Шығыс жұлдыздарының шығармаларын қазақ тіліне аудару тарихы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Тіл және әдебиет теориясы кафедрасы
А.Б. Барсақбаева
АУДАРМА НЕГІЗДЕРІ
Оқу-әдістемелік құрал
Қостанай, 2017
ӘОЖ 8Г25 КБЖ 81.63.24-7 Б25
Рецензенттер:
Безаубекова Алмагүл Даненқызы - филология ғылымдарының кандидаты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты шетел тілдері кафедрасының доценті
Қайыпбаева Айжамал Қайыпбайқызы - филология ғылымдарының кандидаты, тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті
Досова Алма Төлегенқызы - филология ғылымдарының кандидаты, тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті
Авторы:
Барсакбаева Анар Болатқызы - филология магистрі, аға оқытушы
Б25 Аударма негіздері: оқу-әдістемелік құрал А.Б. Барсақбаева. Қостанай, 2017. - 108 б.
ISBN
Оқу-әдістемелік құралда аударма негіздері, аударма барысында қолданылатын тәсілдер, аударманың грамматикалық, лексикалық және стилистикалық ерекшеліктері қарастырылған дәрістер жинақталып, өздігінен орындауға арналған тапсырмалар берілген.
Бұл оқу-әдістемелік құрал Аударма ісі траекториясы бойынша білім алушы 5В020500-Филология мамандығының жоғарғы курс студенттеріне арналған.
ӘОЖ 81'25 КБЖ 81.63.24-7
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекетгік университетi Оқу- әдiстемелiк кеңегімен бектліп баспаға ұсынылған, хаттама № 4 14 маусым 2017 ж.
ISBN
(C) Барсақбаева А.Б., 2017
Мазмұны
Кіріспе 4
Аудармашының кәсіптік қызметінің негіздері 5
Аударма ісі мамандығы 5
1 .2 Аударма түрлері 7
1 .3 Жазбаша аудару 9
1 .4 Ауызша және жазбаша аудару арасындағы айырмашылықтар.
Парақтан аудару 11
1.5 Аудармашының кәсіби этикасы 13
1 .6 Хаттама және аударма. Болашақ аудармашыларға кеңес 15
Әдеби аударма негіздері 16
Әдеби аударма ғылымының теориясы мен тарихы 16
Әдеби аударма ғылымы және оның тарихы 20
Әдеби аударма түрлері және оның өзіне тән ерекшеліктері 22
Жанр және аударма 24
Әдеби аударма бірліктері 27
Ұлттық-мәдени ерекшелік және әдеби аударма 29
Стиль және аударма 31
Сюжет және аударма. Ырғақ және аударма 33
Шығыс жұлдыздарының шығармаларын қазақ тіліне аудару тарихы ... 35
Шетел әдебиеті қазақ аудармаларында 38
Практикалық сабақтарда қарастырылатын тақырыптар 41
Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары 44
Өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі 69
Қосымшалар 70
3
Кіріспе
Аударматанудың негіздері пәні - таңдау компоненттегі базалық пән. Бұл курста аударматану ғылымының теориялық мәселелері, аударма жасаудың техникасы, әдіс-тәсілдері мен аудармаға және аудармашыға қойылатын талаптар, аударма саласының жанрлық түрлері қарастырылады.
Пәнді оқу барысында білім алушылар аударғалы жатқан материалдағы сөздін мағынасын түсініп, лексика және грамматикалық талаптарын білуі керек. Пәндегі ұғымдар мен категорияларды жан-жақты терең қамти отырып, бастысы екі немесе бірнеше тілдерге еркін аударма жасай білуі тиіс. Студенттер аударма туралы ғылымның осы күнгі жағдайын, аударма қызметінің негізгі концепцияларын, түрлі аударма тип пен формаларының ерекшеліктерін, аударманың негізгі лексика-фразеологиялық, гра мматикалық және
стилистикалық мәселелерін игеруі керек. Бірнеше тілдерге аудара білу, аударма кезінде мәтіннің мән-мағынасын ашып, соны жеткізетіндей, алған білімдерін іс жүзінде асыратындай дагдысы болуы керек. Ғылыми ойларды, концпециялар мен шығармашылық құрастыруларды сыни талдай алудан, нақты деректертерді талдау және жалпылама қорытынды жасай алудан, лингвистикалық, энциклопедиялық, лексикографиялық және арнайы әдебиетте мегзей алудан, теориялық білікті дербес тәжірибелік жұмысында пайдалана алудан құзыретті болуы керек.
Қазіргі таңда аударма ісінің теориясын зерттеумен шектелуге болмайды. Пәннің теориясын тереңдетумен қатар аудармашылылардың кәсіби дайындық деңгейін көтеру шартқа айналып отыр. Осыған орай аудармашылардың оқытудың жаңа әдістерін табу қажеттігі туындайды. Бірақ бұл қажеттік аудармашы кәсібінің ерекшеліктерін жан-жақты талдамай өтелмейді. Аудармашы - аударма үрдісін жүзеге асыратын маман болғандықтан, аударманың көп аспектілерімен кездеседі. Ол мәтінді әр түрлі объективті шарттарда аудару барысында ішкі және сыртқы факторларды ескеруі қажет.
Аударматану сабақтарында ережені жаттанды түрде айтқызудан гөрі, практикалық жұмыстарға көбірек көңіл бөлген жөн, сондықтан да осы оқу-әдістемелік құралда тіларалық коммуникация жағдайында баламалық аударманы қамтамасыз етуге, студенттерде практикалық және аудармашылық дағдыны қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар жинақталған. Бұл еңбектің негізгі мақсаты - болашақ мамандарды аудармашының кәсіби ісінің негізгі дәйектермен таныстыру.
Зерттеу осы сала бойынша жүргізілетін теориялық жағынан да, практикалық жағынан да аударматану курсы бойынша маңызды материал көзі бола алады, өйткені мұнда аударма жолдарына байланысты жан -жақты ақпарат қамтылған.
Оқу-әдістемелік құрал болашақ аудармашыларға аударманың теориялық негіздерінен білімін кеңейтуге, алдағы тәжірибелік жұмыстарында жинақтаған білімдерін іс жүзінде қолдануға септігін тигізеді.
Оқу-әдістемелік құрал тиісті әдістемелік талаптарға сай жасалған.
4
Аудармашының кәсіптік қызметінің негіздері
Аударма ісі мамандығы
Аудармашы мамандыгыныц қалыптасуы мен өркендеу тарихы. Қазіргі қоғамда аудармашылық қызметтің қолданылу шеңбері күн сайын кеңейіп, үлкен әлеуметтік сұранысқа ие болып отыр. Көптеген мемлекеттерде арнайы оқу орындары ашылып, кәсіби аудармашы мамандарды даярлай бастады. Бұған дейін аударма жұмысымен басқа да мамандық иелері айналыса бастаған. Аудармашылық жұмыс қоғамдық ортаның көпшілігін қызықтырды. Осының нәтижесінде көптеген зерттеулер жүргізілді де, жаңа ғылыми пән пайда болды.Ол - қазіргі заман талабына сай аудармашылық мамандық.
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы бір тілден екінші тілге аудару делінеді, бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен, әр түрлі дәрежедегі ой толғау, әр түрлі әдебиеттер, әр түрлі дәуір тынысы, әр түрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласың. Аудармашылықпен мәдениеттанушылар, этнографтар, психологтар, тарихшылар, әдебиеттанушылар айналысады. Аудармашылық қызметтің әр жақтылығы басқа да ғылыми жұмыстырдың қайнар көзі болуы әбден мүмкін. Сондықтан да аударма ісі туралы ғылымында - аудармашылықта әртүрлі мәдени когнитифті, психологиялық, әдеби және де басқа аспектілер бөлініп шығуы мүмкін.
Адамдар тек бір тілде ғана емес, бірнеше тілде сөйлей алатындықтан, аударма міндетті түрде керек. Сондықтан тілшілер тілдің ситуациялық жағдайларын тек бір мемлекеттің көлемінде ғана оқып үйреніп жатқан жоқ, бір мәселені әлемдік жағдайға қарастырып жатыр. Енді көптілділік болғандықтан аударманың болу керектігі анықталды. Аударма тілдік кедергілерді жоятын күрделі құрылымға айналды. Тіл білімі мен аудармашылықтың алдында бұл тілдік барьерлер қалай пайда болды және оны жоятын қандай күш ойлап табуға болады деген сұрақтар тұрды.
Аудармадағы қиындықтар түпнұсқада аталған кейбір құбылыстарға байланысты немесе қабылданып, аударылып отырған мәдениеттің аударма рецепторларына белгісіз жақтарына байланысты туындауы мүмкін. Әр тіл - өзінше жеке мәдениет.
Аудармашыныц тіларалық делдал, жеткізуші ретіндегі ұстанатын негізгі делдалдық багъттары: коммуникативтік, мәдениаралық, аудармашылық, ұйымдастыруш ыл ық.
Жақсы кәсіби аудармашы жиі көлеңкеде қалып қояды. Бұл мамандықтың өзіне тән қағидасы. Байқалмау, өзімен-өзі бейтарап болу жақсы аудармашының ажырамас құндылығы. Жақсы аударма оқушылар мен тыңдармандарға аударма сияқты қабылданбайды, ол өз ана тілінде жасырылған мәтін сияқты қабылданады. Дарынды аудармашылардың арқасында - Хемингуэй, Демарка, Грэм Грин шығармалары ана тілінде сөйлейді, біз оларды оқимыз және де жатқа айтамыз. Бірақ аздаған оқыған, аса білімді адамдардың
5
біразы ғана мынадай аса дарынды аудармашылардың есімін біледі, мысалы Райт-Ковалева немесе Кашкина. Олардың орыс мәдениетіне сіңірген еңбектері ұшан-теңіз.
Сонымен, жақсы аудармашы көрінбейді, білінбейді. Кәдімгі, орта деңгейдегі аудармашы - бұл кәсіби маман емес, бұдан да төмен аудармашыдар бар екендігін айтпауға болмайды.
Ана тілінде дұрыс сөйлеу ана сүтімен берілмейді, оған қазіргі заманға сай мектептер мен институттарда үйретпейді. Сондықтан ана тілі мен риторика аудармашыларды дайындайтын арнайы бағдарламада шетел тілі сияқты аса маңызды орын алуға тиісті.
Дұрыс аударма жасау үшін сол аударылатын құбылыс туралы мәлімет маңызды екендігін ұмытпау керек. Бұл біліктілік аса терең болмаса да өте қажетті. Сондықтан жан-жақты дамыған білікті, кең ауқымды білімпаз - осы қасиеттерсіз жақсы аудармашыны елестетуге болмайды.
Сондықтан студенттің шетел тілін жақсы меңгеру дағдысын дамыту үшін не істеу керек деген заңды сұрақ туындайды. Бұған бір ғана жауап бар - ол студентті өз тілін меңгеріп жатқан мемлекетке саяхатқа жіберу керек, ол үтттін судентке жылы қонақжай жағдай туғызу міндетті емес. Ол нағыз тілдік ортаға түсуге тиісті, яғни кәсіби емес жұмыс істейтін орындарға түсіп, қара жұмыс, алып кел-шауып кел, санитарлық жұмыстар атқаруы керек. Ондай жұмыстар бүкіл әлемде атқарылады. Тағы бір ұтымды тәсіл бар - ол мүмкіндігінше көп мөлшерде өзі оқитын тілде түсірілген кинофильмдерді көбірек көру. Қорыта келгенде, нашар оқытудың салдарынан нашар көңіл толмайтын аудармашылар пайда болады, ал жақсы аудармашыға сұраныс аз, бірақ басты себеп осында ғана ма? Жоқ, басты себеп аударма адамның интеллектуалдық іс-әрекетінің өте күрделі түрі екендігінде жатыр.
Тағы бір жалпы қорытынды: аударма интеллектуалды іс-әрекетінің жанды көрінісіндей өте күрделі, оның күрделілігі мынадай жағдайларға тіреледі:
экстремальді, стресс алатын жағдаяттардың болуынан қашу мүмкіндігінің жоқтығы;
аударма ісінің теория мен әдістемесінің жетіспеулігінің салдарынан сенімді бірлігінің жоқтығы;
жинақталған аудармашылық тәжірибенің және есепке алу механизмінің жоқтығы.
Аудармашы мамандығының күрделілігі - оның таза интеллектуалды болуында. Көрермендер залында - өзінің шеберлігін көрсететін әртіс сияқты, аудармашы да өзінің біліктілігі мен шеберлігіне ғана кәміл сенеді. Өзінің қажеттіліктерін ол басқа ұжым мүшелеріне итере сала алмайды. Басқа мамандық иелері мұндай әдісті бригадалық тәсілмен өте жақсы орындайды.
Қысқасы, аудармашы - өте күрделі, шаршайтын адамды күйзеліске ұшырататын мамандық. Сонымен қатар аудармашы мамандығы жақсы да, өте қызықты мамандық екенін жасыруға тағы да болмайды. Басқа ешқандай мамандық сенің алдыңа минут сайын күрделі шешілмейтін мәселелерді қоя алмайды. Басқа ешбір мамандық сенің ол мәселелерді жақсы болсын, жаман болсын шешуіңді міндеттемейді. Басқа ешбір мамандық сенің әртүрлі
6
деңгейдегі адамдарды әртүрлі өмірлік жағдаяттарда ерекше бақылауға алуға мүмкіндік жасамайды. Басқа ешбір мамандық сенің бөтен мемлекеттерді аралап, басқа салт-дәстүрлермен танысуынды қамтамасыз етпейді. Бірақ аудармашы мамандығы адамның тәніне де өте салмақты ауырлық түсіретін мамандық. Сен тек өмірлік интеллектуалдық жағдаяттарды ғана шешіп қоймайсың, сен үнемі жүйкеңді тоздырып, қажып, шаршап жүресің. Салыстырайықшы, аударма ісінің қиындығы соншалық төрт сағаттық аударма ісімен айналысу, тура сол көлемдегі төрт сағат бойы он адаммен жалғыз өзін бетпе-бет пікірталас, сөз жарысқа түскеннен де қиынырақ екен.
Аударма өте қиын іс-әрекет екендігі сөзсіз. Алайда, бұл істі жеңілдетудің өзіндік жолдары да бар. Ол үшін аударма ісі үшін керекті әдіс-тәсілдерді меңгерсек болғаны. Сол әдіс-тәсілдерді қолдану аударма ісінің алдына қоятын мақсаттарын орындап, көздеген нәтижеге жетуге нақты мүмкіндіктер туғызады. Әлемнің ең озық та тәжірибелі деген аудармашылары сол керекті әдіс - тәсілдерге сүйенеді де аударма ісі барысында соларды қолданады.
Сұрақнама:
Адамдар арасындағы қарым-қатынас негіздері қандай?
Қарым-қатынастың жеке факторларына (контактілік, қарым-қатынастағы бірігушілік, бейімделушілік, өзін-өзі ұстай білу, өзін жеке тұлға ретінде сезіну, қарым-қатынас стилі) тоқталыңыз.
Қарым-қатынастың жағдайлық факторларын (қарым-қатынас контексті, тұйықтық, тәртіптің, араласудың нормалары, қағидаттары, дәстүрлері) атаңыз.
Аудармашы - әлеуметтің бір бөлігі ретінде қандай болуы керек?
Аударма түрлері
Негізінде аударма екі топқа бөлінеді: бірінші топ түпнұсқаның жанр және стилистика ерекшеліктерімен, ал екінші топ - жазбаша және ауызекі тіл дамытудың психолингвистикалық ерекшеліктерімен байланысты.
Бірінші топтық аударманың екі түрі бар: көркем-суретті аударма және ақпараттық (арнайы) аударма.
Әдеби шығарманың аудармасы көркем аудармаға жатады. Көркем шығармалардың мақсаты - адамға шығарма не поэма арқылы эсер ету. Ал аударатын шығарма не шығарманың үзіндісі негізгі нұсқадан алынғаннан кейін, оның өзара өзіндік қасиеттері мол.
Көркем аудармаға түпнұсқа шығарманы оқырманға эсер ететін деңгейде басқа тілге аудару жатады.
Көркем аударманың жанрмен байланысты бірнеше түрі: поэзия, пьеса, сатирика шығармаларының аудармасы, проза (қарасөз), өлеңдер аудармасы.
Ақпараты бар мәтіндер аудармасы ақпараттық аудармаға жатады. Бұл аударманың негізгі мақсаты оқырманға эстетикалық эсер ету емес, тек информация, ақпаратты жеткізу. Аталмыш аудармаға ғылыми мәтіндер, іскерлік, саяси-қоғамдық, тұрмыс саласымен байланысты мәтіндер аудармасы жатады. Бірақ бір мәтінде осы екі аударманың түрі жиі кездеседі.
7
Психолингвистикалық аударма тобы екіге бөлінеді: жазбаша және ауызша.
Ауызша аудармаға дәл сөйлесіп жатқан сәтте аударылып жатқан аударма жатады. Аудармашы қайтадан тіл арқылы айтылған ақпаратқа келе алмайды. Ол мәтінді, ақпаратты не үзіндіні бір рет қана тыңдап аударады. Қате тауып, оны түзетуге уақыты болмайды.
Ауызша аударма - бұл түпнұсқа мен оның аудармасы аударма барысында жазбаша емес нысанда болатын аударма түрі, ол аудармашының түпнұсқаның үзінділерін біркелкі қабылдауын жэне кейіннен сэйкестіндіруге немесе оны орындағаннан кейін түзетуге мүмкіндік жоқтығын білдіреді. Ауызша аударманың классикалық мысалы ретінде аудармашы түпнұсқаны аккустикалық нысанда (естілуі бойынша) қабылдауын жэне өзінің аудармасын ауызша нысанда орындауын айтамыз. Ауызша аудармада аударма мәтінін құрау түпнұсқаны қабылдаумен параллелльді түрде, не түпнұсқаны қабылдау біткеннен кейін жүзеге асырылады. Соған сәйкес ауызша аударманың екі түрі болады: синхрондық және ілеспелі аударма.
Синхрондық аударма - бұл аудармашы оратордың сөзін тыңдай отырып, тура сол сәтте (2-3 секундқа ғана қалып отырады) аудармасын айтып отыратын ауызша аударманың тәсілі. Синхрондық аударма оратор микрофон арқылы сөйлеп, оның сөзі аудармашыға құлаққа киетін аппарат арқылы естілетін, арнайы кабинада техникалық құралдарды қолдана отырып жүзеге асырылады, сол жерден аударма рецепторларға жеткізіліп отырылады. Осындай құралдың арқасында аудармашының дауысы оның түпнұсқаны тыңдауына кедергі келтірмейді. Синхрондық аударманың бір түрі болып аудармашы кабинада емес, рецептордың қасында орналасып, құлаққа киетін аппарат пен микрофон арқылы немесе оларсыз аударманы оған сыбырлап айтып отыруы түріндегі сыбырлау табылады. Синхрондық аударма - ауызша аударманың қиын түрі, өйткені ол аудармашыдан бір уақытта бірнеше қимылдарды қатар аудара білуді талап етеді: бір тілде тыңдау, оны басқа тілге аудару және оратордың сөйлеу темпінен қалмай сол тілде сөйлеу. Осы үш эрекеттің барлығын синхронизациялау жадының үлкен жұмысымен, жоғары қадағалаулықпен, сөйлеу компрессиясын жүзеге асырудың қажеттілігімен, түпнұсқаның келесі бөлімдерін бағдарлаумен, тез арада шешімдер қабылдаумен және т.б. байланысты.
Ілеспелі аударма - бұл ауызшы аударманың аудармашы оратор өз сөзін бітіргеннен соң немесе оның бір бөлігін айтып болғаннан соң оны аудара бастау тәсілі. Аударылып жатқан сөздің бөлігінің көлемі әртүрлі болуы мүмкін: оратор 20-30 немесе одан көп минутта айтқан жеке сөздерден үлкен көлемдегі мәтінге дейін. Аударманың бұл түрі аудармашының жадында түпнұсқаның маңызды сегменттерінің мазмұнын аударма басталғанға дейін ұзақ уақыт бойында сақтауын талап ететін түрі. Егер түпнұсқаның көлемі үлкендеу болса, аудармашы түпнұсқаны қабылдау барысында оның мазмұнының маңызды жерлерін жазып отырады, ол оның жадында тыңдалған мәліметті есіне түсіруіне көмек көрсетеді.
Синхронды аудармада аудармашы сөйлеп тұрған адамның сөзін бірер секундтан кейін аудара бастайды. Аудармашы бөлек керекті техникамен
8
жабдықталған кабинада отырады. Аудармашы ораторды құлаққап арқылы тыңдап, микрофонға, рецепторларға оның аудармасын жолдайды. Бұл аударманың ең қиыны: аудармашы бір уақытта шет тіліндегі ақпаратты, не өз тіліндегі ақпаратты қабылдап, түсініп, басқа тілге аударып үлгеріп отыруы керек. Сондай-ақ, ол оратор ілгері қарай не айтады деп болжап отырып, көп сөздердің синонимын тауып, негізгі сөздерді дайындап үлгеріп отыру керек.
Ілеспелі аударма - ауызша аударманың екінші түрі. Аудармашы оратор ойын айтып тоқтағанша дейін күтуде. Кейбір үзінділер 20-30 минутқа дейін созылуы мүмкін. Бір ақпаратты есте сақтау қиын, сондықтан аудармашы өзіне түсініктеме жазып отыруы қажет.
Синхронды аударма арнайы жабдықталған кабинада, не кабинадан тыс жерде өткізіледі. Жақсы білікті аудармашаның интонациясы, мимикасы оратордың сөйлеуімен сәйкес келеді.
Сұрақнама:
Ауызша аударманың түрлері қандай?
Синхронды және іліспелі аудармалардың айырмашылығын
түсіндіріңіздер.
Іліспелі және синхронды аудармаларды сипаттаңыздар.
Синхронды аударманың психофизиологиялық ерекшеліктеріне
тоқталыңыздар.
Жазбаша аудару
Жазбаша аударма деп аударманың тіларалық сөйлесу барысында (түпнұсқа және аударма мәтіні), аударма барысында жазылған мәтіндерге аудармашы бірнеше мәрте қарап, тексеріп, түзете алатын аударма түрі аталады. Бұл аудармашыға аударылып отырылған мәтіннің үзінділерін қайталап қарауына, оларды аударманың сәйкес үзінділерімен салыстыруына, аударманы Рецепторға бергенге дейін, яғни аудару үрдісінің аяқталуына дейін аударма мәтініне қажетті өзгерістер енгізуіне мүмкіндік береді. Жазбаша аударманың классикалық мысалы болып аудармашы түпнұсқаны жазба мәтін түрінде қабылдап, аударма мәтінін жазба мәтін ретінде жүзеге асыруы табылады. (Осы жерден жазбаша аударма деген атау шыққан).
Аударма түрлерінің екі негізгі сараланушы түрлері бар: аударылатын мәтіндердің сипатына байланысты және аударма барысында аудармашының тілдік әрекеттерінің сипатына байланысты.
Аударманың жанрлық-стилистикалық саралануы түпнұсқаның жанрлық- стилистикалық ерекшеліктеріне байланысты екі функционалды аударманың түрін ерекшелейді: көркем аударма және ақпараттық аударма.
Көркем аударма деп көркем әдебиет шығармаларын аударуды айтады. Қалған тілдік шығармалар түрлеріне қарағанда, көркем әдебиет шығармаларының негізгі функциясы болып көркем-эстетикалық немесе поэтикалық функцияның есептелуімен көзге түседі. Осы мінездегі барлық шығармалардың негізгі міндеті болып қандайда бір эстетикалық эсер беру, яғни
9
бір көркем-әдеби образ жасау болып есептеледі. Бұндай эстетикалық бағыт көркем-әдеби тілді ақпараттық мазмұны негізгі болып саналатын информативті тілдік қарым-қатынас түрлерінен ерекшелейді.
Көркем аудармада түпнұсқаның көркем әдебиеттің белгілі бір жанрына жататындығына байланысты аударманың түр ішіндегі бөлімдері болады. Бұндай аударманың түр ішіндегі бөлімдері қатарына поэзия, пьесса, сатирикалық шығармалардың, әдеби прозаның, ән сөздерінің аудармалары жатады. Шығарма аудармасының мына немесе ана жанр санатына жатқызылуы шартты сипатта және бұл жанрдың өзіндік ерекшелігі аударманың нәтижесіне қаншалықты эсер ететініне байланысты болады.
Ақпараттық аударма деп оқырманға шығармашылық-эстетикалық эсер ету емес, негізгі функциясы қандай да бір мэліметтерді хабарлау болып табылатын мэтіндерді аудару аталады. Мұндай мэтіндерге ғылыми, іскерлік, қоғамдық-саяси, тұрмыстық жэне басқа сипаттағы барлық материалдар жатады. Бұған көптеген детективтік эңгімелерді аударуды да, саяхаттарды суреттеуді де, очерктерді жэне таза ақпараттық хабарлауы көбірек болатын басқа да шығармаларды жатқызуға болады. Аудармаларды көркем жэне ақпараттық деп бөлу аудармада көрсетілуге тиіс түпнұсқаның негізгі қызметіне байланысты (эстетикалық эсер етуі немесе жай ақпарат беруіне). Негізінде, жалпы алғанда, көркемдік аударманы талап ететін түпнұсқада тек ақпараттық қызметтерді орындайтын жекелеген бөлімдері, ал керісінше, ақпараттық мэтінді аударуда көркемдік аударманың кей элементтері (бөлшектері) болуы мүмкін.
Көркем жэне ақпаратты аудармалар көбінесе жазбаша аудармаға жатады. Көркем шығармалар мен аударумен бірге ол ғылыми-техникалық материалдарды аудару, ресми-іскерлік материалдарды аудару, саяси- публицистикалық материалдарды аудару, газет-ақпараттық материалдарды аудару, патенттік материалдарды жэне т.б. аудару болып бөлінеді.
Аудармашы жазбаша түрде аударғанда тіларалық өзгертулер немесе түпнұсқаны еркін түрде аудару тэсілдерін қолданады. Сондықтан да ауызша аудармамен салыстырғанда жазбаша аудармаға қойылатын талаптар өзгеше: грамматика, стилистика жэне орфография жағынан мөлшері ойдағыдай болу керек. Жазбаша аударудан ауызша аударманың айырмашылығы ерекше. Жазбаша аударма келесі факторларға назар аудару керек:
Сөздіктегі сөздердің мағыналарына.
Арнайы сөздіктен сол сөздің мағынасын іздеп табуға.
Түпнұсқаның контекстін білу. Егер ол шығарма болса, оны ең алдымен толық оқып шығу керек.
Керекті сөзі бар қайырымды ғана оқып шығу жэне оны бүкіл контекстпен салыстыру.
5. Сөздің бір-бірімен байланысуына назар аудару.
Жазбаша аудармада мэтіннің барлығы аудармашының алдында болады, ол оны бірнеше рет оқып, автордың идеясын толық түсінеді. Ал ауызша аудармада аудармашы ақпаратпен сегмент арқылы танысады, ол ақпаратты толық білмейді.
10
Жазбаша аудармада аудармашы оратормен тіл қатысып, ештеңе сұрай алмайды (мысалы: түсінбеген сөз, термин не ақпарат).
Жазбаша аудармаға түпнұсқадағы мэтіннің жазбаша түрдегі аудармасы жатады. Аударушы мэтінге жэне оның үзінділеріне бірнеше рет қайта оралып, керек болса түзеп, негізгі нұсқамен салыстырып, рецепторға автордың идеясын жеткізуге тырысады.
Сұрақнама:
Ауызша аударманың жазбаша аудармадан айырмашылығы қандай?
Аударма баламасын дұрыс тауып алу үшін қандай факторларды қолданамыз?
Жазбаша аудармасының принциптерін қолданып отырып оқытушы ұсынған қайырманы аударыңыздар. Аудармаға анализ жасаңыздар.
Ауызша және жазбаша аудару арасындағы айырмашылықтар. Парақтан аудару
Ауызша жэне жазбаша аударма арасында уақыт басты рөл атқарады. Жазба аудармасында аударма үрдісі қатаң қарқындық шектеулермен шектелмеген. Аудармашы кез келген уақытта аударманы тоқтата алады, аударылған бөлімшеге қайта орала алады, аударманың эр бөліміне ойналуға қосалқы уақыт жұмсай алады, сөздіктер мен сұрау анықтамаларға жүгіне алады жэне мамандардан көмек, кеңес ала алады жэне т.б. Бұл күрделі аудармалы мэселелерді шешуге мүмкіндік жасайды, кез келген эдеби жэне ақпарат мэтіннің аудармасын табысты шешуге мүмкіндік береді. Жазба аудармасында деңгейдің баламасы қажет. Ал ауызша аудармасында аудармашының іс-эрекеті шешен сөзінің жылдамдығымен, қатаң тэртіппен сақталады немесе ол тоқтағаннан кейін оратормен бір уақытта аударма беруін қажет етеді. Сонымен бірге, аудармашының ойлануға уақыты қалмайды, тэсілдердің көбеюіне жэне анықтамалық эдебиетке аударуға уақыты да жетпейді. Кейде аудармашыға трансляциялық бейімдендіруіне элементтерін кіргізуге тура келеді. Жартыавтоматтық дағдылардың, тұрақты сэйкестік білімнің жэне дағдылардың рөлі артады. ПЯ тез жэне нақты сөйлеген сөзді тез арада артикуляция жасауда іскерліктері дамиды. Сонымен қоса, кейде аудармашыға өз элементтерін қосады, аударған хабарламаның кейбір бөлімшелерін алып тастайды, мэтіннің аудармасын қысқартады жэне қысады, аудармасымен жэне баламаның төменгі деңгейімен қанағаттандырады. Әсіресе аз уақыт ішіндегі тез сөз сөйлеу іс - эрекеті синхрон үрдісінде көптеген физикалық жэне психологиялық жүктерді қажет етеді. Сондай-ақ, тікелей-аудармашы өз борышын толығымен тек 20-30 мин ішінде орындай алады. Сондықтан, синхрондық аударма жүзінде эр бөлмені бірнеше аудармашы кезектен-кезек аудару қызметін атқарады.
Егер жазбаша, ауызша аударма ерекшеліктерін қарастырсақ, екі түрлі аудармаларды іске асырғанда, аудармашы түпнұсқаның екі бірдей емес бөлімдерімен жұмыс істейді. Жазба аудармасында аудармашы түпнұсқаның сөйлеген сөзін бірінен кейін бірін аударады, аудармашыда түпнұсқаның толық
11
мэтіні болады жэне эрбір аударған сөз мэтіннің бірлігі болып саналады. Аудармашы бөлек айтқан сөзді мэтіннің мазмұнына сай аударады, ол, сонымен бірге, мэтіннің бастапқы, соңғы бөлімдерінен қажетті қосымша ақпаратты іздей алады жэне ой-логикасының дамуын қадағалайды, жеке бөлімінің дұрыс байланысын зерттейді жэне т.б. Келесі аудармада аудармашы түпнұсқаның бір немесе бірнеше бөлігімен операция жасайды.
Сонымен қоса, ауызша жэне жазбаша аудармалар қатысушылардың тіларалық мінез-құлқы байланысына қатысты бөлінеді. Ереже бойынша, жазба аудармасында аудару үрдісі кабинеттік талаптарда өтеді жэне аудармашының қатынасушылармен тікелей жэне кері байланысы болмайды. Аудармашы аудару үрдісінің некесіз шегінде түпнұсқаның авторымен немесе аударманың қарауыту рецепторларымен танысуы мүмкін. Бұл жерде тұлғааралық қатынстар рөл атқармайды, ал аудармашының дара объектісі аударылатын мэтін болып табылады. Ал тіларалық қатынас үрдісінің аяқталуынан кейін аударма сапасына баға беріледі.
Түпнұсқаны қабылдаудың жэне аударма мэтінін құраудың жазбаша немесе ауызша нысаны жазбаша жэне ауызша аудармаға сэйкес болады, алайда олардың эрқайсысында бір жағдайларда басқа бір аударманың кейбір элементтері қолданылуы мүмкін. Жазбаша аудармашы түпнұсқа мэтінін магниттік таспаға жазылған күйінде алуға немесе өзінің аудармасын машинсткаға не диктофонға жазғызуы мүмкін. Қандай жағдайда болмасын аударма жазбаша болып қала береді, өйткені түпнұсқа жэне аударма мэтіндері жазылған күйлерінде сақталады, оларды көп рет қарастыруға, салыстыруға жэне рецепторға бергенге дейін аудармаға қажетті түзетулер енгізуге болады. Ауызша аудармашы аударма басталғанға дейін ауызша сөйленетін мэтінді алдын ала алып, оны синхрондық немесе ілеспелі аударма барысында көмекші құрал ретінде қолдануына болады. Ауызша аудармада жазбаша мэтінді қолданудың ерекше түрі болып қағаздан аудару, яғни аудармашы рецепторларға жазбаша түпнұсқаны қандай да болсын ауызша сөйлеуге қатыссыз, яғни оратордың сөзін айту барысында емес ауызша аударған түрі табылады. Бұл жерде ауызша аударманың негізгі белгісі сақталады: аударманы рецепторларға көрсеткенге дейін мэтінмен салыстыруға жэне түзетуге мүмкіндіктің болмауы.
Ал аудармасында аудармашы қатынасушылардың түйісу сөйлеу барысында жұмыс істейді, эсіресе, кері байланыстағы тіларалық қатынастағы бір адаммен немесе бірнеше қатысушылармен тығыз жұмыс істей алады. Аудармашы амалсыздан ауызекі сөйлеуді дұрысына қарай, шапшаңдығына, оратордың сөйлеген сөзіне қарай, оның айту мэдениетіне, үлгісіне қарай қабылдауы керек жэне ұсынушы мен тыңдаушы арасындағы бір-бірін түсіну қатынасын қамтамасыз ету керек. Бұл қиыншылықтарды жеңу үшін түпнұсқаның мэтінін жарыққа шығару барысында пэннің білімі негізінде жэне эңгіменің мақсатын білуде, алдыңғы кезеңін талқылауда аудармашының қатысумен байланысты. Оның рецепторымен таныс болуына, олардың сұрақты түсінушілігімен, өздеріне үйреншікті дэлелдеуі мен ойларын тұжырымды етіп дэлелдеуі керек. Кейде оратормен бұрыс қатынаста одан керекті жерді сұрап
12
алуға болады, айтқан сөзді сұрап ала алады, таныс емес атаудың мағынасын анықтай ала алады. Ал тыңдаушымен бұрыс қатынаста, олардың немесе кейде оратордың қабылдау реакцияларын қадағалау мүмкіндіктері туындайды, аударманың айқын түсінушілігін, аудармашы сөзінің шапшаңдығын тэртіпке салады жэне т.б. Қатынасушылар мен оратордың тығыз байланысты ол бас изеу қимылдарынан, көрнекті демонстрациялардан, қосымша анықтамалардан көмек ала алады. Бұл жағдайларда аударманы бейімдендіру трансляциялаумен толықтыруы сирек кезеспейді, кейде аудармашы бір немесе бірнеше қатынасушының сұрақтарына жауап беріп, олардың өтініштерін орындап, қосымша рөлге ие болады. Егер ақпарат алу көздерінен рецепторға дейін болса, кез келген сөйлеу қатынас жолы (тіларалық) ақпаратты тасу барысында бір бағытта жүзеге асады. Сондықтан, аудару үрдісінде рецепторға арналған түпнұсқаның мэтіні жэне аударылған мэтінге дейін ақпарат алу көзі пайда болады. Аудармашы түпнұсқаның тілінен аударылған тіліне аударады. Жазба аудармада тіларалық қатынас барысында тіл тұрақты болады, сондықтан аудармашы жиі ұсынылған тілден келесі тілге аударылуға мамандандырылады.
Сұрақнама:
Ауызша жэне жазбаша аудармалардың айырмашылығын суреттеңіздер.
Қағаз бетінен қолма-қол аударуды қандай факторлар қиындатады жэне қайсысы жеңілдетеді?
Оқытушының ұсынған қолма-қол аудармасын аудара отырып, оған қорытынды жасаңыздар.
5 Аудармашының кәсіби этикасы
Аудармашы мамандығы эртістің мамандығы секілді. Бірақ оған қарамастан, эр мамандықтың өз ерекшелігі болады. Әртістің міндеті кейіпкердің образына кіріп, кейіпкердің іс-қимылын салып, көрермендерге эсер ету.
Ал аудармашы керсінше, аударып жатқан адамның образына ешбір қатысы болмау керек.
Аудармашының басты мақсаты, мэтіннің аудармасын дұрыс жеткізу, ол қандай да бір қол қимылы, дауысының екпіні арқылы тындаушыларда эмоция туғызуға құқұғы жоқ. Ал бұндай жағдай болса, оған мэтіннің мағынасы себеп болу керек.
Аудармашының дауысы қатты, эрі анық шығу керек, бірақ ешбір эмоциясыз. Әсіресе сіздердің назарларыңызды баяндама қорғаушылардың эзіл - қалжындарына аударған дұрыс болады, себебі олардын қалжыңдарына, сіз аудармаға дейін де, аударғаннан кейін де өздеріңізді ұстап, жай ғана жымиған дұрыс болады.
Әрқашан аудармашылардын есінде сақтайтын бір қағида бар, аудармашылар - екі жағаны қосып тұрған көпір, ал басқа болып жатқан нэрселерге оның қатысы болмау керек.
13
Дэл осы қағидаға сүйене отырып айта кетерлік, аударып жатқан адам өз ренжісін немесе ашуын көрсетсе, аудармашы оның ойын бөліспеуге толығымен құқұғы бар.
Тілді оқығанда, сол ұлттың арасында оқыған көп пайдасын тигізеді, шетелдіктерге еліктеп, олардың мэнерлерін келтіруге тырысу керек.
Ал аудармашының сөздік қорына келетін болсақ, күнделікті қолданатын сөздердің баламаларын жаттау керек, мысалы: мен сізбен кейін хабарласам, менімен хабарласып отыр, кім ақырғы? ... Бұндай сөз тіркестер шетел тілінде тіптен басқаша айтылады.
Әрине, аудармашы шетел тілін жетік білген жақсы, бірақ бэрінен бұрын ол өз тілін жақсы білу керек. Ілгермелі аудармашыларға өз тіліне аударғанша, шетел тіліне аударған оңайырақ түседі.
Тағы бір маңызды мэселе - жалпы жэне арнайы білім, жан-жақтылық. Осының арқасында аудармашының аудармашы машинадан айырмашылығы.
Оқыған, қарапайым киінген, сыпайы жэне ішімдік қолданбайтын, тамақ ішкенде өз мөлшерін білетін, дауысы анық жэне құлаққа жағымды, батыс жақтың білімі туралы хабары бар, өз мамандығын бағалайтын адам - ол аудармашы.
Енді бірнеше тэжірибеде қолданылатын кеңестер:
Сіз аударып тұрған адамның көңілін бөлмеңіз. Әрине, Сіздің тэжірибеңізде өз-өзін тыңдағанды ұнататын адам кездесуі мүмкін, мұндай жағдайда оны тоқтатуға мэжбүр боласыз, бірақ тыңдаушылардың Сізге деген көзқарасы дұрыс болмайды. Ондай жағдайға түспеу үшін, сөйлеп тұрған адамға көзіңізбен немесе қол қимылы арқылы тоқтау керек екенін ескеріңіз, ол жанында сіз тұрғаныңызды ұмытпау керек.
Егер Сізде сұрақ болса, Сіз оны сұрауға міндеттісіз - осындай жағдайда синхронды аударма қолайлы, бірақ тек маңызды деген жерлерді ғана сұраңыз, қайта-қайта адамды мазалаған эдепсіздік.
Егер Сіз аудармаға ертерек дайындалып, көрермендер алдында тез, эрі дұрыс аударсаңыз, ол аудиторияға жақсы эсер етеді.
Аударуды бастар алдында, тыңдаушылармен байланыс орнатқан дұрыс болады, мысалы: өзіңізді таныстырыңыз немесе Сіздің дауысыңызды анық естіледі ме деп сұраңыз. Сонда аудитория Сіздің дауысыңызға өз құлақтарын үйрете бастайды.
Ауызша аудармашының мамандығында, ен маңыздысы - дауыс. Сіздің дауысыңыз қатты, анық, бэріне естілетіндей болу керек. Егер Сіздің дауысыңыз тым қатты немесе тым ақырын болса, дауысыңызды алдын-ала үйреткен жөн. Егер, дауысыңызды үйретпесеңіз, ол отырып қалады.
Сұрақнама:
Аудармашы мен тапсырыс беруші адамның арасындағы этикалық қарым - қатынас қандай болу керек?
Аудармашының кэсіби этикасы туралы білімге қандай анықтама бересіз?
Аудармашының кэсіби этика біліміне қандай үлес қоса аласыз?
14
1.6 Хаттама және аударма. Болашақ аудармашыларға кеңес
Іскерлік эдеп (этика) аудармашылық істе өте маңызды орын алады. Өйткені бұл мамандық қызмет көрсету саласына қарағанда, ақпаратты берумен тығыз байланысты. Сондай-ақ тағы бір көңіл бөлетін жайт, аудармашы өзі жеткізетін мэліметтің адекватты болуына толықтай жауапкершілік артады. Мына техникасы дамыған ғасырда жан-жақты болу көбіне сэттіліктің нышаны (немесе сэтсіздік), ал оны иемденуші белгілі бір мақсаттарда, өзіне не басқаларға, пайдаға не шығынға қолдануына үлкен мүмкіндігі бар.
№1 ереже. (Аударманың іскерлік эдептілігінің ең басты ережесі) өзіңе белгілі болған мэліметті жарияламау.
№2 ереже. Өзің қызметтес болатын адамдармен сенімді қарым-қатынас орнату.
№3 ереже. Қауіпті жағдайларда ұстамды жэне суыққанды болу, эрқашан мейірімді, сыпайы, ұқыпты жэне баратын жерге сай киініп, сымбатты эрі нақты, уақытынан қалмайтын жэне ескертімді болу шарт.
№4 ереже. Мүмкіндігінше өзіңізден қоспауға тырысу (айтылғаннан тыс шықпай) ескертулермен толықтырулар жэне өз ойыңызды қосудан аулақ болған абзал. Сондай-ақ мүмкіндігінше айтылған ақпаратты толығымен жеткізу керек.
№5 ереже. Бір-бірін жан-жақты түсініп, тығыз қарым-қатынасқа қол жеткізу үшін, керек боған жағдайда аудармашыға таныс қызметтестерге егде ұлттың мінез құлқын, салт-дэстүрін жэне мэдениетін толықтыра түсініп кетуіне болады.
№6 ереже. Сондай-ақ, жұмыс уақытынан тыс, қосымша ақысыз қызметтез адамға шет елден немесе белгілі бір жағдай да шешім таба алмай қысылса, нақты көмек көрсету керек.
№7 ереже. Әрқашан білімде шыңдап, іскерлік шеберлікті дамытып жэне эр түрлі салада білімді тереңдету шарт. Мүмкіндігінше бір бағытта маманданған абзал (қаржы, экология, құқықтық іс жэне т.б.)
№8 ереже. Жас жэне бастауыш аудармашылармен бар біліміңізді жэне тэжірибеңізді аямай бөліскеніңіз дұрыс.
№9 ереже. Іскерлік эдептілік пен ұжымдық салмақтылықты ұстана отырып, мамандықтың маңыздылығын көтеріп, өз еңбегіңізді төмен бағалауға жол бермеңіз.
№10 ереже. (Қалжыңдау): Осы берілген ережелердің біреуін бұзып алып, қолға түспеу!
Хаттамалық ұжымдық жиындардың ортақ сұрақтары.
Хаттамалық жиынның дайындылығына кіретін қызметтер:
қабылдау өтетін жермен эрлеуді таңдау;
Б) шақырылатын адамдардың мекен-жайы мен хабарлау эдісінің (почта, факс, телефон) тізімін құру;
қабылдаудың өту жоспарын құру;
Г) шақыру билеттерін (уақытымен) тарату;
Д) таңғы жэне түскі аста дастархан басына жайғастырудың жоспарын
құру;
15
Е) тамақ мэзірін құру;
Ж) дастарханның жасалуын жэне қонақтардың күтілуін бақылау;
З) алдын-ала айтылатын тілектерді аударып, дайындау (қабылдаудағы жайғастырулармен).
Келісімшартқа қол қою салтанаты.
Соңғы кезде келісімшартқа отыру көбейді, оның ішінде біріккен жоба ашу, іскерлік қызмет атқару, инвестициялар жэне тағы да басқа жөнінде мэселелер қарастырылады. Кей-кезде екі жақтың шешімі бойынша іс-қағаздарға қол қою салтанатын өткізіп жатады. Жоғарғы мемлекетаралық жиындардан өзгеше, келісімшартқа қол қою аса үлкен салтанат емес, бірақ оның өзіндік ерекшеліктері мен тэсілдері бар.
Келісімшартқа қол қою салтанатын өткізуге берілетін қызметтер.
Қол қою салтанатының жоспарын - шақырылатын қонақтан тізімін, қызметтестер, мемлекеттің өкілдері, шетелдіктер, жоғары дэрежелі қонақтар, пресса, тағы да басқаларын жақсылап ойластырып алған жөн.
Қонақтарға алдын-ала уақытын, күнін телефон арқылы хабарлап қойған дұрыс немесе факс арқылы шақыруды алдын-ала жіберген жақсы. Ал бір күн қалғанда ең маңызды жэне қызық деген қонақтарыңызды ескертіп қойғаныңыз абзал.
Салтанат өтетін ғимарат дайындаңыз (кеңсе, қонақ үй), сонымен қатар екі орындығымен қол қоюға арналған үстел (қалам, іс қағаздар қапшығымен), сөз сөйлейтін сұлба, фирма аты жазылған кестеше, гүлдер. Қол қоятын өкіліттердің аты-жөні жазылған кестешені, техникалық радиофикацияны эзірлеп қойған орынды. Ғимараттың көлемі шақырылған қонақтардың санына сай келуі керек.
Сұрақнама:
Ұжымдылық жиындар туралы мэлімет беріңіздер.
Келісімшарт жэне тағы басқа маңызды қағаздарға қол қою шаралары қалай өтеді?
Келешек аудармашыларға қандай кеңес бере аласыздар?
Әдеби аударма негіздері
Әдеби аударма ғылымының теориясы мен тарихы
Көркем эдебиет қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат салысады. Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі жэне көп қырлы мэселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық жэне семиотикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау эдеби аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады. Әрі түпнұсқа тілі мен аударма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бэрі аударма
мэселелерін зерттеудің саласы да, арнасы да өте көп, алуан түрлі екендігін көрсетеді.
Кез келген ұлт тарихтың қай кезеңінде болсын дүниежүзілік қоғамдық даму процесінен оқшау өмір сүре алмайды. Қай ұлттың тарихын алсақ та, ол өзгелермен байланысу жолдарынан басқа ұлттар мен элеуметтік-экономикалық қарым-қатынас жолдарынан тұрады. Ал, қарым-қатынастың басты құралы тіл екені баршаға аян. Ұлтаралық қарым- қатынасқа келсек, эр тілде сөйлейтін адамдардың арасында тілдік дэнекер керектігі өзінен-өзі белгілі. Міне, осы тұста аударманың қажеттілігі туады. Осы тұрғыдан келгенде, аударманың бастау көздері тым эрі, тарихтың тым ескі терең қойнауына кетеді.
Аудару іс-эрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас. Ал, іс-эрекет шыққан соң, заңдылықтарын білу өмір талабы. Сондықтан аударма заңдылықтары туралы алғашқы ойлар халық көкейінде, аударушылардың немесе соған қатысы бар адамдардың ауызша пікірінде болса керек. Дей тұрғанмен, тіл зерттеу тарихында аудармаға байланысты жазба аудармалар көне Греция, Рим кезеңдерінен басталады. Ал, аударма заңдылықтарын мақсатты зерттеу Қайта өрлеу заманында арнайы қолға алына бастады. Жаңа ел, жаңа жерлердің ашылуы осыны талап етті. Ал, алғашқы теориялық еңбектер ХУШ ғасырдың еншісіне тиеді. Аталған дэуірлерден бүгінгі күнге дейін аударма жэне оны зерттеу үздіксіз даму үстінде. Жалпы аударма жэне оның тарихы жөнінде орыс тіліндегі эдебиеттерде кеңінен айтылады. Мысалы: Ә.Сатыбалдиев, В.Н.Комиссаров, А.В.Федоров,
Ө.А.Айтбаев жэне т.б. Қазақ тіліне аудару, қазақ тілінен аудару мэселелері орта ғасырдағы араб тілі, түркі танушы ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл замандағы түркі тілдерін зерттеушілер кей сөздерді, сөз өрнектерін араб тілінде қалай жеткізу керек деген мэселеге кезі келгенде назар аударып отырыпты. Алайда, бұл еңбектерді аударма заңдылықтарына арналған теориялық еңбектер деп айта қою қиын. Орта ғасырдағы Араб Халифаты тұсындағы ғалымдардың басты еңбегі - түркі тілдерін басқа тілдермен қарым - қатынасқа түсіруі, түркі тілдеріне, түркі тілдерін қалай аударуға болады деген мэселеге із салуы.
Қазақ тіліне, қазақ тілінен аудару заңдылықтары туралы жекелеген қарапайым топшылаулар ХІХ ғасырдың басынан бастап Түркістан уалаятының газеті мен Дала уалаятының газетінде елеусіз болса да бой көрсете бастады. Ал, аударма мэселесі жайында алғашқы арнайы пікірлер, үлкен теориялық деңгейде болмаса да, сыни дэрежеде 1914 жылы Айқап журналында жарияланған И.Дихановтың қазақ өмірінен жазған Манап драмасының аудармасы жөнінде айтылды. Аталған аударманың сипаты жөнінде пікір айтқандар С.Сейфуллин мен М.Дулатов болды.
Сэкен Сейфуллин эріпқой аударудың кесірінен бұл аудармада қазақ тілінің, қазақи сөз саптауларының ескерілмегендігін сынайды.
Міржақып Дулатов бұл аударманың кемшіліктерін көрсете келіп, аударманың мақсатына жол нұсқағандай болады. Мақаладан байқалатындай, аудармашы, ең алдымен, қандай шығарманы аудару керек, ол келесі ұрпаққа қандай рухани пайда экеледі? Осыны айқындап алу керек. Яғни, аудармада
қоғамдық қызмет, қоғамдық мақсат болу керек. Екінші, орысшасын өзгертпей тэржіма қылу аударманы тірі жанға түсініксіз етеді. Үшінші, еркін кетіп мағынасы алыс хата тэржіма етуге болмайды. Төртінші жэне ең бастысы, аударма орыс, қазақтан бірдей соққы жемеу керек, яғни, екі тілдің де тазалығын, мэн-мағына, бояуын сақтай білу керек.
ХХ ғасырдың 20 жылдары жазылған аударма мэселесі жайлы еңбектер ретінде Ж.Аймауытовтың, Е.Алдаңғаровтың, Б.Кенжебаевтың мақалаларын атаймыз. Бұл мақалалардың біріншісінде (Ж.Аймауытов) аударманың толыққандылығы туралы сөз болса, екіншісінде (Е.Алдаңғаров) Пушкин поэмаларының қазақ тіліндегі аудармалары туралы, үшіншісінде (Б.Кенжебаев) Абайдың аудармашылық шеберлігі туралы сөз қозғалады.
Аударма зерттеушісі Ө.Айтбаевтың пікірі бойынша отызыншы жылдардың орта шеніне дейін көркем аударма туралы айтылған пікірлер белгілі бір шеңбер шегінен шыға алмады, көбі, жай тілек тұрғысынан аспады.
1930 жылдардағы аударматанудағы ең сүбелі үлес М.Әуезовке тиесілі. Ол өзінің Пушкинді қазақша аудару тэжірибелері туралы, Ревизордың
аудармасы туралы, Пушкин аудармасы қазақ эдебиетіне не берді?, Евгений Онегиннің қазақшасы туралы, Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар деген сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті
Тіл және әдебиет теориясы кафедрасы
А.Б. Барсақбаева
АУДАРМА НЕГІЗДЕРІ
Оқу-әдістемелік құрал
Қостанай, 2017
ӘОЖ 8Г25 КБЖ 81.63.24-7 Б25
Рецензенттер:
Безаубекова Алмагүл Даненқызы - филология ғылымдарының кандидаты, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты шетел тілдері кафедрасының доценті
Қайыпбаева Айжамал Қайыпбайқызы - филология ғылымдарының кандидаты, тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті
Досова Алма Төлегенқызы - филология ғылымдарының кандидаты, тіл және әдебиет теориясы кафедрасының доценті
Авторы:
Барсакбаева Анар Болатқызы - филология магистрі, аға оқытушы
Б25 Аударма негіздері: оқу-әдістемелік құрал А.Б. Барсақбаева. Қостанай, 2017. - 108 б.
ISBN
Оқу-әдістемелік құралда аударма негіздері, аударма барысында қолданылатын тәсілдер, аударманың грамматикалық, лексикалық және стилистикалық ерекшеліктері қарастырылған дәрістер жинақталып, өздігінен орындауға арналған тапсырмалар берілген.
Бұл оқу-әдістемелік құрал Аударма ісі траекториясы бойынша білім алушы 5В020500-Филология мамандығының жоғарғы курс студенттеріне арналған.
ӘОЖ 81'25 КБЖ 81.63.24-7
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекетгік университетi Оқу- әдiстемелiк кеңегімен бектліп баспаға ұсынылған, хаттама № 4 14 маусым 2017 ж.
ISBN
(C) Барсақбаева А.Б., 2017
Мазмұны
Кіріспе 4
Аудармашының кәсіптік қызметінің негіздері 5
Аударма ісі мамандығы 5
1 .2 Аударма түрлері 7
1 .3 Жазбаша аудару 9
1 .4 Ауызша және жазбаша аудару арасындағы айырмашылықтар.
Парақтан аудару 11
1.5 Аудармашының кәсіби этикасы 13
1 .6 Хаттама және аударма. Болашақ аудармашыларға кеңес 15
Әдеби аударма негіздері 16
Әдеби аударма ғылымының теориясы мен тарихы 16
Әдеби аударма ғылымы және оның тарихы 20
Әдеби аударма түрлері және оның өзіне тән ерекшеліктері 22
Жанр және аударма 24
Әдеби аударма бірліктері 27
Ұлттық-мәдени ерекшелік және әдеби аударма 29
Стиль және аударма 31
Сюжет және аударма. Ырғақ және аударма 33
Шығыс жұлдыздарының шығармаларын қазақ тіліне аудару тарихы ... 35
Шетел әдебиеті қазақ аудармаларында 38
Практикалық сабақтарда қарастырылатын тақырыптар 41
Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша сабақтар жоспары 44
Өзін-өзі тексеруге арналған тест сұрақтары 55
Қолданылған әдебиеттер тізімі 69
Қосымшалар 70
3
Кіріспе
Аударматанудың негіздері пәні - таңдау компоненттегі базалық пән. Бұл курста аударматану ғылымының теориялық мәселелері, аударма жасаудың техникасы, әдіс-тәсілдері мен аудармаға және аудармашыға қойылатын талаптар, аударма саласының жанрлық түрлері қарастырылады.
Пәнді оқу барысында білім алушылар аударғалы жатқан материалдағы сөздін мағынасын түсініп, лексика және грамматикалық талаптарын білуі керек. Пәндегі ұғымдар мен категорияларды жан-жақты терең қамти отырып, бастысы екі немесе бірнеше тілдерге еркін аударма жасай білуі тиіс. Студенттер аударма туралы ғылымның осы күнгі жағдайын, аударма қызметінің негізгі концепцияларын, түрлі аударма тип пен формаларының ерекшеліктерін, аударманың негізгі лексика-фразеологиялық, гра мматикалық және
стилистикалық мәселелерін игеруі керек. Бірнеше тілдерге аудара білу, аударма кезінде мәтіннің мән-мағынасын ашып, соны жеткізетіндей, алған білімдерін іс жүзінде асыратындай дагдысы болуы керек. Ғылыми ойларды, концпециялар мен шығармашылық құрастыруларды сыни талдай алудан, нақты деректертерді талдау және жалпылама қорытынды жасай алудан, лингвистикалық, энциклопедиялық, лексикографиялық және арнайы әдебиетте мегзей алудан, теориялық білікті дербес тәжірибелік жұмысында пайдалана алудан құзыретті болуы керек.
Қазіргі таңда аударма ісінің теориясын зерттеумен шектелуге болмайды. Пәннің теориясын тереңдетумен қатар аудармашылылардың кәсіби дайындық деңгейін көтеру шартқа айналып отыр. Осыған орай аудармашылардың оқытудың жаңа әдістерін табу қажеттігі туындайды. Бірақ бұл қажеттік аудармашы кәсібінің ерекшеліктерін жан-жақты талдамай өтелмейді. Аудармашы - аударма үрдісін жүзеге асыратын маман болғандықтан, аударманың көп аспектілерімен кездеседі. Ол мәтінді әр түрлі объективті шарттарда аудару барысында ішкі және сыртқы факторларды ескеруі қажет.
Аударматану сабақтарында ережені жаттанды түрде айтқызудан гөрі, практикалық жұмыстарға көбірек көңіл бөлген жөн, сондықтан да осы оқу-әдістемелік құралда тіларалық коммуникация жағдайында баламалық аударманы қамтамасыз етуге, студенттерде практикалық және аудармашылық дағдыны қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар жинақталған. Бұл еңбектің негізгі мақсаты - болашақ мамандарды аудармашының кәсіби ісінің негізгі дәйектермен таныстыру.
Зерттеу осы сала бойынша жүргізілетін теориялық жағынан да, практикалық жағынан да аударматану курсы бойынша маңызды материал көзі бола алады, өйткені мұнда аударма жолдарына байланысты жан -жақты ақпарат қамтылған.
Оқу-әдістемелік құрал болашақ аудармашыларға аударманың теориялық негіздерінен білімін кеңейтуге, алдағы тәжірибелік жұмыстарында жинақтаған білімдерін іс жүзінде қолдануға септігін тигізеді.
Оқу-әдістемелік құрал тиісті әдістемелік талаптарға сай жасалған.
4
Аудармашының кәсіптік қызметінің негіздері
Аударма ісі мамандығы
Аудармашы мамандыгыныц қалыптасуы мен өркендеу тарихы. Қазіргі қоғамда аудармашылық қызметтің қолданылу шеңбері күн сайын кеңейіп, үлкен әлеуметтік сұранысқа ие болып отыр. Көптеген мемлекеттерде арнайы оқу орындары ашылып, кәсіби аудармашы мамандарды даярлай бастады. Бұған дейін аударма жұмысымен басқа да мамандық иелері айналыса бастаған. Аудармашылық жұмыс қоғамдық ортаның көпшілігін қызықтырды. Осының нәтижесінде көптеген зерттеулер жүргізілді де, жаңа ғылыми пән пайда болды.Ол - қазіргі заман талабына сай аудармашылық мамандық.
Аударма - бұл өте күрделі және көп салалы адами іс-әрекеттің бір түрі. Күнделікті ауызекі тілде аударма ісі туралы бір тілден екінші тілге аудару делінеді, бірақ шындығында аударма ісімен айналысқанда тек бір тілді екінші тілге аудару ғана көзделмейді. Аударма ісінде әр түрлі деңгейдегі мәдени ағымдармен, әр түрлі дәрежедегі ой толғау, әр түрлі әдебиеттер, әр түрлі дәуір тынысы, әр түрлі салт-дәстүр, ұстанымдармен танысып жұмыс істеуге мәжбүр боласың. Аудармашылықпен мәдениеттанушылар, этнографтар, психологтар, тарихшылар, әдебиеттанушылар айналысады. Аудармашылық қызметтің әр жақтылығы басқа да ғылыми жұмыстырдың қайнар көзі болуы әбден мүмкін. Сондықтан да аударма ісі туралы ғылымында - аудармашылықта әртүрлі мәдени когнитифті, психологиялық, әдеби және де басқа аспектілер бөлініп шығуы мүмкін.
Адамдар тек бір тілде ғана емес, бірнеше тілде сөйлей алатындықтан, аударма міндетті түрде керек. Сондықтан тілшілер тілдің ситуациялық жағдайларын тек бір мемлекеттің көлемінде ғана оқып үйреніп жатқан жоқ, бір мәселені әлемдік жағдайға қарастырып жатыр. Енді көптілділік болғандықтан аударманың болу керектігі анықталды. Аударма тілдік кедергілерді жоятын күрделі құрылымға айналды. Тіл білімі мен аудармашылықтың алдында бұл тілдік барьерлер қалай пайда болды және оны жоятын қандай күш ойлап табуға болады деген сұрақтар тұрды.
Аудармадағы қиындықтар түпнұсқада аталған кейбір құбылыстарға байланысты немесе қабылданып, аударылып отырған мәдениеттің аударма рецепторларына белгісіз жақтарына байланысты туындауы мүмкін. Әр тіл - өзінше жеке мәдениет.
Аудармашыныц тіларалық делдал, жеткізуші ретіндегі ұстанатын негізгі делдалдық багъттары: коммуникативтік, мәдениаралық, аудармашылық, ұйымдастыруш ыл ық.
Жақсы кәсіби аудармашы жиі көлеңкеде қалып қояды. Бұл мамандықтың өзіне тән қағидасы. Байқалмау, өзімен-өзі бейтарап болу жақсы аудармашының ажырамас құндылығы. Жақсы аударма оқушылар мен тыңдармандарға аударма сияқты қабылданбайды, ол өз ана тілінде жасырылған мәтін сияқты қабылданады. Дарынды аудармашылардың арқасында - Хемингуэй, Демарка, Грэм Грин шығармалары ана тілінде сөйлейді, біз оларды оқимыз және де жатқа айтамыз. Бірақ аздаған оқыған, аса білімді адамдардың
5
біразы ғана мынадай аса дарынды аудармашылардың есімін біледі, мысалы Райт-Ковалева немесе Кашкина. Олардың орыс мәдениетіне сіңірген еңбектері ұшан-теңіз.
Сонымен, жақсы аудармашы көрінбейді, білінбейді. Кәдімгі, орта деңгейдегі аудармашы - бұл кәсіби маман емес, бұдан да төмен аудармашыдар бар екендігін айтпауға болмайды.
Ана тілінде дұрыс сөйлеу ана сүтімен берілмейді, оған қазіргі заманға сай мектептер мен институттарда үйретпейді. Сондықтан ана тілі мен риторика аудармашыларды дайындайтын арнайы бағдарламада шетел тілі сияқты аса маңызды орын алуға тиісті.
Дұрыс аударма жасау үшін сол аударылатын құбылыс туралы мәлімет маңызды екендігін ұмытпау керек. Бұл біліктілік аса терең болмаса да өте қажетті. Сондықтан жан-жақты дамыған білікті, кең ауқымды білімпаз - осы қасиеттерсіз жақсы аудармашыны елестетуге болмайды.
Сондықтан студенттің шетел тілін жақсы меңгеру дағдысын дамыту үшін не істеу керек деген заңды сұрақ туындайды. Бұған бір ғана жауап бар - ол студентті өз тілін меңгеріп жатқан мемлекетке саяхатқа жіберу керек, ол үтттін судентке жылы қонақжай жағдай туғызу міндетті емес. Ол нағыз тілдік ортаға түсуге тиісті, яғни кәсіби емес жұмыс істейтін орындарға түсіп, қара жұмыс, алып кел-шауып кел, санитарлық жұмыстар атқаруы керек. Ондай жұмыстар бүкіл әлемде атқарылады. Тағы бір ұтымды тәсіл бар - ол мүмкіндігінше көп мөлшерде өзі оқитын тілде түсірілген кинофильмдерді көбірек көру. Қорыта келгенде, нашар оқытудың салдарынан нашар көңіл толмайтын аудармашылар пайда болады, ал жақсы аудармашыға сұраныс аз, бірақ басты себеп осында ғана ма? Жоқ, басты себеп аударма адамның интеллектуалдық іс-әрекетінің өте күрделі түрі екендігінде жатыр.
Тағы бір жалпы қорытынды: аударма интеллектуалды іс-әрекетінің жанды көрінісіндей өте күрделі, оның күрделілігі мынадай жағдайларға тіреледі:
экстремальді, стресс алатын жағдаяттардың болуынан қашу мүмкіндігінің жоқтығы;
аударма ісінің теория мен әдістемесінің жетіспеулігінің салдарынан сенімді бірлігінің жоқтығы;
жинақталған аудармашылық тәжірибенің және есепке алу механизмінің жоқтығы.
Аудармашы мамандығының күрделілігі - оның таза интеллектуалды болуында. Көрермендер залында - өзінің шеберлігін көрсететін әртіс сияқты, аудармашы да өзінің біліктілігі мен шеберлігіне ғана кәміл сенеді. Өзінің қажеттіліктерін ол басқа ұжым мүшелеріне итере сала алмайды. Басқа мамандық иелері мұндай әдісті бригадалық тәсілмен өте жақсы орындайды.
Қысқасы, аудармашы - өте күрделі, шаршайтын адамды күйзеліске ұшырататын мамандық. Сонымен қатар аудармашы мамандығы жақсы да, өте қызықты мамандық екенін жасыруға тағы да болмайды. Басқа ешқандай мамандық сенің алдыңа минут сайын күрделі шешілмейтін мәселелерді қоя алмайды. Басқа ешбір мамандық сенің ол мәселелерді жақсы болсын, жаман болсын шешуіңді міндеттемейді. Басқа ешбір мамандық сенің әртүрлі
6
деңгейдегі адамдарды әртүрлі өмірлік жағдаяттарда ерекше бақылауға алуға мүмкіндік жасамайды. Басқа ешбір мамандық сенің бөтен мемлекеттерді аралап, басқа салт-дәстүрлермен танысуынды қамтамасыз етпейді. Бірақ аудармашы мамандығы адамның тәніне де өте салмақты ауырлық түсіретін мамандық. Сен тек өмірлік интеллектуалдық жағдаяттарды ғана шешіп қоймайсың, сен үнемі жүйкеңді тоздырып, қажып, шаршап жүресің. Салыстырайықшы, аударма ісінің қиындығы соншалық төрт сағаттық аударма ісімен айналысу, тура сол көлемдегі төрт сағат бойы он адаммен жалғыз өзін бетпе-бет пікірталас, сөз жарысқа түскеннен де қиынырақ екен.
Аударма өте қиын іс-әрекет екендігі сөзсіз. Алайда, бұл істі жеңілдетудің өзіндік жолдары да бар. Ол үшін аударма ісі үшін керекті әдіс-тәсілдерді меңгерсек болғаны. Сол әдіс-тәсілдерді қолдану аударма ісінің алдына қоятын мақсаттарын орындап, көздеген нәтижеге жетуге нақты мүмкіндіктер туғызады. Әлемнің ең озық та тәжірибелі деген аудармашылары сол керекті әдіс - тәсілдерге сүйенеді де аударма ісі барысында соларды қолданады.
Сұрақнама:
Адамдар арасындағы қарым-қатынас негіздері қандай?
Қарым-қатынастың жеке факторларына (контактілік, қарым-қатынастағы бірігушілік, бейімделушілік, өзін-өзі ұстай білу, өзін жеке тұлға ретінде сезіну, қарым-қатынас стилі) тоқталыңыз.
Қарым-қатынастың жағдайлық факторларын (қарым-қатынас контексті, тұйықтық, тәртіптің, араласудың нормалары, қағидаттары, дәстүрлері) атаңыз.
Аудармашы - әлеуметтің бір бөлігі ретінде қандай болуы керек?
Аударма түрлері
Негізінде аударма екі топқа бөлінеді: бірінші топ түпнұсқаның жанр және стилистика ерекшеліктерімен, ал екінші топ - жазбаша және ауызекі тіл дамытудың психолингвистикалық ерекшеліктерімен байланысты.
Бірінші топтық аударманың екі түрі бар: көркем-суретті аударма және ақпараттық (арнайы) аударма.
Әдеби шығарманың аудармасы көркем аудармаға жатады. Көркем шығармалардың мақсаты - адамға шығарма не поэма арқылы эсер ету. Ал аударатын шығарма не шығарманың үзіндісі негізгі нұсқадан алынғаннан кейін, оның өзара өзіндік қасиеттері мол.
Көркем аудармаға түпнұсқа шығарманы оқырманға эсер ететін деңгейде басқа тілге аудару жатады.
Көркем аударманың жанрмен байланысты бірнеше түрі: поэзия, пьеса, сатирика шығармаларының аудармасы, проза (қарасөз), өлеңдер аудармасы.
Ақпараты бар мәтіндер аудармасы ақпараттық аудармаға жатады. Бұл аударманың негізгі мақсаты оқырманға эстетикалық эсер ету емес, тек информация, ақпаратты жеткізу. Аталмыш аудармаға ғылыми мәтіндер, іскерлік, саяси-қоғамдық, тұрмыс саласымен байланысты мәтіндер аудармасы жатады. Бірақ бір мәтінде осы екі аударманың түрі жиі кездеседі.
7
Психолингвистикалық аударма тобы екіге бөлінеді: жазбаша және ауызша.
Ауызша аудармаға дәл сөйлесіп жатқан сәтте аударылып жатқан аударма жатады. Аудармашы қайтадан тіл арқылы айтылған ақпаратқа келе алмайды. Ол мәтінді, ақпаратты не үзіндіні бір рет қана тыңдап аударады. Қате тауып, оны түзетуге уақыты болмайды.
Ауызша аударма - бұл түпнұсқа мен оның аудармасы аударма барысында жазбаша емес нысанда болатын аударма түрі, ол аудармашының түпнұсқаның үзінділерін біркелкі қабылдауын жэне кейіннен сэйкестіндіруге немесе оны орындағаннан кейін түзетуге мүмкіндік жоқтығын білдіреді. Ауызша аударманың классикалық мысалы ретінде аудармашы түпнұсқаны аккустикалық нысанда (естілуі бойынша) қабылдауын жэне өзінің аудармасын ауызша нысанда орындауын айтамыз. Ауызша аудармада аударма мәтінін құрау түпнұсқаны қабылдаумен параллелльді түрде, не түпнұсқаны қабылдау біткеннен кейін жүзеге асырылады. Соған сәйкес ауызша аударманың екі түрі болады: синхрондық және ілеспелі аударма.
Синхрондық аударма - бұл аудармашы оратордың сөзін тыңдай отырып, тура сол сәтте (2-3 секундқа ғана қалып отырады) аудармасын айтып отыратын ауызша аударманың тәсілі. Синхрондық аударма оратор микрофон арқылы сөйлеп, оның сөзі аудармашыға құлаққа киетін аппарат арқылы естілетін, арнайы кабинада техникалық құралдарды қолдана отырып жүзеге асырылады, сол жерден аударма рецепторларға жеткізіліп отырылады. Осындай құралдың арқасында аудармашының дауысы оның түпнұсқаны тыңдауына кедергі келтірмейді. Синхрондық аударманың бір түрі болып аудармашы кабинада емес, рецептордың қасында орналасып, құлаққа киетін аппарат пен микрофон арқылы немесе оларсыз аударманы оған сыбырлап айтып отыруы түріндегі сыбырлау табылады. Синхрондық аударма - ауызша аударманың қиын түрі, өйткені ол аудармашыдан бір уақытта бірнеше қимылдарды қатар аудара білуді талап етеді: бір тілде тыңдау, оны басқа тілге аудару және оратордың сөйлеу темпінен қалмай сол тілде сөйлеу. Осы үш эрекеттің барлығын синхронизациялау жадының үлкен жұмысымен, жоғары қадағалаулықпен, сөйлеу компрессиясын жүзеге асырудың қажеттілігімен, түпнұсқаның келесі бөлімдерін бағдарлаумен, тез арада шешімдер қабылдаумен және т.б. байланысты.
Ілеспелі аударма - бұл ауызшы аударманың аудармашы оратор өз сөзін бітіргеннен соң немесе оның бір бөлігін айтып болғаннан соң оны аудара бастау тәсілі. Аударылып жатқан сөздің бөлігінің көлемі әртүрлі болуы мүмкін: оратор 20-30 немесе одан көп минутта айтқан жеке сөздерден үлкен көлемдегі мәтінге дейін. Аударманың бұл түрі аудармашының жадында түпнұсқаның маңызды сегменттерінің мазмұнын аударма басталғанға дейін ұзақ уақыт бойында сақтауын талап ететін түрі. Егер түпнұсқаның көлемі үлкендеу болса, аудармашы түпнұсқаны қабылдау барысында оның мазмұнының маңызды жерлерін жазып отырады, ол оның жадында тыңдалған мәліметті есіне түсіруіне көмек көрсетеді.
Синхронды аудармада аудармашы сөйлеп тұрған адамның сөзін бірер секундтан кейін аудара бастайды. Аудармашы бөлек керекті техникамен
8
жабдықталған кабинада отырады. Аудармашы ораторды құлаққап арқылы тыңдап, микрофонға, рецепторларға оның аудармасын жолдайды. Бұл аударманың ең қиыны: аудармашы бір уақытта шет тіліндегі ақпаратты, не өз тіліндегі ақпаратты қабылдап, түсініп, басқа тілге аударып үлгеріп отыруы керек. Сондай-ақ, ол оратор ілгері қарай не айтады деп болжап отырып, көп сөздердің синонимын тауып, негізгі сөздерді дайындап үлгеріп отыру керек.
Ілеспелі аударма - ауызша аударманың екінші түрі. Аудармашы оратор ойын айтып тоқтағанша дейін күтуде. Кейбір үзінділер 20-30 минутқа дейін созылуы мүмкін. Бір ақпаратты есте сақтау қиын, сондықтан аудармашы өзіне түсініктеме жазып отыруы қажет.
Синхронды аударма арнайы жабдықталған кабинада, не кабинадан тыс жерде өткізіледі. Жақсы білікті аудармашаның интонациясы, мимикасы оратордың сөйлеуімен сәйкес келеді.
Сұрақнама:
Ауызша аударманың түрлері қандай?
Синхронды және іліспелі аудармалардың айырмашылығын
түсіндіріңіздер.
Іліспелі және синхронды аудармаларды сипаттаңыздар.
Синхронды аударманың психофизиологиялық ерекшеліктеріне
тоқталыңыздар.
Жазбаша аудару
Жазбаша аударма деп аударманың тіларалық сөйлесу барысында (түпнұсқа және аударма мәтіні), аударма барысында жазылған мәтіндерге аудармашы бірнеше мәрте қарап, тексеріп, түзете алатын аударма түрі аталады. Бұл аудармашыға аударылып отырылған мәтіннің үзінділерін қайталап қарауына, оларды аударманың сәйкес үзінділерімен салыстыруына, аударманы Рецепторға бергенге дейін, яғни аудару үрдісінің аяқталуына дейін аударма мәтініне қажетті өзгерістер енгізуіне мүмкіндік береді. Жазбаша аударманың классикалық мысалы болып аудармашы түпнұсқаны жазба мәтін түрінде қабылдап, аударма мәтінін жазба мәтін ретінде жүзеге асыруы табылады. (Осы жерден жазбаша аударма деген атау шыққан).
Аударма түрлерінің екі негізгі сараланушы түрлері бар: аударылатын мәтіндердің сипатына байланысты және аударма барысында аудармашының тілдік әрекеттерінің сипатына байланысты.
Аударманың жанрлық-стилистикалық саралануы түпнұсқаның жанрлық- стилистикалық ерекшеліктеріне байланысты екі функционалды аударманың түрін ерекшелейді: көркем аударма және ақпараттық аударма.
Көркем аударма деп көркем әдебиет шығармаларын аударуды айтады. Қалған тілдік шығармалар түрлеріне қарағанда, көркем әдебиет шығармаларының негізгі функциясы болып көркем-эстетикалық немесе поэтикалық функцияның есептелуімен көзге түседі. Осы мінездегі барлық шығармалардың негізгі міндеті болып қандайда бір эстетикалық эсер беру, яғни
9
бір көркем-әдеби образ жасау болып есептеледі. Бұндай эстетикалық бағыт көркем-әдеби тілді ақпараттық мазмұны негізгі болып саналатын информативті тілдік қарым-қатынас түрлерінен ерекшелейді.
Көркем аудармада түпнұсқаның көркем әдебиеттің белгілі бір жанрына жататындығына байланысты аударманың түр ішіндегі бөлімдері болады. Бұндай аударманың түр ішіндегі бөлімдері қатарына поэзия, пьесса, сатирикалық шығармалардың, әдеби прозаның, ән сөздерінің аудармалары жатады. Шығарма аудармасының мына немесе ана жанр санатына жатқызылуы шартты сипатта және бұл жанрдың өзіндік ерекшелігі аударманың нәтижесіне қаншалықты эсер ететініне байланысты болады.
Ақпараттық аударма деп оқырманға шығармашылық-эстетикалық эсер ету емес, негізгі функциясы қандай да бір мэліметтерді хабарлау болып табылатын мэтіндерді аудару аталады. Мұндай мэтіндерге ғылыми, іскерлік, қоғамдық-саяси, тұрмыстық жэне басқа сипаттағы барлық материалдар жатады. Бұған көптеген детективтік эңгімелерді аударуды да, саяхаттарды суреттеуді де, очерктерді жэне таза ақпараттық хабарлауы көбірек болатын басқа да шығармаларды жатқызуға болады. Аудармаларды көркем жэне ақпараттық деп бөлу аудармада көрсетілуге тиіс түпнұсқаның негізгі қызметіне байланысты (эстетикалық эсер етуі немесе жай ақпарат беруіне). Негізінде, жалпы алғанда, көркемдік аударманы талап ететін түпнұсқада тек ақпараттық қызметтерді орындайтын жекелеген бөлімдері, ал керісінше, ақпараттық мэтінді аударуда көркемдік аударманың кей элементтері (бөлшектері) болуы мүмкін.
Көркем жэне ақпаратты аудармалар көбінесе жазбаша аудармаға жатады. Көркем шығармалар мен аударумен бірге ол ғылыми-техникалық материалдарды аудару, ресми-іскерлік материалдарды аудару, саяси- публицистикалық материалдарды аудару, газет-ақпараттық материалдарды аудару, патенттік материалдарды жэне т.б. аудару болып бөлінеді.
Аудармашы жазбаша түрде аударғанда тіларалық өзгертулер немесе түпнұсқаны еркін түрде аудару тэсілдерін қолданады. Сондықтан да ауызша аудармамен салыстырғанда жазбаша аудармаға қойылатын талаптар өзгеше: грамматика, стилистика жэне орфография жағынан мөлшері ойдағыдай болу керек. Жазбаша аударудан ауызша аударманың айырмашылығы ерекше. Жазбаша аударма келесі факторларға назар аудару керек:
Сөздіктегі сөздердің мағыналарына.
Арнайы сөздіктен сол сөздің мағынасын іздеп табуға.
Түпнұсқаның контекстін білу. Егер ол шығарма болса, оны ең алдымен толық оқып шығу керек.
Керекті сөзі бар қайырымды ғана оқып шығу жэне оны бүкіл контекстпен салыстыру.
5. Сөздің бір-бірімен байланысуына назар аудару.
Жазбаша аудармада мэтіннің барлығы аудармашының алдында болады, ол оны бірнеше рет оқып, автордың идеясын толық түсінеді. Ал ауызша аудармада аудармашы ақпаратпен сегмент арқылы танысады, ол ақпаратты толық білмейді.
10
Жазбаша аудармада аудармашы оратормен тіл қатысып, ештеңе сұрай алмайды (мысалы: түсінбеген сөз, термин не ақпарат).
Жазбаша аудармаға түпнұсқадағы мэтіннің жазбаша түрдегі аудармасы жатады. Аударушы мэтінге жэне оның үзінділеріне бірнеше рет қайта оралып, керек болса түзеп, негізгі нұсқамен салыстырып, рецепторға автордың идеясын жеткізуге тырысады.
Сұрақнама:
Ауызша аударманың жазбаша аудармадан айырмашылығы қандай?
Аударма баламасын дұрыс тауып алу үшін қандай факторларды қолданамыз?
Жазбаша аудармасының принциптерін қолданып отырып оқытушы ұсынған қайырманы аударыңыздар. Аудармаға анализ жасаңыздар.
Ауызша және жазбаша аудару арасындағы айырмашылықтар. Парақтан аудару
Ауызша жэне жазбаша аударма арасында уақыт басты рөл атқарады. Жазба аудармасында аударма үрдісі қатаң қарқындық шектеулермен шектелмеген. Аудармашы кез келген уақытта аударманы тоқтата алады, аударылған бөлімшеге қайта орала алады, аударманың эр бөліміне ойналуға қосалқы уақыт жұмсай алады, сөздіктер мен сұрау анықтамаларға жүгіне алады жэне мамандардан көмек, кеңес ала алады жэне т.б. Бұл күрделі аудармалы мэселелерді шешуге мүмкіндік жасайды, кез келген эдеби жэне ақпарат мэтіннің аудармасын табысты шешуге мүмкіндік береді. Жазба аудармасында деңгейдің баламасы қажет. Ал ауызша аудармасында аудармашының іс-эрекеті шешен сөзінің жылдамдығымен, қатаң тэртіппен сақталады немесе ол тоқтағаннан кейін оратормен бір уақытта аударма беруін қажет етеді. Сонымен бірге, аудармашының ойлануға уақыты қалмайды, тэсілдердің көбеюіне жэне анықтамалық эдебиетке аударуға уақыты да жетпейді. Кейде аудармашыға трансляциялық бейімдендіруіне элементтерін кіргізуге тура келеді. Жартыавтоматтық дағдылардың, тұрақты сэйкестік білімнің жэне дағдылардың рөлі артады. ПЯ тез жэне нақты сөйлеген сөзді тез арада артикуляция жасауда іскерліктері дамиды. Сонымен қоса, кейде аудармашыға өз элементтерін қосады, аударған хабарламаның кейбір бөлімшелерін алып тастайды, мэтіннің аудармасын қысқартады жэне қысады, аудармасымен жэне баламаның төменгі деңгейімен қанағаттандырады. Әсіресе аз уақыт ішіндегі тез сөз сөйлеу іс - эрекеті синхрон үрдісінде көптеген физикалық жэне психологиялық жүктерді қажет етеді. Сондай-ақ, тікелей-аудармашы өз борышын толығымен тек 20-30 мин ішінде орындай алады. Сондықтан, синхрондық аударма жүзінде эр бөлмені бірнеше аудармашы кезектен-кезек аудару қызметін атқарады.
Егер жазбаша, ауызша аударма ерекшеліктерін қарастырсақ, екі түрлі аудармаларды іске асырғанда, аудармашы түпнұсқаның екі бірдей емес бөлімдерімен жұмыс істейді. Жазба аудармасында аудармашы түпнұсқаның сөйлеген сөзін бірінен кейін бірін аударады, аудармашыда түпнұсқаның толық
11
мэтіні болады жэне эрбір аударған сөз мэтіннің бірлігі болып саналады. Аудармашы бөлек айтқан сөзді мэтіннің мазмұнына сай аударады, ол, сонымен бірге, мэтіннің бастапқы, соңғы бөлімдерінен қажетті қосымша ақпаратты іздей алады жэне ой-логикасының дамуын қадағалайды, жеке бөлімінің дұрыс байланысын зерттейді жэне т.б. Келесі аудармада аудармашы түпнұсқаның бір немесе бірнеше бөлігімен операция жасайды.
Сонымен қоса, ауызша жэне жазбаша аудармалар қатысушылардың тіларалық мінез-құлқы байланысына қатысты бөлінеді. Ереже бойынша, жазба аудармасында аудару үрдісі кабинеттік талаптарда өтеді жэне аудармашының қатынасушылармен тікелей жэне кері байланысы болмайды. Аудармашы аудару үрдісінің некесіз шегінде түпнұсқаның авторымен немесе аударманың қарауыту рецепторларымен танысуы мүмкін. Бұл жерде тұлғааралық қатынстар рөл атқармайды, ал аудармашының дара объектісі аударылатын мэтін болып табылады. Ал тіларалық қатынас үрдісінің аяқталуынан кейін аударма сапасына баға беріледі.
Түпнұсқаны қабылдаудың жэне аударма мэтінін құраудың жазбаша немесе ауызша нысаны жазбаша жэне ауызша аудармаға сэйкес болады, алайда олардың эрқайсысында бір жағдайларда басқа бір аударманың кейбір элементтері қолданылуы мүмкін. Жазбаша аудармашы түпнұсқа мэтінін магниттік таспаға жазылған күйінде алуға немесе өзінің аудармасын машинсткаға не диктофонға жазғызуы мүмкін. Қандай жағдайда болмасын аударма жазбаша болып қала береді, өйткені түпнұсқа жэне аударма мэтіндері жазылған күйлерінде сақталады, оларды көп рет қарастыруға, салыстыруға жэне рецепторға бергенге дейін аудармаға қажетті түзетулер енгізуге болады. Ауызша аудармашы аударма басталғанға дейін ауызша сөйленетін мэтінді алдын ала алып, оны синхрондық немесе ілеспелі аударма барысында көмекші құрал ретінде қолдануына болады. Ауызша аудармада жазбаша мэтінді қолданудың ерекше түрі болып қағаздан аудару, яғни аудармашы рецепторларға жазбаша түпнұсқаны қандай да болсын ауызша сөйлеуге қатыссыз, яғни оратордың сөзін айту барысында емес ауызша аударған түрі табылады. Бұл жерде ауызша аударманың негізгі белгісі сақталады: аударманы рецепторларға көрсеткенге дейін мэтінмен салыстыруға жэне түзетуге мүмкіндіктің болмауы.
Ал аудармасында аудармашы қатынасушылардың түйісу сөйлеу барысында жұмыс істейді, эсіресе, кері байланыстағы тіларалық қатынастағы бір адаммен немесе бірнеше қатысушылармен тығыз жұмыс істей алады. Аудармашы амалсыздан ауызекі сөйлеуді дұрысына қарай, шапшаңдығына, оратордың сөйлеген сөзіне қарай, оның айту мэдениетіне, үлгісіне қарай қабылдауы керек жэне ұсынушы мен тыңдаушы арасындағы бір-бірін түсіну қатынасын қамтамасыз ету керек. Бұл қиыншылықтарды жеңу үшін түпнұсқаның мэтінін жарыққа шығару барысында пэннің білімі негізінде жэне эңгіменің мақсатын білуде, алдыңғы кезеңін талқылауда аудармашының қатысумен байланысты. Оның рецепторымен таныс болуына, олардың сұрақты түсінушілігімен, өздеріне үйреншікті дэлелдеуі мен ойларын тұжырымды етіп дэлелдеуі керек. Кейде оратормен бұрыс қатынаста одан керекті жерді сұрап
12
алуға болады, айтқан сөзді сұрап ала алады, таныс емес атаудың мағынасын анықтай ала алады. Ал тыңдаушымен бұрыс қатынаста, олардың немесе кейде оратордың қабылдау реакцияларын қадағалау мүмкіндіктері туындайды, аударманың айқын түсінушілігін, аудармашы сөзінің шапшаңдығын тэртіпке салады жэне т.б. Қатынасушылар мен оратордың тығыз байланысты ол бас изеу қимылдарынан, көрнекті демонстрациялардан, қосымша анықтамалардан көмек ала алады. Бұл жағдайларда аударманы бейімдендіру трансляциялаумен толықтыруы сирек кезеспейді, кейде аудармашы бір немесе бірнеше қатынасушының сұрақтарына жауап беріп, олардың өтініштерін орындап, қосымша рөлге ие болады. Егер ақпарат алу көздерінен рецепторға дейін болса, кез келген сөйлеу қатынас жолы (тіларалық) ақпаратты тасу барысында бір бағытта жүзеге асады. Сондықтан, аудару үрдісінде рецепторға арналған түпнұсқаның мэтіні жэне аударылған мэтінге дейін ақпарат алу көзі пайда болады. Аудармашы түпнұсқаның тілінен аударылған тіліне аударады. Жазба аудармада тіларалық қатынас барысында тіл тұрақты болады, сондықтан аудармашы жиі ұсынылған тілден келесі тілге аударылуға мамандандырылады.
Сұрақнама:
Ауызша жэне жазбаша аудармалардың айырмашылығын суреттеңіздер.
Қағаз бетінен қолма-қол аударуды қандай факторлар қиындатады жэне қайсысы жеңілдетеді?
Оқытушының ұсынған қолма-қол аудармасын аудара отырып, оған қорытынды жасаңыздар.
5 Аудармашының кәсіби этикасы
Аудармашы мамандығы эртістің мамандығы секілді. Бірақ оған қарамастан, эр мамандықтың өз ерекшелігі болады. Әртістің міндеті кейіпкердің образына кіріп, кейіпкердің іс-қимылын салып, көрермендерге эсер ету.
Ал аудармашы керсінше, аударып жатқан адамның образына ешбір қатысы болмау керек.
Аудармашының басты мақсаты, мэтіннің аудармасын дұрыс жеткізу, ол қандай да бір қол қимылы, дауысының екпіні арқылы тындаушыларда эмоция туғызуға құқұғы жоқ. Ал бұндай жағдай болса, оған мэтіннің мағынасы себеп болу керек.
Аудармашының дауысы қатты, эрі анық шығу керек, бірақ ешбір эмоциясыз. Әсіресе сіздердің назарларыңызды баяндама қорғаушылардың эзіл - қалжындарына аударған дұрыс болады, себебі олардын қалжыңдарына, сіз аудармаға дейін де, аударғаннан кейін де өздеріңізді ұстап, жай ғана жымиған дұрыс болады.
Әрқашан аудармашылардын есінде сақтайтын бір қағида бар, аудармашылар - екі жағаны қосып тұрған көпір, ал басқа болып жатқан нэрселерге оның қатысы болмау керек.
13
Дэл осы қағидаға сүйене отырып айта кетерлік, аударып жатқан адам өз ренжісін немесе ашуын көрсетсе, аудармашы оның ойын бөліспеуге толығымен құқұғы бар.
Тілді оқығанда, сол ұлттың арасында оқыған көп пайдасын тигізеді, шетелдіктерге еліктеп, олардың мэнерлерін келтіруге тырысу керек.
Ал аудармашының сөздік қорына келетін болсақ, күнделікті қолданатын сөздердің баламаларын жаттау керек, мысалы: мен сізбен кейін хабарласам, менімен хабарласып отыр, кім ақырғы? ... Бұндай сөз тіркестер шетел тілінде тіптен басқаша айтылады.
Әрине, аудармашы шетел тілін жетік білген жақсы, бірақ бэрінен бұрын ол өз тілін жақсы білу керек. Ілгермелі аудармашыларға өз тіліне аударғанша, шетел тіліне аударған оңайырақ түседі.
Тағы бір маңызды мэселе - жалпы жэне арнайы білім, жан-жақтылық. Осының арқасында аудармашының аудармашы машинадан айырмашылығы.
Оқыған, қарапайым киінген, сыпайы жэне ішімдік қолданбайтын, тамақ ішкенде өз мөлшерін білетін, дауысы анық жэне құлаққа жағымды, батыс жақтың білімі туралы хабары бар, өз мамандығын бағалайтын адам - ол аудармашы.
Енді бірнеше тэжірибеде қолданылатын кеңестер:
Сіз аударып тұрған адамның көңілін бөлмеңіз. Әрине, Сіздің тэжірибеңізде өз-өзін тыңдағанды ұнататын адам кездесуі мүмкін, мұндай жағдайда оны тоқтатуға мэжбүр боласыз, бірақ тыңдаушылардың Сізге деген көзқарасы дұрыс болмайды. Ондай жағдайға түспеу үшін, сөйлеп тұрған адамға көзіңізбен немесе қол қимылы арқылы тоқтау керек екенін ескеріңіз, ол жанында сіз тұрғаныңызды ұмытпау керек.
Егер Сізде сұрақ болса, Сіз оны сұрауға міндеттісіз - осындай жағдайда синхронды аударма қолайлы, бірақ тек маңызды деген жерлерді ғана сұраңыз, қайта-қайта адамды мазалаған эдепсіздік.
Егер Сіз аудармаға ертерек дайындалып, көрермендер алдында тез, эрі дұрыс аударсаңыз, ол аудиторияға жақсы эсер етеді.
Аударуды бастар алдында, тыңдаушылармен байланыс орнатқан дұрыс болады, мысалы: өзіңізді таныстырыңыз немесе Сіздің дауысыңызды анық естіледі ме деп сұраңыз. Сонда аудитория Сіздің дауысыңызға өз құлақтарын үйрете бастайды.
Ауызша аудармашының мамандығында, ен маңыздысы - дауыс. Сіздің дауысыңыз қатты, анық, бэріне естілетіндей болу керек. Егер Сіздің дауысыңыз тым қатты немесе тым ақырын болса, дауысыңызды алдын-ала үйреткен жөн. Егер, дауысыңызды үйретпесеңіз, ол отырып қалады.
Сұрақнама:
Аудармашы мен тапсырыс беруші адамның арасындағы этикалық қарым - қатынас қандай болу керек?
Аудармашының кэсіби этикасы туралы білімге қандай анықтама бересіз?
Аудармашының кэсіби этика біліміне қандай үлес қоса аласыз?
14
1.6 Хаттама және аударма. Болашақ аудармашыларға кеңес
Іскерлік эдеп (этика) аудармашылық істе өте маңызды орын алады. Өйткені бұл мамандық қызмет көрсету саласына қарағанда, ақпаратты берумен тығыз байланысты. Сондай-ақ тағы бір көңіл бөлетін жайт, аудармашы өзі жеткізетін мэліметтің адекватты болуына толықтай жауапкершілік артады. Мына техникасы дамыған ғасырда жан-жақты болу көбіне сэттіліктің нышаны (немесе сэтсіздік), ал оны иемденуші белгілі бір мақсаттарда, өзіне не басқаларға, пайдаға не шығынға қолдануына үлкен мүмкіндігі бар.
№1 ереже. (Аударманың іскерлік эдептілігінің ең басты ережесі) өзіңе белгілі болған мэліметті жарияламау.
№2 ереже. Өзің қызметтес болатын адамдармен сенімді қарым-қатынас орнату.
№3 ереже. Қауіпті жағдайларда ұстамды жэне суыққанды болу, эрқашан мейірімді, сыпайы, ұқыпты жэне баратын жерге сай киініп, сымбатты эрі нақты, уақытынан қалмайтын жэне ескертімді болу шарт.
№4 ереже. Мүмкіндігінше өзіңізден қоспауға тырысу (айтылғаннан тыс шықпай) ескертулермен толықтырулар жэне өз ойыңызды қосудан аулақ болған абзал. Сондай-ақ мүмкіндігінше айтылған ақпаратты толығымен жеткізу керек.
№5 ереже. Бір-бірін жан-жақты түсініп, тығыз қарым-қатынасқа қол жеткізу үшін, керек боған жағдайда аудармашыға таныс қызметтестерге егде ұлттың мінез құлқын, салт-дэстүрін жэне мэдениетін толықтыра түсініп кетуіне болады.
№6 ереже. Сондай-ақ, жұмыс уақытынан тыс, қосымша ақысыз қызметтез адамға шет елден немесе белгілі бір жағдай да шешім таба алмай қысылса, нақты көмек көрсету керек.
№7 ереже. Әрқашан білімде шыңдап, іскерлік шеберлікті дамытып жэне эр түрлі салада білімді тереңдету шарт. Мүмкіндігінше бір бағытта маманданған абзал (қаржы, экология, құқықтық іс жэне т.б.)
№8 ереже. Жас жэне бастауыш аудармашылармен бар біліміңізді жэне тэжірибеңізді аямай бөліскеніңіз дұрыс.
№9 ереже. Іскерлік эдептілік пен ұжымдық салмақтылықты ұстана отырып, мамандықтың маңыздылығын көтеріп, өз еңбегіңізді төмен бағалауға жол бермеңіз.
№10 ереже. (Қалжыңдау): Осы берілген ережелердің біреуін бұзып алып, қолға түспеу!
Хаттамалық ұжымдық жиындардың ортақ сұрақтары.
Хаттамалық жиынның дайындылығына кіретін қызметтер:
қабылдау өтетін жермен эрлеуді таңдау;
Б) шақырылатын адамдардың мекен-жайы мен хабарлау эдісінің (почта, факс, телефон) тізімін құру;
қабылдаудың өту жоспарын құру;
Г) шақыру билеттерін (уақытымен) тарату;
Д) таңғы жэне түскі аста дастархан басына жайғастырудың жоспарын
құру;
15
Е) тамақ мэзірін құру;
Ж) дастарханның жасалуын жэне қонақтардың күтілуін бақылау;
З) алдын-ала айтылатын тілектерді аударып, дайындау (қабылдаудағы жайғастырулармен).
Келісімшартқа қол қою салтанаты.
Соңғы кезде келісімшартқа отыру көбейді, оның ішінде біріккен жоба ашу, іскерлік қызмет атқару, инвестициялар жэне тағы да басқа жөнінде мэселелер қарастырылады. Кей-кезде екі жақтың шешімі бойынша іс-қағаздарға қол қою салтанатын өткізіп жатады. Жоғарғы мемлекетаралық жиындардан өзгеше, келісімшартқа қол қою аса үлкен салтанат емес, бірақ оның өзіндік ерекшеліктері мен тэсілдері бар.
Келісімшартқа қол қою салтанатын өткізуге берілетін қызметтер.
Қол қою салтанатының жоспарын - шақырылатын қонақтан тізімін, қызметтестер, мемлекеттің өкілдері, шетелдіктер, жоғары дэрежелі қонақтар, пресса, тағы да басқаларын жақсылап ойластырып алған жөн.
Қонақтарға алдын-ала уақытын, күнін телефон арқылы хабарлап қойған дұрыс немесе факс арқылы шақыруды алдын-ала жіберген жақсы. Ал бір күн қалғанда ең маңызды жэне қызық деген қонақтарыңызды ескертіп қойғаныңыз абзал.
Салтанат өтетін ғимарат дайындаңыз (кеңсе, қонақ үй), сонымен қатар екі орындығымен қол қоюға арналған үстел (қалам, іс қағаздар қапшығымен), сөз сөйлейтін сұлба, фирма аты жазылған кестеше, гүлдер. Қол қоятын өкіліттердің аты-жөні жазылған кестешені, техникалық радиофикацияны эзірлеп қойған орынды. Ғимараттың көлемі шақырылған қонақтардың санына сай келуі керек.
Сұрақнама:
Ұжымдылық жиындар туралы мэлімет беріңіздер.
Келісімшарт жэне тағы басқа маңызды қағаздарға қол қою шаралары қалай өтеді?
Келешек аудармашыларға қандай кеңес бере аласыздар?
Әдеби аударма негіздері
Әдеби аударма ғылымының теориясы мен тарихы
Көркем эдебиет қоршаған ортаның шындығын бейнелеп қана қоймайды. Ол адам табиғатын, қоғамның болмысын өзгертуге, жақсартуға ат салысады. Көркем аударманың теориясы мен практикасы күрделі жэне көп қырлы мэселелерді қамтиды. Әдеби шығарманың құрылым жүйесі, образдылығы, мазмұны, стилі, тілі секілді поэтикалық құбылыстармен бірге оның эстетикалық, лингвопоэтикалық, сондай-ақ психологиялық жэне семиотикалық табиғатын түзетін көркемдік құбылыстарды пайымдау эдеби аударманың табиғатын таразылаудағы басты міндеттер қатарына жатады. Оның үстіне аударма шығармада оның авторы мен аудармашының шығармашылық шеберлігі мен даралығы қатар көрініс табады. Әрі түпнұсқа тілі мен аударма тілінің заңдылықтары қатар қызмет атқарады. Осының бэрі аударма
мэселелерін зерттеудің саласы да, арнасы да өте көп, алуан түрлі екендігін көрсетеді.
Кез келген ұлт тарихтың қай кезеңінде болсын дүниежүзілік қоғамдық даму процесінен оқшау өмір сүре алмайды. Қай ұлттың тарихын алсақ та, ол өзгелермен байланысу жолдарынан басқа ұлттар мен элеуметтік-экономикалық қарым-қатынас жолдарынан тұрады. Ал, қарым-қатынастың басты құралы тіл екені баршаға аян. Ұлтаралық қарым- қатынасқа келсек, эр тілде сөйлейтін адамдардың арасында тілдік дэнекер керектігі өзінен-өзі белгілі. Міне, осы тұста аударманың қажеттілігі туады. Осы тұрғыдан келгенде, аударманың бастау көздері тым эрі, тарихтың тым ескі терең қойнауына кетеді.
Аудару іс-эрекетінің өмір сүруі ұлт тарихының көне қойнауымен астарлас. Ал, іс-эрекет шыққан соң, заңдылықтарын білу өмір талабы. Сондықтан аударма заңдылықтары туралы алғашқы ойлар халық көкейінде, аударушылардың немесе соған қатысы бар адамдардың ауызша пікірінде болса керек. Дей тұрғанмен, тіл зерттеу тарихында аудармаға байланысты жазба аудармалар көне Греция, Рим кезеңдерінен басталады. Ал, аударма заңдылықтарын мақсатты зерттеу Қайта өрлеу заманында арнайы қолға алына бастады. Жаңа ел, жаңа жерлердің ашылуы осыны талап етті. Ал, алғашқы теориялық еңбектер ХУШ ғасырдың еншісіне тиеді. Аталған дэуірлерден бүгінгі күнге дейін аударма жэне оны зерттеу үздіксіз даму үстінде. Жалпы аударма жэне оның тарихы жөнінде орыс тіліндегі эдебиеттерде кеңінен айтылады. Мысалы: Ә.Сатыбалдиев, В.Н.Комиссаров, А.В.Федоров,
Ө.А.Айтбаев жэне т.б. Қазақ тіліне аудару, қазақ тілінен аудару мэселелері орта ғасырдағы араб тілі, түркі танушы ғалымдардың еңбектерінен бастау алады. Бұл замандағы түркі тілдерін зерттеушілер кей сөздерді, сөз өрнектерін араб тілінде қалай жеткізу керек деген мэселеге кезі келгенде назар аударып отырыпты. Алайда, бұл еңбектерді аударма заңдылықтарына арналған теориялық еңбектер деп айта қою қиын. Орта ғасырдағы Араб Халифаты тұсындағы ғалымдардың басты еңбегі - түркі тілдерін басқа тілдермен қарым - қатынасқа түсіруі, түркі тілдеріне, түркі тілдерін қалай аударуға болады деген мэселеге із салуы.
Қазақ тіліне, қазақ тілінен аудару заңдылықтары туралы жекелеген қарапайым топшылаулар ХІХ ғасырдың басынан бастап Түркістан уалаятының газеті мен Дала уалаятының газетінде елеусіз болса да бой көрсете бастады. Ал, аударма мэселесі жайында алғашқы арнайы пікірлер, үлкен теориялық деңгейде болмаса да, сыни дэрежеде 1914 жылы Айқап журналында жарияланған И.Дихановтың қазақ өмірінен жазған Манап драмасының аудармасы жөнінде айтылды. Аталған аударманың сипаты жөнінде пікір айтқандар С.Сейфуллин мен М.Дулатов болды.
Сэкен Сейфуллин эріпқой аударудың кесірінен бұл аудармада қазақ тілінің, қазақи сөз саптауларының ескерілмегендігін сынайды.
Міржақып Дулатов бұл аударманың кемшіліктерін көрсете келіп, аударманың мақсатына жол нұсқағандай болады. Мақаладан байқалатындай, аудармашы, ең алдымен, қандай шығарманы аудару керек, ол келесі ұрпаққа қандай рухани пайда экеледі? Осыны айқындап алу керек. Яғни, аудармада
қоғамдық қызмет, қоғамдық мақсат болу керек. Екінші, орысшасын өзгертпей тэржіма қылу аударманы тірі жанға түсініксіз етеді. Үшінші, еркін кетіп мағынасы алыс хата тэржіма етуге болмайды. Төртінші жэне ең бастысы, аударма орыс, қазақтан бірдей соққы жемеу керек, яғни, екі тілдің де тазалығын, мэн-мағына, бояуын сақтай білу керек.
ХХ ғасырдың 20 жылдары жазылған аударма мэселесі жайлы еңбектер ретінде Ж.Аймауытовтың, Е.Алдаңғаровтың, Б.Кенжебаевтың мақалаларын атаймыз. Бұл мақалалардың біріншісінде (Ж.Аймауытов) аударманың толыққандылығы туралы сөз болса, екіншісінде (Е.Алдаңғаров) Пушкин поэмаларының қазақ тіліндегі аудармалары туралы, үшіншісінде (Б.Кенжебаев) Абайдың аудармашылық шеберлігі туралы сөз қозғалады.
Аударма зерттеушісі Ө.Айтбаевтың пікірі бойынша отызыншы жылдардың орта шеніне дейін көркем аударма туралы айтылған пікірлер белгілі бір шеңбер шегінен шыға алмады, көбі, жай тілек тұрғысынан аспады.
1930 жылдардағы аударматанудағы ең сүбелі үлес М.Әуезовке тиесілі. Ол өзінің Пушкинді қазақша аудару тэжірибелері туралы, Ревизордың
аудармасы туралы, Пушкин аудармасы қазақ эдебиетіне не берді?, Евгений Онегиннің қазақшасы туралы, Қазақ сахнасындағы аударма пьесалар деген сияқты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz