнбағыс арамшөбі
Подсолнечник сорный
Helianhus Lenticularis
9
Күнбағыс арамшөбі
Подсолнечник сорный
Helianhus Lenticularis
10
Күнбағыс арамшөбі
Подсолнечник сорный
Helianhus Lenticularis
11
Бұдыр таран
Горец шероховатый, щавелелистный
Gallopia (Polygonum) lapathifolium L.
12
Ноғай (татар) қарақұмығы
Гречиха татарская
Fagopyrum tataricum Gaerth (Polygonum tataricum L.)
13
Жабысқақ қызылбояу
Подмаренник цепкий
Galium aporine
14
Тісті ошаған
Дурнишник зубовидный
Xanthium strumarium
15
Арам шытырмақ*
Клоповник мусорный*
Lepidium ruderale*
16
Қыздырма үйбидайық
Плевел опьяняющий
Lolium temulentum L
17
Жабайы шомыр
Редька дикая, полевая
Raphanus raphanistrum
18
Жабайы қырыққабат
Капуста полевая
Brassica campestris
19
Егістік арыш
Рыжик посевной
Raphanus raphanistrum
20
Бақша қалуені
Осот огородный
Sonchus oleraceus
* - кыстап шығатын арамшөптерге де жатады.
Кеш шығатын жаздықтар
Негізінен топырақ температурасы 15-20 0С қызғанда шығатын арамшөптер жатады, тұқым шашу негізінен жаздық астық тұқымдас дақылдарын орап алғаннан кейін жүреді (3 кесте).
Кесте 3 - Қазакстанда жиі кездесетін кеш шығатын жаздық арамшөптер
№
Қазақша аттары
Орысша аттары
Латынша аттары
1
Ісінген бөрітарақ
Гибускус вздутый
Hibiscus trionum
2
Қурай (қаңбақ)
Курай (перекати поле)
Salsola ruthenica Iljin
3
Тауықтары
Просо куринное
Panicum grus galli
4
Күріш тара (күрмек)
Просо рисовое
Panicum oruzicola
5
Түкті тары
Просо волосистое
Panicum capullare
6
Мысық құйрық (итқонақ)
Мышей сизый (щеттинник)
Setaria glauca
7
Көк итқонақ
Щетинник зеленый (мышей зеленый)
Setaria viridis
8
Кәдімгі гүлтәжі (қызыл құйрық, тәжігүл, қаражелім)
Щирица обыкновенная
Amaranthus retroflexus
9
Ақ гүлтәжі
Щирица белая
Amaranthus albus
10
Шалқақ (қызылша) гүлтәжі
Щирица запрокинутая
Amaranthus retroflexus
11
Қара алқа (қарақат)
Паслен черный
Solanum nigrum
12
Тікенді алқа
Паслен колючий (паслен клювовидный)
Solanum rostratum Dun
13
Үш гүлді алқа
Паслен трехцветковый
Solanum triflorum Nutt
14
Кәдімгі сасық меңдуана
Дурман обыкновенный
Datura stromonium
Күздік арамшөптер
Өсіп дамуы үшін қай уақытта көктеп шыққанына қарамастан, міндетті түрде салқын, төменгі температураны қажет ететін өсімдіктер жатады. Күздік арамшөптердің ішінде күздік бидайды ластайтын маманданған арамшөптер көптеп кездеседі (4 кесте).
Кесте 4 - Қазакстанда жиі кездесетін күздік арамшөптер
№
Қазақша аттары
Орысша аттары
Латынша аттары
1
Қара бидай арпабасы
Костер ржаной
Bromus secalinus
2
Дала арпабасы
Костер полевой
Bromus arvensis
3
Кәдімгі сіпсебас
Метлица обыкновенная (метла)
Apera spica venti
Қара бидай арпабасы (орысша - костер ржаной, латынша - bromus secalinus) - орманды және орман алқапты аймақтарда кең таралған (4 - сурет). Көктеп шыққан жылы шоқтанып өте жақсы дамиды да келесі жылы өсімдік биіктігі 100 см-ге дейін жетеді. Өсімдік тұқымы қарабидай дәніне ұқсас, сондықтанда оны қарабидай дәнінен бөліп алу өте қиын. Топырақтың 2-3 см тереңдігінен, кейбір тұқымдар 10-12 см тереңдіктен көктеп шыға алады. Топырақта тұқымның өсу қабілетін жоғалтпай сақтау мерзімі 3 жыл.
4 - cурет. Қарабидай арпабасы
Кәдімгі сіпсебас (орысша - метлица обычновенная немесе метла, латынша - apera spica venti) - ылғалды аймақтарда кең таралған. Жауын-шашын мол жылдары үлкен зиян келтіреді. Негізінен күздік дақылдарды ластайды. Тұқымы ұсақ, мәдени дақыл тұқымынан оңай айыруға болады. Өсімдік биіктігі 100 см дейін жетеді. Бір өсімдік 16-20 мың тұқым түзеді. Олар топырақтың ылғалды беткі қабатынан көктемде және күзде көктеп шығады. Топырақта өсу қабілетін жоғалтпай сақтау мерзімі 7 жыл.
Қыстап шығатын арамшөптер
Tұқымы ерте көктемде немесе күзде де көктей беретін өсімдіктерге жатады. Егерде тұқымы ерте көктемде көктеп шықса, өмір сүру уақытын сол жылы аяқтайды, ал егерде тұқымы кеш күзде көктесе өсудің қандай фазасында болса да қыстап шығуға бейімделген. Күзде кеш көктеген өсімдік тұқымынан бірінші жылы жерге жабысып өсетін жапырақ пен өте күшті дамыған тамыр жүйесі бар өсімдік пайда болады да, келесі жылы қыстап шыққаннан кейін вегетация кезеңін ерте аяқтайды.
Екі жылдық арамшөптер
Өсіп дамуы үшін толық екі вегетациялық кезеңді қажет ететін арамшөптер жатады. Бірінші жылы өте жақсы дамыған қоректік заттар жиналған тамыр жүйесі өте жақсы дамиды. Екінші жылы қоректік заттарды өсімдік өсіп дамуы үшін пайдаланады. Екі жылдық өсімдіктерге мынадай арамшөптер жатады: ақ түйежоңышқа, қара меңдуана, кәріқыз, үлкен түйе тікен, шығыс майдакебісі, бұйрап түйетікен жатады.
Ақ түйежоңышқа (орысша - донник белый, латынша - melilotces officinalis) - биіктігі 1,5 см болатын, мәдени дақылдарға үлкен зиян келтіретін арамшөп (5 - сурет). Күздік, жаздық және көпжылдық шөптерді ластайды. Барлық жерде кездеседі, қуаңшылыққа төзімді. Тұқымның өсу қабілеті бірнеше ондаған жылдарға дейін сақталады. Бір өсімдік 10-15 мың тұқым түзеді. Биологиялық ұқсастық жағынан сары жоңышқаға жақын.
5 - сурет. Ақ түйежоңышқа
КӨПЖЫЛДЫҚ АРАМШӨПТЕР
Бұл топқа түрлі тұқымдастарға жататын өсімдік кіреді, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді және бұлармен күресу, жою өте қиын. Көпжылдық арамшөптердің көбісі бірнеше рет тұқым беріп көбеюмен қатар вегетативтік жолмен, яғни айтқанда, тамырсабақтармен, атпатамырлармен, мұртшалармен және т.б мүшелер арқылы көбейе алады. Көпжылдық арамшөптер кіндік тамырлар, түйнек тамырлар, шашақ тамырлар, тамырсабақтылар, атпатамырлар, өрмелегіштер деп бірнеше түрге бөлінеді.
.
Атпатамырлы арамшөптер
Атпатамырымен көбейетін көпжылдық арамшөптер. Бір өсімдіктен бірбірімен жер асты арқылы байланысып жатқан жаңа өсімдіктер пайда болады.
Қызғылт немесе жатаған укекіре (орысша - горчак ползучий немесе розовый, латынша - acroptilon repens) - ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіретін, күресуге өте қиын өсімдік (6 - сурет). Жылу, жарық сүйгіш, қуаңшылыққа төзімді топырақтың жағдайын таңдамайтын арамшөп. Егістікті қатты ластаған кезде бөтен өсімдіктермен мәдени дақылдарды танаптан толықтай ығыстырып шығарады. Жатаған укекіре карантиндік арамшөп.
6 - сурет. Жатаған укекіре
Далалық шырмауық (орысша - вьюнок полевой, латынша - convolvulus arensis) - тамыры 1,5-2,0 м тереңдікке кетеді сабағының ұзындығы 1,5-2,0 м 38 шырматылып өсетін көпжылдық өсімдік (7 - сурет). Далалық шырмауық кең таралған өсімдік, барлық дақылдарды ластайды, сабағы мәдени дақылдарды орап алып оларды тұншықтырады да, құлатады, механикаландырылған ору, жинау жұмыстарына үлкен кедергі келтіреді [2].
7 - сурет. Далалық шырмауық
7.2 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
Ауылшаруашылық дақылдарымен салыстырғанда арамшөптердің мынадай биологиялық ерекшеліктері бар:
Арамшөптер өте өсімтал келеді. Мысалы, кәдімгі гүл тәжі арамшөбінің бір өсімдігі 500 мың түйір тұқым береді.
Арамшөптердің тұқымы әртүрлі жолдармен кеңістікке тез таралады (жел - су - мал - адам - көлік - құс - көң арқылы).Арамшөп тұқымдарының өсіп-өну кезеңдері әртүрлі болады, яғни олар бір мезгілде шығып көктемейді, сондықтан оларды егін себер алдында бірден жойып жіберуге мүмкіндік жоқ.
Арамшөптердің тұқымы топырақта ұзақ жатса да, өзінің өсіп-өну қабілетін сақтайды. Мысалы, дала қалуенінің тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 20 жыл бойы сақтайды, ал қызылша гүл тәжісі тұқымы 40 жыл, дала шырмауығы 50 жыл жатса да өлмейді. Арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (ыстыққа, суыққа, құрғақшылыққа) өте төзімді келеді. Бірқатар арамшөптердің жас өркендері - 10-110 С суыққа төзе алады. Көптеген арамшөптер өзінің вегетативтік мүшелері арқылы өніп-өседі. Мұндай өсіп-өнудің потенциалдық мүмкіншілігі зор, өйткені бір өсімдікте мыңдаған вегетативтік бүршіктер болады, ал әр бүршік жаңа өсімдік береді.
Арамшөптердің тұқымдары топырақтың беткі қабатында-ақ немесе болмашы тереңдікте жатып та жақсы өсіп-өнеді. Көктемгі егіс алдындағы топырақты өңдеу арқылы осы кезеңде пайда болған арамшөптерді жоюға болады. Арамшөптерді жоюда егін сепкеннен кейінгі - тырмалау, әсіресе отамалы дақылдардың қатар аралығын культивациялау ерекше орын алады. Ерте піскен дақылды жинау кезінде немесе жинап алғаннан кейін дереу аңызды 6 - 8 см тереңдікте дискілі сыдыра арқылы өңдейді.
Эрозия бар жерлерде аңызды сыдыра өңдеу үшін культиваторлар қолданылады. Олар топырақты 10-15 см тереңдікке дейін өңдей отырып, аңызға 70-90% дақыл сабағын қалдырады. Қоршаған ортаны әртүрлі препараттармен ластамай, табиғатты қорғау үшін арамшөптерді биологиялық әдіспен жоюдың маңызы зор [9].
Арамшөптердің барлық жерге тарауы және олармен қарсы күресудің қиыншылығы, олардың тірі қалуы мен таралуына мүмкіндік беретін биологиялық ерекш мен таралуына мүмкіндік беретін биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Арамшөптерге тән қасиет олардың жоғарғы өсімталдығы. Мысалы, жусанжапырақ тұқымдары бір өсімдіктен 5000 дана, алабұта 200 мың, қызылша гүлтәжі 500 мың, сарықұрау 730 мың тұқым бере алады.
Көптеген арамшөптер тұқымдарын жан - жаққа тез тарата алатын қабілеті бар. Мысалы, күрделі гүлді арамшөптердің (қалуен, бақ-бақ) - ұшпа ұрықтары, кәдімгі кәріқыздың, тікенді сарысояудың-тікендері мен ілгешектері.
Арамшөптердің басты ерекшелігі тұқымдарының біркелкі еместіқі, шұбалаңғы көктеу. Сондықтан да егісті себу алдында, тіпті парды өңдеу кезінде де (қарасұлы) арамшөп көктері толығынан жойылмайды.
Біркелкі өнбеуін көптеген себептермен түсіндіруге болады: тұқым қабығының құрылысының ерекшелігі мен алуан түрлігі (алабұта), жылдық мөлшері мен топырақ температурасына қажеттілігі (қара сұлы, итқонақ), күн сәулесіне реакциясы (мысалы, алабұта тұқымы жарықта, ал итқонақ тек қараңғыда ғана көктейді). Көктеудің біртегіс өтпеуі арамшөп тұқымдарының тыныштық кезеңінде болуына байланысты. Мұнда лайықты жағдай болғанына қарай, яғни жылу, ылғал, оттегімен қамтамасыз етілсе де, өнім-көктеуге мүмкіндігі болмайды.
Арамшөптердің тұқымы топырақ қабатына тіршілік қабілетін ұзақ мерзімге дейін сақтайды. Кейбір арамшөп тұқымдары тіршілігінің "тыныштық кезеңі" ондаған жылдар бойы сақталғандығы анықталған. Мысалы, дала қышасы 7 жылға, жолжелкен 9жылғы, мальва - 21 жылға дейін өніп - өсуін сақтай алады. Кейбір арамшөп түрлерінің тұқымы жануарлардың ішегіне түскенде де өнгіштігін сақтайды. Дала шырмауығының тұқымы ішек жолынан өткеннен кейін бұзауларда - 22,3 процент, жылқылырда - 6,2 процент, қойларда - 21 процент тіршілік қабілетін сақтайды. Арамшөптердің мұндай биологиялық ерекшеліктерінің егіншілікте мәні бар: бұйра қымыздықты орта пісу кезеңінде, немесе егістік қалуенді гүлденгенде де отау - өнгіш тұқым береді. Бұдан туатын қорытынды арамшөптерді гүлденгенге дейін отаған жөн.
Арамшөптерді тамырларымен бірге құртпай, үстіңгі сабағын отау немесе тамырларын кесіп бөліп тастағанда, көптеген арамшөптер бүлінген мүшелерін қайтадан қалпына келтіруге қабілетті. Мұндай арамшөптерге гүлтәжі, бақша қалуені, қарабасқонақ жатады, ал бұлардың сабақтарын отағанда, жаңадан гүлденгіш сабақтар құрылады және едәуір тұқым мөлшерін бере алады.
Арамшөпке қарсы күресті табысты әрі тиімді жүргізу үшін олардың биологиялық ерекшеліктерін терең білу қажет. Мысалы, біржылдық арамшөптердің көген бір рет отау, оларды жоюға әкеп соңғы, ал атпа тамырлы арамшөптерді бір рет отау - олардың көбеюін күшейтеді. Көпжылдық арамшөптер тек тұқымнан ғана емес, вегетативті жолмен де өсіп көбейтеді. Арамшөптердің таралуы және олардың тіршілік жағдайларына бейімделуі.Арамшөптердің тұқымы жылдам таралатындығы байқалған. Тұқымы жеңілі мәселен, егістік қалуен, сарыбасгүл, қызғылт қалуен желмен тарайды.
Әрбір тұқым піскен соң жерге түседі де, осы жерден оның жылжуы басталады. Түнде ауа суытуына байланысты су буына қанығады, ал күндіз едәуір құрғақ болады. Қылтаң біресе ісінеді және жазылады, біресе кеуіп, ширатылады. Бұл қарасұлы тұқымына топырақ бетімен қозғалуға және жерге тереңдей енуге мүмкіндік береді.
Тұқымдары желдің жәрдемімен едәуір қашыққа жетуге бейімделген арамшөптер де бар.Бақбақ тұқымдарының парашют рөлін атқаратын ұшу аппараты арқылы ақ түсті талшықтар шоғын пайдаланып үп еткен жел тұрса ауда самғап, бірнеше жүздеген метрге, кейде шақырымдарға жетеді. Арамшөптердің өз тұқымын алысқа таратуына су да көмектеседі. Ерте көктемде қар еріген немесе жазғы нөсер жауын кезінде су ағысының топырақтың үстіңгі қабатың шаюы нәтижесіңде көптеген арамшөптердің тұқымдары төбе етегі мен ойпандарға көшеді. Кейде өсіп тұрған арамшөптерге қарап, мұңда оның тұқымын жеткізген су ағыстары өткен жылы қай жерлерде болғанын байқауға болады.
Арамшөптер өздерінің тұқымын тарату үшін жануарлар мен құстарды, тіпті адамды да пайдалануға бейімделіп алған. Алаңқайда немесе орман ішінде, серуендеуден кейін кім болса да киіміне жабысқан арамшөптер жемісін тазалап жатқаны. Сондықтан "тікенше жабысқан" деп бекр айтылмаса керек.
Арамшөптер жемісінен жануарлардың жүніне жабысуға мүмкіндік беретін алуан түрлі бейімдеушіліктер анықталған. Мұнда тікенек те, ілмек те, тағы басқа толып жатқан түрі бар. Егістік жерге арамшөптер жер жол жағалауынан, бұталар маңынан, егістің өзінен таралады. Арамшөптердің көп тұқымы топырақтың өзіңде болады. Арамшөптер көбінесе зиянды жәндіктердің ұясына айналады. Арамшөптердің көбею жолдары да өте көп: олардың кейбіреулері тұқымнан, басқалары түұыммен қатар көген тамырынан, ал үшіншілері атпа тамырларынын көбейеді.
Арамшөптердің негізгі биологиялық топтары мен өкілдері.
Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай арамшөптер топтарға бөлінеді. Одақта 2500 - ден астам, ал Қазақстанда 300 - ге жақын арамшөп түрлері анықталған.
Арамшөптердің бірнеше топтары бар. Соның ішінде мекендейтін ортасы бойынша: а) егіс арамшөбі немесе аңыздағы арамшөптер; б) тұрғын үйлерге, қора-жай құрылысына т. б. жақын маңда өніп-өсетін сыпырынды арамшөптер. Мекендейтін ортасы бойынша арамшөптердің осы аталған үш тобының арасында айқын шекара жоқ екенін еске алған жөн. Арамшөптер топырақ қабатына орналасуы бойынша: а) үстіңгі қабатқа жататын арамшөптер (қалуендер, ащы жусан, кенеп шөп, ақ алабұта) ; б) дақылдармен бойлас орналасқан орта қабатқа жататын рамшөптері (жабайы шомыр, көк гүлкекіре, қара сұлы) , в) төменгі қабатқа жататын арамщөптер (кәдімгі қазтабан, егістік ярутка, кәдімгі жұмыршақ) [10].
Арамшөптердің кең таралуына тұрақты күрестiң қажеттiлiгi және қиындығы олардың өміршеңдiгi мен таралуына әсерiн тигiзетiн биологиялық ерекшелiктерiне байланысты.
Арамшөптердің дерлiк барлығына тұқым өнімділігінің жоғарылығы тән. Академик А.И.Мальцевтың мәлiмдеуiнше кейбiр арамшөптер өте көп мөлшерде тұқым бере алады. Мысалы, ақ алабұтаның бiр өсімдігі 100 мыңға дейiн тұқым берсe, гүлтәжi-500 мыңға дейiн, сарыбас қурай 730 мыңға дейiн тұқым шаша алады.
Көптеген арамшөптердің тұқымдарының сол аймаққа таралуға мүмкiндiк туғызатын бөліктерi болады. Мысалы, күрделiгүлдiлер тұқымдастарына жататын арамшөптерде (қалуендер, бақ-бақ, қойжелек) ұшпаұрықтары, кәдiмгi кәрiқыздың, ошағанның iлгешектерiн айтуға болады. Желдiң әсерiмен тамырынан үзiлiп, танаптарда дөңгелеп бара жатқан қаңбақ та тұқымдарын шашып бара жатады. ғара сұлының бұралған иiндi қылтанағы ылғалдан жазылады, ал кепкенде бұралып дәндердiң орын алмастыруына себепкер болады.
Тұқымдарының бiрден қаулап өнбей шұбалаңқы өнуі арамшөптердің маңызды ерекшелiктерiнiң бiрi. Бұл арамшөптер көгін iң (кәдiмгi қара сұлы) тұқым себу алдындағы культивациямен, тiптi сүрi танапты өңдеу кезiнде де толық жоюға мүмкiндiк бермейдi. Мысалы, кәдiмгi қара сұлы мен ақ алабұтаның тұқымдарының өнуі үш жылға созылады. Бұл, олардың тұқымдарының бiрден өнетiн, бiр жылдан кейiн, екi жылдан кейiн өнетін үш түрiнiң (полиморфизм) болуына байланысты.
Тұқымдардың ынтымақсыз шұбалаңқы өнуі басқа да себептерге байланысты: жылу мен топырақ температурасына деген талаптар (қара сұлы, итқонақ), күн сәулесiнiң әсерi т.б. А.Г.Дояренконың атап көрсеткеніндей көкпектің тұқымы тек жарықта өнсе, итқонақтiкi тек қараңғыда өнетін көрiнедi. Професссор Н.Г.Робертстiң пiкiрiнше арамшөптердің тұқымдарының өнуінiң уақыты мен жағдайы оларда арнайы физиологиялық өну блогының болуымен анықталатын көрiнедi.
Арамшөптердің тұқымдары топырақта ұзақ уақыт тiршiлiк қабiлетiн сақтай алады және олар қолайсыз ортада - көңде, сүрлемде, суда болса да жоғалтпауы мүмкiн. Кейбiр арамшөптердің тұқымдары жануарлардың iшек-қарындары арқылы өтсе де көздерінің өнгіштік қабiлетiн жоймайды. Г.К.Клигмэн мен Ф.Эштонның хабарлағанындай далалық шырмауықтың тұқымдарының 22,3% бұзаудың iшек-қарынынан өткен соң, шошқадан соң - 21,0%, қойлардан соң -9,0%, жылқыдан соң - 6,2% көздерінің өнгіштігін жоғалтпаған. Салқын суда 54 ай жатқаннан кейiн далалық шырмауықтың тұқымының 55% өнгіштік қабiлетi болған. Тауық тарысы тұқымының 1,0% үш ай суда болғаннан кейiн өнген [19].
Осы туындыгерлердiң мәлiмдеуi бойынша көптеген арамшөптердің тұқымдары көңде 1-2 ай болғаннан кейiн тiршiлiк қабiлетiнен айрылған. Көңді салқын сақтаған жағдайда тұқымдардың тiршiлiк қабiлетi ұзағырақ сақталған.
Кейбiр арамшөптердің тұқымдарының 30-50 және одан көп жылдардан кейiн өнгіштігін сақтағаны туралы мәлiметтер нақтылы жағдайға толық сай келедi деу қиын. Себебi тұқымдар нақтылы топырақ iшiнде емес, аузы тығындалған шыны немесе қыш ыдыстарда сақталған. Мичиган ауыл шаруашылығы колледжiнде 1879 жылдан 1950 жылға дейiн жүргiзiлген осындай тәжiрибелердiң бiрi туралы А.Крафтс және У.Роббинс жазған болатын (35).
Арамшөптердің өміршеңдiгiнде олардың тұқымдарының бiр мезгiлде пiсiп - жетiлуiнiң және олардың көп бөлігінiң мәдени дақылдарды жинағанға дейiн жерге шашылуының маңызы зор. Осының арқасында топырақта әрқашан арамшөптердің өміршең тұқымдарының қоры бар және олардың бiр бөлігі егiн ору кезiнде астықпен аралас жиналады.
Арамшөптердің пiсiп - жетiлу кезеңiнiң орта тұсында (бұйра қымыздық), тiптi гүлдеу кезiнде кескенде де (егiстiк қалуен) өну қабiлетi бар тұқым беруiнiң практикалық маңызы үлкен.
Кейбiр арамшөптердің тамырымен толық жұлынбай, тамыр мойнағынан жоғары кесiлген жағдайда регенерация жасау, жоғалған органдарын қайта қалпына келтiру мүмкiндiгi бар. Гүлтәжi, егiстiк қалуен, тауық тарысында сабақтарынан айрылғаннан кейiн бiраз уақыттан соң жаңадан гүлдейтiн сабақ өседі де тұқым бередi.
Кейбiр көп жылдық өсімдіктер атпатамырлары (далалық шырмауық, сары қалуен), тамырсабақтары (жатаған және бұтақты бидайық), мұртшалары (кәдiмгi қазтабан, жатаған сарғалдақ) арқылы вегетативтiк жолмен көбейе алады.
Кейбiр арамшөптер белгiлi бiр дақылдардың егiстiктерiн ластауға бейiмделген - серiктес арамшөптер болып табылады. Олардың өсіп-даму кезеңдерi мәдени дақылдардiкiмен сәйкес келедi, тұқымдарының пішіні, өлшемдері бiрдей және көктерін ауылшаруашылығы дақылдарынiкiнен айыру қиын болады. Мысалы, сұлы-қара сұлы, күздiк қара бидай-қара бидай арпабасы, егiстiк тары - түктi тары т.б.
Көптеген арамшөптер ауа райының қолайсыз жағдайына екпе дақылдарға қарағанда төзімдiрек келедi .
Арамшөптердің осы келтiрiлген биологиялық ерекшелiктерiнiң өзі-ақ олармен тұрақты күрес жүргiзiлгенiне, жоюға бағытталған шаралардың қолданылғанына қарамай егiстiктерде өсуге бейiмделгенiн анық көрсетеді. Арамшөптердi пәрмендi жою үшiн олардың биологиясын терең бiлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нopмaтивтік сілтeмeлep
Тepминдep мeн aнықтaмaлap
Бeлгілeулеp мeн қысқapтулap
КІPІСПE
1 ӘДEБИEТКE ШOЛУ
0.1 Арамшөптердің класификациясы
0.2 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
0.3 Арамшөптердің зиянды шегі
1.4 Арамшөптермен күресу шаралары
2.1 Зерттеу нысаны
2.2 Аймақтың топырақ - климаттық жағдайы
2.3 Зерттеу жүргізудің бағдарламасы мен әдістемелері
2.4 Арамшөптерді А.И. Мальцев тәсілі бойынша көзбен есептеу әдісі
2.4 Бидай дақылының арамшөптеріне қарсы пайдаланылатын препараттардың тізімі және сипаттамалары
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Бидай егістіктігінде арамшөптердің таралуы мен түр құрамы
3.2 Бидай егістіктігі арамшөптерінің таралуының алдын алу және күресу шаралары
3.2.1Агротехникалық шаралары
3.2.2 Химиялық күресу шаралары
3.2.2.1 Пайдаланылған химиялық препараттарға сипаттама
3.3 Арамшөптерге қарсы қолданылған химиялық препараттардың биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділігі.
3.4 Бидай егістігіндегі арамшөптермен күресу жүйесі.
4 Экологиялық бөлім
5 Еңбекті қорғау
6 Қоршаған ортаны қорғау
7 Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нopмaтивтік сілтeмeлep
Oсы диплoмдық жұмыстa кeлeсі стaндapт сілтeмeлep қoлдaнылды:
ГOСТ 210507 - 81 Зaщитapaстeний. Тepмины и oпpeдeлeния.
ГOСТ 7.1 Списoк литepaтуpы. Пpaвилaoфopмлeния.
ГOСТ 12096-76 Сaфлop для пepepaбoтки. Тexничeскиe услoвия
Тepминдep мен aнықтaмaлap
Осы дипломдық жұмысқа Өсімдік қорғау туралы 2002 ж. 3 шілдедегі № 331-2 Қазақстан Республикасының заңы және Пестицидтердің (улы химикаттардың) қауіпсіздігіне қойылатын талаптар техникалық регламентін біріктіру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 29 мамырдағы № 515 қаулысына сәйкес терминдер мен анықтамалар қолданылды.
Нaғыз диплoмдық жұмыстa сәйкeсіншeaнықтaмaлapы бap кeлeсі тepминдep қoлдaнылды:
Биoпpeпapaттap -- aуыл шapуaшылығындa, мeдицинaдa жәнe вeтepинapиядa кeңінeн қoлдaнылaтын құpaмындa тіpі микpoбтapы бap нeмeсe сoл opгaнизмдepдің туындысы бoлып eсeптeлeтін apнaулы зaттap.
Биoлoгиялық тиімділік - зиянды aғзaлapдың (жәндіктep, кeміpгіштep, aуpулap, apaмшөптep жәнe т.б.) бaстaпқы сaндылығынaн пaйызбeн көpсeтілгeн жәнe өсімдік қopғaу шapaлapын қoлдaну нәтижeсіндeгі oлapдың қыpылуы.
Зиян тигiзудiң экoнoмикaлық шeгi - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдiң өсiмдiк шapуaшылығы өнiмiнiң ысыpaбын туғызaтын, фитoсaнитapиялық iс-шapaлapды жүpгiзудi қaжeт eтeтiн сaны.
Зиянды opгaнизмдep - тoпыpaққa, өсімдіккe жәнeaуыл шapуaшылығы өнімінe кepі әсepeтeтін зиянкeстep, apaмшөптep жәнe өсімдік aуpулapы.
Өсiмдiктepдi қopғaу - өсiмдiк шapуaшылығы өнiмiнiң зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдeн ысыpaбын бoлғызбaу мaқсaтымeн фитoсaнитapиялық мoнитopинг әдiстepiн, фитoсaнитapиялық iс-шapaлapды әзipлeугe жәнe пpaктикaдa қoлдaнуғa бaғыттaлғaн қызмeт сaлaсы
Пeстицидтep (улы xимикaттap) - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepгe қapсы, сoндaй-aқ eгiндi жинaу aлдындa құpғaтып aлу, жaпыpaқтapды түсipу жәнe өсiмдiктepдiң өсуiн peттeу үшiн пaйдaлaнылaтын xимиялық, биoлoгиялық жәнe бaсқa дa зaттap
Фитoсaнитapиялық iс-шapaлap - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдiң сaны мeн зиян тигiзуiн aзaйтуды қaмтaмaсыз eтeтiн шapaлap кeшeнi.
Фитoсaнитapиялық бoлжaм - фитoсaнитapиялық iс-шapaлapды жүpгiзудiң мepзiмдepi мeн көлeмдepiн жoспapлaу мaқсaтындa зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдiң ықтимaл тapaлуы мeн дaмуы дәpeжeсiн aлдын aлaaйқындaу
Фитoсaнитapиялық мoнитopинг - зиянды жәнeepeкшe қaуiптi зиянды opгaнизмдepдi зepттeудi, бaйқaуды, oлapдың дaмуы мeн тapaлуын eсeпкeaлуды, сoндaй-aқ oсылapдың нeгiзiндe фитoсaнитapиялық бoлжaм әзipлeудi қaмтитын iс-шapaлap жүйeсi
Шapуaшылық тиімділік - пeстицидтepді қoлдaну нәтижeсіндeaлынaтын қoсымшa өнім (цгa).
Бeлгілeулep мeн қысқapтулap
Oсы диплoмдық жұмыстa кeлeсі бeлгілeулep мeн қысқapтулapқoлдaнылды:
г - гpaмм
гл - гpaммлитp
гм[2] - гpaммшapшы мeтp
гм[3] - гpaммтeкшe мeтp
гa - гeктap
ҒЗИ - ғылыми зepттeу институты
ЖШС - Жaуaпкepшілігі шeктeулі сepіктeстік
кг - килoгpaмм
л - литp
лгa - литpгeктapынa
м - мeтp
м[2] - шapшы мeтp
мг - миллигpaмм
мгл - миллигpaммлитp
мл - милилитp
млн - миллиoн
мм - миллимeтp
с.e - сулы epітінді
см - сaнтимeтp
т - тoннa
тгa - тoннaгeктapынa
цгa - цeнтнap гeктapынa
шт - штaмм
Кіріспе
Қазақстан Республикасы - негізінен аграрлық мемлекет, сондықтан оның ауыл шаруашылығының ең басты және маңызды саласы - аграрлық сектор. Бүкіл ауылшаруашылығы өндірісінің негізі жасыл өсімдіктерді өсіру екендігі белгілі. Тек қана олар фотазинтез үрдісінде астық, түйнек, жеміс, пішен және басқа түрінде өнім қалыптастырады. Өсімдіктердің мұндай маңызды қызметінсіз бөлініп шығатын оттегінсіз (О2) осы үрдістің нәтижесінде біздің ғаламшарымызда әдеттегі қалпында ешқандай тіршіліктің болуы мүмкін емес. Еліміздің ауыл шаруашылығының алдына қойылған басты міндеттердін бірі - халықтың өскелең талабын азық-түлікпен және өнеркәсіпті ауыл шаруашылығы шикізатымен барынша толық қамтамасыз ету. Бұл бағыттағы үлкен кедергінің бірі болып саналатын арамшөптермен күресетін маңызы зор. Себебі танаптардың арамшөптермен ластануы мен алынатын өнім арасында тығыз кері байланысы бар. Арамшөптер жеке жұмыс істейтін адамдардың бірінші жауы. Олар мәдени өсімдік арасында өсіп, олардың қоректік заттарын, ылғалын алып отырып, өнімділігін азайтады. Орта есеппен өнім азайуы 10-30 пайызға дейін болады. Кейде мәдени өсімдіктерді толық құртады [1].
Ауыл шаруашылығының, оның негізгі саласы егін шаруашылығының басты міндеті - халқымызды жеткілікті мөлшерде сапалы азық-түлікпен, мал шаруашылығына қажетті азықпен, өнеркәсіп орындарын шикізатпен қамтамасыз ету, мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігін және экономикалық тәуелсіздігін күшейту үшін керекті дәрежедегі стратегиялық қор жасау, шет елдерге шығарып сатылатын ауыл шаруашылық өнімдерін тұрақты түрде көбейтіп, керісінше, шеттен келетін өнімдерді азайту. Егіншілік даму деңгейінің басты көрсеткіші танап тазалығы болып есептеледі. Егістіктің арамшөптермен ластануы ауыл шаруашылық дақылдардың өнімінің көтерілуін тежеп, оның сапасын төмендетіп, егіншілікті интенсивтендіруді тежеулі негізгі фактор болып есептеледі. Жер шарында егістікте 59 тұқымдастан тұратын 209 түрлі өте қауіпті арамшөптер кездеседі. Олардың 57% біржылдықтар, 43% көпжылдықтар, оның ішінде өте қауіптісі 80 түр болып есептеледі. ТМД елдерінде жалпы саны 1800 түрлі өсімдіктер өседі, 1500 түр арамшөп, оның ішінде 70 түр қауіпті, 25 түр өте қауіпті деп есептеледі. Арамшөптер мәдени дақылдармен бәсекелесе өсе отырып оларға қарағанда суды, қоректік заттарды әлдеқайда бірнеше есе көп пайдаланылады, әрі көптеген ауру қоздырғыштар мен зиянкестердің таралуына ықпал етеді. Сонымен қатар арамшөптермен ластанған егістікті күтіп-баптауға, жинауға таза егістіктермен салыстырғанда әлде қайда шығын көп кетеді. Көптеген зерттеу нәтижелеріне сүйенсек қатты ластанған танаптарда дақылдардың өнімділігінің төмендеуі: қарабидайда - 66%, бұршақта - 20%, жүгеріде - 50-89%. Сондықтанда арамшөптермен күрес егіншіліктің алдына қойған басты мақсаттарының бірі болып есептеледі [2].
Қазіргі кезде ауылшаруашылық дақылдарын өсіру технологиясының құрамына өсімдік қорғау енеді. Ол жеке зиянды түрді ғана жойып қоймай егістіктің фитосанитарлық жағдайының жалпы оңтайландырылуына жағдай жасайды. Сонымен қатар ауылшаруашылық өсімдіктеріне әсер ететін зияңды және пайдалы түрлер туралы обьективті мәлімет алу бағытын іске асырудың тәсілін табуды және химиялық қорғаудың экологиялық және эканомикалық шаралар тиімділігіне аса назар аударады. Өсімдік қорғау шараларының тиімділігі егістікте белгілі бір эканомикалық жағдайға байланысты, дақыл өсірудің агротехникасы дер кезінде жүргізілетін фитосанитарлық жағдай, өсімдік қорғауға қажетті құрал жабдықтарға байланысты. Жоспарлы дән өнімін алу үшін климат факторлары және жерді пайдалану жағдайы, дақыл түрі, сұрыпты әрбір танаптың ерекшелігін ескере отырып ғылыми ұсыныстарды қолдау керек. Қазіргі кезде арамшөптермен күресетін агротехниқалық, химиялық, биологиялық және тағы басқа жолдары бар. Арамшөптермен күресте гербецидтер, жанаржағармай, техника жұмсалады. Күресті алдын алу, тазалау секілді шаралар кешенді түрде қолға алынуда. Арамшөптер - адам өз қолымен өсірмейтін, бірақ ауылшаруашылығы алқаптарында өсіп, ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін кемітіп және сапасын нашарлататын өсімдіктерді атайды. Мәдени өсімдіктерге қарағанда арамшөптер тез дамып, ылғалды және қоректік заттарды тез жұмсайды [3,4-8].
Диплoмдық жұмыcтың мaқcaты: Өсімдік қорғау және карантин мамандығы бойынша өндірісте әр түрлі міндеттерді атқара жүріп жұмысты ұйымдастыру және жұмыс орнында (өндірістік жағдайда) өз бетімен шешім қабылдауды үйрену, кәсіби шеберлік пен дағдыларды қалыптастыру. Өндірісте мамандық бойынша маңызды мәселелермен, технологиялық операциялармен, нысандармен танысу және мониторингтік жұмыстар мен ғылыми-зерттеу әдістерін меңгеру. Технологиялық операциялар - ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру тәсілдері, оның ішінде егістік көлемдерінің құрылымына сәйкес алдын алу және жоюға арналған қорғау шаралары, сонымен қатар зиянды арамшөптердің биологиялық ерекшеліктерімен толықтай танысып, олармен күресу жолдарын іс жүзінде жүргізу.
Дипломдық жұмыстың міндеттеріне кіреді:
1.Карантинді арамшөптердің түрлері, биологиялық сипаттамасы.
2. Карантинді арамшөптерге қарсы қолданылатын шаралар.
3. Арамшөптердің даму кезеңдеріне байланысты қолданылатын шаралар.
4. Химиялық препараттардың биологиялық тиімділігін анықтау.
5. Егістікті арамшөптерден қорғау шараларын ұйымдастыруда қоршаған ортаны қорғау мен еңбек қорғау жағдайларын қарастыру.
ӘДEБИEТКE ШOЛУ
3.1 Арамшөптердің класификациясы
Арамшөп - егін арасында өсетін дала өсімдіктері. Табиғи шабындықтар мен жайылым шөбінің сапасын кемітетін, улы және азықтық қасиеті жоқ өсімдіктер де арамшөп қатарына да жатады. Бір дақылдың арасында 2-і бір дақыл, мысалы, бидай егісінде арпа өсіп тұрса, мұны да зиянды өсімдік деп есептейді. Арамшөп егіске зор зиянын тигізеді - ылғалға, қоректік затқа ортақ болады. Егіннің түсімін, өнімнің сапасын кемітеді, егіске зиянды жәндіктер мен ауру таратады.
Біздің республикамызда кездесетін арамшөптер - қарасұлы, итқонақ, алабота, шырмауық, кекіре, қызғылт-сары қалуен, т.б. Бұрынғы ТМД елдерінде арамшөптің 1500 түрі кездеседі. Егіс танабының арамшөптерден тазалығы егіншілік мәдениетінің негізгі көрсеткіштерінің бірі болып саналады.
Қазақстанда 300-ге жуық арамшөптер кездеседі. Бұлардың ішінде 120 түрлі паразиттік арамшөптер, оның ішінде 36 түрлі арамқытай бұршағыуды, 80 түрлі сұңғыланы кездестіруге болады. Мұнымен қатар 220 түрлі жартылай паразиттік арамшөптер өседі. Арамшөптер осындай көп болғандықтан, оларды жіктеу қажет.
Жіктеуге негізінен:
1. Өсімдіктердің қоректену әдісі;
2. Өмір сүру ұзақтығы;
3. Көбею тәсілі сияқты белгілер алынған.
Қоректену жағынан алғанда барлық арамшөптер:
- Паразиттік арамшөптер;
- Жартылай паразиттік арамшөптер;
- Паразиттік емес немесе жасыл арамшөптер болып үш топқа бөлінеді [9].
Паразиттік арамшөптер
Сабақ паразиттері Жөргемшөп немесе егістік арамсояу (орысша - повелика полевая, латынша - сuscuta arvense), беде арамсояу (орысша - повелика клеверная, латынша - сuscuta trifolii), зығыр арамсояы (орысша - повелика льняная, латынша - сuscuta epilinum Weihe) - арамсоялар тұқымдасына жатады. Тамыр паразиттік арамшөптер Күнбағыс сұңғыласы (орысша - зарахиха подсолнечниковая, латынша - оrobanche сumana) бұтақты сүнғыла (орысша - зарахиха ветвистая, латынша - оrobanche ramosa) - сұңғыла тұқымдасына жататын біржылдық карантинді арамшөп. Паразиттік арамшөптердің қысқаша сипаттамасы Паразит арамшөптерге бөтен қожайын өсімдіктер арқылы қоректенетін өсімдіктер жатады. өздерінде жасыл жапырақпен тамыр жүйесінің болмауына байланысты мұндай өсімдіктер өздігінен қоректене алмайды (кесте 1).
Кесте 1 - Қазіргі кезде арамшөптерді былай классификациялайды
Паразитті арамшөптер
Паразитті емес арамшөптер
азжылдықтар
көпжылдықтар
Толық паразиттік
1 Тамыр
1 Сабақ
Жартылай паразиттік
1 Тамырлылар
2 Сабақтылар
1 Эфемерлер (раң тәрізді)
2 Жаздықтар:
а) ерте шығатындар (пісетін)
б) кеш шығатындар (пісетін)
3 Қыстап шығатындар 4 Күздіктер
5 Екі жылдықтар
Көбінесе тұқымымен аздап (нашар) вегетативтік жолмен көбейетіндер
1 Шашақ тамырлар
2 Кіндік тамырлар Негізінен вегетативтік жолмен көбейетіндер, тұқымымен нашар көбейеді.
3 Пиязшылықтар мен түйнек тамырлар
4 Жатаған өрмелеушілер
5 Тамырсабақтылар
6 Атпатамырлылар
7 Баданалылар Көген
Кең таралған паразиттік арамсояу мен сұңғыланың арасындағы басты айырмашылық - олардың қоректену тәсілінде. Жартылай паразиттік арамшөптерге тамыр жүйесі және жасыл жапырақтары бар өз бетінше қоректене алатын арамшөптер жатады.
Арамсояу. Сабағы жіңішке, бұтақталған, жапырақсыз, тез өседі (1 - сурет). Тұқымы сопақша-дөңгелек, әртүрлі ірілікте, өте көп, қабығы бұдыр. Тұқымы өсуін топырақта 5 жылға дейін сақтайды. Арамсояудың көптеген түрі белгілі. Көбінесе бедені, жоңышқаны, картоп, қант қызылшасы, зығырды, қауынды ластайды.
a - беде арамсояу б - зығыр арамсояу
1 - сурет. Сабақ паразиттік өсімдіктер
Күрес шаралары. Тұқымды сапалы түрде тазалау, ауыспалы егісте дақылдарды кезектестіру, егістің арамсояуымен ластанған бөлігін өртеу. Терең аудара жырту. Сұңғыламен ластанбайтын, оларға қарсы тұру қабілеті күшті сорттарды өсіру. Тиімді гербицидтерді қолдану.
ЖАРТЫЛАЙ ПАРАЗИТТІК АРАМШӨПТЕР
Үлкен немесе көктемгі сылдырмақ. (орысша - погремок весенний, латынша - rhinanthus vernalis). Тамырлы жартылай паразиттік арамшөп (3 - сурет). Сабағында бурыл-сиякөк түсті белгілері бар, биіктігі 15-40 см. Гүлдері ірі, масақта жиналған сабақ, тамырында қожайын өсімдікке жабысатын гаусторийлары бар. Тұқымы шартәрізді қара-сұр, ұзындығы 5 мм, еңі - 3 мм, 1000 дәннің массасы 2 г. Мамыр-шілде айлары аралығында гүлдейді. Бір өсімдік 350-700 тұқым береді. Тұқымның тіршілік сақтау қаблеті 2-3 жыл. Көгіні 1,5 ай ішінде қожайын өсімдік таппаса тіршілік қаблетін жоғалтады. Егістікте әртүрлі дақылдарды ластайды, көбінесе күздік астық тұқымдастармен көпжылдық шөптерді және жайлымдарда кездеседі [2].
ПАРАЗИТТІК ЕМЕС АРАМШӨПТЕР
Ең көп тараған паразиттік емес арамшөптер. Олар органикалық заттарды өздері дайындайды және сумен онда еріген минералдық заттарды жақсы жетілген тамырлары арқылы топырақтан алып бойына сіңіреді.
Паразиттік емес арамшөптер вегетациясының ұзақтығына қарай:
1. Азжылдық арамшөптер;
2. Көпжылдық арамшөптер болып екі топқа бөлінеді.
Азжылдық арамшөптер дегеніміз - екі жылдан артық өмір сүрмейтін, соның ішінде бір-ақ рет өнім беретін өсімдіктер. Олар тұқым арқылы көбейеді.
Азжылдық арамшөптер вегетациялық мезгіліне байланысты:
- эфемерлер;
- жаздық арамшөптер;
- қыстап қалатын арамшөптер;
- күздік арамшөптер;
- екі жылдық арамшөптер болып бес топқа бөлінеді
Эфемерлер өмірінің ұзақтығы бір жарым екі айдан аспайды. Жылдың жылы кезеңінде олар бірнеше ұрпақ бере алады. Ең көп таралған эфемер - жұлдызшөп (Stellarіa L). Ол көкөніс, астық дақылдары мен көпжылдық шөптерді ластайды. Ылғал жерлерді жақсы көреді. Бір өсімдіктің өзі 25 мыңға дейін тұқым береді. Тұқымның өнгіштік қасиеті он және одан да көп жылдарға дейін сақталады. Бұл арамшөптің сабағының бөліктерінің өзі тамырланса, жаңа өсімдік өркендейді. Қазақстанда жұлдыз шөпттің 20 түрі өседі. Көп тарағандары орташа жұлдызшөп (Stellarіa medіa (L) Vіll), астық жұлдыз шөбі (S. gramіnea L) және орман жұлдыз шөбі (S. holostea L).
Жаздықтар, ерте жаздықтар вегетатциялық кезеңінде бір ұрпақ береді. Тұқымы ерте көктемде өніп шығады, ерте дәнді дақылдарды оруға дейін немесе олармен бірге тұқым береді. Бұл топқа кәдімгі қара сұлы (Avena fatua L), жабайы шалқан (Raphanus raphanіstrum L), ақ алабұта (Chenopodіum album L), тырнашөп (Galeopsіs specіosa Mіll), дәрілік аран (Fumarіa offіcіnalіs L), қызыл таспа таран (Polugonum avіculare L), кәдімгі егістік майда шөп (Spergula arvensіs L ), тағы басқалары жатады.
Кеш жаздықтар. Олардың тұқымдары топырақ қабаты жеткілікті қызған кездері өнеді. Кеш жаздық арамшөптер астықтарды орып болған кездері өнім береді. Олардың өте қауіптілеріне қызыл құйрық (Amaranthus retroflexus L), күрмек (Echіnochloa crus-gallі L Rokcmet Schuіt) және басқалары жатады. Ерте және кеш жаздықтармен негізгі күресу тәсілдері - агротехникалық және химиялық.
Қыстайтындар. Бұл топ арамшөптері қыстап шығуға қабілетті. Кей біреулері гүлдеу фазасында қардың астында қалып, көктемде гүлдеуін қайта жалғастырады да жеміс береді. Егер көгі көктемде пайда болса, онда олар сол жылы пісіп жетіледі. Олардың жиі кездесетін түрі жұмыршақ (Capsella bursa-pastorіs L Med), иіссіз түймедақ (Trіpleurospermum іnodorum L Sch. Bіp ) және тағы басқалары. Қыстайтын арамшөптермен күресудің тиімді шаралары уақытылы аңызды таяз сыдыртып барып, шолақ түрені бар соқамен жырту, күздік, жаздық және ортамалы дақылдарды көктемде тырмалау және арамшөптермен күресуге химиялық заттарды пайдалану.
Күздіктер. Бұл арамшөптер қыстамайынша жеміс бермейді. Ерте көктемде өніп шықса да, сол жылы жер таған жапырақтанады және түптейді, ал келесі жылы гүлдеп жеміс береді. Күздік арамшөптерге арпабас түрлері егістік арпа басы (Bromus arvensіs L), сіпсебас (Aperaspіce ventі L Beauv) жатады.
Күздік арамшөптермен күресуге тұқым тазалау, тырмалау, күздік дақылдарды көктемде үстеп қоректендіру және ылғалдың молдығымен күресуге агротехникалық тәсілдерді қолдануға жатады.
Аз жылдық арамшөптер
Негізінен тұқымымен көбейетін, өмір сүру ұзақтығы 2 жылдан аспайтын, тұқымы піскеннен кейін тіршілігін жоятын өсімдіктер жатады. Биологиялық ерекшеліктері мен өмір сүру ұзақтығына байланысты азжылдық шөптерді эфемерлер, жаздық ерте шығатындар, жаздық кеш шығатындар, қыстап шығатындар, күздік және екі жылдықтар деп бірнеше топқа бөледі. Азжылдық арамшөптердің бір түрін төмендегі 2 суретте көрсетілген.
2 - сурет. Азжылдық арамшөп
Екі жылдықтар. Бұлардың өсіп жетілуі мен жеміс беруіне толық екі вегетациялық кезең қажет. Екі жылдық арамшөптерден жиі кездесетіндері ақ және түйежоңышқа, қара меңдуана және тағы басқалары. Екіжылдық арамшөптермен күресу үшін егістік танаптарын сүдігерге өңдеуде қайырмалы сыдыра жыртқыштармен немесе шолақ түренді соқамен олардың тамырларын қию, ал шалғындық және басқада өңделмейтін жерлерде шөптерді тұқым салмай тұрып орып тастау.
Көпжылдық арамшөптер дегеніміз - бірнеше жыл өсіп, соның ішінде бірнеше рет дән түйіп, ұрпақ беретін өсімдіктер. Олар тұқымнан вегатативттік мүшелері арқылы да көбейеді. Көпжылдық арамшөптерді тамыр жүйесіне қарай мына топтарға бөлуге болады.
Кіндіктамырлы арамшөптер тұқымынан және аздап вегетативттік жолмен көбейеді. Бұлар бау-бақшада, егістіктерде, парктерде және басқа жерлерде кеңінен тараған. Арамшөптердің бұл тобына кәдімгі жусан, дәрілік бақбақ, кәдімгі цикорий, күміс қазтабан және басқалар жатады.
Шашақ тамырлы арамшөптер. Олардың тамыр жүйесі шашақ таралған жіп тәрізді әрі күшті дамыған. Көбінесе, тұқымнан өседі. Бұлар жол жиектерінде, шалғындықтар, шабындықтар, жыраларда жиі кездеседі. Бұл топқа үлкен бақа жапырақ, күйдіргі сарғалдақ, алисма сияқты басқа да өсімдіктер кіреді.
3 - сурет. Шашақ тамырлы арамшөп
Бадана және түйнек тамырлы арамшөптер. Бұлар негізінен вегетативттік мүшелері арқылы көбейеді. Бадана тамырлы арамшөптер баданалары арқылы, ал түйнек тамырлары жер астындағы жуан сабақтарының көмегімен көбейеді. Бұл топтағы арам шөптер астық және отамалы дақылдарда, көпжылдық шөптер ішінде кездеседі. Оған жататындар ішінен примортүйнек өлеңін, батпақ қайызғақ шөбін, жұмыр сәлем шөбін, түйнекті чина және басқаларды атап айтуға болады.
Өрмелегіш тамырлы арамшөптер. Бұл топтың арамшөптері тамыр өркендерінен көбейеді. Негізінен, осы арамшөптер астық және техникалық дақылдардың біржылдық және көпжылдық мал азықтық шөптерінің арасында өседі. Көп тараған түрлері өрмелегіш сарғалдақ, қазтабан, шырмауық болып табылады.
Тамырлы-сабақты арамшөптер - ең зиянды өсімдіктердің бірі. Олар вегетативтік жолмен жерасты тамыр сабағы арқылы көбейеді.Тамыр сабақ дегеніміз - түрін өзгерткен жерастындағы сабақ, онда қыстап шығу үшін қоректік заттар қоры мол жиналады. Бұл топқа жататын арамшөптер ұйысып, қалың болып өседі де, шым құрайды, соның салдарынан егілген дақылдарға үлкен зиян келтіреді. Тамыр-сабақты арамшөптерге жатаған бидайық, жауқияқ, кәдімгі қамыс, ажырық, құмай, дала қырықбуыны, тағы басқалары жатады.
Атпа тамырлы арамшөптер. Бұл арамшөптер де вегетативтік жолмен тамыр атпалары арқылы көбейеді. Негізгі тамыры топыраққа терең бойлап кетеді де, одан көлденең тамырлар - атпалар пайда болады [9].
Ерте шығатын жаздықтар
Ерте шығатын жаздықтар ерте көктемде пайда болып, ауыл шаруашылық дақылдарымен бір мезгілде пісіп жетіледі де, егіске өте үлкен зиян келтіреді (кесте 2).
Кесте 2 - Қазакстанда жиі кездесетін ерте шығатын жаздық арамшөптер
№
Қазақша аттары
Орысша аттары
Латынша аттары
1
Ермен жапырақты ойран шөп
Амброзия полыннолистная
Ambrosia artemisufoli
2
Үштармақ ойраншөп
Амброзия трехраздельная
Ambrosia trefida
3
Егістік қыша
Горчица полевая
Sinapis arvensis
4
Шырмауық қарақұмығы
Гречишка вьюнковая
Polygonum convolvulus
5
Арам кенеп шӛп (арамсора)
Конопля дикая
Cannabis ruderalis
6
Арам кенеп шӛп (арамсора)
Конопля дикая
Cannabis ruderalis
7
Қарасұлы
Овсюг обыкновенный
Avena fatua
8
Күнбағыс арамшөбі
Подсолнечник сорный
Helianhus Lenticularis
9
Күнбағыс арамшөбі
Подсолнечник сорный
Helianhus Lenticularis
10
Күнбағыс арамшөбі
Подсолнечник сорный
Helianhus Lenticularis
11
Бұдыр таран
Горец шероховатый, щавелелистный
Gallopia (Polygonum) lapathifolium L.
12
Ноғай (татар) қарақұмығы
Гречиха татарская
Fagopyrum tataricum Gaerth (Polygonum tataricum L.)
13
Жабысқақ қызылбояу
Подмаренник цепкий
Galium aporine
14
Тісті ошаған
Дурнишник зубовидный
Xanthium strumarium
15
Арам шытырмақ*
Клоповник мусорный*
Lepidium ruderale*
16
Қыздырма үйбидайық
Плевел опьяняющий
Lolium temulentum L
17
Жабайы шомыр
Редька дикая, полевая
Raphanus raphanistrum
18
Жабайы қырыққабат
Капуста полевая
Brassica campestris
19
Егістік арыш
Рыжик посевной
Raphanus raphanistrum
20
Бақша қалуені
Осот огородный
Sonchus oleraceus
* - кыстап шығатын арамшөптерге де жатады.
Кеш шығатын жаздықтар
Негізінен топырақ температурасы 15-20 0С қызғанда шығатын арамшөптер жатады, тұқым шашу негізінен жаздық астық тұқымдас дақылдарын орап алғаннан кейін жүреді (3 кесте).
Кесте 3 - Қазакстанда жиі кездесетін кеш шығатын жаздық арамшөптер
№
Қазақша аттары
Орысша аттары
Латынша аттары
1
Ісінген бөрітарақ
Гибускус вздутый
Hibiscus trionum
2
Қурай (қаңбақ)
Курай (перекати поле)
Salsola ruthenica Iljin
3
Тауықтары
Просо куринное
Panicum grus galli
4
Күріш тара (күрмек)
Просо рисовое
Panicum oruzicola
5
Түкті тары
Просо волосистое
Panicum capullare
6
Мысық құйрық (итқонақ)
Мышей сизый (щеттинник)
Setaria glauca
7
Көк итқонақ
Щетинник зеленый (мышей зеленый)
Setaria viridis
8
Кәдімгі гүлтәжі (қызыл құйрық, тәжігүл, қаражелім)
Щирица обыкновенная
Amaranthus retroflexus
9
Ақ гүлтәжі
Щирица белая
Amaranthus albus
10
Шалқақ (қызылша) гүлтәжі
Щирица запрокинутая
Amaranthus retroflexus
11
Қара алқа (қарақат)
Паслен черный
Solanum nigrum
12
Тікенді алқа
Паслен колючий (паслен клювовидный)
Solanum rostratum Dun
13
Үш гүлді алқа
Паслен трехцветковый
Solanum triflorum Nutt
14
Кәдімгі сасық меңдуана
Дурман обыкновенный
Datura stromonium
Күздік арамшөптер
Өсіп дамуы үшін қай уақытта көктеп шыққанына қарамастан, міндетті түрде салқын, төменгі температураны қажет ететін өсімдіктер жатады. Күздік арамшөптердің ішінде күздік бидайды ластайтын маманданған арамшөптер көптеп кездеседі (4 кесте).
Кесте 4 - Қазакстанда жиі кездесетін күздік арамшөптер
№
Қазақша аттары
Орысша аттары
Латынша аттары
1
Қара бидай арпабасы
Костер ржаной
Bromus secalinus
2
Дала арпабасы
Костер полевой
Bromus arvensis
3
Кәдімгі сіпсебас
Метлица обыкновенная (метла)
Apera spica venti
Қара бидай арпабасы (орысша - костер ржаной, латынша - bromus secalinus) - орманды және орман алқапты аймақтарда кең таралған (4 - сурет). Көктеп шыққан жылы шоқтанып өте жақсы дамиды да келесі жылы өсімдік биіктігі 100 см-ге дейін жетеді. Өсімдік тұқымы қарабидай дәніне ұқсас, сондықтанда оны қарабидай дәнінен бөліп алу өте қиын. Топырақтың 2-3 см тереңдігінен, кейбір тұқымдар 10-12 см тереңдіктен көктеп шыға алады. Топырақта тұқымның өсу қабілетін жоғалтпай сақтау мерзімі 3 жыл.
4 - cурет. Қарабидай арпабасы
Кәдімгі сіпсебас (орысша - метлица обычновенная немесе метла, латынша - apera spica venti) - ылғалды аймақтарда кең таралған. Жауын-шашын мол жылдары үлкен зиян келтіреді. Негізінен күздік дақылдарды ластайды. Тұқымы ұсақ, мәдени дақыл тұқымынан оңай айыруға болады. Өсімдік биіктігі 100 см дейін жетеді. Бір өсімдік 16-20 мың тұқым түзеді. Олар топырақтың ылғалды беткі қабатынан көктемде және күзде көктеп шығады. Топырақта өсу қабілетін жоғалтпай сақтау мерзімі 7 жыл.
Қыстап шығатын арамшөптер
Tұқымы ерте көктемде немесе күзде де көктей беретін өсімдіктерге жатады. Егерде тұқымы ерте көктемде көктеп шықса, өмір сүру уақытын сол жылы аяқтайды, ал егерде тұқымы кеш күзде көктесе өсудің қандай фазасында болса да қыстап шығуға бейімделген. Күзде кеш көктеген өсімдік тұқымынан бірінші жылы жерге жабысып өсетін жапырақ пен өте күшті дамыған тамыр жүйесі бар өсімдік пайда болады да, келесі жылы қыстап шыққаннан кейін вегетация кезеңін ерте аяқтайды.
Екі жылдық арамшөптер
Өсіп дамуы үшін толық екі вегетациялық кезеңді қажет ететін арамшөптер жатады. Бірінші жылы өте жақсы дамыған қоректік заттар жиналған тамыр жүйесі өте жақсы дамиды. Екінші жылы қоректік заттарды өсімдік өсіп дамуы үшін пайдаланады. Екі жылдық өсімдіктерге мынадай арамшөптер жатады: ақ түйежоңышқа, қара меңдуана, кәріқыз, үлкен түйе тікен, шығыс майдакебісі, бұйрап түйетікен жатады.
Ақ түйежоңышқа (орысша - донник белый, латынша - melilotces officinalis) - биіктігі 1,5 см болатын, мәдени дақылдарға үлкен зиян келтіретін арамшөп (5 - сурет). Күздік, жаздық және көпжылдық шөптерді ластайды. Барлық жерде кездеседі, қуаңшылыққа төзімді. Тұқымның өсу қабілеті бірнеше ондаған жылдарға дейін сақталады. Бір өсімдік 10-15 мың тұқым түзеді. Биологиялық ұқсастық жағынан сары жоңышқаға жақын.
5 - сурет. Ақ түйежоңышқа
КӨПЖЫЛДЫҚ АРАМШӨПТЕР
Бұл топқа түрлі тұқымдастарға жататын өсімдік кіреді, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді және бұлармен күресу, жою өте қиын. Көпжылдық арамшөптердің көбісі бірнеше рет тұқым беріп көбеюмен қатар вегетативтік жолмен, яғни айтқанда, тамырсабақтармен, атпатамырлармен, мұртшалармен және т.б мүшелер арқылы көбейе алады. Көпжылдық арамшөптер кіндік тамырлар, түйнек тамырлар, шашақ тамырлар, тамырсабақтылар, атпатамырлар, өрмелегіштер деп бірнеше түрге бөлінеді.
.
Атпатамырлы арамшөптер
Атпатамырымен көбейетін көпжылдық арамшөптер. Бір өсімдіктен бірбірімен жер асты арқылы байланысып жатқан жаңа өсімдіктер пайда болады.
Қызғылт немесе жатаған укекіре (орысша - горчак ползучий немесе розовый, латынша - acroptilon repens) - ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіретін, күресуге өте қиын өсімдік (6 - сурет). Жылу, жарық сүйгіш, қуаңшылыққа төзімді топырақтың жағдайын таңдамайтын арамшөп. Егістікті қатты ластаған кезде бөтен өсімдіктермен мәдени дақылдарды танаптан толықтай ығыстырып шығарады. Жатаған укекіре карантиндік арамшөп.
6 - сурет. Жатаған укекіре
Далалық шырмауық (орысша - вьюнок полевой, латынша - convolvulus arensis) - тамыры 1,5-2,0 м тереңдікке кетеді сабағының ұзындығы 1,5-2,0 м 38 шырматылып өсетін көпжылдық өсімдік (7 - сурет). Далалық шырмауық кең таралған өсімдік, барлық дақылдарды ластайды, сабағы мәдени дақылдарды орап алып оларды тұншықтырады да, құлатады, механикаландырылған ору, жинау жұмыстарына үлкен кедергі келтіреді [2].
7 - сурет. Далалық шырмауық
7.2 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері
Ауылшаруашылық дақылдарымен салыстырғанда арамшөптердің мынадай биологиялық ерекшеліктері бар:
Арамшөптер өте өсімтал келеді. Мысалы, кәдімгі гүл тәжі арамшөбінің бір өсімдігі 500 мың түйір тұқым береді.
Арамшөптердің тұқымы әртүрлі жолдармен кеңістікке тез таралады (жел - су - мал - адам - көлік - құс - көң арқылы).Арамшөп тұқымдарының өсіп-өну кезеңдері әртүрлі болады, яғни олар бір мезгілде шығып көктемейді, сондықтан оларды егін себер алдында бірден жойып жіберуге мүмкіндік жоқ.
Арамшөптердің тұқымы топырақта ұзақ жатса да, өзінің өсіп-өну қабілетін сақтайды. Мысалы, дала қалуенінің тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 20 жыл бойы сақтайды, ал қызылша гүл тәжісі тұқымы 40 жыл, дала шырмауығы 50 жыл жатса да өлмейді. Арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (ыстыққа, суыққа, құрғақшылыққа) өте төзімді келеді. Бірқатар арамшөптердің жас өркендері - 10-110 С суыққа төзе алады. Көптеген арамшөптер өзінің вегетативтік мүшелері арқылы өніп-өседі. Мұндай өсіп-өнудің потенциалдық мүмкіншілігі зор, өйткені бір өсімдікте мыңдаған вегетативтік бүршіктер болады, ал әр бүршік жаңа өсімдік береді.
Арамшөптердің тұқымдары топырақтың беткі қабатында-ақ немесе болмашы тереңдікте жатып та жақсы өсіп-өнеді. Көктемгі егіс алдындағы топырақты өңдеу арқылы осы кезеңде пайда болған арамшөптерді жоюға болады. Арамшөптерді жоюда егін сепкеннен кейінгі - тырмалау, әсіресе отамалы дақылдардың қатар аралығын культивациялау ерекше орын алады. Ерте піскен дақылды жинау кезінде немесе жинап алғаннан кейін дереу аңызды 6 - 8 см тереңдікте дискілі сыдыра арқылы өңдейді.
Эрозия бар жерлерде аңызды сыдыра өңдеу үшін культиваторлар қолданылады. Олар топырақты 10-15 см тереңдікке дейін өңдей отырып, аңызға 70-90% дақыл сабағын қалдырады. Қоршаған ортаны әртүрлі препараттармен ластамай, табиғатты қорғау үшін арамшөптерді биологиялық әдіспен жоюдың маңызы зор [9].
Арамшөптердің барлық жерге тарауы және олармен қарсы күресудің қиыншылығы, олардың тірі қалуы мен таралуына мүмкіндік беретін биологиялық ерекш мен таралуына мүмкіндік беретін биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Арамшөптерге тән қасиет олардың жоғарғы өсімталдығы. Мысалы, жусанжапырақ тұқымдары бір өсімдіктен 5000 дана, алабұта 200 мың, қызылша гүлтәжі 500 мың, сарықұрау 730 мың тұқым бере алады.
Көптеген арамшөптер тұқымдарын жан - жаққа тез тарата алатын қабілеті бар. Мысалы, күрделі гүлді арамшөптердің (қалуен, бақ-бақ) - ұшпа ұрықтары, кәдімгі кәріқыздың, тікенді сарысояудың-тікендері мен ілгешектері.
Арамшөптердің басты ерекшелігі тұқымдарының біркелкі еместіқі, шұбалаңғы көктеу. Сондықтан да егісті себу алдында, тіпті парды өңдеу кезінде де (қарасұлы) арамшөп көктері толығынан жойылмайды.
Біркелкі өнбеуін көптеген себептермен түсіндіруге болады: тұқым қабығының құрылысының ерекшелігі мен алуан түрлігі (алабұта), жылдық мөлшері мен топырақ температурасына қажеттілігі (қара сұлы, итқонақ), күн сәулесіне реакциясы (мысалы, алабұта тұқымы жарықта, ал итқонақ тек қараңғыда ғана көктейді). Көктеудің біртегіс өтпеуі арамшөп тұқымдарының тыныштық кезеңінде болуына байланысты. Мұнда лайықты жағдай болғанына қарай, яғни жылу, ылғал, оттегімен қамтамасыз етілсе де, өнім-көктеуге мүмкіндігі болмайды.
Арамшөптердің тұқымы топырақ қабатына тіршілік қабілетін ұзақ мерзімге дейін сақтайды. Кейбір арамшөп тұқымдары тіршілігінің "тыныштық кезеңі" ондаған жылдар бойы сақталғандығы анықталған. Мысалы, дала қышасы 7 жылға, жолжелкен 9жылғы, мальва - 21 жылға дейін өніп - өсуін сақтай алады. Кейбір арамшөп түрлерінің тұқымы жануарлардың ішегіне түскенде де өнгіштігін сақтайды. Дала шырмауығының тұқымы ішек жолынан өткеннен кейін бұзауларда - 22,3 процент, жылқылырда - 6,2 процент, қойларда - 21 процент тіршілік қабілетін сақтайды. Арамшөптердің мұндай биологиялық ерекшеліктерінің егіншілікте мәні бар: бұйра қымыздықты орта пісу кезеңінде, немесе егістік қалуенді гүлденгенде де отау - өнгіш тұқым береді. Бұдан туатын қорытынды арамшөптерді гүлденгенге дейін отаған жөн.
Арамшөптерді тамырларымен бірге құртпай, үстіңгі сабағын отау немесе тамырларын кесіп бөліп тастағанда, көптеген арамшөптер бүлінген мүшелерін қайтадан қалпына келтіруге қабілетті. Мұндай арамшөптерге гүлтәжі, бақша қалуені, қарабасқонақ жатады, ал бұлардың сабақтарын отағанда, жаңадан гүлденгіш сабақтар құрылады және едәуір тұқым мөлшерін бере алады.
Арамшөпке қарсы күресті табысты әрі тиімді жүргізу үшін олардың биологиялық ерекшеліктерін терең білу қажет. Мысалы, біржылдық арамшөптердің көген бір рет отау, оларды жоюға әкеп соңғы, ал атпа тамырлы арамшөптерді бір рет отау - олардың көбеюін күшейтеді. Көпжылдық арамшөптер тек тұқымнан ғана емес, вегетативті жолмен де өсіп көбейтеді. Арамшөптердің таралуы және олардың тіршілік жағдайларына бейімделуі.Арамшөптердің тұқымы жылдам таралатындығы байқалған. Тұқымы жеңілі мәселен, егістік қалуен, сарыбасгүл, қызғылт қалуен желмен тарайды.
Әрбір тұқым піскен соң жерге түседі де, осы жерден оның жылжуы басталады. Түнде ауа суытуына байланысты су буына қанығады, ал күндіз едәуір құрғақ болады. Қылтаң біресе ісінеді және жазылады, біресе кеуіп, ширатылады. Бұл қарасұлы тұқымына топырақ бетімен қозғалуға және жерге тереңдей енуге мүмкіндік береді.
Тұқымдары желдің жәрдемімен едәуір қашыққа жетуге бейімделген арамшөптер де бар.Бақбақ тұқымдарының парашют рөлін атқаратын ұшу аппараты арқылы ақ түсті талшықтар шоғын пайдаланып үп еткен жел тұрса ауда самғап, бірнеше жүздеген метрге, кейде шақырымдарға жетеді. Арамшөптердің өз тұқымын алысқа таратуына су да көмектеседі. Ерте көктемде қар еріген немесе жазғы нөсер жауын кезінде су ағысының топырақтың үстіңгі қабатың шаюы нәтижесіңде көптеген арамшөптердің тұқымдары төбе етегі мен ойпандарға көшеді. Кейде өсіп тұрған арамшөптерге қарап, мұңда оның тұқымын жеткізген су ағыстары өткен жылы қай жерлерде болғанын байқауға болады.
Арамшөптер өздерінің тұқымын тарату үшін жануарлар мен құстарды, тіпті адамды да пайдалануға бейімделіп алған. Алаңқайда немесе орман ішінде, серуендеуден кейін кім болса да киіміне жабысқан арамшөптер жемісін тазалап жатқаны. Сондықтан "тікенше жабысқан" деп бекр айтылмаса керек.
Арамшөптер жемісінен жануарлардың жүніне жабысуға мүмкіндік беретін алуан түрлі бейімдеушіліктер анықталған. Мұнда тікенек те, ілмек те, тағы басқа толып жатқан түрі бар. Егістік жерге арамшөптер жер жол жағалауынан, бұталар маңынан, егістің өзінен таралады. Арамшөптердің көп тұқымы топырақтың өзіңде болады. Арамшөптер көбінесе зиянды жәндіктердің ұясына айналады. Арамшөптердің көбею жолдары да өте көп: олардың кейбіреулері тұқымнан, басқалары түұыммен қатар көген тамырынан, ал үшіншілері атпа тамырларынын көбейеді.
Арамшөптердің негізгі биологиялық топтары мен өкілдері.
Өзінің биологиялық ерекшеліктеріне қарай арамшөптер топтарға бөлінеді. Одақта 2500 - ден астам, ал Қазақстанда 300 - ге жақын арамшөп түрлері анықталған.
Арамшөптердің бірнеше топтары бар. Соның ішінде мекендейтін ортасы бойынша: а) егіс арамшөбі немесе аңыздағы арамшөптер; б) тұрғын үйлерге, қора-жай құрылысына т. б. жақын маңда өніп-өсетін сыпырынды арамшөптер. Мекендейтін ортасы бойынша арамшөптердің осы аталған үш тобының арасында айқын шекара жоқ екенін еске алған жөн. Арамшөптер топырақ қабатына орналасуы бойынша: а) үстіңгі қабатқа жататын арамшөптер (қалуендер, ащы жусан, кенеп шөп, ақ алабұта) ; б) дақылдармен бойлас орналасқан орта қабатқа жататын рамшөптері (жабайы шомыр, көк гүлкекіре, қара сұлы) , в) төменгі қабатқа жататын арамщөптер (кәдімгі қазтабан, егістік ярутка, кәдімгі жұмыршақ) [10].
Арамшөптердің кең таралуына тұрақты күрестiң қажеттiлiгi және қиындығы олардың өміршеңдiгi мен таралуына әсерiн тигiзетiн биологиялық ерекшелiктерiне байланысты.
Арамшөптердің дерлiк барлығына тұқым өнімділігінің жоғарылығы тән. Академик А.И.Мальцевтың мәлiмдеуiнше кейбiр арамшөптер өте көп мөлшерде тұқым бере алады. Мысалы, ақ алабұтаның бiр өсімдігі 100 мыңға дейiн тұқым берсe, гүлтәжi-500 мыңға дейiн, сарыбас қурай 730 мыңға дейiн тұқым шаша алады.
Көптеген арамшөптердің тұқымдарының сол аймаққа таралуға мүмкiндiк туғызатын бөліктерi болады. Мысалы, күрделiгүлдiлер тұқымдастарына жататын арамшөптерде (қалуендер, бақ-бақ, қойжелек) ұшпаұрықтары, кәдiмгi кәрiқыздың, ошағанның iлгешектерiн айтуға болады. Желдiң әсерiмен тамырынан үзiлiп, танаптарда дөңгелеп бара жатқан қаңбақ та тұқымдарын шашып бара жатады. ғара сұлының бұралған иiндi қылтанағы ылғалдан жазылады, ал кепкенде бұралып дәндердiң орын алмастыруына себепкер болады.
Тұқымдарының бiрден қаулап өнбей шұбалаңқы өнуі арамшөптердің маңызды ерекшелiктерiнiң бiрi. Бұл арамшөптер көгін iң (кәдiмгi қара сұлы) тұқым себу алдындағы культивациямен, тiптi сүрi танапты өңдеу кезiнде де толық жоюға мүмкiндiк бермейдi. Мысалы, кәдiмгi қара сұлы мен ақ алабұтаның тұқымдарының өнуі үш жылға созылады. Бұл, олардың тұқымдарының бiрден өнетiн, бiр жылдан кейiн, екi жылдан кейiн өнетін үш түрiнiң (полиморфизм) болуына байланысты.
Тұқымдардың ынтымақсыз шұбалаңқы өнуі басқа да себептерге байланысты: жылу мен топырақ температурасына деген талаптар (қара сұлы, итқонақ), күн сәулесiнiң әсерi т.б. А.Г.Дояренконың атап көрсеткеніндей көкпектің тұқымы тек жарықта өнсе, итқонақтiкi тек қараңғыда өнетін көрiнедi. Професссор Н.Г.Робертстiң пiкiрiнше арамшөптердің тұқымдарының өнуінiң уақыты мен жағдайы оларда арнайы физиологиялық өну блогының болуымен анықталатын көрiнедi.
Арамшөптердің тұқымдары топырақта ұзақ уақыт тiршiлiк қабiлетiн сақтай алады және олар қолайсыз ортада - көңде, сүрлемде, суда болса да жоғалтпауы мүмкiн. Кейбiр арамшөптердің тұқымдары жануарлардың iшек-қарындары арқылы өтсе де көздерінің өнгіштік қабiлетiн жоймайды. Г.К.Клигмэн мен Ф.Эштонның хабарлағанындай далалық шырмауықтың тұқымдарының 22,3% бұзаудың iшек-қарынынан өткен соң, шошқадан соң - 21,0%, қойлардан соң -9,0%, жылқыдан соң - 6,2% көздерінің өнгіштігін жоғалтпаған. Салқын суда 54 ай жатқаннан кейiн далалық шырмауықтың тұқымының 55% өнгіштік қабiлетi болған. Тауық тарысы тұқымының 1,0% үш ай суда болғаннан кейiн өнген [19].
Осы туындыгерлердiң мәлiмдеуi бойынша көптеген арамшөптердің тұқымдары көңде 1-2 ай болғаннан кейiн тiршiлiк қабiлетiнен айрылған. Көңді салқын сақтаған жағдайда тұқымдардың тiршiлiк қабiлетi ұзағырақ сақталған.
Кейбiр арамшөптердің тұқымдарының 30-50 және одан көп жылдардан кейiн өнгіштігін сақтағаны туралы мәлiметтер нақтылы жағдайға толық сай келедi деу қиын. Себебi тұқымдар нақтылы топырақ iшiнде емес, аузы тығындалған шыны немесе қыш ыдыстарда сақталған. Мичиган ауыл шаруашылығы колледжiнде 1879 жылдан 1950 жылға дейiн жүргiзiлген осындай тәжiрибелердiң бiрi туралы А.Крафтс және У.Роббинс жазған болатын (35).
Арамшөптердің өміршеңдiгiнде олардың тұқымдарының бiр мезгiлде пiсiп - жетiлуiнiң және олардың көп бөлігінiң мәдени дақылдарды жинағанға дейiн жерге шашылуының маңызы зор. Осының арқасында топырақта әрқашан арамшөптердің өміршең тұқымдарының қоры бар және олардың бiр бөлігі егiн ору кезiнде астықпен аралас жиналады.
Арамшөптердің пiсiп - жетiлу кезеңiнiң орта тұсында (бұйра қымыздық), тiптi гүлдеу кезiнде кескенде де (егiстiк қалуен) өну қабiлетi бар тұқым беруiнiң практикалық маңызы үлкен.
Кейбiр арамшөптердің тамырымен толық жұлынбай, тамыр мойнағынан жоғары кесiлген жағдайда регенерация жасау, жоғалған органдарын қайта қалпына келтiру мүмкiндiгi бар. Гүлтәжi, егiстiк қалуен, тауық тарысында сабақтарынан айрылғаннан кейiн бiраз уақыттан соң жаңадан гүлдейтiн сабақ өседі де тұқым бередi.
Кейбiр көп жылдық өсімдіктер атпатамырлары (далалық шырмауық, сары қалуен), тамырсабақтары (жатаған және бұтақты бидайық), мұртшалары (кәдiмгi қазтабан, жатаған сарғалдақ) арқылы вегетативтiк жолмен көбейе алады.
Кейбiр арамшөптер белгiлi бiр дақылдардың егiстiктерiн ластауға бейiмделген - серiктес арамшөптер болып табылады. Олардың өсіп-даму кезеңдерi мәдени дақылдардiкiмен сәйкес келедi, тұқымдарының пішіні, өлшемдері бiрдей және көктерін ауылшаруашылығы дақылдарынiкiнен айыру қиын болады. Мысалы, сұлы-қара сұлы, күздiк қара бидай-қара бидай арпабасы, егiстiк тары - түктi тары т.б.
Көптеген арамшөптер ауа райының қолайсыз жағдайына екпе дақылдарға қарағанда төзімдiрек келедi .
Арамшөптердің осы келтiрiлген биологиялық ерекшелiктерiнiң өзі-ақ олармен тұрақты күрес жүргiзiлгенiне, жоюға бағытталған шаралардың қолданылғанына қарамай егiстiктерде өсуге бейiмделгенiн анық көрсетеді. Арамшөптердi пәрмендi жою үшiн олардың биологиясын терең бiлу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz