Гобелен тоқу технологиясы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Аймақтық әлеуметтік - инновациялық университеті
Полещук Инна Владимировна
Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 - мамандығы бойынша Кәсіптік оқыту
Шымкент, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Аймақтық әлеуметтік - инновациялық университеті
Сырттай, кешкі және қашықтықтан оқыту факультеті
Көркем еңбек және бейнелеу өнері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________Л.Ахмет
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері
5В012000 - мамандығы бойынша Кәсіптік оқыту
Орындаған: __________________ И.В. Полещук
Ғылыми жетекші
п.ғ.к.,аға оқытушы _______________ А.С. Ұзақова
Норма бақылаушы ___________ М.Ережепова
Шымкент, 202
МAЗМҰНЫ
Кiрicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 1. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын
үйрету әдістері
1.1 Гобелен тоқу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Гобелен тоқудағы түстік сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Сәндік қолданбалы өнер
2.2 Қолөнерді халық тұрмысында пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .21
2.2 Қолөнер арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие
беру әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қoрытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Оқушыларды қоғамдағы жаңа өзгерістер мен өз халқының тарихы, дәстүрі мен тіршілік ету, ойлау жүйесі туралы рухани негізін дамыта отырып, білім меңгеруге, еңбек етуге үйретуге қажет. Осы орайда қазақ халқының қолөнерін дәріптеу, оған мектеп оқушыларын баулу, шеберлігін дамытудың маңызы ерекше. Қазақ халық қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күнкөріс тіршілігіне қажетті үй-жәй салуды, киім - кешек тігуді, азық - түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе - күн тіршілік барысында орынды пайланса, әсем бұйымдар жасап өмір де, сән - салтанатта құра біледі. Бұдан біз халық шығармашылығының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық өмірімен, қоғамдық тарихымен, күнкөрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екендігін көреміз[1,68б.].
Алайда қолөнер бұйымдарын жасап үйрену, сол арқылы оқушылардың шеберлігін дамыту мәселесі іле де терең зерттеуді қажет ететіндігін айқындадық. Сонымен қолөнер бұйымдарын жасату технологиясын қазіргі замануи талаптар негізінде оқушылардың шеберлігін дамыту жүзеге асыру мен педагогика ғылымында бұл мәселенің қажетті деңгейде зерттелмеуі арасындағы; сонымен қатар орта білім беретін білім мекемелерінде бұл проблеманы ендіруге байланысты педагогика ғылымының теориялық негізі мен олардың шешімін табуға мүмкүндік туғызатын оқу-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасындағы шешілуге тиіс мәселелерді топтау арасында қарама-қайшылықтары бар екендігін байқатты.
Жұмыстың мaқcaты: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістерін теориялық тұрғыдан негіздеу және тәжірибе жүзінде тексерістен өткізу.
Қойылған мақсатқа байланысты келесi мiндеттер шешiлдi:
- Гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері әзiрлеу барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерi жүйeciн жeтiлдiрудiң жиынтығын нeгiздeлдi;
- Гобелен тоқу бұйым жасау технологиясын үйрету әдістері әзiрлеу барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерiн дaмытудың әдicтeмeciн тәжiрибeлiк тұрғыдa дәлeлдeндi.
Зерттеу болжамы: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістерін қaрacтыру.
Жетекшi идея: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістерінің мүмкiндiктерiн дамыту.
Зерттеу әдiстерi: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету, гобелен тоқу элeмeнттeрi зeрттeлiнiп, тoптacтырылды.
Зерттеу пәні: Кілем тоқу және гобелен тоқу негіздері
Зерттеу жаңалығы гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерi aрқылы зeрттeу жүйeлeндiрiлдi.
Зeрттeудiң теориялық және әдiстемелiк маңызы
Дeрeк көздeрiнe нaқтылы жәнe caлыcтырмaлық тaлдaу жacaу, этнoпeдaгoгикaлық, этнoпeдaгoгикaлық мaтeриaлдaрды жинaқтaу жәнe өңдeу, әдicтeмeлiк құрaлдaрын пaйдaлaнудың oзық пeдaгoгикaлық тәжiрибeлeрiн oқып-үйрeну; oқушылaрдың шығaрмaшылық қaбiлeтiн дaмытудың иннoвaциялық әдicтeрiн тaлдaу мeн oны ғылыми нeгiзiндe зeрдeлeу, бaғaлaу; тәжiрибeлiк жұмыc нeгiзiндe зeрттeу мeн oның нәтижeлeрiн aнықтaу.
Жұмыстың құpылымы және көлемi: Диплом жұмысы кiрicпeдeн, eкi тaрaудaн, қoрытындыдaн, әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
1. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері
1.1 Гобелен тоқу технологиясы
Қолөнердің әсем туындыларының еңбек туындыларына рухани тіл болатын эстетикалық тағылымға қанағаттандыруда, сұлуда әсем, тиімді,ұстанымды ұлттық киімдер, үй жабдықтары, гобелендер жатады. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып, неше түрлі қолөнер мен тоғысты. Гобелен тоқылатын бұйымына, сапасына, бояуының түріне қарай әр алуан атауларға бөлінеді. Атап айтқанда: текемметтер, сырмақтар, киіз басу, гобелендер.
Гобелен негізінен көркем шығармашылық туынды. Гобелен өнерінің түрлері де аз емес. Гобелен түкті және тақыр кілем тоқу, әсіресе Сыр бойында, оңтүстік аудандарда кеңінен дамыған. Қазіргі кезеңдерде шетелдердің кілемдеріне еліктеп, соларға ұқсас кілем тоқылғандықтан, кілемнің түрлері өте көп. Негізінен қазіргі қолданыста көбінесе екі түрі өз талғамымен техникасы жанашалап тоқылып жүргендер аз емес.
Түк салу- жоғарыда аталған кілемдердің бәрі түкті кілемге жатады. (әндіжан, бұхар, түркімен,парсы, араб.) Түркі кілемді тоқу асқан шеберлікті қажет етеді. Жүнді өрнек жібінен сәл жуандау етіп, бірақ бос иіру керек. Кілем түгіне арналған жіпті біз дайындап аламыз, желіге орап, қаттылап екі жағынан тартамыз.Бір қатарға кергенше түгел түп шалынып болған соң түкшелерді шанышқымен ұрғылап нырғылаймыз. Мықты болу үшін араларына желі жіп өткіземіз. Әдісі: екі жіпті арқау жіпке орап астынан аламыз. Түк салынып болған соң шанышқымен соғып нығырлаймыз, артынан кесіп тастаймыз. Түгінің ұзындығы 5-7 мм болу керек.
Теріп тоқу- желі бойынша түк салынбай арқау өткізу арқылы тоқылады. Түсті жіпті кілем өрнегінің ретіне қарай өткізілмей отырып тоқиды.
Түкті гобелен- кенеп матаны ағашқа керіп, жобаны кенеп матасына түсіріп, инені сабақтап, шыққан жіпті түйіншіктеп, жіпті шымшып ұстап қалу.
Тақыр кілем- жібі терме алашаға иіргендей ширатылған түксіз кілем. Тақыр кілем өрнегіне өз атынан- ақ көрініп тұрғандай түк салынбайды, Кілем түріне арналған жіп, желі жібіне ұқсас иіріліп, ширатылады. Бұл кілемді тоқу үшін көптеген кілем жабдықтары қажет. Олар: адарғы тарақ, тартпа, отырғыш, кесермен пышақ,қайшы, желі жіп, арқау, түкті жіп, арқау, түкті жіп, түкті жүндер т.б. Алаша- әр түрлі жіптерден өрмек арқылы жолақтап немесе өрнектеп тоқитын тақыр кілем. Ол жай және терме алаша болып бөлінеді. Жай алаша- көп мәнерлі геометриялық өрнектер салынып тоқылатын алаша. Алаша- бүктеуге жайып салуға қолайлы мүлік. Әрине гобелен тоқылу техникасы өте көп-ақ. Гобелен өнерінің өзі сонау парсы елі Египет елінен тарағанда египеттік бағытта да тоқылатын әдіс түрі бар. Өзіміздің Қазақстан елімізде тықыр мен түкті гобелендеріміз қолданысқа ие. Гобеленнің атасы Қ. Тыныбековтың өзі де көбіне көп тықыр техникасындағы гобелен түрін дамытқан. Өнерлі өрге жүзер дейді халық. Тоқыма өнерін тоқуды қолөнердің өзіндік қырсыры мол, қиын әрі озық түрлерінің бірі десекте, осы өнерді үйреніп жүрген әр адамның қанат бітіріп, сұлулық, әдемілік, әсемдікке жол табады. Біздегі тоқыма өнерінің түрлері кестелеп өрнек салу,киіз басу, кілем тоқу осының бәрі түптің-түбінде жаңа қолданбалы өнердің қалыптасуына негіз болды. Қазіргі уақытта гобелен өнерінің нағыз қызу қарқында даму десек қателеспиміз.
Жалпы гобелен дегеніміз бір сөзбен айтқанда, сурет салып тоқылған кілем. Гобелен тоқуда сюжеттік суреттер салу жолдары іздестіріледі. Көркем композицтялық туындының алғашқы үлгісі тақырыптық мазмұнға сәйкес болуы керек.
Мұнда гобелен тоқу негізінен кендір жіп, ас өсімдіктері және жүнен иірілген жіп пайдаланылады.Гобелен тоқуда қойылатын талаптар:
1. Композициялық құрылымды анықтау.
2. Жобалық шешімнің нақты шешімін табу.
3. Бояу үндестігін үйлестіру.
Прибалтика елдері гобелен тоқуда композициялық суретті толқын тәрізді бедерлесе, ал Кавказ гобелен тоқымашылары өз шығармаларында тарихи оқиғаларды, эпостарды бейнелеуге тырысты. Ресей суретшілері гобеленді тықыр кілем үлгісімен тоқып, оны сюжеттік суреттермен бедерлеген. Қазақ қолөнершілері айтқандай тоқу ісіне көбінесе жүннен иірілген жіптерді пайдаланған. Ондай жіптер көбіне ешкі, қой, түйе түбітінен иіріледі.
Тоқыманың тоқу барысы ұзақ жұріп отырады. Дәстүрлі толық жасырылу негіз және көрініп тұрған жоқ ең басты жүн, зығыр, мақта,капрон,арқан, провалка-жіп қызмет етеді. Негізгі жіптері арқылы өтетін мынау түрлі түсті ою өрнек әдеттегі жүн және жібек қолданылды жүн және зығыр жіп. Кілемде практикалық кез келген материал жүн, жібек,мақта, мата, синтетика араласқан жіптер, натуралды тері, қағаз жолақтары мүмкін. Ең алдымен рамаға кенеп жіппен гобеленнің негізін керіп аламыз. Жіп бір қалыпты керілуі керек.Содан кейін көлденеңінен бір жіпті астына, бір жіпті үстінен өткізу арқылы картонды орнатамыз. Гобеленнің тоқылуы полотно, алаша тәріздес айқас өткізулермен тоқылады. Раманның көлемі тоқылатын гобелен өлшеміне байланысты болуы керек. Гобеленді негізінен көргенде жіптердің арасы 3мм аспауы керек және жіптердің арасынан саусағыңыз еркін өтуі керек. Гобеленге сурет салып гуашпен дайындап алыңыз. Жіптің арақашықтығы 3мм аспауы керек керілетін жіп матадан немесе зығырдан жіп болғаны дұрыс себебеі ол жіптер нағыз үзілмейді. Керілген жіп не қатты, не бос болғаны жөн. Жіпті станокқа үзіліссіз орау керек. Картонды өткізіп оның денгейі мен оны солға дейін түйіндейді. Бұл гобелен тарқатылып кетпеуі үшін қажет. Осы әдісті гобелен тоқылып біткенде қайталанады. 1-2 см деңгейде ақ кенеп жіппен тоқып шығады. Осыдан кейін қажетті сурет жіп керілген раманың артқы бойына қозғалмайтындай етіп бекітіледі. Гобелен тоқудың әр түрлі әдіс тәсілдері бар. Суретті тоқып біткен соң жұмыстың басында тоқылған ақ жолақты қайта тоқимыз. Осыдан кейін кенеп жіппен қазық баушалап түйінделеді де станоктан гобеленді бір келкі етіп қиып аламыз. Гобелен бетін қосымша заттармен әсемдеуге де болады: бау, моншақ, түйме,құстың жүні,тағы да басқа салт дәстүрі бар, әлі де жалғасып келеді. Бүгінгі ұрпақтың көз қарасымен заман талабына сай өнердің тамыры тереңге жайылып биікке құлаш сермеп бара жатқаны көңіл қуантарлық жай. Заман талабына сай жана өнерімен ұштастырып, шеберлікке үйретіп тәрбиелік мән беріп әсемдікке баулуымыздың олардың болашағы үшін маңызы бар.
Жасалған затына қарай бұрын инені бірнеше түрге бөлген. Бұрынғы шеберлер жіптерді басқа елдерден: Қытай, Ресей, үнді мемлекеттерінен керуен арқылы әкелінген мақта және жібек жіптері қолданып отырған. Кейде жіпті суыртпақ арқылы да өздері дайындап алған. Суыртпақ- мақтадан тоқылған өңді матаның бір шетінен ыдыраған ұшын суару арқылы бір- біріне жалғап жіп. Қазір арнайы дұкендерде мақта және жібек, сонымен қатар синтетикалық жіптердің сан алуан түрлері сатылады.
Тоқыма жіптердің біренше түрлерімен кестеленеді: жіңішке мақта, жібек, жуан жүн жіптер. Әр түрдің өзіне тән сипаты мен айырмашылықтары бар. Сіз таңдап алған жіптер ( мақта, жібек, жүн, металл) сіздің талғамыңызбен таңдауыңыз бойынша таңдаған матифтеріңіздің өзгешеліктерін келтіруге көмектеседі. Гобеленге қолдантын жіптер жайлы айтсақ. Жаңадан бастап жана үйренушіге тоқыма жіптерге қолайлы тоқыма жіптермен кейінірек әбден қолыныз жаттыққан соң тоқығаныңыз жөн. Өркениеттің дамуына байланысты гобеленнің түрі де, пішіні де өзгеруі мүмкін. Сән үлгісінің демократияландырылуы гобелен тоқудың жаңа үлгілері технологиясының дамуына себеп болды, оның функционалдық, рационалдық, экономикалық қасиеттері аса бағаланды.
1.2 Гобелен тоқудағы түстік сипаттама
Қазіргі уақытта гобелен өнерінің нағыз қызу қарқынды даму сатысы десек қателеспейміз. Гобелен өзінің композициялық бағыты мен әсем құндылығымен жылдар, ғасырлар бойы сақталып келеді. Қазіргі кезде гобелен біздің елімізге жанашалап, жана бағытта жеткізіп отыр. Жалпы гобелен дегеніміз бір сөзбен айтқанда, сурет салып тоқыған кілем. Ең алдымен жобалық шешімнің нақты композициялық құрылымның шешімін тауып алдым. Гобелен тоқуда пейзаждық суреттер салу жолдары іздестіріледі. Эскиз- картинаның немесе этюдтың нобайы. Жұмыс уақытында нобай көмекші материал ретінде қолданылады. Композициялық үйлесуі мен түстердің үйлесімін қадағалап отыру қажет.
Қоршаған табиғи орта асқан сұлулығымен, ғажайып көркемдігімен, сан құбылатын нақышымен көз тартады. Табиғат көрікті: көмкерілген кемпірқосақ, көк орай шалғын дала, жап- жасыл орман,қазбауыр жөңкей көшкенбұлттар, бауырқанған толқынды теңіздер мен айдын шалқар көлдер, арайлап атқан таң мен қызара батқан күн- бұлардың бәрі ең алдымен оның алуан түсті реңіне байланысты.Жан дүниені баурап, көз қуантып, көңілге нұр ұялататын табиғаттың осындай ғажайып көріністеріне не жетсін.
Сан түстері бір жүйеге келтіру жолында алғашқы қадамды Ньютон жасады. Ол жарық сәулесін призмадан өткен кезде жеті түске бөленетін: көк, күлгін көк,күлгін,қызыл, қызғылт сары, сары жасыл деп анықтады. Күлгін мен қызылдың арасында алқызыл түс болуы тиіс. Бірақ ондай түс спектрде жоқ. Түс затты анықтайды, ол декоративті қасиеттерге әсер етеді. Белгілі формасыз ақ түс әртүрлі күшті әуенгеде әсер етеді. Түс руханилыққа да ықпалын тигізеді. Онда қуанышпен мерекенің элементтері бар. Қаралау түстер меланхонияны, қайғы мен қуанышты білдіреді. Ақ түс - кінәсіз пәктің белгісі. Ашық қызыл шектен тыс қаталдықты, ал көгілдір- уайымның айғағы. Бояулардың қасиеттері бірін- бірі толықтыра күшейтеді, олар гармония құрайды.
Түс ұлттық дәстүрмен де байланысты. Темпераменті күшті оңтүстегілер ашық, қуанышты білдіретін түстерді ұнатады, ал солтүстіктегілер, керісінше қаралау, қарапайымдыларың ұнатады. Түстер жан- дүниеге түрліше әсер етеді:сары түс қуанышты білдіріп, жылылықты сездіреді, бірде ылғалдық пен салқындықты сездіреді, жасыл адамды тыныштандырады, қызыл түс адамға ерекше бір салтанатты көрініс елестетеді.
Жылы түстер - сары, қызғылт сары, қызыл. Бұл түстер жер бетіндегі жарық пен жылудың екі ғана көзі-от пен күн түсі. Жылы түстер тобына келесі түстер жатады: қызыл қоңыр. Жасыл екі түскеде бағынышты.
Әрине, біздер күн жарығы мен жылусыз жер бетінде өмір болмауы мүмкін екенін білеміз. Сондықтан бұл түстер жылу, жарық түсініктерін тікелей мағынада ғана емес, сонымен қатар неғұрлым кең мағынада жақсылық, қуаныш, жарқын ой, шынайы жомарттылық және махаббат сезімі, көктем, бақыт, ғажайып жарқын арман, жалпы адамдардың өмірде ұмытылатын жақсылықтары сияқты кең мағынада ашып көрсетеді[4,65б.].
Жылы түстерді тербелген жалынға, қызарып батқан күнге, қызған көмірге, шоққа теңеуге болады және ол алтын күз, піскен жеміс түсі десек қателесеміз.
Жылы түстер ерекше сезімталдықты, қозғалысты білдіреді. Бұл түстердің тағы бір мүмкіндігі- олардың киім түсіндегі, көріністегі, табиғаттағы тартылымдылығы. Олар жылылықты, тыныштықты, үндестікке, молшылық пен қуанышты иеленеді.
Бояу сипаттамасы. Қазақ ұлттық түсінігінде бояу түсін қабылдау ерекшелігі ең алдымен тарих тұңғиығында бастау алатын философиялық және психологиялық ғылымдарымен тығыз байланысты. Әр ұлттың жанына жылы тиетін, айрықша қастерлейтін өз бояуы,өз түсі болады. Соған орай, ұлттық бояу деген ұғым кең тараған.Ұлттық бояу сол халықтың табиғи болмыс-бітімінен хабар беріп тұрады. Қазақ дәстүрінде бояу түсі кез-келген заттың, ою-өрнектің тағы басқалай нәрселердің мазмұнын, мағынасын ашады. Бұны әсіресе қазақ кілем бұйымдарынан анық аңғарамыз. Ертеде ою-өрнектегі бояу түсі солғындау, күнгірт болса, онда қыздарының барған жеріде көңілі қош болмағаны; ал кілемдегі бояу түсі қанық, көңілге қонымды болса, бұл қыздарының жағдайы жақсы,жайдары болғаны.Бұл кілемдегі сан алуан түстердің адам көңіл-күйін,өмірін баяндайтынын көрсетеді. Қазақ өнеріндегі бояу композициясының көркемдігі, ұшқырлығы мен оның қандай да бір идея әуенінен туындайтыны-өнердің әсерлігін байқатады. Бояу үйлесімдігі, үндестігі, шешімі барлығы адамның көру түйсігіне, сезіміне орай қабылданып, белгілі бір ой- идея туғызады. Қазақ өнерінде ақ бояу түсінің көп қолдануы белгілі бір обьективті шындық, заңдылықтан туындаған. Ақ түс- бейбітшілік, адалдық, ақиқат, қуаныш, бақыт нышаны. Бұдан бояу түсінің күрделі роль атқаратынын, ондағы ой мен идеяны бейнелеу арқылы байқаймыз. Демек, бояу түсінің ұлттық өнерде түрлі мәнерде қабылдануы-ұлттың өзіне тән талғамы мен татымы болса керек[5,88б.]..
Абстаркция - ХХ ғасырда қарқындап дамыған басты көркем бағыттардың бірі. Абстракцияда белгілі бір мазмұн не мағына болмайды, ол- сызықтар, түстік дақтар, түрлі пішіндер секілді жалпы элементтер құрылымынан тұратын шығарма. Абстракцияда суретшінің субьективті әсері, қиялы арқылы туындайтын еркін ой мен ой қозғалысын және сезім күйін көруге болады. Ал арнаулы бағыт ретінде ХХ ғасырдың басында Еуропаның көптеген елдерінде қатар дамыды. Осы қозғалыстың негізін салушы және рухани жетекшілері ретінде Василий Кандинский, Казимир Мальевич, Робер Делон секкілді суретшілерді атап кетуге болады. Абстракция пайда болғаннан бастап, онда негізгі екі сызық ерекшеленді: біріншісі- -геометриялық немесе логикалық абстракция. Мұнда кеңістікті геометриялық пішіндердің, түстік аймақтармен немесе жазықтармен, тік немесе сынық сызықтармен беруге болады; екіншісі - лирикалық-эмоционалдық абстракция, мұнда, композиция еркін пішіндерден, ырғақтан құралады. Абстракионизм көркем туынды ретінде жаңа саулет өнерінің стильдік ерекшелігі мен дизайнға, өндірістік, қолданбалы сәндік өнерге де айтарлықтай әсер етті.
Яғни сөздік сипатттама немесе сурет, схема түрінде көрсетіледі. Оқушы солардың бәрінің шындық бейнесін өзі әрқашан көз алдына келтіріп, қайта құруы керек мектепте жүргізілетін сабақтардың барлығында үйретіледі.
Яғни, түр, түс және жарық пен көлеңке, дыбыс ерекшеліктері мен ырғақтарды білуді қажет етеді.
Айталық, көркем сөздегі мәнерлі де сиқырлы, сырлы сөз білуі, жанрлық ерекшелікпен өнерге тән әдістерді, олардың тарихи шарттылығы дегендерді керек етсе, сурет салу бояу түсін, бір нәрсені не оқиға мен құбылысты көрсетуде белгілі бір тұтастық сақтау, оны көрсету жолдарынжетік меңгеруді талап етеді. Осы айтылғандар арқасында адамда талғампаздық пайда болады.Эстетикалық белсенділік туады. Ал мұның бәрінің іске асуы бала көркемдеп қабылдай алғанда мүмкін[8,68б.]..
Жұмыстың түрін таңдай келе, гобелен тоқу бағытындағы тақырыбын таңдап алдым. Ендеше ғасырлар бойы өзін-өзі ақтап, дүниежүзілік көркемөнер саласында ұрпақтан- ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келген тоқымашылық өнерін мейлінше насихаттай отырып, қолөнердің басқа да түрлері сияқты солармен бірге дүкендерде сатылуына кең жол ашу бүгінгі күннің талабы. Оның әртүрлі хас шеберлердің қолынан шыққан ажары, әсемдігі,жасалу шеберлігі, қилы-қилы нұсқалары самсап тұрса тіпті ғажап. Ал нағыз шеберлер тоқымашылар бала жастан оқып, үйреніп, көп еңбектенудің арқасында шыңдалады. Зерттеу жұмысы бойынша қорыта келе көз жеткізген мәселе, бұл- дүниежүзі халқына ортақ тақырып, соның ішінде гобелен тоқу өнері қай кезде өзінің құндылығын жоймайтындығына көз жеткіздік.
Қазіргі кезде халық шеберлері барлық облыстарда бар. Олардың ішінен Жамбыл облысындағы: С.Байтаева, И.Ырғалбеков, Г.Күмісбеков, М.Дәуренбеков, Р.Омарова есімдерін, Қызылорда облысынан Б.Шаназарова, У.Мырзабаев, К.Жанпайызованы, И.Әбдімомынованы, К.Нұржанованы, З.Өскінбаеваны, Оңтүстік Қазақстан облысынан К.Қарабдаловты, Б.Романованы, М.Қалдыбаевты, Ш.Матеевті, Алматы облысынан С.Келдібекованы, К.Құрбановты, Д.Розыбаевты, О.Нәлібаевты, Талдықорғаннан Ж.Барымбетовты, Семейден Ж.Нұрғалиев есімдері Қазақстанда көркемдік білімнің дамуы мен қалыптасуында елеулі орын алады.
Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты жолдауында қазіргі кездегі әлемдік бірлестіктерді интеграциялауда бірнеше стратегиялық қадамдар туралы айтылған. Саяси, экономикалық, мәдени жүйенің өзгеруі әсерінен Қазақстанның нарықтық экономика жағдайында демократиялық жолмен дамуы білім моделіне де өзгертулер енгізді[6,68б.]..
Қазіргі кезде көптеген қиындықтарға қарамастан мәдени процестері, педагогикалық, этнопедагогикалық бағыттары өз дамуының айрықша кең жолына шықты. Мұның өзі рухани өмірдің барлық құрылымдық бөлшектері мен бір сарындылықты жеңуге мүмкіндік береді. Осыған орай кәсіптік білім жүйесіндегі сәндік қолданбалы қолөнер бұйымдар жасатып, оны оқу процесіне мүмкіндігінше жоғарғы дәрежеде ендіру болып отыр. Өйткені, олардың жоғарғы оқу орнында арнайы пәндерден алған, теориялық білімдерін шығармашылықпен және білім беру саласымен тікелей байланыстырады. Оның үстіне бүгінгі нарық жағдайында өндіріс, өнеркәсіп өнімдерінің сапалы да өтімді және бәсекеге қабілетті болуы - болашақ мамандардың озық білімдері мен кәсіби іскерліктерін қажет етеді.
Қазақ халқы бұрын ғылым, білімге қолы жетпесе де, сұлулық пен әсемдікті таңдай да, толғай да білген. Шеберлер көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің дәуірімізге ұштастырылған. Халқымыз сонау, ерте заманда да он саусағынан өнері тамған таңғажайып шебер болып есептеледі.
Қолөнердің Қазақстан территориясында ертеден кең дамығаны мол деректерге сүйене сөз болады. Оның өркендеуі, біріншіден, қазақ халқының күнделікті тұрмысына пайдалану қажеттігінен туса, екіншіден, халықтың өнерді құрмет тұтып, жоғары бағалауынан туған жағдай екендігі нақты мысалдармен баяндалады [5,165-167бб.].
Халықтық педагогиканың тәуелсіздікке шығуы мен жылдан-жылға көктеп келеді. Әр ұлт өз халқының педагогикасымен сусындап, жастардың ұлттық намысын оята отырып, оларды бүгінгі күн талаптарына сай жалпы білім беретін мектептерінде оқушыларға технология сабағында қазақ халқының қолөнерінің тиімді меңгерту деңгейін жетілдіруді талап етеді.
Қазіргі таңда өркениетті қоғам мен құқықтың мемлекеттің гүлденуіне өскелең ұрпақтың байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби білімі мен білімділігін талап етеді. Осы талапқа сай, білім беру саласының жаңару жағдайы - бүгінгі таңда ерекше назарға алынып отыр.Сәндік қолданбалы қолөнер - біздің ұлттык мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихаттау, қолөнері бұйымдарының сапасын арттыра беру аса қажет.
Мәселен, сәндік-қолданбалы қалыптастырудың шығармашылық дағдыларының педагогикалық тәрбиесін қалыптастыруын зерттей келе, төмендегідей ережелерді көрсетуге болады:
- студенттердің шығармашылық қарым-қатынасында екі тенденцияны байқауға болады, бір жағынан, қарым-қатынас шеңбері кеңейеді, екінші жағынан, студенттер жекелеген шығармашылық жұмыстармен айналысуға ұмтылады. Жалпы екі тенденция да студенттің өздігінен ізденіс жұмыстарына әсерін тигізеді.
- сәндік-қолданбалы қолөнерде шығармашылық тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді, олар өнерге деген қажеттілікті қалыптастыруға әсер етуде қолайлы педагогикалық жағдай жасайды.
- сәндік-қолданбалы қолөнер түрлерін сұрыптау белгілі педагогикалық талаптарға сай болуы керек, олар арнайы білім мен біліктілігін меңгеру процесін жеңілдетеді.
Педагогикалық жоғары оқу орнындағы кәсіби дайындық барысында студенттердің шығармашылық белсенділігі танымдық және даму тұрғысындағы сәндік-қолданбалы қолөнер міндеттерді саналы түрде қалыптастыру мәселелеріне ұласады. Бұл қолөнер саласындағы тәжірибенің танымдық жеке қызығушылығын нығайтады.
Жалпы педагогикалық көзқарас бойынша сәндік-қолданбалы қолөнер пәнінен шығармашылық жұмыс ең алдымен оқу процесіндегі теориялық және практикалық сабақтардағы алған теориялық білімдердін пайдалану, және де шығармашылықтың дәстүрлі халық кәсібі мен қолөнерін жаңғырту жолдарын іздестіру. Сәндік-қолданбалы қолөнерден шығармашылық жұмыс студенттердің құштарлығын, ықыласын жалпы дайындығын, жеке бейімділігі мен қабілетін ескеру мүмкіндігі туады [10, 371-375бб.].
Сонымен қатар, сәндік-қолданбалы қолөнер өзіндік дағдыларын қалыптастырудағы шығармашылық жұмысты жетілдірудің міндетті шарты өзіндік дербес танымдық белсенділігі болып табылатынын атап айтқан жөн. Сондықтан сәндік-қолданбалы қолөнерде өзіндік жеке шығармашылық жұмыстардың әр түрлі материалдық объектілері көрсетеді.
Сәндік-қолданбалы қолөнер шығармашылық жұмысы халық шеберлерінің рухани байлығы туралы білімдерін жетілдіріп, көркемдік, эстетикалық талғамының дамуына әсер ететін еңбекке деген ынтасын қалыптастыратын, оларды техникалық біліммен қаруландыратын оқу түрі.
Сәндік-қолданбалы қолөнердің әр түрімен айналысу - еңбекке деген қызығушылығын арттырып, бастаған ісін аяғына дейін бітіруге бейімдейді.
Сәндік-қолданбалы қолөнер бұйымдарының ерекшелігі - оларды тек әдемілік ретінде ғана емес, тіршіліктегі қажетті материалдар есебінде де қолданады. Мысалы, гобелен, кілем, ши - сәндік үшін де, тіршілік үшін де қажетті бұйымдар. Шығармашылық қол жұмыстарының негізі - халықтың қолөнер саласынан туындайды [13, 173б.].
2. Сәндік қолданбалы өнер
2.2 Қолөнерді халық тұрмысында пайдалану ерекшеліктері
Гобелен тоқитын шеберлер түстерін үйлестіріп әр түрлі әдістермен көрікті етіп орындады. Қазіргі кезде қолданатын тұрмыстық қажетті жеңіл заттарды, өрнектерді қолмен тоқиды. Іскерлердің қолымен тоқыған заттарын станокпен тоқитын болды. Қолмен тоқуда ерекше нәрсе, адамның көңіл күйін, іскерлігін, ептігін көреміз. Адамның адамгершілігін, сана-сезімін көреміз. Бұл бұйым үйге көрік беретін бұйым[15,95-97бб.].
Қолмен тоқу өнері өте көп. Оның түрлерін айта кететін болсақ шарф, шәлі, сумка, жағалар, орамал, шілтер, жастық тысы, жапқыштар. Қазақ халқы қолдан жасаған әр түрлі заттарды үйге, іске жаратты. Қазіргі кезде, бүгінгі таңда өмір талабына сай әр түрлі киім-кешек дорба, тондар өндіре бастады. Қолмен өндірмейді, фабрикаларда станоктармен өндіреді. Мұндай туындыларында өн бойында өндірістік технология мен қол жұмыстары эстетикасының үндестік табуы - еңбек пен эстетиканың қабысуының көрінісі.
Сәндік-қолданбалы қолөнері бойынша шығармашылық жұмыспен айналысу студенттерден бақылауды, логикалық ойлауды, тұжырым жасауды, көркем шеберлікті игеруді талап етеді. Олардың бұйымды тоқуда қандайда бір затты бейнелеуде қиялдау фантазиясы өседі, қолдарының бұлшық еттері, мықтылығы күшейіп, ритмикалық қимылы жеделдейді, көз қырағалығы артып техникалық білімі тереңдейді. Сәндік-қолданбалы қолөнер бұйымдарын шығару процестерінің құндылығы, ерекшелігі сонда, ол оқушылардың соңғы нәтижесін көруге ынтықтырып, дайын бұйымды көз алдында елестетіп, бітіруін асықтырады. Оқушы бұйымды жасау үшін өз ісін жоспарлайды, себебі бір операцияны бітпей жатып, екіншісіне өту мұмкін емес. Міне осылар студенттерді мәдениеттілікке, жинақтылыққа үйретеді және кез-келген жұмысқа кіріспес бұрын жоспарлау қажеттігін ұғындырады. Сәндік-қолданбалы қолөнермен айналысу студенттерді жалықтырмайды, өйткені белгілі бір еңбек әрекеттерін жүзеге асыру кезеңдері өзгеріп отырады.
Бұл заттар адам тұрмысының әр саласында жасалады, күнделікті тұрмыста қажетін өңдейді. Адам өзінің күнделікті өмірінде қолданып жүрген заттардың жай ғана заттар емес, тұрмыс тіршіліктің әдемі бейнесі екенін байқаймыз. Дүниеге өнер кәсіптің келуі халықтың әл-ауқатының жақсарып, талап тілегінің, талғампаздығының артуына себепші болды. Қазақ халқының тарихы терең, қазынаға бай қолөнерін ардақтауға бәріміздің де қосар үлесіміз зор.Қарқынды дамып келе жатқан егеменді Қазақстанның және қай елдің болсын өсіп-өркендеуі, әлемдік өркениетте өзіндік орын алуы оқу-тәрбие процесінің, жалпы білім саласының жетістік деңгейіне тікелей тәуелді қалыптасады.
Ұлттық тәрбиенің түп қазығы мектепте екені белгілі. Ал эстетикалық талғамды дамытуды, ұлттық тәрбие арқылы қалыптастыру керек.
Себебі шығармашылық еңбек, әсем өнер арқылы эстетикалық талғамын дамытудағы білім, іскерлік, ептілік, шеберлік дағдыларының жиынтығын жан-жақты қалыптастыруға көңіл бөлінген жағдайда ғана студенттің кәсіби шеберлігі, рухани-эстетикалық талғамы білім саласының әлемдік кеңістікке еніп отырған арнайы стандартына сай қалыптасады.
Саналы еңбекке негізделген мәдениет пен өнердің бірізділігі мен маңыздылығы Қазақстан Республикасының мәдениет туралы заң жобасының бірінші тарауының 4-бабында Азаматтарға эстетикалық тәрбие беру мәдениет саласындағы негізгі міндет болып табылады, себебі мәдениет пен өнер егіз, қолөнер - мол өнер делінсе, бесінші тараудың 28-бабында Өнер дәстүрлерін игеру және оны сабақтастықпен дамыту негізінде жүзеге асырылатын, әсемдік мақсатындағы шығармашылық еңбек негізінде жасалатын көркемдік бұйымдардың қолдану қажеттілігі көрсетіліп, еселі еңбекке негізделген ұлттық өнердің тәрбиелік мәнін айқындады.
Сондықтан А.Байтұрсыновтың Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек және білім біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы деген ойы түсінікті. Сондай-ақ ұстаздарға арнаған сөзінде ұлы бабамыз Әбу Нәсір әл- Фараби Ұстаз жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсініп, көзімен көріп, құлағымен естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын ешнәрсені ұмытпайтын жандар. Ұстаз - алғыр, аңғарымпаз ақыл иесі, мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл, жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ, жұрттың бәріне жақсылық пен ізгілік көрсетіп, қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек. Бұдан ғұламалардың бірауыздан ұстаз жұмысын жоғары бағалағаны көрініп тұр[16,179-183бб.].
Ұстаздың тынымсыз еңбекқор, психолог, ізденімпаз ғалым, терең қазыналы білімпаз, жан-жақты шебер, жүзден жүйрік мыңнан тұлпар шыққан тәлімгер деп дәріптелуі нарықтық қатынасқа көшіп, білім саласын дамытуда әлемдік кеңістікке енген Қазақстан жағдайында әбден орынды. Олай болса жоғарғы оқу орнындағы ұстаздардың өздері заман талабына сай жаңа педагогикаға негізделген теориялық қағидалардың әдістемелік жолдарын, практикалық іс-шараларын стандартқа сәйкес жаңа педагогикалық технология талаптарының инновациялық тәсілдерін жетік меңгеруі қажет.
Педагогикалық үрдісті басқаруда инновациялық көзқарас тұрғысынан жас ұрпақты тәрбиелеу, оқыту мәселесі сөз болғанда оны тек біліммен қаруландыру ғана емес, сан мен сапа бірлігін теңестіру, яғни білім құрылымын жетілдіру қажеттігі туындайды. Міне, осындай кешенді түрде қолданылған әдіс-тәсілдер технология сабақтарының практикалық сапасын, тәрбиелік мәнін, қажеттілік деңгейін биікке көтереді.
Қазақстан Республикасының Білім заңында ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жас тұлғаны еңбекке баулып, оның кәсіби шеберлігін шыңдауға, оның білім алуы үшін қажетті жағдайлар жасау, жеке тұлғаның шығармашылық, рухани және де басқа жан-жақты өзіндік мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектті байыту, азаматтық пен ұлтжандылыққа, өз Отанына сүйіспеншілікпен қарап, мемлекеттік рәміздерді құрметтеп, халық дәстүрлерін қастерлеу жүктелген[17,91-94бб.].
Бұл жүктелген мәселенің нәтижелі болуы студенттердің болашақ мұғалімдердің білім саласындағы іскерлік қабілетін, ептілігін және жоғары оқу орнында жадына түйген білімдерін саналы түрде саралап, мектеп қабырғасында технология пәндерін оқытудың инновациялық жолдарын оңды пайдалана білуіне және әдістемелік іскерлігі мен жаңа педагогикалық технологияны жете меңгеруіне тікелей байланысты. Қай халықтың болса да оның рухани әлемі, ең алдымен оның дәстүрлі өнерінен көрінетіні де мәлім. Тек өнер ғана ұлтқа тән ерекшелікті жан-жақты айқындап көрсете алады.
Технология сабағының басты міндеті жеке тұлғаның бойында эстетикалық талғамды дамыту. Ал, талғамның өзі жеке тұлғаның ойлау қабілетін технологиялық процестерді логикалық жүйеде қарастыру мүмкіндігін адам баласы жасаған материалды құндылықтарды арттырып, көркем дүниелердің қажеттігін пайымдап, одан асқақтық ләззат алып сұлулықты сезініп бағалай білу қабілетін анықтайтын психологиялық категория болып табылады.
Осы эстетикалық талғамды дамытудың педагогикалық шарттары: оқу тәрбие процесін ұйымдастырудағы теориялық қағидаға, практикалық нәтижеге негізделген әдіс-тәсілдердің логикалық жүйелігі деп білеміз.
Басқа сабақтарға қарағанда технология сабақтарының өзіндік ерекшеліктері оқу әдістемелік тәсілдерінің бар екені белгілі. Дәстүрлі оқыту технологиясымен салыстырғанда әдіснамалық оқыту технологиясы қазіргі заманда нарықтық көзқарасты дамытуға, мәдени қарым-қатынас пен сыни ойлауды қалыптастыруға, жағдайды дерексіздіктен нақтылыққа шығаруға, түсініктерді схемалық бейнелеу түрінде көрсетуге, шындық пен ақиқатты толық дәлелдеуге бағытталған. Мысалы, жаңа материалды түсіндіріп, оның теориялық қағидасын ғылыми тұрғыдан толық дәлелдегеннен соң осы деректі фактілермен түсіндірілген материал нақты тәжірибемен дәлелденуі қажет, яғни, алынған білім негізінде оқушылардың жадында логикалық ой, сарамандық шеберлік пен дағдыларды қалыптастыру ісі ескерілуі тиіс. Осылай мектеп қабырғасында өткізілетін технология сабақтарының теориялық идеяларын практикалық іс-тәжірибеге ұластыру мақсат етіліп қойылуы қажет. Себебі, стандарт және бағыт-бағдар бойынша теориялық материалдардың міндетті түрде практикалық іс-шаралармен байланысы негізінде пайдалы еңбекпен ұштасуы көзделген. Сондықтан да технология сабақтарының сабақтастығы негізінде әрбір элементтің дидактикалық мәні мен технологиялық бірізділігінің инновациялық жолдарын жан-жақты қарастырып, кеңінен пайдалануы қажет.
Халық қолөнері ежелгі дәуірден ұрпақтан ұрпаққа мирас болып, дамып келе жатқан рухани және материалдық мұралардың бірі болып табылады. Халық қолөнерінің ең бір үлкен арнасы- сәндік-қолданбалы өнер.
Қолданбалы қолөнер пәнін оқытудағы мұғалімнің негізгі мақсаты - қолөнердің шығу, даму тарихын, халық шеберлерінің өмірін, олардың бұйым жасаудағы құпиясын оқушыларға жеткізу, бұйымды жасап шығарудың технологиялық тәсілдерін үйрету, тақырып таңдай білуге жетелеу олардың эстетикалық талғамын дамыту, сондай-ақ шығармашылық шабыттарын өсіріп, еңбек ету қызығушылығын арттыру. Еңбек процесінде берілетін осындай сабақтар балаларға шығармашылық бағыт береді, яғни мектеп бітірушілердің, жеке тұлға ретінде қалыптасуына жан-жақты әсер етеді.
Қолданбалы қолөнер негіздерін үйрету барысында келесі принциптерді басшылыққа алған жөн:
- іскерлік пен дағдыны дамыту;
- кеңістікті адамның белгілі бір іс-әркетіне арналған орта деп қабылдау;
- әр түрлі техникалық әдіс-тәсілдерді, практикалық іс-әрекеттің түрлерін (жазықтықта, көлемде, кеңістікте) пайдалану.
Қолданбалы өнер - халықтың сәндік, әшекейлік, көркемдік, қажеттік өнер туындылары. Қолданбалы өнер пәні - оқушылардың халық шеберлерінің рухани байлығы туралы білімдерін жетілдіріп, көркемдік эстетикалық талғамының дамуына әсер ететін, еңбекке деген ынтасын қалыптастыратын, оларды техникалық біліммен қаруландыратын шығармашылық оқу түрі.
Қолданбалы қолөнердің әр түрімен айналысу- еңбекке деген қызығушылығын арттырып, бастаған ісін аяғына дейін бітіруге бейімдейді.
Қолданбалы қолөнер бұйымдарының ерекшелігі - оларды тек әдемілік ретінде ғана емес, тіршіліктегі қажетті материалдар есебінде де қолданады.
Мұндай туындылардың өн бойында өндірістік технология мен қолжұмыстары эстетикасының үндестік табуы - еңбек пен эстетиканың бірізділігінің көрінісі. Шығармашылық қол жұмыстарының негізі - халықтың көркем сурет саласы. Бұл біздің бүгінгі күнімізге жеткен еңбек формасы.
Декоративтік тұлғамен жұмыс істеу оқушылардан бақылауды, логикалық ойлауды, тұжырым жасауды, көркем шеберлікті игеруді талап етеді. Олардың декоративтік суреттерді бейнелеуде қиялдау фантазиясы өседі, қолдарының бұлшық еттері, күшейіп, ритмикалық қымилы жеделдейді, көз қырағылығы артып техникалық білімі тереңдейді[18,226-229б.].
Қолданбалы қолөнер бұйымдарын шығару процестерінің құндылығы, ерекшелігі сонда, ол оқушылардың соңғы нәтижесін көруге ынтықтырып, дайын бұйымды көз алдына елестетіп бітіруін асықтырады.
Оқушы бұйымды жасау үшін өз ісін жоспарлайды, себебі бір операцияны бітпей жатып, екіншісіне өту мүмкін емес. Міне, осылар оқушыларды мәдениеттілікке, жинақтылыққа үйретеді және кез келген жұмысқа кіріспес бұрын жоспарлап соңғы нәтижені болжау қажеттігін ұғындырады.
Сәндік бұйымдардың сапасын бақылау - екі жақты процесс. Бір тараптан мұғалім оқушының жеке жұмыс жасау процесін тексереді, ал екінші тараптан оқушы оқушының жұмысын тексереді. Ол басқалардың жұмысына өз ойын айта алады. Оқушылар өзін-өзі бақылауы да мүмкін. Мұндай жағдайда, олар үлгі бойынша жұмыс істей отырып, салыстыру және талдау арқылы бұйымның сапасын анықтау жұмыстарын жүргізеді. Мұның өзі оқушыларды дәлдікке, жинақтылыққа, тәртіптілікке үйретеді және шығармашылық қиялының ұшқырлана түсуіне әсер етеді.
Қолданбалы қолөнермен айналысу оқушыларды жалықтырмайды, өйткені белгілі бір еңбек әрекеттерін жүзеге асыру кезеңдері өзгеріп отырады. Сондықтан да бұлшық еттердің бір ғана жағдайда тұрақты жұмыс істеуі ұзаққа созылмайды. Мұғалімнің бұл кезде берілген тапсырмаларының күрделілігі қандай дәрежеде және қаншалықты оңай және қиын екендігін байқауына мүмкіндік туады.
Қолданбалы қолөнер бұйымдарымен жұмыс істеу оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің негізгі қайнар көздерінің бірі болып табылады.
Олай дейтініміз еңбек ету, соның ішінде матаны көркемдік өңдеу барысында оқушылардың қабілеттерінің жан-жақты ашылуына мүмкіндік туады. Олар өз бетімен еңбек етуге және әдемі және әсем көз тартарлық бұйым шығаруға талпынады. Нәтижесінде оқушылар шығармашылық тұрғыдан шабыттанып, эмоциялық әсер алады. Оқушылардың эстетикалық, еңбек және политехникалық білімдері тереңдейді, олардың еңбек мәдениеті жөніндегі арнайы ұғымдары қалыптасады, мамандықтарға деген қызығушылығы пайда болады.
Оқушылар қолданбалы қолөнер пәнін оқу негізінде техникалық әдіс-тәсілдерді меңгереді, алған білімдерін өздерінің бала қиялдарымен ұштастырып, пайдалы және сәнді де, әдемі бұйымдар жасап шығаруға талпынады[20,68б.].
Оқушылардың қолданбалы қолөнер бұйымдарын шығару кезеңіндегі іс-әрекеттерінің жиынтығын (шығармашыл) творчестволық жұмыс деп атаймыз. Өйткені онда тақырып таңдаудан бастап орындау, әшекейлеу әдіс-тәсілдеріне дейін сұрыпталынып, ойдан өткізіледі.
Оқушыларды еңбек операцияларына алдын-ала өлшеу немесе есептеулер жүргізгеннен соң ғана бұйымды дайындауға жоспар құрады.
Жұмыстың жоспарын мынадай бірізділікпен құрған жөн:
- бөліктердің барлық түрлерін дайындау (негізгі, бекіту және пішу, кесіп алу, таңдап алу және рет-ретімен қою);
- дайын болған бөліктерді өңдеуге және жинауға даярлау (бүгілу сызықтарын белгілеу, бөліктердің бір-біріне дәл келуін тексеру, керекті тесіктер, қиықтар, саңылаулар жасау, бөліктерді өңдеу);
- дайындықтың барлық кезеңінен өткеннен соң бұйымның бар бөліктерін жинау;
- бөліктердің соңғы рет өңделуі, бұйым сапасын тексеру, (егер бар болса) кемшіліктерін жою.
Технология сабақтарына қойылатын талап деңгейі өте жоғары. Өйткені, технология сабақтары нақты материалмен, бұйыммен, оқу құралдары-станок жабдықпен қауіпсіздік жағдайды қатаң сақтай отырып, теория мен практиканың қатар жүруімен және көптеген логикалық операциялар жүйесімен ерекшеленеді. Осындай күрделі талапты мұғалім сабақ үстінде орындап үлгеруі керек. Технология сабақтарында дидактиканың алтын заңы - көрнекілік қағидасы толығымен сақталады. Өйткені, еңбек сабағын көрнекіліксіз өткізу сабақтың мақсатына толық жеткізбейді. Мұғалімнің өзіндік білімі, сөйлеу мәдениеті, әдептілік деңгейі М.Жұмабаев көрсеткендей, өз дәрежесінде болуы қажет.
Сонымен мектеп қабырғасында технология сабақтарын өз дәрежесінде атқару болашақ мұғалімдердің кәсіби деңгейіне, олардың педагогикалық қызметке деген компоненттік дайындығына тікелей байланысты екендігіне көз жеткіздік. Сондықтан ұстаздық қызметтің қызықты, тартымды жақтарымен қатар оларға қызмет барысында мектеп қабырғасында кездесетін қиындықтардан, кез-келген күтпеген ыңғайсыз жағдайлардан да ұтымды түрде шығу жолдары түсіндірілуі қажет. Оқу-тәрбие процесіне деген болашақ мұғалімнің теориялық, практикалық даярлығы ұстаздық қызметті атқаруға бағытталған ынта-ықыласы, құштарлық әрекеті, педагогикалық, психологиялық мүмкіндігі мен ерекшелігі институт қабырғасында белгіленіп анықталады.
2.2 Қолөнер арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру әдісі
Қазақ халқының қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне заманнан басталады. Оған бұрын соңды Қазақстан жерінде жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған мәдениеттің үлгілері дәлел болады. Шебердің қолы - алтын - дейді атам қазақ. Сөзге шебер, іске ұста халқымыздың зор мәдениеті мен өнерін паш ететін құндылықтардың бірі - оның қолөнері.
Қазақ халқының қолөнері ғасырлар бойы көркем ой, халық талғамымен үздіксіз дамып, жетіліп келеді. Халқымыздың ұлттық қолөнерінің ішіндегі көрнекті өнерінің бірі - кесте тігу өнері. Кестелеп тігу өнерінің мәні зор болған, себебі: күнделікті тұрмыста кестемен тігілген заттарды кездестірмеу мүмкін емес, ең қарапайым мысал күнделікті киетін киім-кешектен бастап тұтқышқа дейін [22,92 б.].
Қазақ қолөнері ежелден келе жатқан мал бағу, құрылыс және сәулетшілік, қыш-құмырашылық, ұсталық, зергерлік, ағаш ұқсату, сүйек пен тас өңдеу, тігу, тері өңдеу , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аймақтық әлеуметтік - инновациялық университеті
Полещук Инна Владимировна
Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012000 - мамандығы бойынша Кәсіптік оқыту
Шымкент, 2020
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Аймақтық әлеуметтік - инновациялық университеті
Сырттай, кешкі және қашықтықтан оқыту факультеті
Көркем еңбек және бейнелеу өнері кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________Л.Ахмет
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері
5В012000 - мамандығы бойынша Кәсіптік оқыту
Орындаған: __________________ И.В. Полещук
Ғылыми жетекші
п.ғ.к.,аға оқытушы _______________ А.С. Ұзақова
Норма бақылаушы ___________ М.Ережепова
Шымкент, 202
МAЗМҰНЫ
Кiрicпe ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 1. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын
үйрету әдістері
1.1 Гобелен тоқу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Гобелен тоқудағы түстік сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2. Сәндік қолданбалы өнер
2.2 Қолөнерді халық тұрмысында пайдалану ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... .21
2.2 Қолөнер арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие
беру әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қoрытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Оқушыларды қоғамдағы жаңа өзгерістер мен өз халқының тарихы, дәстүрі мен тіршілік ету, ойлау жүйесі туралы рухани негізін дамыта отырып, білім меңгеруге, еңбек етуге үйретуге қажет. Осы орайда қазақ халқының қолөнерін дәріптеу, оған мектеп оқушыларын баулу, шеберлігін дамытудың маңызы ерекше. Қазақ халық қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық жиынтығын айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық тарихы бар. Қазақ халқы өзінің күнкөріс тіршілігіне қажетті үй-жәй салуды, киім - кешек тігуді, азық - түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбе - күн тіршілік барысында орынды пайланса, әсем бұйымдар жасап өмір де, сән - салтанатта құра біледі. Бұдан біз халық шығармашылығының қандай түрі болса да, халық өмірімен, сол халықтың қоғамдық өмірімен, қоғамдық тарихымен, күнкөрісімен, кәсібімен тығыз байланысты екендігін көреміз[1,68б.].
Алайда қолөнер бұйымдарын жасап үйрену, сол арқылы оқушылардың шеберлігін дамыту мәселесі іле де терең зерттеуді қажет ететіндігін айқындадық. Сонымен қолөнер бұйымдарын жасату технологиясын қазіргі замануи талаптар негізінде оқушылардың шеберлігін дамыту жүзеге асыру мен педагогика ғылымында бұл мәселенің қажетті деңгейде зерттелмеуі арасындағы; сонымен қатар орта білім беретін білім мекемелерінде бұл проблеманы ендіруге байланысты педагогика ғылымының теориялық негізі мен олардың шешімін табуға мүмкүндік туғызатын оқу-әдістемелік нұсқаулардың жоқтығы арасындағы шешілуге тиіс мәселелерді топтау арасында қарама-қайшылықтары бар екендігін байқатты.
Жұмыстың мaқcaты: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістерін теориялық тұрғыдан негіздеу және тәжірибе жүзінде тексерістен өткізу.
Қойылған мақсатқа байланысты келесi мiндеттер шешiлдi:
- Гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері әзiрлеу барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерi жүйeciн жeтiлдiрудiң жиынтығын нeгiздeлдi;
- Гобелен тоқу бұйым жасау технологиясын үйрету әдістері әзiрлеу барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерiн дaмытудың әдicтeмeciн тәжiрибeлiк тұрғыдa дәлeлдeндi.
Зерттеу болжамы: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістерін қaрacтыру.
Жетекшi идея: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістерінің мүмкiндiктерiн дамыту.
Зерттеу әдiстерi: Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету, гобелен тоқу элeмeнттeрi зeрттeлiнiп, тoптacтырылды.
Зерттеу пәні: Кілем тоқу және гобелен тоқу негіздері
Зерттеу жаңалығы гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері барысында оқушылардың көркемдiк талғамын қалыптастыру мүмкiндiктерi aрқылы зeрттeу жүйeлeндiрiлдi.
Зeрттeудiң теориялық және әдiстемелiк маңызы
Дeрeк көздeрiнe нaқтылы жәнe caлыcтырмaлық тaлдaу жacaу, этнoпeдaгoгикaлық, этнoпeдaгoгикaлық мaтeриaлдaрды жинaқтaу жәнe өңдeу, әдicтeмeлiк құрaлдaрын пaйдaлaнудың oзық пeдaгoгикaлық тәжiрибeлeрiн oқып-үйрeну; oқушылaрдың шығaрмaшылық қaбiлeтiн дaмытудың иннoвaциялық әдicтeрiн тaлдaу мeн oны ғылыми нeгiзiндe зeрдeлeу, бaғaлaу; тәжiрибeлiк жұмыc нeгiзiндe зeрттeу мeн oның нәтижeлeрiн aнықтaу.
Жұмыстың құpылымы және көлемi: Диплом жұмысы кiрicпeдeн, eкi тaрaудaн, қoрытындыдaн, әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрaды.
1. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға гобелен тоқу технологиясын үйрету әдістері
1.1 Гобелен тоқу технологиясы
Қолөнердің әсем туындыларының еңбек туындыларына рухани тіл болатын эстетикалық тағылымға қанағаттандыруда, сұлуда әсем, тиімді,ұстанымды ұлттық киімдер, үй жабдықтары, гобелендер жатады. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып, неше түрлі қолөнер мен тоғысты. Гобелен тоқылатын бұйымына, сапасына, бояуының түріне қарай әр алуан атауларға бөлінеді. Атап айтқанда: текемметтер, сырмақтар, киіз басу, гобелендер.
Гобелен негізінен көркем шығармашылық туынды. Гобелен өнерінің түрлері де аз емес. Гобелен түкті және тақыр кілем тоқу, әсіресе Сыр бойында, оңтүстік аудандарда кеңінен дамыған. Қазіргі кезеңдерде шетелдердің кілемдеріне еліктеп, соларға ұқсас кілем тоқылғандықтан, кілемнің түрлері өте көп. Негізінен қазіргі қолданыста көбінесе екі түрі өз талғамымен техникасы жанашалап тоқылып жүргендер аз емес.
Түк салу- жоғарыда аталған кілемдердің бәрі түкті кілемге жатады. (әндіжан, бұхар, түркімен,парсы, араб.) Түркі кілемді тоқу асқан шеберлікті қажет етеді. Жүнді өрнек жібінен сәл жуандау етіп, бірақ бос иіру керек. Кілем түгіне арналған жіпті біз дайындап аламыз, желіге орап, қаттылап екі жағынан тартамыз.Бір қатарға кергенше түгел түп шалынып болған соң түкшелерді шанышқымен ұрғылап нырғылаймыз. Мықты болу үшін араларына желі жіп өткіземіз. Әдісі: екі жіпті арқау жіпке орап астынан аламыз. Түк салынып болған соң шанышқымен соғып нығырлаймыз, артынан кесіп тастаймыз. Түгінің ұзындығы 5-7 мм болу керек.
Теріп тоқу- желі бойынша түк салынбай арқау өткізу арқылы тоқылады. Түсті жіпті кілем өрнегінің ретіне қарай өткізілмей отырып тоқиды.
Түкті гобелен- кенеп матаны ағашқа керіп, жобаны кенеп матасына түсіріп, инені сабақтап, шыққан жіпті түйіншіктеп, жіпті шымшып ұстап қалу.
Тақыр кілем- жібі терме алашаға иіргендей ширатылған түксіз кілем. Тақыр кілем өрнегіне өз атынан- ақ көрініп тұрғандай түк салынбайды, Кілем түріне арналған жіп, желі жібіне ұқсас иіріліп, ширатылады. Бұл кілемді тоқу үшін көптеген кілем жабдықтары қажет. Олар: адарғы тарақ, тартпа, отырғыш, кесермен пышақ,қайшы, желі жіп, арқау, түкті жіп, арқау, түкті жіп, түкті жүндер т.б. Алаша- әр түрлі жіптерден өрмек арқылы жолақтап немесе өрнектеп тоқитын тақыр кілем. Ол жай және терме алаша болып бөлінеді. Жай алаша- көп мәнерлі геометриялық өрнектер салынып тоқылатын алаша. Алаша- бүктеуге жайып салуға қолайлы мүлік. Әрине гобелен тоқылу техникасы өте көп-ақ. Гобелен өнерінің өзі сонау парсы елі Египет елінен тарағанда египеттік бағытта да тоқылатын әдіс түрі бар. Өзіміздің Қазақстан елімізде тықыр мен түкті гобелендеріміз қолданысқа ие. Гобеленнің атасы Қ. Тыныбековтың өзі де көбіне көп тықыр техникасындағы гобелен түрін дамытқан. Өнерлі өрге жүзер дейді халық. Тоқыма өнерін тоқуды қолөнердің өзіндік қырсыры мол, қиын әрі озық түрлерінің бірі десекте, осы өнерді үйреніп жүрген әр адамның қанат бітіріп, сұлулық, әдемілік, әсемдікке жол табады. Біздегі тоқыма өнерінің түрлері кестелеп өрнек салу,киіз басу, кілем тоқу осының бәрі түптің-түбінде жаңа қолданбалы өнердің қалыптасуына негіз болды. Қазіргі уақытта гобелен өнерінің нағыз қызу қарқында даму десек қателеспиміз.
Жалпы гобелен дегеніміз бір сөзбен айтқанда, сурет салып тоқылған кілем. Гобелен тоқуда сюжеттік суреттер салу жолдары іздестіріледі. Көркем композицтялық туындының алғашқы үлгісі тақырыптық мазмұнға сәйкес болуы керек.
Мұнда гобелен тоқу негізінен кендір жіп, ас өсімдіктері және жүнен иірілген жіп пайдаланылады.Гобелен тоқуда қойылатын талаптар:
1. Композициялық құрылымды анықтау.
2. Жобалық шешімнің нақты шешімін табу.
3. Бояу үндестігін үйлестіру.
Прибалтика елдері гобелен тоқуда композициялық суретті толқын тәрізді бедерлесе, ал Кавказ гобелен тоқымашылары өз шығармаларында тарихи оқиғаларды, эпостарды бейнелеуге тырысты. Ресей суретшілері гобеленді тықыр кілем үлгісімен тоқып, оны сюжеттік суреттермен бедерлеген. Қазақ қолөнершілері айтқандай тоқу ісіне көбінесе жүннен иірілген жіптерді пайдаланған. Ондай жіптер көбіне ешкі, қой, түйе түбітінен иіріледі.
Тоқыманың тоқу барысы ұзақ жұріп отырады. Дәстүрлі толық жасырылу негіз және көрініп тұрған жоқ ең басты жүн, зығыр, мақта,капрон,арқан, провалка-жіп қызмет етеді. Негізгі жіптері арқылы өтетін мынау түрлі түсті ою өрнек әдеттегі жүн және жібек қолданылды жүн және зығыр жіп. Кілемде практикалық кез келген материал жүн, жібек,мақта, мата, синтетика араласқан жіптер, натуралды тері, қағаз жолақтары мүмкін. Ең алдымен рамаға кенеп жіппен гобеленнің негізін керіп аламыз. Жіп бір қалыпты керілуі керек.Содан кейін көлденеңінен бір жіпті астына, бір жіпті үстінен өткізу арқылы картонды орнатамыз. Гобеленнің тоқылуы полотно, алаша тәріздес айқас өткізулермен тоқылады. Раманның көлемі тоқылатын гобелен өлшеміне байланысты болуы керек. Гобеленді негізінен көргенде жіптердің арасы 3мм аспауы керек және жіптердің арасынан саусағыңыз еркін өтуі керек. Гобеленге сурет салып гуашпен дайындап алыңыз. Жіптің арақашықтығы 3мм аспауы керек керілетін жіп матадан немесе зығырдан жіп болғаны дұрыс себебеі ол жіптер нағыз үзілмейді. Керілген жіп не қатты, не бос болғаны жөн. Жіпті станокқа үзіліссіз орау керек. Картонды өткізіп оның денгейі мен оны солға дейін түйіндейді. Бұл гобелен тарқатылып кетпеуі үшін қажет. Осы әдісті гобелен тоқылып біткенде қайталанады. 1-2 см деңгейде ақ кенеп жіппен тоқып шығады. Осыдан кейін қажетті сурет жіп керілген раманың артқы бойына қозғалмайтындай етіп бекітіледі. Гобелен тоқудың әр түрлі әдіс тәсілдері бар. Суретті тоқып біткен соң жұмыстың басында тоқылған ақ жолақты қайта тоқимыз. Осыдан кейін кенеп жіппен қазық баушалап түйінделеді де станоктан гобеленді бір келкі етіп қиып аламыз. Гобелен бетін қосымша заттармен әсемдеуге де болады: бау, моншақ, түйме,құстың жүні,тағы да басқа салт дәстүрі бар, әлі де жалғасып келеді. Бүгінгі ұрпақтың көз қарасымен заман талабына сай өнердің тамыры тереңге жайылып биікке құлаш сермеп бара жатқаны көңіл қуантарлық жай. Заман талабына сай жана өнерімен ұштастырып, шеберлікке үйретіп тәрбиелік мән беріп әсемдікке баулуымыздың олардың болашағы үшін маңызы бар.
Жасалған затына қарай бұрын инені бірнеше түрге бөлген. Бұрынғы шеберлер жіптерді басқа елдерден: Қытай, Ресей, үнді мемлекеттерінен керуен арқылы әкелінген мақта және жібек жіптері қолданып отырған. Кейде жіпті суыртпақ арқылы да өздері дайындап алған. Суыртпақ- мақтадан тоқылған өңді матаның бір шетінен ыдыраған ұшын суару арқылы бір- біріне жалғап жіп. Қазір арнайы дұкендерде мақта және жібек, сонымен қатар синтетикалық жіптердің сан алуан түрлері сатылады.
Тоқыма жіптердің біренше түрлерімен кестеленеді: жіңішке мақта, жібек, жуан жүн жіптер. Әр түрдің өзіне тән сипаты мен айырмашылықтары бар. Сіз таңдап алған жіптер ( мақта, жібек, жүн, металл) сіздің талғамыңызбен таңдауыңыз бойынша таңдаған матифтеріңіздің өзгешеліктерін келтіруге көмектеседі. Гобеленге қолдантын жіптер жайлы айтсақ. Жаңадан бастап жана үйренушіге тоқыма жіптерге қолайлы тоқыма жіптермен кейінірек әбден қолыныз жаттыққан соң тоқығаныңыз жөн. Өркениеттің дамуына байланысты гобеленнің түрі де, пішіні де өзгеруі мүмкін. Сән үлгісінің демократияландырылуы гобелен тоқудың жаңа үлгілері технологиясының дамуына себеп болды, оның функционалдық, рационалдық, экономикалық қасиеттері аса бағаланды.
1.2 Гобелен тоқудағы түстік сипаттама
Қазіргі уақытта гобелен өнерінің нағыз қызу қарқынды даму сатысы десек қателеспейміз. Гобелен өзінің композициялық бағыты мен әсем құндылығымен жылдар, ғасырлар бойы сақталып келеді. Қазіргі кезде гобелен біздің елімізге жанашалап, жана бағытта жеткізіп отыр. Жалпы гобелен дегеніміз бір сөзбен айтқанда, сурет салып тоқыған кілем. Ең алдымен жобалық шешімнің нақты композициялық құрылымның шешімін тауып алдым. Гобелен тоқуда пейзаждық суреттер салу жолдары іздестіріледі. Эскиз- картинаның немесе этюдтың нобайы. Жұмыс уақытында нобай көмекші материал ретінде қолданылады. Композициялық үйлесуі мен түстердің үйлесімін қадағалап отыру қажет.
Қоршаған табиғи орта асқан сұлулығымен, ғажайып көркемдігімен, сан құбылатын нақышымен көз тартады. Табиғат көрікті: көмкерілген кемпірқосақ, көк орай шалғын дала, жап- жасыл орман,қазбауыр жөңкей көшкенбұлттар, бауырқанған толқынды теңіздер мен айдын шалқар көлдер, арайлап атқан таң мен қызара батқан күн- бұлардың бәрі ең алдымен оның алуан түсті реңіне байланысты.Жан дүниені баурап, көз қуантып, көңілге нұр ұялататын табиғаттың осындай ғажайып көріністеріне не жетсін.
Сан түстері бір жүйеге келтіру жолында алғашқы қадамды Ньютон жасады. Ол жарық сәулесін призмадан өткен кезде жеті түске бөленетін: көк, күлгін көк,күлгін,қызыл, қызғылт сары, сары жасыл деп анықтады. Күлгін мен қызылдың арасында алқызыл түс болуы тиіс. Бірақ ондай түс спектрде жоқ. Түс затты анықтайды, ол декоративті қасиеттерге әсер етеді. Белгілі формасыз ақ түс әртүрлі күшті әуенгеде әсер етеді. Түс руханилыққа да ықпалын тигізеді. Онда қуанышпен мерекенің элементтері бар. Қаралау түстер меланхонияны, қайғы мен қуанышты білдіреді. Ақ түс - кінәсіз пәктің белгісі. Ашық қызыл шектен тыс қаталдықты, ал көгілдір- уайымның айғағы. Бояулардың қасиеттері бірін- бірі толықтыра күшейтеді, олар гармония құрайды.
Түс ұлттық дәстүрмен де байланысты. Темпераменті күшті оңтүстегілер ашық, қуанышты білдіретін түстерді ұнатады, ал солтүстіктегілер, керісінше қаралау, қарапайымдыларың ұнатады. Түстер жан- дүниеге түрліше әсер етеді:сары түс қуанышты білдіріп, жылылықты сездіреді, бірде ылғалдық пен салқындықты сездіреді, жасыл адамды тыныштандырады, қызыл түс адамға ерекше бір салтанатты көрініс елестетеді.
Жылы түстер - сары, қызғылт сары, қызыл. Бұл түстер жер бетіндегі жарық пен жылудың екі ғана көзі-от пен күн түсі. Жылы түстер тобына келесі түстер жатады: қызыл қоңыр. Жасыл екі түскеде бағынышты.
Әрине, біздер күн жарығы мен жылусыз жер бетінде өмір болмауы мүмкін екенін білеміз. Сондықтан бұл түстер жылу, жарық түсініктерін тікелей мағынада ғана емес, сонымен қатар неғұрлым кең мағынада жақсылық, қуаныш, жарқын ой, шынайы жомарттылық және махаббат сезімі, көктем, бақыт, ғажайып жарқын арман, жалпы адамдардың өмірде ұмытылатын жақсылықтары сияқты кең мағынада ашып көрсетеді[4,65б.].
Жылы түстерді тербелген жалынға, қызарып батқан күнге, қызған көмірге, шоққа теңеуге болады және ол алтын күз, піскен жеміс түсі десек қателесеміз.
Жылы түстер ерекше сезімталдықты, қозғалысты білдіреді. Бұл түстердің тағы бір мүмкіндігі- олардың киім түсіндегі, көріністегі, табиғаттағы тартылымдылығы. Олар жылылықты, тыныштықты, үндестікке, молшылық пен қуанышты иеленеді.
Бояу сипаттамасы. Қазақ ұлттық түсінігінде бояу түсін қабылдау ерекшелігі ең алдымен тарих тұңғиығында бастау алатын философиялық және психологиялық ғылымдарымен тығыз байланысты. Әр ұлттың жанына жылы тиетін, айрықша қастерлейтін өз бояуы,өз түсі болады. Соған орай, ұлттық бояу деген ұғым кең тараған.Ұлттық бояу сол халықтың табиғи болмыс-бітімінен хабар беріп тұрады. Қазақ дәстүрінде бояу түсі кез-келген заттың, ою-өрнектің тағы басқалай нәрселердің мазмұнын, мағынасын ашады. Бұны әсіресе қазақ кілем бұйымдарынан анық аңғарамыз. Ертеде ою-өрнектегі бояу түсі солғындау, күнгірт болса, онда қыздарының барған жеріде көңілі қош болмағаны; ал кілемдегі бояу түсі қанық, көңілге қонымды болса, бұл қыздарының жағдайы жақсы,жайдары болғаны.Бұл кілемдегі сан алуан түстердің адам көңіл-күйін,өмірін баяндайтынын көрсетеді. Қазақ өнеріндегі бояу композициясының көркемдігі, ұшқырлығы мен оның қандай да бір идея әуенінен туындайтыны-өнердің әсерлігін байқатады. Бояу үйлесімдігі, үндестігі, шешімі барлығы адамның көру түйсігіне, сезіміне орай қабылданып, белгілі бір ой- идея туғызады. Қазақ өнерінде ақ бояу түсінің көп қолдануы белгілі бір обьективті шындық, заңдылықтан туындаған. Ақ түс- бейбітшілік, адалдық, ақиқат, қуаныш, бақыт нышаны. Бұдан бояу түсінің күрделі роль атқаратынын, ондағы ой мен идеяны бейнелеу арқылы байқаймыз. Демек, бояу түсінің ұлттық өнерде түрлі мәнерде қабылдануы-ұлттың өзіне тән талғамы мен татымы болса керек[5,88б.]..
Абстаркция - ХХ ғасырда қарқындап дамыған басты көркем бағыттардың бірі. Абстракцияда белгілі бір мазмұн не мағына болмайды, ол- сызықтар, түстік дақтар, түрлі пішіндер секілді жалпы элементтер құрылымынан тұратын шығарма. Абстракцияда суретшінің субьективті әсері, қиялы арқылы туындайтын еркін ой мен ой қозғалысын және сезім күйін көруге болады. Ал арнаулы бағыт ретінде ХХ ғасырдың басында Еуропаның көптеген елдерінде қатар дамыды. Осы қозғалыстың негізін салушы және рухани жетекшілері ретінде Василий Кандинский, Казимир Мальевич, Робер Делон секкілді суретшілерді атап кетуге болады. Абстракция пайда болғаннан бастап, онда негізгі екі сызық ерекшеленді: біріншісі- -геометриялық немесе логикалық абстракция. Мұнда кеңістікті геометриялық пішіндердің, түстік аймақтармен немесе жазықтармен, тік немесе сынық сызықтармен беруге болады; екіншісі - лирикалық-эмоционалдық абстракция, мұнда, композиция еркін пішіндерден, ырғақтан құралады. Абстракионизм көркем туынды ретінде жаңа саулет өнерінің стильдік ерекшелігі мен дизайнға, өндірістік, қолданбалы сәндік өнерге де айтарлықтай әсер етті.
Яғни сөздік сипатттама немесе сурет, схема түрінде көрсетіледі. Оқушы солардың бәрінің шындық бейнесін өзі әрқашан көз алдына келтіріп, қайта құруы керек мектепте жүргізілетін сабақтардың барлығында үйретіледі.
Яғни, түр, түс және жарық пен көлеңке, дыбыс ерекшеліктері мен ырғақтарды білуді қажет етеді.
Айталық, көркем сөздегі мәнерлі де сиқырлы, сырлы сөз білуі, жанрлық ерекшелікпен өнерге тән әдістерді, олардың тарихи шарттылығы дегендерді керек етсе, сурет салу бояу түсін, бір нәрсені не оқиға мен құбылысты көрсетуде белгілі бір тұтастық сақтау, оны көрсету жолдарынжетік меңгеруді талап етеді. Осы айтылғандар арқасында адамда талғампаздық пайда болады.Эстетикалық белсенділік туады. Ал мұның бәрінің іске асуы бала көркемдеп қабылдай алғанда мүмкін[8,68б.]..
Жұмыстың түрін таңдай келе, гобелен тоқу бағытындағы тақырыбын таңдап алдым. Ендеше ғасырлар бойы өзін-өзі ақтап, дүниежүзілік көркемөнер саласында ұрпақтан- ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келген тоқымашылық өнерін мейлінше насихаттай отырып, қолөнердің басқа да түрлері сияқты солармен бірге дүкендерде сатылуына кең жол ашу бүгінгі күннің талабы. Оның әртүрлі хас шеберлердің қолынан шыққан ажары, әсемдігі,жасалу шеберлігі, қилы-қилы нұсқалары самсап тұрса тіпті ғажап. Ал нағыз шеберлер тоқымашылар бала жастан оқып, үйреніп, көп еңбектенудің арқасында шыңдалады. Зерттеу жұмысы бойынша қорыта келе көз жеткізген мәселе, бұл- дүниежүзі халқына ортақ тақырып, соның ішінде гобелен тоқу өнері қай кезде өзінің құндылығын жоймайтындығына көз жеткіздік.
Қазіргі кезде халық шеберлері барлық облыстарда бар. Олардың ішінен Жамбыл облысындағы: С.Байтаева, И.Ырғалбеков, Г.Күмісбеков, М.Дәуренбеков, Р.Омарова есімдерін, Қызылорда облысынан Б.Шаназарова, У.Мырзабаев, К.Жанпайызованы, И.Әбдімомынованы, К.Нұржанованы, З.Өскінбаеваны, Оңтүстік Қазақстан облысынан К.Қарабдаловты, Б.Романованы, М.Қалдыбаевты, Ш.Матеевті, Алматы облысынан С.Келдібекованы, К.Құрбановты, Д.Розыбаевты, О.Нәлібаевты, Талдықорғаннан Ж.Барымбетовты, Семейден Ж.Нұрғалиев есімдері Қазақстанда көркемдік білімнің дамуы мен қалыптасуында елеулі орын алады.
Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты жолдауында қазіргі кездегі әлемдік бірлестіктерді интеграциялауда бірнеше стратегиялық қадамдар туралы айтылған. Саяси, экономикалық, мәдени жүйенің өзгеруі әсерінен Қазақстанның нарықтық экономика жағдайында демократиялық жолмен дамуы білім моделіне де өзгертулер енгізді[6,68б.]..
Қазіргі кезде көптеген қиындықтарға қарамастан мәдени процестері, педагогикалық, этнопедагогикалық бағыттары өз дамуының айрықша кең жолына шықты. Мұның өзі рухани өмірдің барлық құрылымдық бөлшектері мен бір сарындылықты жеңуге мүмкіндік береді. Осыған орай кәсіптік білім жүйесіндегі сәндік қолданбалы қолөнер бұйымдар жасатып, оны оқу процесіне мүмкіндігінше жоғарғы дәрежеде ендіру болып отыр. Өйткені, олардың жоғарғы оқу орнында арнайы пәндерден алған, теориялық білімдерін шығармашылықпен және білім беру саласымен тікелей байланыстырады. Оның үстіне бүгінгі нарық жағдайында өндіріс, өнеркәсіп өнімдерінің сапалы да өтімді және бәсекеге қабілетті болуы - болашақ мамандардың озық білімдері мен кәсіби іскерліктерін қажет етеді.
Қазақ халқы бұрын ғылым, білімге қолы жетпесе де, сұлулық пен әсемдікті таңдай да, толғай да білген. Шеберлер көкірегінде қастерлей сақтап, меңгеріп, біздің дәуірімізге ұштастырылған. Халқымыз сонау, ерте заманда да он саусағынан өнері тамған таңғажайып шебер болып есептеледі.
Қолөнердің Қазақстан территориясында ертеден кең дамығаны мол деректерге сүйене сөз болады. Оның өркендеуі, біріншіден, қазақ халқының күнделікті тұрмысына пайдалану қажеттігінен туса, екіншіден, халықтың өнерді құрмет тұтып, жоғары бағалауынан туған жағдай екендігі нақты мысалдармен баяндалады [5,165-167бб.].
Халықтық педагогиканың тәуелсіздікке шығуы мен жылдан-жылға көктеп келеді. Әр ұлт өз халқының педагогикасымен сусындап, жастардың ұлттық намысын оята отырып, оларды бүгінгі күн талаптарына сай жалпы білім беретін мектептерінде оқушыларға технология сабағында қазақ халқының қолөнерінің тиімді меңгерту деңгейін жетілдіруді талап етеді.
Қазіргі таңда өркениетті қоғам мен құқықтың мемлекеттің гүлденуіне өскелең ұрпақтың байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау қабілеті мен шығармашылығын, кәсіби білімі мен білімділігін талап етеді. Осы талапқа сай, білім беру саласының жаңару жағдайы - бүгінгі таңда ерекше назарға алынып отыр.Сәндік қолданбалы қолөнер - біздің ұлттык мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, халық шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпақтарға насихаттау, қолөнері бұйымдарының сапасын арттыра беру аса қажет.
Мәселен, сәндік-қолданбалы қалыптастырудың шығармашылық дағдыларының педагогикалық тәрбиесін қалыптастыруын зерттей келе, төмендегідей ережелерді көрсетуге болады:
- студенттердің шығармашылық қарым-қатынасында екі тенденцияны байқауға болады, бір жағынан, қарым-қатынас шеңбері кеңейеді, екінші жағынан, студенттер жекелеген шығармашылық жұмыстармен айналысуға ұмтылады. Жалпы екі тенденция да студенттің өздігінен ізденіс жұмыстарына әсерін тигізеді.
- сәндік-қолданбалы қолөнерде шығармашылық тартымдылық қасиеттерімен ерекшеленеді, олар өнерге деген қажеттілікті қалыптастыруға әсер етуде қолайлы педагогикалық жағдай жасайды.
- сәндік-қолданбалы қолөнер түрлерін сұрыптау белгілі педагогикалық талаптарға сай болуы керек, олар арнайы білім мен біліктілігін меңгеру процесін жеңілдетеді.
Педагогикалық жоғары оқу орнындағы кәсіби дайындық барысында студенттердің шығармашылық белсенділігі танымдық және даму тұрғысындағы сәндік-қолданбалы қолөнер міндеттерді саналы түрде қалыптастыру мәселелеріне ұласады. Бұл қолөнер саласындағы тәжірибенің танымдық жеке қызығушылығын нығайтады.
Жалпы педагогикалық көзқарас бойынша сәндік-қолданбалы қолөнер пәнінен шығармашылық жұмыс ең алдымен оқу процесіндегі теориялық және практикалық сабақтардағы алған теориялық білімдердін пайдалану, және де шығармашылықтың дәстүрлі халық кәсібі мен қолөнерін жаңғырту жолдарын іздестіру. Сәндік-қолданбалы қолөнерден шығармашылық жұмыс студенттердің құштарлығын, ықыласын жалпы дайындығын, жеке бейімділігі мен қабілетін ескеру мүмкіндігі туады [10, 371-375бб.].
Сонымен қатар, сәндік-қолданбалы қолөнер өзіндік дағдыларын қалыптастырудағы шығармашылық жұмысты жетілдірудің міндетті шарты өзіндік дербес танымдық белсенділігі болып табылатынын атап айтқан жөн. Сондықтан сәндік-қолданбалы қолөнерде өзіндік жеке шығармашылық жұмыстардың әр түрлі материалдық объектілері көрсетеді.
Сәндік-қолданбалы қолөнер шығармашылық жұмысы халық шеберлерінің рухани байлығы туралы білімдерін жетілдіріп, көркемдік, эстетикалық талғамының дамуына әсер ететін еңбекке деген ынтасын қалыптастыратын, оларды техникалық біліммен қаруландыратын оқу түрі.
Сәндік-қолданбалы қолөнердің әр түрімен айналысу - еңбекке деген қызығушылығын арттырып, бастаған ісін аяғына дейін бітіруге бейімдейді.
Сәндік-қолданбалы қолөнер бұйымдарының ерекшелігі - оларды тек әдемілік ретінде ғана емес, тіршіліктегі қажетті материалдар есебінде де қолданады. Мысалы, гобелен, кілем, ши - сәндік үшін де, тіршілік үшін де қажетті бұйымдар. Шығармашылық қол жұмыстарының негізі - халықтың қолөнер саласынан туындайды [13, 173б.].
2. Сәндік қолданбалы өнер
2.2 Қолөнерді халық тұрмысында пайдалану ерекшеліктері
Гобелен тоқитын шеберлер түстерін үйлестіріп әр түрлі әдістермен көрікті етіп орындады. Қазіргі кезде қолданатын тұрмыстық қажетті жеңіл заттарды, өрнектерді қолмен тоқиды. Іскерлердің қолымен тоқыған заттарын станокпен тоқитын болды. Қолмен тоқуда ерекше нәрсе, адамның көңіл күйін, іскерлігін, ептігін көреміз. Адамның адамгершілігін, сана-сезімін көреміз. Бұл бұйым үйге көрік беретін бұйым[15,95-97бб.].
Қолмен тоқу өнері өте көп. Оның түрлерін айта кететін болсақ шарф, шәлі, сумка, жағалар, орамал, шілтер, жастық тысы, жапқыштар. Қазақ халқы қолдан жасаған әр түрлі заттарды үйге, іске жаратты. Қазіргі кезде, бүгінгі таңда өмір талабына сай әр түрлі киім-кешек дорба, тондар өндіре бастады. Қолмен өндірмейді, фабрикаларда станоктармен өндіреді. Мұндай туындыларында өн бойында өндірістік технология мен қол жұмыстары эстетикасының үндестік табуы - еңбек пен эстетиканың қабысуының көрінісі.
Сәндік-қолданбалы қолөнері бойынша шығармашылық жұмыспен айналысу студенттерден бақылауды, логикалық ойлауды, тұжырым жасауды, көркем шеберлікті игеруді талап етеді. Олардың бұйымды тоқуда қандайда бір затты бейнелеуде қиялдау фантазиясы өседі, қолдарының бұлшық еттері, мықтылығы күшейіп, ритмикалық қимылы жеделдейді, көз қырағалығы артып техникалық білімі тереңдейді. Сәндік-қолданбалы қолөнер бұйымдарын шығару процестерінің құндылығы, ерекшелігі сонда, ол оқушылардың соңғы нәтижесін көруге ынтықтырып, дайын бұйымды көз алдында елестетіп, бітіруін асықтырады. Оқушы бұйымды жасау үшін өз ісін жоспарлайды, себебі бір операцияны бітпей жатып, екіншісіне өту мұмкін емес. Міне осылар студенттерді мәдениеттілікке, жинақтылыққа үйретеді және кез-келген жұмысқа кіріспес бұрын жоспарлау қажеттігін ұғындырады. Сәндік-қолданбалы қолөнермен айналысу студенттерді жалықтырмайды, өйткені белгілі бір еңбек әрекеттерін жүзеге асыру кезеңдері өзгеріп отырады.
Бұл заттар адам тұрмысының әр саласында жасалады, күнделікті тұрмыста қажетін өңдейді. Адам өзінің күнделікті өмірінде қолданып жүрген заттардың жай ғана заттар емес, тұрмыс тіршіліктің әдемі бейнесі екенін байқаймыз. Дүниеге өнер кәсіптің келуі халықтың әл-ауқатының жақсарып, талап тілегінің, талғампаздығының артуына себепші болды. Қазақ халқының тарихы терең, қазынаға бай қолөнерін ардақтауға бәріміздің де қосар үлесіміз зор.Қарқынды дамып келе жатқан егеменді Қазақстанның және қай елдің болсын өсіп-өркендеуі, әлемдік өркениетте өзіндік орын алуы оқу-тәрбие процесінің, жалпы білім саласының жетістік деңгейіне тікелей тәуелді қалыптасады.
Ұлттық тәрбиенің түп қазығы мектепте екені белгілі. Ал эстетикалық талғамды дамытуды, ұлттық тәрбие арқылы қалыптастыру керек.
Себебі шығармашылық еңбек, әсем өнер арқылы эстетикалық талғамын дамытудағы білім, іскерлік, ептілік, шеберлік дағдыларының жиынтығын жан-жақты қалыптастыруға көңіл бөлінген жағдайда ғана студенттің кәсіби шеберлігі, рухани-эстетикалық талғамы білім саласының әлемдік кеңістікке еніп отырған арнайы стандартына сай қалыптасады.
Саналы еңбекке негізделген мәдениет пен өнердің бірізділігі мен маңыздылығы Қазақстан Республикасының мәдениет туралы заң жобасының бірінші тарауының 4-бабында Азаматтарға эстетикалық тәрбие беру мәдениет саласындағы негізгі міндет болып табылады, себебі мәдениет пен өнер егіз, қолөнер - мол өнер делінсе, бесінші тараудың 28-бабында Өнер дәстүрлерін игеру және оны сабақтастықпен дамыту негізінде жүзеге асырылатын, әсемдік мақсатындағы шығармашылық еңбек негізінде жасалатын көркемдік бұйымдардың қолдану қажеттілігі көрсетіліп, еселі еңбекке негізделген ұлттық өнердің тәрбиелік мәнін айқындады.
Сондықтан А.Байтұрсыновтың Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек және білім біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы деген ойы түсінікті. Сондай-ақ ұстаздарға арнаған сөзінде ұлы бабамыз Әбу Нәсір әл- Фараби Ұстаз жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсініп, көзімен көріп, құлағымен естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын ешнәрсені ұмытпайтын жандар. Ұстаз - алғыр, аңғарымпаз ақыл иесі, мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл, жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ, жұрттың бәріне жақсылық пен ізгілік көрсетіп, қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек. Бұдан ғұламалардың бірауыздан ұстаз жұмысын жоғары бағалағаны көрініп тұр[16,179-183бб.].
Ұстаздың тынымсыз еңбекқор, психолог, ізденімпаз ғалым, терең қазыналы білімпаз, жан-жақты шебер, жүзден жүйрік мыңнан тұлпар шыққан тәлімгер деп дәріптелуі нарықтық қатынасқа көшіп, білім саласын дамытуда әлемдік кеңістікке енген Қазақстан жағдайында әбден орынды. Олай болса жоғарғы оқу орнындағы ұстаздардың өздері заман талабына сай жаңа педагогикаға негізделген теориялық қағидалардың әдістемелік жолдарын, практикалық іс-шараларын стандартқа сәйкес жаңа педагогикалық технология талаптарының инновациялық тәсілдерін жетік меңгеруі қажет.
Педагогикалық үрдісті басқаруда инновациялық көзқарас тұрғысынан жас ұрпақты тәрбиелеу, оқыту мәселесі сөз болғанда оны тек біліммен қаруландыру ғана емес, сан мен сапа бірлігін теңестіру, яғни білім құрылымын жетілдіру қажеттігі туындайды. Міне, осындай кешенді түрде қолданылған әдіс-тәсілдер технология сабақтарының практикалық сапасын, тәрбиелік мәнін, қажеттілік деңгейін биікке көтереді.
Қазақстан Республикасының Білім заңында ұлттық және жалпы азаматтық құндылықтар ғылым мен практика жетістіктері негізінде жас тұлғаны еңбекке баулып, оның кәсіби шеберлігін шыңдауға, оның білім алуы үшін қажетті жағдайлар жасау, жеке тұлғаның шығармашылық, рухани және де басқа жан-жақты өзіндік мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектті байыту, азаматтық пен ұлтжандылыққа, өз Отанына сүйіспеншілікпен қарап, мемлекеттік рәміздерді құрметтеп, халық дәстүрлерін қастерлеу жүктелген[17,91-94бб.].
Бұл жүктелген мәселенің нәтижелі болуы студенттердің болашақ мұғалімдердің білім саласындағы іскерлік қабілетін, ептілігін және жоғары оқу орнында жадына түйген білімдерін саналы түрде саралап, мектеп қабырғасында технология пәндерін оқытудың инновациялық жолдарын оңды пайдалана білуіне және әдістемелік іскерлігі мен жаңа педагогикалық технологияны жете меңгеруіне тікелей байланысты. Қай халықтың болса да оның рухани әлемі, ең алдымен оның дәстүрлі өнерінен көрінетіні де мәлім. Тек өнер ғана ұлтқа тән ерекшелікті жан-жақты айқындап көрсете алады.
Технология сабағының басты міндеті жеке тұлғаның бойында эстетикалық талғамды дамыту. Ал, талғамның өзі жеке тұлғаның ойлау қабілетін технологиялық процестерді логикалық жүйеде қарастыру мүмкіндігін адам баласы жасаған материалды құндылықтарды арттырып, көркем дүниелердің қажеттігін пайымдап, одан асқақтық ләззат алып сұлулықты сезініп бағалай білу қабілетін анықтайтын психологиялық категория болып табылады.
Осы эстетикалық талғамды дамытудың педагогикалық шарттары: оқу тәрбие процесін ұйымдастырудағы теориялық қағидаға, практикалық нәтижеге негізделген әдіс-тәсілдердің логикалық жүйелігі деп білеміз.
Басқа сабақтарға қарағанда технология сабақтарының өзіндік ерекшеліктері оқу әдістемелік тәсілдерінің бар екені белгілі. Дәстүрлі оқыту технологиясымен салыстырғанда әдіснамалық оқыту технологиясы қазіргі заманда нарықтық көзқарасты дамытуға, мәдени қарым-қатынас пен сыни ойлауды қалыптастыруға, жағдайды дерексіздіктен нақтылыққа шығаруға, түсініктерді схемалық бейнелеу түрінде көрсетуге, шындық пен ақиқатты толық дәлелдеуге бағытталған. Мысалы, жаңа материалды түсіндіріп, оның теориялық қағидасын ғылыми тұрғыдан толық дәлелдегеннен соң осы деректі фактілермен түсіндірілген материал нақты тәжірибемен дәлелденуі қажет, яғни, алынған білім негізінде оқушылардың жадында логикалық ой, сарамандық шеберлік пен дағдыларды қалыптастыру ісі ескерілуі тиіс. Осылай мектеп қабырғасында өткізілетін технология сабақтарының теориялық идеяларын практикалық іс-тәжірибеге ұластыру мақсат етіліп қойылуы қажет. Себебі, стандарт және бағыт-бағдар бойынша теориялық материалдардың міндетті түрде практикалық іс-шаралармен байланысы негізінде пайдалы еңбекпен ұштасуы көзделген. Сондықтан да технология сабақтарының сабақтастығы негізінде әрбір элементтің дидактикалық мәні мен технологиялық бірізділігінің инновациялық жолдарын жан-жақты қарастырып, кеңінен пайдалануы қажет.
Халық қолөнері ежелгі дәуірден ұрпақтан ұрпаққа мирас болып, дамып келе жатқан рухани және материалдық мұралардың бірі болып табылады. Халық қолөнерінің ең бір үлкен арнасы- сәндік-қолданбалы өнер.
Қолданбалы қолөнер пәнін оқытудағы мұғалімнің негізгі мақсаты - қолөнердің шығу, даму тарихын, халық шеберлерінің өмірін, олардың бұйым жасаудағы құпиясын оқушыларға жеткізу, бұйымды жасап шығарудың технологиялық тәсілдерін үйрету, тақырып таңдай білуге жетелеу олардың эстетикалық талғамын дамыту, сондай-ақ шығармашылық шабыттарын өсіріп, еңбек ету қызығушылығын арттыру. Еңбек процесінде берілетін осындай сабақтар балаларға шығармашылық бағыт береді, яғни мектеп бітірушілердің, жеке тұлға ретінде қалыптасуына жан-жақты әсер етеді.
Қолданбалы қолөнер негіздерін үйрету барысында келесі принциптерді басшылыққа алған жөн:
- іскерлік пен дағдыны дамыту;
- кеңістікті адамның белгілі бір іс-әркетіне арналған орта деп қабылдау;
- әр түрлі техникалық әдіс-тәсілдерді, практикалық іс-әрекеттің түрлерін (жазықтықта, көлемде, кеңістікте) пайдалану.
Қолданбалы өнер - халықтың сәндік, әшекейлік, көркемдік, қажеттік өнер туындылары. Қолданбалы өнер пәні - оқушылардың халық шеберлерінің рухани байлығы туралы білімдерін жетілдіріп, көркемдік эстетикалық талғамының дамуына әсер ететін, еңбекке деген ынтасын қалыптастыратын, оларды техникалық біліммен қаруландыратын шығармашылық оқу түрі.
Қолданбалы қолөнердің әр түрімен айналысу- еңбекке деген қызығушылығын арттырып, бастаған ісін аяғына дейін бітіруге бейімдейді.
Қолданбалы қолөнер бұйымдарының ерекшелігі - оларды тек әдемілік ретінде ғана емес, тіршіліктегі қажетті материалдар есебінде де қолданады.
Мұндай туындылардың өн бойында өндірістік технология мен қолжұмыстары эстетикасының үндестік табуы - еңбек пен эстетиканың бірізділігінің көрінісі. Шығармашылық қол жұмыстарының негізі - халықтың көркем сурет саласы. Бұл біздің бүгінгі күнімізге жеткен еңбек формасы.
Декоративтік тұлғамен жұмыс істеу оқушылардан бақылауды, логикалық ойлауды, тұжырым жасауды, көркем шеберлікті игеруді талап етеді. Олардың декоративтік суреттерді бейнелеуде қиялдау фантазиясы өседі, қолдарының бұлшық еттері, күшейіп, ритмикалық қымилы жеделдейді, көз қырағылығы артып техникалық білімі тереңдейді[18,226-229б.].
Қолданбалы қолөнер бұйымдарын шығару процестерінің құндылығы, ерекшелігі сонда, ол оқушылардың соңғы нәтижесін көруге ынтықтырып, дайын бұйымды көз алдына елестетіп бітіруін асықтырады.
Оқушы бұйымды жасау үшін өз ісін жоспарлайды, себебі бір операцияны бітпей жатып, екіншісіне өту мүмкін емес. Міне, осылар оқушыларды мәдениеттілікке, жинақтылыққа үйретеді және кез келген жұмысқа кіріспес бұрын жоспарлап соңғы нәтижені болжау қажеттігін ұғындырады.
Сәндік бұйымдардың сапасын бақылау - екі жақты процесс. Бір тараптан мұғалім оқушының жеке жұмыс жасау процесін тексереді, ал екінші тараптан оқушы оқушының жұмысын тексереді. Ол басқалардың жұмысына өз ойын айта алады. Оқушылар өзін-өзі бақылауы да мүмкін. Мұндай жағдайда, олар үлгі бойынша жұмыс істей отырып, салыстыру және талдау арқылы бұйымның сапасын анықтау жұмыстарын жүргізеді. Мұның өзі оқушыларды дәлдікке, жинақтылыққа, тәртіптілікке үйретеді және шығармашылық қиялының ұшқырлана түсуіне әсер етеді.
Қолданбалы қолөнермен айналысу оқушыларды жалықтырмайды, өйткені белгілі бір еңбек әрекеттерін жүзеге асыру кезеңдері өзгеріп отырады. Сондықтан да бұлшық еттердің бір ғана жағдайда тұрақты жұмыс істеуі ұзаққа созылмайды. Мұғалімнің бұл кезде берілген тапсырмаларының күрделілігі қандай дәрежеде және қаншалықты оңай және қиын екендігін байқауына мүмкіндік туады.
Қолданбалы қолөнер бұйымдарымен жұмыс істеу оқушыларға эстетикалық тәрбие берудің негізгі қайнар көздерінің бірі болып табылады.
Олай дейтініміз еңбек ету, соның ішінде матаны көркемдік өңдеу барысында оқушылардың қабілеттерінің жан-жақты ашылуына мүмкіндік туады. Олар өз бетімен еңбек етуге және әдемі және әсем көз тартарлық бұйым шығаруға талпынады. Нәтижесінде оқушылар шығармашылық тұрғыдан шабыттанып, эмоциялық әсер алады. Оқушылардың эстетикалық, еңбек және политехникалық білімдері тереңдейді, олардың еңбек мәдениеті жөніндегі арнайы ұғымдары қалыптасады, мамандықтарға деген қызығушылығы пайда болады.
Оқушылар қолданбалы қолөнер пәнін оқу негізінде техникалық әдіс-тәсілдерді меңгереді, алған білімдерін өздерінің бала қиялдарымен ұштастырып, пайдалы және сәнді де, әдемі бұйымдар жасап шығаруға талпынады[20,68б.].
Оқушылардың қолданбалы қолөнер бұйымдарын шығару кезеңіндегі іс-әрекеттерінің жиынтығын (шығармашыл) творчестволық жұмыс деп атаймыз. Өйткені онда тақырып таңдаудан бастап орындау, әшекейлеу әдіс-тәсілдеріне дейін сұрыпталынып, ойдан өткізіледі.
Оқушыларды еңбек операцияларына алдын-ала өлшеу немесе есептеулер жүргізгеннен соң ғана бұйымды дайындауға жоспар құрады.
Жұмыстың жоспарын мынадай бірізділікпен құрған жөн:
- бөліктердің барлық түрлерін дайындау (негізгі, бекіту және пішу, кесіп алу, таңдап алу және рет-ретімен қою);
- дайын болған бөліктерді өңдеуге және жинауға даярлау (бүгілу сызықтарын белгілеу, бөліктердің бір-біріне дәл келуін тексеру, керекті тесіктер, қиықтар, саңылаулар жасау, бөліктерді өңдеу);
- дайындықтың барлық кезеңінен өткеннен соң бұйымның бар бөліктерін жинау;
- бөліктердің соңғы рет өңделуі, бұйым сапасын тексеру, (егер бар болса) кемшіліктерін жою.
Технология сабақтарына қойылатын талап деңгейі өте жоғары. Өйткені, технология сабақтары нақты материалмен, бұйыммен, оқу құралдары-станок жабдықпен қауіпсіздік жағдайды қатаң сақтай отырып, теория мен практиканың қатар жүруімен және көптеген логикалық операциялар жүйесімен ерекшеленеді. Осындай күрделі талапты мұғалім сабақ үстінде орындап үлгеруі керек. Технология сабақтарында дидактиканың алтын заңы - көрнекілік қағидасы толығымен сақталады. Өйткені, еңбек сабағын көрнекіліксіз өткізу сабақтың мақсатына толық жеткізбейді. Мұғалімнің өзіндік білімі, сөйлеу мәдениеті, әдептілік деңгейі М.Жұмабаев көрсеткендей, өз дәрежесінде болуы қажет.
Сонымен мектеп қабырғасында технология сабақтарын өз дәрежесінде атқару болашақ мұғалімдердің кәсіби деңгейіне, олардың педагогикалық қызметке деген компоненттік дайындығына тікелей байланысты екендігіне көз жеткіздік. Сондықтан ұстаздық қызметтің қызықты, тартымды жақтарымен қатар оларға қызмет барысында мектеп қабырғасында кездесетін қиындықтардан, кез-келген күтпеген ыңғайсыз жағдайлардан да ұтымды түрде шығу жолдары түсіндірілуі қажет. Оқу-тәрбие процесіне деген болашақ мұғалімнің теориялық, практикалық даярлығы ұстаздық қызметті атқаруға бағытталған ынта-ықыласы, құштарлық әрекеті, педагогикалық, психологиялық мүмкіндігі мен ерекшелігі институт қабырғасында белгіленіп анықталады.
2.2 Қолөнер арқылы оқушыларға эстетикалық тәрбие беру әдісі
Қазақ халқының қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне заманнан басталады. Оған бұрын соңды Қазақстан жерінде жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған мәдениеттің үлгілері дәлел болады. Шебердің қолы - алтын - дейді атам қазақ. Сөзге шебер, іске ұста халқымыздың зор мәдениеті мен өнерін паш ететін құндылықтардың бірі - оның қолөнері.
Қазақ халқының қолөнері ғасырлар бойы көркем ой, халық талғамымен үздіксіз дамып, жетіліп келеді. Халқымыздың ұлттық қолөнерінің ішіндегі көрнекті өнерінің бірі - кесте тігу өнері. Кестелеп тігу өнерінің мәні зор болған, себебі: күнделікті тұрмыста кестемен тігілген заттарды кездестірмеу мүмкін емес, ең қарапайым мысал күнделікті киетін киім-кешектен бастап тұтқышқа дейін [22,92 б.].
Қазақ қолөнері ежелден келе жатқан мал бағу, құрылыс және сәулетшілік, қыш-құмырашылық, ұсталық, зергерлік, ағаш ұқсату, сүйек пен тас өңдеу, тігу, тері өңдеу , ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz