Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесі
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Алматы Технологиялық Университеті
Факультет Экономика және Бизнес
Кафедра Экономика және менеджмент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның экмпорттық әлеуеті.
Орындаған: Экономика 16-11. 2020ж.
Рысқали М.Қ.
Нұрылла С.Б
Ғылыми жетекші:
Экономика және менеждмент 2020ж.
кафедрасының меңгерушісі.
д.э.н., профессор
Джолдасбаева Г.К.
Қорғауға жіберілді 2020ж Кафедра меңгерушісі
д.э.н., профессор
Джолдасбаева Г.К.
Декан 2020ж
должность Ф.И.О.
Алматы 2020ж.
МАЗМҰНЫ:\
СОДЕРЖАНИЕ
Кіріспе
3
Экспорттық әлеуетті қалыптастырудың және іске асырудың теориялық аспектілері
4
1.1 Экономикалық категория ретінде экспорттық әлеуеттің мәні
4
1.2 Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесі
11
1.3 Әртүрлі елдерде экспортты қолдау жүйелері
24
SHYNAR TSB ЖШС-нің жалпы мінездемесі
31
2.1 Кәсіпорынның ұйымдық құрылымының сипаттамасы
31
2.2 Кәсіпорынның өндірістік үдерісін ұйымдастыру
37
2.3 Кәсіпорынның маркетингтік қызметін талдау
43
3 Кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
55
3.1 Кәсіпорынның экспорттық әлеуетән жоғарлату жолдары
55
Қорытынды
71
Қолданылған әдебиеттер тізімі
74
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде нарықтық экономика мамандардың кәсіби дайындығына қатаң талаптар қойып отыр, соның ішінде кәсіпорын экономистеріне.
Сондықтанда болашақ экономист мамандарда қазіргі заман талабына сай ойлау қабілеттілігін, жоғарғы кәсіби біліктілікті, пайда болған мәселелерді шешу жолдарын іздеу және табу тілегін, нарықтық экономика жағдайында өндірістің даму болашағын көре білу ойларын қалыптастыру керек.
Дипломалды тәжірибенің мақсаты - соңғы бірнеше жыл ішіндегі кәсіпорынның өндірістік - шаруашылық қызметі туралы объективті деректерді жинау.
Тәжірибеден өту кезіндегі негізгі тапсырмалар:
кәсіпорынды өндірістік-шаруашылық бірлік ретінде оқып-үйрену;
шаруашылық субъектісінің жұмысының техникалық-экономикалық көрсеткіштерімен танысу;
шаруашылық субъектінің басқару құрылымымен танысу;
дипломалды тәжірибені өту кезінде материалдар мен деректерді жинау арқылы есеп беру.
Тәжірибені жүргізу орнының объектісі ретінде Shynar TSB жауапкершілігі шектелген серіктестігі алынып отыр. Есеп беру үшін осы кәсіпорынның өндірістік, қаржылық, статистикалық, бухгалтерлікжәне жылдық есептері негізге алынды.
Өнімнің болашақтағы өміршеңдігі оның сапасына байланысты болып келеді. Сапалы өнім шығаруда сапалы шикізат болуы тиіс. Кәсіпорын міндетті түрде жаңа технологиямен жабдықталуы тиіс. Өндіріс орнында білікті мамандардың да көп болуы кәсіпорынның үздіксіз әрі беделді жұмыс атқаруына әсерін тигізеді.
Қазақстан экономикасының нарыктық қатынастарға көшубарысында қоғамымыздың көптеген әлеуметтік жәнеэкономикалық мәселелерін жаңаша шешуге тура келеді. Нарыктықкатынастардың калыптасуы шаруашылық субъектілердің деңгейіндежаңа шаруашылық механиздерінің пайда болуымен кабаттасажүреді, онда өндірістік шаруашылык қызметтерінің жоспарлануына, жүзеге асуына, тіркелуіне талдануына, болжамдануына маңызды орын беріледі.
Көптеген жылдар бойы елімізде халық шаруашылығын басқару әкімшілік-әміршілік жүйе әдісімен жүргізілді, ал оны дамыту міндетті түрде орындалуға тиісті мемлекеттік жоспар негізінде жузеге асырылып келді.
Әрбір өндірістік ұйым бәсекелестерінен артта калып қоймас үшін өз өндіріс көлемін және нарық сұранымын кем дегенде 2-3 жылға мұқият жоспарлап, келешегін аңыкгаулары керек. Жоспарлауда жіберілген кез келген қателік кәсіпорынды орасан шығындарға, банкроттыққа немесе толық жойылуына әкелуі мұмкін. Шаруашылық субъектіге өз болашағының әрбір кезеңі бойынша егжей-тегжейлі, яғни өнімді жобалаудан бастап жаңа технологияны ендіру, тәжірибелі-эксперименттік жұмыстар мен өнімді шығаруға дейін, содан соң өндірістегі ескі өнімді әрлендіруді токтатып нарыққа жаңа өніммен шығуды алдын ала қарастыру керек. Бұлардың барлығы шаруашылықгың ішкі экономикасымен, салык жүйесімен және несиелік жағдайлармен, нарықтағы ахуал және бәсекелестердің ниеттерімен, шаруашылық субъектіден тыс жағдайлармен байланысты болуы керек.
Шаруашылық субъекті кызметін зерттеу және талдау жүргізумынадай мүмкіндіктер береді:
келешекте даму перспективасын күні бұрын болжап білу;
материал, еңбек және каржы ресурстарын неғұрлым тиімдіпайдалану;
банкрот кауіпінен құтылу;
ғылыми-техникалық саясатын мақсатка лайық және тиімді
жүргізу;
өндірілетін өнімді нарык талабына сай дер кезінде жаңарту және
оның сапасын арттыру;
өндіріс тиімділігін арттыру және қаржылық жағдайды жақсарту.
Осы есеп беру жұмысында Алматы қаласында қызмет атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі Shynar TSBЖШС-ң жалпы өндірістік және қаржылық жағдайының жалпы жағдайы қарастырылған.
Shynar TSB - бұл ет және сүт бағытындағы асыл тұқымды ІҚМ өсірумен, қой шаруашылығымен, жылқы шаруашылығымен, түйе шаруашылығымен, өсімдік шаруашылығымен, ара шаруашылығымен, балық шаруашылығымен, инновациялық құрама жем зауытында мал азығымен және ауыл шаруашылығының өзге де салаларымен айналысатын көпсалалы агрохолдинг.
Жаңадан құрылған кәсіпорынның негізгі қызметі жаңа техниканы қолдана отырып, тиімділігі жоғары ғылыми негізделген технологияларды ұйымдастыру есебінен отандық ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту болып табылады. Бұл идея кәсіпорынның саясаты мен стратегиясының негізі болды. Алдымен екі сала жетекші болып саналды: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы. 2006 жылы қарау барысында үшінші бағыт пайда болды - алынған өнімді қайта өңдеу, 2013 жылы-төртінші бағыт - білім беру, ал 2016 жылдан бастап бесінші бағыт-асыл тұқымды жоғары генетикалық мал басын өндіру. Бүгінде Shynar TSB ЖШС Қазақстанның ауыл шаруашылығы кәсіпорындары арасында АӨК инновациясын енгізу және тарату бойынша көшбасшы болып табылады.
Shynar TSB ЖШС - ң басты тапсырмасы қоғамдық тұтынушыларды өз өнімдерімен қанағаттандыру, түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен кәсіпорын меншігінің экономикалық - әлеуметтік жақсартуға пайдалану болып табылады.
1 Экспорттық әлеуетті қалыптастырудың және іске асырудың теориялық аспектілері.
Экономикалық санат ретінде экспорттық әлеуеттің мәні.
Сыртқы экономикалық байланыстарды дамытудың қазіргі заманғы проблемаларын зерттеу процесінде "экономикалық әлеует" неғұрлым кең ұғымымен тығыз байланысты "экспорттық әлеует"сияқты ұғымның мәні мен мәнін нақты айқындау маңызды. Бұл ретте Проблемалық мәселе экспорттық әлеуетті бағалау және өлшеу мүмкіндігі болып табылады,оның ішінде осы ұғымды анықтаудың бірыңғай тәсілі жоқ.
Ең алдымен, "әлеует"терминін талдау керек. Экономикалық контексте әлеуетті интерпретациялаудың қолданыстағы нұсқаларына жасалған талдау оның мынадай түрлерін бөліп көрсету қабылданғанын көрсетті: табиғи, инвестициялық, зияткерлік, экономикалық, ресурстық, Еңбек және т.б. осы ұғымдардың мәнін анықтау кезінде елеулі әр түрлі оқулар бар екенін атап өту маңызды. Бұл "әлеует" ұғымының кең түсіндірілуі оны іс жүзінде әр түрлі салаларда, соның ішінде экономикада кез келген объектілерге қолдануға мүмкіндік беруімен байланысты. Мысалы, " орыс тілінің түсіндірме сөздігінде "келесі анықтама берілген:"әлеует - бұл қандай да бір қатынастағы қуат деңгейі, қандай да бір мүмкіндіктер құралдарының жиынтығы".
Мұнда әлеует физикалық шама ретінде және оны кез келген қолдану кезінде "әлеует" ішкі мүмкіндіктері ретінде қарастырылады. Бірақ "экономикалық әлеует" санаты өзінің құрамы мен мазмұны бойынша өте ауқымды болып табылатындықтан және Елеулі функционалдық ерекшеліктері бар ресурстардың үлкен тізбесін сипаттайды, оның біркелкі және барынша толық бағасы мен өлшемі қиын. Бұл "экспорттық әлеует"ұғымына да қатысты. Отандық зерттеушілердің арасында экономикадағы (әсіресе АӨК саласында) әлеуетті анықтаудың теориялық тәсілдерін дамытуға П. В. Лещиловский және А. В. Мозоль сияқты ғалымдар елеулі үлес қосқанын атап өткен жөн. Мазмұны анықталған агроөнеркәсіптік кешен және оның құрамы саласындағы өндірістік әлеует ұғымдары, оны бағалау әдістері әзірленді, бұл әсіресе маңызды болып табылады, өйткені салалар мен салааралық кешендер деңгейінде өндірістік және экономикалық әлеуеттің басқа да түрлерін бағалау әдетте қиын. Алайда, зерттеудің ерекшелігін ескере отырып, осы зерттеуде экономикалық әлеуеттің маңызды құрамдас бөлігі ретінде қаралатын экспорттық әлеуетке баса назар аударылуы тиіс.
Кейбір жағдайларда "экспорттық әлеует" ұғымы әлеуеттің басқа түрлерімен, мысалы ресурстық, өндірістік (өндірістің экспорттық бағдарлану деңгейіне байланысты), осы категорияны дәл түсіндіру және оның құрамын дұрыс түсіну үшін экономикалық әлеуеттің құрамдас бөлігі ретінде ғана оны оқшау қарау қажет болып табылады. Демек, экспорттық әлеует ұғымы неғұрлым тар, бірақ бұл ретте неғұрлым біртекті және айқын болып табылады, бұл оны сипаттау мен бағалау мүмкіндігін жеңілдетеді. Бірақ ғылыми ортада осы ұғымға қатысты бірыңғай пікір жоқ екенін атап өткен жөн. Экспорттық әлеуеттің барлық анықтамаларының жалпы белгісі оларды белгілі бір субъектіге (елге немесе кәсіпорынға) байланыстыру болып табылады, соның салдарынан экспорттық әлеует осы субъектінің сипаттамаларының бірі ретінде, яғни осы субъектінің экспортты жүзеге асыру қабілеті немесе мүмкіндігі ретінде қаралады. "Қазіргі заманғы экономикалық сөздікте берілген анықтама ең сәтті болып табылады:
"Экспорттық әлеует - бұл әлеуетті қабілет, осы елдің өзінде бар немесе өндірілетін ресурстарды, өнімдерді экспорттауға мүмкіндігі" экспорттық әлеуеттің жеткілікті түрде үйлесімді және жүйелі түсінігі (АӨК саласына қатысты) А. В. Мозоля мен В. Н. Гавдур мақалаларында талданды. Оларда экспорттық әлеуетті қалыптастыру және іске асыру процесі сипатталған және оны өлшеу мүмкіндіктері сипатталған. Мысалы, А. Б. Борисов оны "әлеуетті қабілет, елдің өзінде бар немесе өндірілетін ресурстарды экспорттауға мүмкіндігі"деп айқындайды.
В. В. Швыдкийдің пікірінше, экспорттық әлеуетті экономикалық әлеуеттің серпінді өзгеретін құрамдас бөлігі ретінде анықтауға болады, оның ұйымдық-техникалық құрылымы кәсіпорынның миссиясы мен мақсаттарына бағына отырып, сыртқы орта мен ішкі жағдай факторларының әсерін ескере отырып, алыс және жақын шетел нарықтарында берілген рентабельділік деңгейі бар сатудың тұрақты көлемін қамтамасыз етеді.
Аймақтық экономика тұрғысынан экспорттық әлеуеттің мәнін неғұрлым дәл көрсетеді. Осы тәсілге сәйкес, өңірдің экспорттық әлеуеті оның экспорттық базасын анықтауды ескере отырып, өз негізінде өңірдің ішкі экспорттық мүмкіндіктерін сандық өлшей отырып және шетел нарығын тұтыну сыйымдылығымен бағаланады.
С. Г. Камолов экспорттық әлеует деп экономикалық жүйенің ресурстарды, өндірістік күштерді, ғылымды, сервистік-өткізу инфрақұрылымын және экспортты валюталық-қаржылық қолдау жүйесін дамытудың қол жеткізілген деңгейінде әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті тауарлар, технология және қызметтер өндіру қабілетін түсінеді.
Әр түрлі авторлардың "экспорттық әлеуеті" ұғымының мазмұнын қарап, экономикалық тұрғыдан да, оның мәні тұрғысынан да өңірдің экспорттық әлеуетіне анықтама беру қажет.
Біздің пікірімізше, экономикалық тұрғыдан алғанда, өңірдің экспорттық әлеуеті деп қалыптасқан өңірлік салалық құрылым кезінде әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер экспортының барынша мүмкін болатын көлемін түсіну керек.
Біздің ойымызша, өңірдің экспорттық әлеуеті ретінде өңірлік экономикалық жүйенің әлемдік стандарттарға сәйкес келетін өндіру қабілетін түсіну керек.Осы аймақтың табиғи-ресурстық базасын ұтымды пайдалану кезіндегі тауарлар, технология, қызметтер.
Жоғарыда көрсетілген өңірдің экспорттық әлеуетін айқындау отандық экономиканы дамытудың қазіргі заманғы кезеңінің, атап айтқанда, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша саралануын тереңдетуді, коммерциялық қызметтер, ұйымдық-экономикалық компоненттер, нарықтық қатынастардың даму деңгейі есебінен Экспорттың тауарлық құрылымын кеңейтуді барынша толық ескереді.
Экспорттық әлеуетті дамыту-кезең-кезеңімен процесс және әрбір кезеңге әдістер мен құралдар жиынтығы сәйкес келеді, оларды қолдану белгілі бір схема бойынша жүзеге асырылады.
Бірінші кезеңде жүйенің жалпы әлеуетін, оның бәсекелестік артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтайтын факторлардың әсеріне талдау жүргізіледі.
Екінші кезеңде сыртқы экономикалық қызметтің негізгі бағыттары бағаланады. Бұл жұмыс елдің экспорттық әлеуетін дамыту стратегиясының негізін қалайды және оның бастапқы қағидаттары:
- әлемдік шаруашылықтың даму үрдістерін есепке алу және әлемдік шаруашылық байланыстары құрылымындағы ұлттық жүйенің орналасқан жерін анықтау;
- шаруашылық жүйесінің ішкі экономикалық жағдайын бағалау.
Үшінші кезең экспортты кеңейтудің ықтимал нұсқаларын талдау және болжау. Экспорттық саясат бағыттарын мұқият іріктеу жүргізілуде және экспорт құрылымы жетілдірілуде.
Төртінші кезеңде сыртқы экономикалық қызметті реттеудің қолайлы әдістерін іріктеу жүзеге асырылады, сондай-ақ экспортты ынталандыру шаралары айқындалады.
Стратегияның қолайлы нұсқасын таңдағаннан кейін оны іске асыру тетігі әзірленеді. Бұл ретте артықшылық сыртқы экономикалық қызметтің шаруашылық тетігін жетілдірудің нақты бағдарламаларына берілуі тиіс. Олардың тиімділігінің өлшемі қоғамдық және экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі бола алады (кірістерді, экспорттық кешеннің рентабельділігін арттыру, жұмыссыздықты азайту).
Қазіргі әлемде өнімді өткізудің ұйымдық-экономикалық шараларына сыртқы нарықта жетекші рөл бөлінеді. Егер бұрын басты ұстаным ең кең ассортиментті өнім өндіруді иеленсе, онда бүгінде экономикалық әлеует басқа елдер мен аумақтардың кооперация құралдары мен өндірістік әлеуетін барынша тиімді пайдалана отырып, жаңа тауарлар мен қызметтерді өндіруді және өткізуді тездетіп ұйымдастыру мүмкіндіктерімен анықталады
Бұл жағдайда елдің шаруашылық кешенін қайта жаңарту мен дамытудың негізгі міндеттері өндірістік жүйелерді біртіндеп жаңарту ғана емес, сондай-ақ жаңа өндірістерді ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайлар қалыптастыру, сондай-ақ инновациялық жобаларды іске асыру болуы мүмкін. Неғұрлым тиімді әлемдік қаржы және технологиялық ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету экспорттық жеткізілімдер көлемін және олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесін кеңейтуге ықпал ететін болады. Сондықтан сақтау және экспорттық әлеуетті кеңейту болып табылады қазіргі заманғы экономикалық жағдайды дамытудың басым бағыттарының бірі ұлттық жүйесін шаруашылығы.
Күрт экономикалық өзгерістер кезеңі экспорттың тұрақтандырушы функциясы ерекше өзектілікке ие болады. Ұлттық нарықтың даму үрдістерінің әлемдік дағдарыстан айырмашылығы соңғысының салыстырмалы тұрақтылығынан тұрады, сондықтан Ұлттық экономика дағдарысы жағдайында экспорт өндірісті толық қаржылық күйреуден ұстап тұратын тұрақтандырушы буын болып табылады. Қазіргі салыстырмалы қолайлы экономикалық жағдай ішінара экспорттаушы кәсіпорындардың қызметімен қамтамасыз етіледі.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастыру және іске асыру тиімділігін басқару - кәсіпорынның шетелдік нарықтағы өндірістік-коммерциялық қызметінің барынша мүмкін болатын нәтижесіне қол жеткізу. Мұндай күрделі экономикалық Объектіні басқару кезінде
кәсіпорынның әлеуеті, әсер етуі кәсіпорынға қатысты сыртқы ортаның әсерімен де, кәсіпорынның өзінің ішкі жай-күйімен де байланысты түрлі деңгейдегі әртүрлі факторларды есепке алу қажет.
Экспорттық әлеуетті қалыптастыру сатысында оларға жатқызуға болады:
- Стратегиялық жоспарлау;
- маркетингтік жоспарлау;
- өндірісті ұйымдастыру;
- өнім, жұмыс, қызмет сапасы;
- шығындар мен бағалардың арақатынасы;
- инновациялық мүмкіндіктер.
Ең алдымен, кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін дамытудың тиімділігіне жалпы мемлекет деңгейінің факторлары әсер етеді. Бұл факторларды макродеңгей факторлары деп есептеуге болады. Макродеңгей факторларының әрекеті кәсіпорынға ең маңызды шектеулер қояды. Кәсіпорын деңгейінде макродеңгей факторларын басқару мүмкін емес, әдетте, бұл факторлар мемлекеттік саясаттың сөзсіз талаптарымен ұсынылған. Сондықтан макродеңгей факторларын талдау, есепке алу және бақылау кезінде басқарылатын экономикалық жүйенің олардың әсер ету жағдайларына барынша бейімделуіне қол жеткізу қажет. Макродеңгейдің реттелмейтін факторларына мыналарды жатқызуға болады: мемлекеттің сыртқы сауда саясаты, халықаралық стандарттар жүйесі, СЭҚ саласындағы заңнамалық актілерді қабылдау. Кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін қалыптастыру кезінде басқару оның тиімді іске асырылуын қамтамасыз ететін факторларға талдау жүргізу қажет. Мұндай факторларға мыналар жатқызылуы мүмкін: таңдап алынған халықаралық нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, берілген көлемде кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктері, сапалы ресурстық құрауыштың болуы, маркетингтік және өткізу саясатының тиімділігі, СЭҚ жүргізу бойынша мамандардың болуы. Осы факторлардың жиынтық әсері Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастырудың барлық сатыларына әсер етеді. Олардың әсерін бағалауды кәсіпорын басшылары жүйелі түрде жүргізуі тиіс. Өнеркәсіп өнімінің жекелеген түрлерінің бәсекеге қабілеттілік деңгейі отандық өндіріс халықаралық қоғамдастық өнеркәсіптік тауарларға қоятын халықаралық стандарттардың талаптарына әрдайым сәйкес келмейді. Өнеркәсіптік өндірушілердің экспорттық әлеуетінің өсу факторларының бірі дамыған елдердің кәсіпорындарымен халықаралық операцияны ұйымдастыру қызмет етуі мүмкін. Кооперация шеңберінде отандық өнім, сондай-ақ лицензиялық импорттық аналогтар өндірісі ұйымдастырылуы мүмкін. Халықаралық нарықта табысты бәсекелестік үшін өнімнің танымал бренді болуы тиіс. Танымал брендтің болмауы отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін төмендетудің маңызды факторы болып табылады. Сыртқы нарықтарда нарық сегменттері, әдетте, әртүрлі бренд тауарлары арасында бөлінген. Танымал брэндтің болуы кәсіпорын құнының өсуінің, ол өндіретін өнімнің экспорттық мүмкіндіктерін қалыптастыру мен дамытудың, Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін іске асырудың тиімділігін арттырудың негізгі факторларының бірі болып табылады.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастырудың маңызды факторы дамыған халықаралық өндірістік және Маркетингтік коммуникациялардың болуы болып табылады. Әдетте, отандық кәсіпорындар өндіретін өнім түпкілікті өнім болып табылмайды, ол өндірістік тізбектегі кейінгі буын болып табылады. Халықаралық өндірістік интеграция Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастырудың қажетті критерийі.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастыру-әртүрлі сыртқы факторлардың әсерімен жеке алынған кәсіпорын деңгейінде болатын күрделі көпжоспарлы процесс. Кәсіпорынның халықаралық рыноктағы экспорттық қызметі басқа елдердің экономикалық және саяси мүдделерін қозғайды, сондықтан халықаралық рыноктарға шығуды жоспарлау кезінде нақты халықаралық рыноктың көптеген факторларын ескеру қажет.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін тиімді қалыптастыру үшін, ең алдымен, экспорттың құндық көлемін арттыру қажет және оның шығындарын бір мезгілде төмендету. Бір жағынан экспортты ұлғайту өндірілетін және халықаралық нарықтарға жеткізілетін өнімнің нақты көлемін арттыру есебінен жүргізілуі мүмкін. Екінші жағынан, экспорттың құндық көлемі оның сапалық сипаттамаларын жақсарту кезінде экспортталатын өнім бірлігінің бағасын арттыру есебінен ұлғайтылуы мүмкін.
Экспорттық әлеуетті арттыруға сондай-ақ Кәсіпорынның экспорттық өнімдерді өндіруге және сатуға кеткен шығындарын төмендетуге, шетелде сервистік, сату алдындағы және сатудан кейінгі қызмет көрсетуді ұйымдастыру есебінен экспорттық түсім көлемін ұлғайтуға ықпал етеді. Осы зерттеу шеңберінде Өнімді, жұмыстарды, қызметтерді өндіру және өткізу көлемін арттыру және оның өзіндік құнын төмендету, өндірісті және еңбекті ұйымдастыру, басқару құрылымын жетілдіру, өндіріс шығындарын азайту және т. б. саласындағы ұйымдастыру-экономикалық факторлардың әрекеті есебінен дәстүрлі, классикалық, кеңінен танымал және қолданылатын технологиялар қарастырылмайды. Зерттеу барысында Ресей кәсіпорындарының сыртқы экономикалық қызметінің нақты жағдайларында бүгінде олардың экспорттық әлеуетін қалыптастыру тиімділігін арттырудың Елеулі нәтижесін беретін және қазіргі заманғы экономикалық ғылымда бар технологияларды толықтыра алатын басқару элементтеріне ерекше назар аударылды.
Біздің ойымызша, экспорттық әлеует - кәсіпорын мен нарықтың қасиеттері мен сипаттамаларын ескеретін абсолюттік шама мен кешенді көрсеткіш. Сондай-ақ, өндірістік әлеуеттен, өндіріс көлемінен болатын кейбір функция ретінде ұсынылған экспорттық әлеуетті сандық бағалауға әрекет жасалды. Зерттеудің осы бағыты экспорттық әлеуетті бағалау мәселесін шешуге жеткілікті шамада жақындайды, бірақ бұл ретте тек ұйым немесе сала деңгейіне ғана қолданылады деп айтуға болады. Егер экспорттық әлеует туралы ұйым емес, жеке өнім немесе ресурс туралы айтатын болсақ, бірқатар нақтылаулар қажет. Экспорттық әлеуеттің мәні туралы жоғарыда айтылғандардың барлығы бізді оның стратегиялық мақсаты-халықаралық еңбек бөлінісіндегі ел экономикасының қолда бар және әлеуетті бәсекелестік артықшылықтарын жандандыру құралы, елдің тұрақты экономикалық өсу жолына шығуына жәрдемдесу құралы болуы.
1.2 Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесі
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау экспорттық қызметтің басталуын жоспарлау кезінде де, Кәсіпорынның сыртқы нарықтардағы жұмысы процесінде де жүргізілуі тиіс. Шетелдік нарыққа өз бетінше шығуды шешкен кәсіпорындар осы саладағы даму қаржылық, адами, ұйымдастырушылық және коммерциялық ресурстарды талап ететінін түсінуі тиіс. Жергілікті шетелдік нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындар уақыт өте келе өткізу нарықтарын кеңейтуге ұмтылады, ал ол үшін олар өздерінің күшті және әлсіз жақтарын анықтап, жаңа сатып алушыларды жеңіп алу үшін өз мүмкіндіктерін бағалауы тиіс.
Экспорттық қызметті стратегиялық жоспарлау кезінде Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау:
- Кәсіпорынның экспорттық қызметінің баламалы жобаларын салыстыру;
- өнім экспортының негізгі бағыттарының тұжырымдамасын әзірлеу;
- Кәсіпорынның экспорттық қызметін дамыту бағдарламасын жасау;
- сыртқы экономикалық қызметті дамытуға бағытталған қаражат мөлшерінің оңтайлы үйлесімділігін анықтау;
- Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін басқа Кәсіпорынның экспорттық әлеуетімен салыстыру және т. б.
Кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесін әзірлеуге ресейлік және шетелдік авторлардың көптеген жұмыстары арналған: С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко, П. В. Манина, С. В. Теребова, Ю. В. Токарев, А. В. Сидоренко, М. С. Сычева, В. О. Мосейко, Ю. М. Азминой, С. С. Морозов.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдеріне егжей-тегжейлі шолу бізге оларды экспорттық әлеуетті бағалау әдістемелерінің жіктемесіне жинақтауға мүмкіндік берді:
1. Қолданылатын бағалау параметрлерінің белгісі бойынша:
- мазмұндық (экспорттық әлеуетті немесе бөлінген факторларды бағалауды қамтиды));
- салыстырмалы (өнімді немесе кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бәсекелес Тараптың өнімдерімен немесе қызметінің нәтижелерімен салыстыру арқылы экспорттық әлеуетті бағалауға мүмкіндік береді).
2. Әдістеменің күрделілік деңгейі бойынша бөлінеді:
- қарапайым сандық;
- күрделі көпфакторлы;
- интегралдық.
Ең қарапайым және кең таралған әдістемелердің бірі экспортты сипаттайтын көрсеткіштер кешенін есептеу және талдау жолымен жүзеге асырылатын экспорттық әлеуетті бағалаудың қарапайым сандық әдістері болып табылады. Экспортты бағалаудың қарапайым әдістемелерінен басқа, экспорттың құрылымына баға беруге және оның мамандануын нақты анықтауға мүмкіндік беретін неғұрлым ауқымды әдістемелер бар. Интегралдық әдістемелер экспорттық әлеуетті бағалаудың жалпыланған көрсеткішін іздеуге негізделген.
3. Экспорттық әлеуетті бағалаудың Талдамалық аппараты тұрғысынан, әдістемені бөліп көрсетуге болады:
- сандық (сандық көрсеткіштер);
- сараптамалық әдістемелер (сапалық және баллдық бағалар));
- математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру.
Өлшем бірлігі үшін сандық өлшем бірліктерін қабылдайды: үлестер, өлшемнің құндық бірліктері (рубль, АҚШ доллары және т. б.), пайыздар және басқалар. Сараптамалық әдістемелер бағалау жүйесіне балмен негізделеді және мамандарды тартуды көздейді. Әдебиетті талдау экспорттық әлеуетті бағалау бойынша әдебиетте жиі кездесетін келесі әдістемелік тәсілдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік берді:
- кәсіпорын жұмысының экономикалық көрсеткіштерін бағалау;
- компанияның сараптамалық диагностикасы;
- математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру;
- өнімнің брендтілігін талдау негізінде Кәсіпорынның экспорттық мүмкіндіктерін бағалау
1.1 сурет-Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау үшін ресейлік және шетелдік экономистер қолданатын әдістемелік тәсілдерге шолу.
(Т. И. Чиранова) әлеуеті мен интегралдық көрсеткіші туралы сыртқы экономикалық ынтымақтастық радарының көмегімен бағалау)
(Т. И. Чиранова) әлеуеті мен интегралдық көрсеткіші туралы сыртқы экономикалық ынтымақтастық радарының көмегімен бағалау)
Балдық шкаланы пайдалана отырып, жергілікті экспорттық әлеуетті бағалаудың интегралдық көп факторлы тәсілі
Балдық шкаланы пайдалана отырып, жергілікті экспорттық әлеуетті бағалаудың интегралдық көп факторлы тәсілі
Кәсіпорын жұмысының экономикалық және қаржылық көрсеткіштерін бағалау (П. В. Манин, Ngo ViDuning, Anne Brockmtyer)
Кәсіпорын жұмысының экономикалық және қаржылық көрсеткіштерін бағалау (П. В. Манин, Ngo ViDuning, Anne Brockmtyer)
Математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру (С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко)
Математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру (С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко)
Компанияның сараптамалық диагностикасы (Томск шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау агенттігі)
Өнімнің брендтілігін талдау негізінде бағалау (Н. Г. Серова)
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдері
Компанияның сараптамалық диагностикасы (Томск шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау агенттігі)
Өнімнің брендтілігін талдау негізінде бағалау (Н. Г. Серова)
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдері
1.1 суретте ресейлік және шетелдік ғалымдар мен экономистердің Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдері жинақталған. Бұдан әрі оларды егжей-тегжейлі қарастырайық.
Экспорттық қызметтің басталуын жоспарлап отырған Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау үшін көбінесе басшылар мен меншік иелері мынадай сандық көрсеткіштерді пайдаланады.
- кәсіпорынның соңғы бірнеше жылда заттай және құндық көріністегі сату көлемі;
- соңғы бірнеше есептік кезең ішіндегі кәсіпорынның пайдасы;
- қамтылған ішкі нарықтың сыйымдылығы;
- экспорттың нақты көлемінің таяудағы 3-5 жылға жоспарланған өзгеруі
- соңғы бірнеше есептік кезең ішіндегі кәсіпорынның пайдасы;
- қамтылған ішкі нарықтың сыйымдылығы;
- экспорттың нақты көлемінің таяудағы 3-5 жылға жоспарланған өзгеруі
- ішкі нарықтағы қызметтің рентабельділігі және жоспарланған экспорттық қызметтің рентабельділігі;
- шет елдерге жеткізілетін өнімнің жоспарланған үлесі;
- экспорт бойынша жоспарланған пайда;
- кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың жоспарланған үлес салмағы;
- экспорттаушы кәсіпорын өнімдерін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың жоспарланған үлес салмағы және т. б.
Өнімнің экспортымен айналысатын және оны кеңейтуді жоспарлайтын Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау үшін басқа да сандық көрсеткіштер ішінара пайдаланылады:
- Кәсіпорынның сыртқы нарықта заттай және құндық көріністегі сату көлемі,
- кәсіпорынның соңғы бірнеше есептік кезеңдердегі сыртқы нарықта өнімді сатудан алынған пайдасы,
- қамтылған сыртқы нарықтың сыйымдылығы,
- экспорт бойынша пайда,
- экспорттық қызметтің рентабельділігі,
- экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың үлес салмағы,
- экспорттаушы кәсіпорын өнімдерін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың үлес салмағы және т. б.
Біздің ойымызша, Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау кезінде қаржылық көрсеткіштердің осындай шектеулі санын пайдалану Кәсіпорынның экспорттық қызметке әзірлігіне мынадай анықталған себептер бойынша объективті баға бере алмайды:
- мұндай талдау кәсіпорынның жергілікті сыртқы нарыққа шығу кезінде туындайтын күрделі және қауіпті жағдайларда болуы мүмкін мүмкіндіктерін, ресурстарын, меншікті білімдерін, дағдылары мен іскерліктерін бағалауға мүмкіндік бермейді.;
- мұндай талдау экспортты іске асыру ісінде табысқа деген өз мүмкіндігін арттыру үшін ішкі ресурстар мен жақсартуды қажет ететін мүмкіндіктер деңгейінде әлсіз жақтарды анықтауға мүмкіндік бермейді. Әр түрлі көрсеткіштердің елеулі саны және зерттеу пәнінің кейбір ерекшеліктері Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың интегралдық көрсеткішін есептеу әдістемесін іздеу міндетін біздің алдымызға әділ қойып отыр, ол кәсіпорынның сыртқы нарыққа шығу мүмкіндігін барынша дәл көрсетуге мүмкіндік береді және шығу стратегиясын анықтауға мүмкіндік береді.
Ресей тәжірибесінде сараптамалық бағалау әдісі кеңінен таралған. Томск шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау агенттігі экспорттық әлеуетті бағалау мақсатында компанияның экспорттық диагностика әдісін ұсынды.
Төменде сипатталған экспорттық диагностика компанияның экспорттық қызметке дайындығын айқындайтын негізгі функцияларын бағалаудан тұрады.:
1. Логистика:
- кеден операцияларын білу,
- қосалқы мердігерлер жұмысының сенімділігі мен тиімділігі (көлік, сақтау, орау)...),
- жеткізу мерзімі - "мерзімінде дәл" қағидатын сақтау;
2. Қаржы:
- айналым капиталы,
- акционерлік капитал (қаржылық әлеует),
- несие қабілеттілігі (қаржылық жағдай банктік қолдау),
- мемлекеттік қаржыға қолдауға қол жеткізу;
3. Тұрақты нарық-тұтынушы:
- ішкі нарықтың өсу қарқыны,
- қолданыстағы нарықтар арасындағы ішкі нарық үлесі,
- нарықтың тұрақтылығы,
- ішкі нарықтағы айналым,
- экспорттық нарықтағы айналым;
4. Нарық туралы ақпарат:
- маркетингтік зерттеулер жүйесі,
- нарықты зерттеу-іскерлік ақпаратты жинау, өңдеу және талдау,
- ақпарат көздерінің сенімділігі;
5. Өнім және қызметтер:
- өткізуді қамтамасыз ету бағдарламасы-ассортименттің кеңдігі,
- инновациялар-өнімді жетілдіру жаңарту қарқындылығы,
- өнім қызмет-бәсекелестік артықшылығы,
- өнім қызмет-Технологиялық деңгей;
6. Тарату:
- қолданылатын тарату жүйесінің тиімділігі,
- қолданылатын тарату жүйесінің құны,
- пайдаланылатын тарату жүйесінің шетелдік нарықтарға бейімделуі,
- өткізу желілерімен ақпараттық кері байланыс;
7. Бағасы:
- баға калькуляциясы жүйесі,
- ішкі шығындарды білу түсіну,
- бәсекелестердің бағасын білу түсіну,
- баға белгілеу механизмі, әртүрлі валюталарға бейімделу және инкотермс;
8. Коммуникация:
- стратегия өнім маркасына және компанияға қатысты саясат,
- коммуникацияға бюджеттің болуы,
- коммуникация жүйесінің тиімділігі (сату көлемін арттыру, марканың имиджін жақсарту);
10. Адам ресурстары:
- шет тілдерін білу,
- шетелдік бизнес-мәдениетті білу,
- шетелдік коммерциялық практикаларды білу;
11. Заң аспектілері:
- көрсетілетін экспорттық қызметті мемлекеттік қолдауды пайдалану мүмкіндігі,
- экспорттық кредиттік тәуекелдерді сақтандырумен айналысатын мемлекеттік ұйымның болуы,
- халықаралық келісімшарттарды құрастырудың заңнамалық аспектілері саласындағы білім деңгейі,
- халықаралық заңнама саласындағы білім деңгейі (сауда және өнеркәсіп).
Әрбір критерий 1-ден 5-ке дейінгі шкала бойынша бағалау пәні болып табылады. Содан кейін әрбір критерий бойынша бағалау нәтижелері жинақталады. Кәсіпорынның деректерін талдаудың әртүрлі өлшемдері бойынша бағалау - өте күрделі рәсім. Күрделілік-құндылықтар шкаласын анықтау. Оны жою үшін кәсіпорын нақты және дәл көрсеткіштерге негізделуі жәненемесе егер мүмкін болса, кәсіпорынға қатысы жоқ тәуелсіз бақылаушыға талдауды сеніп тапсыруы керек. Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау кезінде қаржылық есептермен расталмаған сараптамалық бағалау әдісінің нәтижелерін ғана пайдалану экспорттық қызмет жоспарын жасау кезінде зерттеу нәтижелерін пайдалануды қиындатады. Бұл бағалауға екі тәсілді біріктіретін кешенді әдістемелердің пайда болуына ықпал етті: математикалық есептеу әдісі және сараптамалық бағалау әдісі.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалауда С. Дубков,С. Дадаленко, Д. Фоменко сараптамалық бағалау әдісімен математикалық есептеулерді біріктіруді көрсететін өнеркәсіптік кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесін пайдалануды ұсынады. С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменконың әдістемесі схемалық түрде күріш-ке ұсынылған.
Авторлар ұсынған көрсеткіштер кәсіпорынның ішкі ортасын ғана емес, сыртқы ортасын да көрсетеді. Бұл көрсеткіштердің барлығы сандық және сандық өлшеуге беріледі, бұл олардың есебі мен талдауын қол жетімді етеді. Авторлар өнеркәсіптік кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін бағалау көрсеткішінің экономикалық-математикалық есептеулерін жүргізу кезінде пайдалануға болатын көрсеткіштердің келесі жүйесін ұсынды:
Көрсеткіштер
Көрсеткіштер
- Экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі;
- Экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін
пайданың үлес салмағы;
- Экспорттық сатудың рентабельділігі;
- Экспорттаушы кәсіпорын өнімдерін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың үлес салмағы;
- Өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі;
- Халықаралық стандарттарға сәйкестігіне сертификатталған өнім үлесі;
- Инновациялық өнімнің үлесі;
- Алыс шет елдерге жеткізілетін өнімнің үлесі
Экспорттық әлеуетті іске асыру нәтижелері
Экспорттық әлеуетті іске асыру нәтижелері
Экспорт бойынша пайда
Экспорт бойынша пайда
Экспорт бойынша сату
Экспорт бойынша сату
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі
Жалпы пайда
Жалпы пайда
Жалпы сату
Жалпы сату
1.2 сурет - кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін бағалауды есептеу үшін көрсеткіштер.
1) экспорттық қызметтің рентабельділігі;
2) шет елдерге жеткізілетін өнімнің үлесі;
3) экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың үлес салмағы;
4) экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі;
5) экспорт бойынша сату;
6) экспорт бойынша пайда;
7) өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі;
8) халықаралық стандарттарға сәйкестігіне сертификатталған өнімнің үлесі;
9) инновациялық өнімнің үлесі;
10) экспорттаушы кәсіпорын өнімін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың үлес салмағы.
С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко әдістемесін талдау оны экспортты бастауды жоспарлап отырған кәсіпорынның әлеуетін бағалау үшін пайдаланудың мүмкін еместігін көрсетті. Экспорттық қызметті бастауды жоспарлайтын кәсіпорын үшін көрсеткіштердің басым бөлігі (экспорттық қызметтің рентабельділігі, шет елдерге жеткізілетін өнімнің үлесі, экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың үлес салмағы, экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі, экспорт бойынша сату және экспорт бойынша пайда) есептелмейді. Осылайша, экспорттық қызметті жоспарлайтын және өзінің экспорттық әлеуетін бағалағысы келетін кәсіпорын үшін авторлар ұсынған 10 көрсеткіштердің ішінен тек 3 көрсеткішті ғана пайдалануға болады: өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі, халықаралық стандарттарға сәйкестігіне сертификатталған өнім үлесі және инновациялық өнім үлесі.
Аталған әдістеме шетел нарықтарына үш жылдан астам уақыт жеткізумен айналысатын экспортқа бағдарланған Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалауға арналған.
Н. Г. Серова Кәсіпорынның экспорттық мүмкіндіктерін талдау үшін кәсіпорын қызметінің көрсеткіштерін талдауды болжайды, ол келесі элементтерді қамтиды:
1. кәсіпорынның тауар құрылымындағы өнімді брендтеу үлесін анықтау;
2. кәсіпорындағы бренд-менеджмент (брендтерді басқару) деңгейін бағалау;
3. сату алдындағы және кейін қызмет көрсетуді ұйымдастыру мүмкіндігін бағалау;
4. қолданыстағы логистикалық жүйені бағалау;
5. кәсіпорынның еңбек ресурстарының деңгейі мен біліктілігін бағалау (оның ішінде СЭҚ бөлімінің қызметкерлері).
Автордың пікірі бойынша, сыртқы нарыққа шығу кезінде кәсіпорынның жетістігінің кепілі - "танымал" атауының болуы. Экспортшы-кәсіпорындар, сондай-ақ экспортталатын өнімдер. Сондықтан, өнеркәсіптің барлық салалары кәсіпорындарының көпшілігі шетелдік нарықтарға тек брендтелген өніммен шығады. Шығарылатын өнімнің фирма оны экспорттайтын нарық деңгейіне сәйкестігін анықтайтын кәсіпорын қызметінің маңызды көрсеткіштері кәсіпорындағы брендинг деңгейін көрсететін көрсеткіштер болып табылады. Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның тауарлық құрылымындағы брендтелген өнімнің үлесін анықтау және кәсіпорындағы бренд-менеджмент (брендті басқару) деңгейін бағалау. Демек, жаңа сыртқы нарықтарға тиімді шығу үшін кәсіпорынға тауарларға ерекше атауларды беру арқылы құрылған брендтердің портфеліне (немесе ең болмағанда бір күшті брендке ие болу) ие болу қажет.,
бірегей орау, бірегей дизайн және әр түрлі маркетингтік іс-шаралар көмегімен тұрақты қолдау жасау. Сөзсіз, автор аталған элементтер Кәсіпорынның экспорттық әлеуетінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Алайда, осы көрсеткіштердің көмегімен Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың қандай әдістері, модельдері, экономикалық тәсілдері көмегімен автор көрсетпейді. Бұдан басқа, автор экспорттық қызметті жоспарлаудың маңызды элементтері ретінде қаржылық құрамдас және маркетингтік құрамдас бөлікті ескермейді.
Экспорттық әлеует сыртқы экономикалық әлеуеттің құрамдас бөлігі болып табылатындықтан, сыртқы экономикалық әлеует радарының және интегралдық көрсеткіштің көмегімен Кәсіпорынның сыртқы экономикалық әлеуетін кешенді бағалау әдістемесі Т. И. Чирановаға ерекше назар аударуға тұрарлық.
Сыртқы экономикалық әлеуетті бағалау бірнеше кезеңдердің дәйекті өтуін болжайды.
Бірінші кезеңде сыртқы экономикалық әлеуетті бағалаудың мақсаттары мен міндеттерін айқындау жүзеге асырылады. Мұнда негізгі мақсат өндіріс пен Кәсіпорынның экспорттық қызметін дамыту мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Екінші кезеңде сыртқы экономикалық әлеуеттің негізгі элементтері (өндірістік әлеует, экспорттық қызметтің әлеуеті, импорттық қызметтің әлеуеті, кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері және өнімнің бәсекеге қабілеттілігі) анықталады.
Үшінші кезең сыртқы экономикалық әлеуеттің әрбір элементінің көрсеткіштер шеңберін анықтауды және оларды есептеуді болжайды. Әрбір элемент жеке көрсеткіштер негізінде жеке есептелуі тиіс.
Төртінші кезеңде сыртқы экономикалық әлеует элементтері бірыңғай жүйеге біріктіріледі. Ол үшін "сыртқы экономикалық әлеуеттің радарын"пайдалану керек. Бұл бағалау шеңбері шеңберінде салынған геометриялық көпбұрыш.
Соңғысы оған енгізілген параметрлердің шкаласы болып табылады. Әрбір шкала шеңбер радиусы болып табылады, ал әрбір параметр-бұл сыртқы экономикалық әлеует элементтерін талдау кезінде пайдаланылған экономикалық көрсеткіштер (бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткіші, рентабельділік және т.б.). Әрбір көрсеткіштің мәнін біле отырып, біз оларды сыртқы экономикалық әлеуеттің радарын алып, параметрлер шкаласында атап, біріктіре аламыз. Бұл түрі
"көпбұрыш" қандай да бір нарықта бәсекелес фирмалардың экспорттық әлеуетін салыстыруға мүмкіндік береді. Оның негізінде олардың бәсекелестік артықшылықтары туралы қорытынды жасауға болады. Алайда, сыртқы экономикалық әлеуетті анықтаудың осы әдісі бәсекелес-фирма Туралы Кең және сенімді ақпарат болған кезде ғана мүмкін болады.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау Кәсіпорынның сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыру резервтерін анықтау үшін қажет. Д. Г. Сухих, В. М. Кац әдістемесі бойынша Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау схемасы 1.3-суретте көрсетілген.
Кәсіпорынның экспорттық қызметінің қаржылық нәтижелерін талдау
Кәсіпорынның экспорттық қызметінің қаржылық нәтижелерін талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін болжамды талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін болжамды талдау
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін талдау
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін талдау
Экспорттық өнімді шығаруға және өткізуге арналған шығындарды талдау
Экспорттық өнімді шығаруға және өткізуге арналған шығындарды талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Халықаралық маркетинг және экспорттық өнімді өткізу жүйесіндегі талдау
Халықаралық маркетинг және экспорттық өнімді өткізу жүйесіндегі талдау
Жабдықтау логистикасы жүйесіндегі талдау
Жабдықтау логистикасы жүйесіндегі талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Өнім экспортының шығарылу көлемін және бәсекеге қабілеттілігін талдау
Өнім экспортының шығарылу көлемін және бәсекеге қабілеттілігін талдау
Ресурстарды пайдаланудың қамтамасыз етілуі мен тиімділігін талдау
Ресурстарды пайдаланудың қамтамасыз етілуі мен тиімділігін талдау
Сыртқы экспорттық әлеуетті талдау
Сыртқы экспорттық әлеуетті талдау
Ішкі экспорттық әлеуетті талдау
Ішкі экспорттық әлеуетті талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау
1.3 сурет - Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау
Кез келген кәсіпорын өзінің экспорттық әлеуетін екі бағыт бойынша дамыта алады:
- Тауар бағыты. Өндірісте бар тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру не жаңа экспорт жасау және ассортиментін кеңейту мүмкін.
- Географиялық бағыт. Жаңа нарықтарды иелену немесе игерілген нарықтарда өнімді өткізуді ұлғайту есебінен экспорттық әлеуетті ұлғайтуды болжайды.
Осыған байланысты кәсіпорынның төрт ауыспалы экспорттық әлеуетін бөліп көрсетуге болады: қолданыстағы тауар, жаңа тауар, игерілген нарық, перспективалы нарық.
Талдаудың әрбір бағыты көрсеткіштердің көмегімен жүргізіледі. Экономикалық көрсеткіштер сандық, сапалық және кәсіпорынды басқаруды құрылымдық бағалау. Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалауға мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштер 1.1-кестеде көрсетілген.
1.1 кесте-Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Алгоритм есебі
Көрсеткіш мінездемесі
Экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі
Цэ - ішкі бағалардағы экспорттық өнімнің құны; Сэ-өзіндік құн -
экспорттық өнім
Экспорттаушының кәсіпорны үшін өнім өндірісінің тиімділігін сипаттайды; көрсеткіш жоғары болған сайын, өнімнің осы түрін өндіру неғұрлым орынды
Инновациялық өнімнің үлесі
Пи-инновациялық
- По-өнімнің жалпы саны
Инновациялық өнімнің шығарылатын өнімнің жалпы санына қатынасын анықтайды
және сыртқы нарыққа шығаруға болатын өнімнің үлесін сипаттайды
Экспорттық өнімді сату тиімділігі
Ппэ - экспорттық өнімді сатудан түскен пайда; Зпр-өндіріске арналған шығындар
экспорттық өнім
Экспорттық өнімді сату тиімділігін сипаттайды; көрсеткіш жоғары болған сайын, өнімнің осы түрін экспортқа шығару неғұрлым тиімді
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін пайдалану көрсеткіштерін талдау кезінде резервтерді қалыптастыру бойынша кезең-кезеңмен жұмыс жүргізген жөн. Осылайша, экспорттық қызметтің пайдаланылмаған мүмкіндіктері айқындалатын болады. Әлеуетті талдау үшін көбінесе интегралды әдіс қолданылады,себебі ол есептеулерде өте қарапайым және түсінікті түсіндірілетін нәтижелер береді. Бұл көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:
* Квнутр . * (1 )* Квнеш .
* Квнутр . * (1 )* Квнеш .
Кк
Квнутр . - ішкі экспорттық әлеуетті кешенді бағалау кәсіпорындар;
Квнеш . - сыртқы экспорттық әлеуетті кешенді бағалау
кешенді бағалау баллдық әдіспен жүргізіледі, кәсіпорынның әрбір өндірісіне сарапшылар балл береді.
экспорттық әлеуетті ұштастыру коэффициенті. Осы коэффициент ішкі және сыртқы әлеуеттер үшін кесте бойынша айқындалады және қазіргі кездегі нарықтағы жағдайды көрсетеді. Коэффициент мәні 1.2-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.2 - Коэффициенты сопряженности внутреннего и внешнего экспортного потенциала
Кезеңінде нарықтық
конъюнктура
Коэффициент сопряженности
Внутреннего потенциала
Внешнего потенциала
Жоғарлау
0,3
0,7
Қалыпты
0,5
0,5
Төмендеу
0,7
0,3
Ішкі және сыртқы экспорттық әлеуеттің ұштасушылық коэффициенттері сомасында бір бірлікті құрауы тиіс.
Осы әдісті тәжірибеде қолданудың сипаттамасы М. А. Маркованың "Премьер "компаниясының экспорттық әлеуетін бағалау"мақаласында өте көлемді және толық көрсетілген.
Экспорттық кәсіпорынды бағалау қорытындысы бойынша ұйым келесі қорытындыларға келе алады:
- тауардың елеулі кемшіліктері бар және сыртқы нарыққа шығудан бас тартқан жөн;
- тауардың бірнеше кемшіліктері бар, бірақ оларды еңсеруге және уақыт өте келе сыртқы нарыққа шығуға болады;
- экспорттық қызметке ештеңе кедергі келтірмейді, тауарды жақын арада сыртқы нарыққа шығаруға болады.
Қазіргі уақытта экспортқа әсер ететін факторлар мен экспорттық қызмет нәтижелері арасындағы өзара байланысты сандық бағалау әдістемесі жоқ, сондай-ақ негізгі экспорттық позициялардың тиімділігін айқындау кезінде өндірістің ерекшеліктері әрдайым ескерілмейді. [16]
Экспорттық әлеуетті бағалаудың негізгі проблемаларының бірі ол үшін ақпараттық базаның болмауы болып табылады. Авторлардың көпшілігі өздерінің әдістемелерінде көрсеткіштерді есептеу үшін көздерді көрсетпей үлгілеумен шектеледі, бұл олардың практикалық маңыздылығын төмендетеді.
Осылайша, экспорттық әлеуетті бағалау әдістемелерінің әртүрлілігіне қарамастан, оларды тәжірибеде қолдану проблемалары бар. Негізгі бірі олар авторлар ұсынған көрсеткіштердің қатарын есептеу үшін сенімді ақпараттың болмауы болып табылады.
Сонымен қатар, экспорттық әлеуетті бағалау әдістемесінің неғұрлым қолайлы нұсқасын әзірлеу және теориялық зерттеулер ұйым үшін өте маңызды, өйткені экспорттық өнімнің қаржылық нәтижелерін арттыру және қаржылық жай-күйін нығайту үшін оның өндірісін арттырудың нақты мүмкіндіктері мен резервтерін анықтау мақсатында дұрыс сыртқы экономикалық стратегияны таңдауға мүмкіндік береді.
1.3 әртүрлі елдерде экспортты қолдау жүйелері
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде сыртқы экономикалық қызметті реттеу жүйесінде қолда бар экспорттық әлеуетті тиімді іске асыруды қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық экспорттаушыларды ынталандыру әдістеріне ерекше орын беріледі.
Шет елдерде қолданылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алматы Технологиялық Университеті
Факультет Экономика және Бизнес
Кафедра Экономика және менеджмент
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Кәсіпорынның экмпорттық әлеуеті.
Орындаған: Экономика 16-11. 2020ж.
Рысқали М.Қ.
Нұрылла С.Б
Ғылыми жетекші:
Экономика және менеждмент 2020ж.
кафедрасының меңгерушісі.
д.э.н., профессор
Джолдасбаева Г.К.
Қорғауға жіберілді 2020ж Кафедра меңгерушісі
д.э.н., профессор
Джолдасбаева Г.К.
Декан 2020ж
должность Ф.И.О.
Алматы 2020ж.
МАЗМҰНЫ:\
СОДЕРЖАНИЕ
Кіріспе
3
Экспорттық әлеуетті қалыптастырудың және іске асырудың теориялық аспектілері
4
1.1 Экономикалық категория ретінде экспорттық әлеуеттің мәні
4
1.2 Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесі
11
1.3 Әртүрлі елдерде экспортты қолдау жүйелері
24
SHYNAR TSB ЖШС-нің жалпы мінездемесі
31
2.1 Кәсіпорынның ұйымдық құрылымының сипаттамасы
31
2.2 Кәсіпорынның өндірістік үдерісін ұйымдастыру
37
2.3 Кәсіпорынның маркетингтік қызметін талдау
43
3 Кәсіпорынның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
55
3.1 Кәсіпорынның экспорттық әлеуетән жоғарлату жолдары
55
Қорытынды
71
Қолданылған әдебиеттер тізімі
74
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде нарықтық экономика мамандардың кәсіби дайындығына қатаң талаптар қойып отыр, соның ішінде кәсіпорын экономистеріне.
Сондықтанда болашақ экономист мамандарда қазіргі заман талабына сай ойлау қабілеттілігін, жоғарғы кәсіби біліктілікті, пайда болған мәселелерді шешу жолдарын іздеу және табу тілегін, нарықтық экономика жағдайында өндірістің даму болашағын көре білу ойларын қалыптастыру керек.
Дипломалды тәжірибенің мақсаты - соңғы бірнеше жыл ішіндегі кәсіпорынның өндірістік - шаруашылық қызметі туралы объективті деректерді жинау.
Тәжірибеден өту кезіндегі негізгі тапсырмалар:
кәсіпорынды өндірістік-шаруашылық бірлік ретінде оқып-үйрену;
шаруашылық субъектісінің жұмысының техникалық-экономикалық көрсеткіштерімен танысу;
шаруашылық субъектінің басқару құрылымымен танысу;
дипломалды тәжірибені өту кезінде материалдар мен деректерді жинау арқылы есеп беру.
Тәжірибені жүргізу орнының объектісі ретінде Shynar TSB жауапкершілігі шектелген серіктестігі алынып отыр. Есеп беру үшін осы кәсіпорынның өндірістік, қаржылық, статистикалық, бухгалтерлікжәне жылдық есептері негізге алынды.
Өнімнің болашақтағы өміршеңдігі оның сапасына байланысты болып келеді. Сапалы өнім шығаруда сапалы шикізат болуы тиіс. Кәсіпорын міндетті түрде жаңа технологиямен жабдықталуы тиіс. Өндіріс орнында білікті мамандардың да көп болуы кәсіпорынның үздіксіз әрі беделді жұмыс атқаруына әсерін тигізеді.
Қазақстан экономикасының нарыктық қатынастарға көшубарысында қоғамымыздың көптеген әлеуметтік жәнеэкономикалық мәселелерін жаңаша шешуге тура келеді. Нарыктықкатынастардың калыптасуы шаруашылық субъектілердің деңгейіндежаңа шаруашылық механиздерінің пайда болуымен кабаттасажүреді, онда өндірістік шаруашылык қызметтерінің жоспарлануына, жүзеге асуына, тіркелуіне талдануына, болжамдануына маңызды орын беріледі.
Көптеген жылдар бойы елімізде халық шаруашылығын басқару әкімшілік-әміршілік жүйе әдісімен жүргізілді, ал оны дамыту міндетті түрде орындалуға тиісті мемлекеттік жоспар негізінде жузеге асырылып келді.
Әрбір өндірістік ұйым бәсекелестерінен артта калып қоймас үшін өз өндіріс көлемін және нарық сұранымын кем дегенде 2-3 жылға мұқият жоспарлап, келешегін аңыкгаулары керек. Жоспарлауда жіберілген кез келген қателік кәсіпорынды орасан шығындарға, банкроттыққа немесе толық жойылуына әкелуі мұмкін. Шаруашылық субъектіге өз болашағының әрбір кезеңі бойынша егжей-тегжейлі, яғни өнімді жобалаудан бастап жаңа технологияны ендіру, тәжірибелі-эксперименттік жұмыстар мен өнімді шығаруға дейін, содан соң өндірістегі ескі өнімді әрлендіруді токтатып нарыққа жаңа өніммен шығуды алдын ала қарастыру керек. Бұлардың барлығы шаруашылықгың ішкі экономикасымен, салык жүйесімен және несиелік жағдайлармен, нарықтағы ахуал және бәсекелестердің ниеттерімен, шаруашылық субъектіден тыс жағдайлармен байланысты болуы керек.
Шаруашылық субъекті кызметін зерттеу және талдау жүргізумынадай мүмкіндіктер береді:
келешекте даму перспективасын күні бұрын болжап білу;
материал, еңбек және каржы ресурстарын неғұрлым тиімдіпайдалану;
банкрот кауіпінен құтылу;
ғылыми-техникалық саясатын мақсатка лайық және тиімді
жүргізу;
өндірілетін өнімді нарык талабына сай дер кезінде жаңарту және
оның сапасын арттыру;
өндіріс тиімділігін арттыру және қаржылық жағдайды жақсарту.
Осы есеп беру жұмысында Алматы қаласында қызмет атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі Shynar TSBЖШС-ң жалпы өндірістік және қаржылық жағдайының жалпы жағдайы қарастырылған.
Shynar TSB - бұл ет және сүт бағытындағы асыл тұқымды ІҚМ өсірумен, қой шаруашылығымен, жылқы шаруашылығымен, түйе шаруашылығымен, өсімдік шаруашылығымен, ара шаруашылығымен, балық шаруашылығымен, инновациялық құрама жем зауытында мал азығымен және ауыл шаруашылығының өзге де салаларымен айналысатын көпсалалы агрохолдинг.
Жаңадан құрылған кәсіпорынның негізгі қызметі жаңа техниканы қолдана отырып, тиімділігі жоғары ғылыми негізделген технологияларды ұйымдастыру есебінен отандық ауыл шаруашылығы өндірісін дамыту болып табылады. Бұл идея кәсіпорынның саясаты мен стратегиясының негізі болды. Алдымен екі сала жетекші болып саналды: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы. 2006 жылы қарау барысында үшінші бағыт пайда болды - алынған өнімді қайта өңдеу, 2013 жылы-төртінші бағыт - білім беру, ал 2016 жылдан бастап бесінші бағыт-асыл тұқымды жоғары генетикалық мал басын өндіру. Бүгінде Shynar TSB ЖШС Қазақстанның ауыл шаруашылығы кәсіпорындары арасында АӨК инновациясын енгізу және тарату бойынша көшбасшы болып табылады.
Shynar TSB ЖШС - ң басты тапсырмасы қоғамдық тұтынушыларды өз өнімдерімен қанағаттандыру, түскен пайданы еңбек ұжымының мүшелері мен кәсіпорын меншігінің экономикалық - әлеуметтік жақсартуға пайдалану болып табылады.
1 Экспорттық әлеуетті қалыптастырудың және іске асырудың теориялық аспектілері.
Экономикалық санат ретінде экспорттық әлеуеттің мәні.
Сыртқы экономикалық байланыстарды дамытудың қазіргі заманғы проблемаларын зерттеу процесінде "экономикалық әлеует" неғұрлым кең ұғымымен тығыз байланысты "экспорттық әлеует"сияқты ұғымның мәні мен мәнін нақты айқындау маңызды. Бұл ретте Проблемалық мәселе экспорттық әлеуетті бағалау және өлшеу мүмкіндігі болып табылады,оның ішінде осы ұғымды анықтаудың бірыңғай тәсілі жоқ.
Ең алдымен, "әлеует"терминін талдау керек. Экономикалық контексте әлеуетті интерпретациялаудың қолданыстағы нұсқаларына жасалған талдау оның мынадай түрлерін бөліп көрсету қабылданғанын көрсетті: табиғи, инвестициялық, зияткерлік, экономикалық, ресурстық, Еңбек және т.б. осы ұғымдардың мәнін анықтау кезінде елеулі әр түрлі оқулар бар екенін атап өту маңызды. Бұл "әлеует" ұғымының кең түсіндірілуі оны іс жүзінде әр түрлі салаларда, соның ішінде экономикада кез келген объектілерге қолдануға мүмкіндік беруімен байланысты. Мысалы, " орыс тілінің түсіндірме сөздігінде "келесі анықтама берілген:"әлеует - бұл қандай да бір қатынастағы қуат деңгейі, қандай да бір мүмкіндіктер құралдарының жиынтығы".
Мұнда әлеует физикалық шама ретінде және оны кез келген қолдану кезінде "әлеует" ішкі мүмкіндіктері ретінде қарастырылады. Бірақ "экономикалық әлеует" санаты өзінің құрамы мен мазмұны бойынша өте ауқымды болып табылатындықтан және Елеулі функционалдық ерекшеліктері бар ресурстардың үлкен тізбесін сипаттайды, оның біркелкі және барынша толық бағасы мен өлшемі қиын. Бұл "экспорттық әлеует"ұғымына да қатысты. Отандық зерттеушілердің арасында экономикадағы (әсіресе АӨК саласында) әлеуетті анықтаудың теориялық тәсілдерін дамытуға П. В. Лещиловский және А. В. Мозоль сияқты ғалымдар елеулі үлес қосқанын атап өткен жөн. Мазмұны анықталған агроөнеркәсіптік кешен және оның құрамы саласындағы өндірістік әлеует ұғымдары, оны бағалау әдістері әзірленді, бұл әсіресе маңызды болып табылады, өйткені салалар мен салааралық кешендер деңгейінде өндірістік және экономикалық әлеуеттің басқа да түрлерін бағалау әдетте қиын. Алайда, зерттеудің ерекшелігін ескере отырып, осы зерттеуде экономикалық әлеуеттің маңызды құрамдас бөлігі ретінде қаралатын экспорттық әлеуетке баса назар аударылуы тиіс.
Кейбір жағдайларда "экспорттық әлеует" ұғымы әлеуеттің басқа түрлерімен, мысалы ресурстық, өндірістік (өндірістің экспорттық бағдарлану деңгейіне байланысты), осы категорияны дәл түсіндіру және оның құрамын дұрыс түсіну үшін экономикалық әлеуеттің құрамдас бөлігі ретінде ғана оны оқшау қарау қажет болып табылады. Демек, экспорттық әлеует ұғымы неғұрлым тар, бірақ бұл ретте неғұрлым біртекті және айқын болып табылады, бұл оны сипаттау мен бағалау мүмкіндігін жеңілдетеді. Бірақ ғылыми ортада осы ұғымға қатысты бірыңғай пікір жоқ екенін атап өткен жөн. Экспорттық әлеуеттің барлық анықтамаларының жалпы белгісі оларды белгілі бір субъектіге (елге немесе кәсіпорынға) байланыстыру болып табылады, соның салдарынан экспорттық әлеует осы субъектінің сипаттамаларының бірі ретінде, яғни осы субъектінің экспортты жүзеге асыру қабілеті немесе мүмкіндігі ретінде қаралады. "Қазіргі заманғы экономикалық сөздікте берілген анықтама ең сәтті болып табылады:
"Экспорттық әлеует - бұл әлеуетті қабілет, осы елдің өзінде бар немесе өндірілетін ресурстарды, өнімдерді экспорттауға мүмкіндігі" экспорттық әлеуеттің жеткілікті түрде үйлесімді және жүйелі түсінігі (АӨК саласына қатысты) А. В. Мозоля мен В. Н. Гавдур мақалаларында талданды. Оларда экспорттық әлеуетті қалыптастыру және іске асыру процесі сипатталған және оны өлшеу мүмкіндіктері сипатталған. Мысалы, А. Б. Борисов оны "әлеуетті қабілет, елдің өзінде бар немесе өндірілетін ресурстарды экспорттауға мүмкіндігі"деп айқындайды.
В. В. Швыдкийдің пікірінше, экспорттық әлеуетті экономикалық әлеуеттің серпінді өзгеретін құрамдас бөлігі ретінде анықтауға болады, оның ұйымдық-техникалық құрылымы кәсіпорынның миссиясы мен мақсаттарына бағына отырып, сыртқы орта мен ішкі жағдай факторларының әсерін ескере отырып, алыс және жақын шетел нарықтарында берілген рентабельділік деңгейі бар сатудың тұрақты көлемін қамтамасыз етеді.
Аймақтық экономика тұрғысынан экспорттық әлеуеттің мәнін неғұрлым дәл көрсетеді. Осы тәсілге сәйкес, өңірдің экспорттық әлеуеті оның экспорттық базасын анықтауды ескере отырып, өз негізінде өңірдің ішкі экспорттық мүмкіндіктерін сандық өлшей отырып және шетел нарығын тұтыну сыйымдылығымен бағаланады.
С. Г. Камолов экспорттық әлеует деп экономикалық жүйенің ресурстарды, өндірістік күштерді, ғылымды, сервистік-өткізу инфрақұрылымын және экспортты валюталық-қаржылық қолдау жүйесін дамытудың қол жеткізілген деңгейінде әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті тауарлар, технология және қызметтер өндіру қабілетін түсінеді.
Әр түрлі авторлардың "экспорттық әлеуеті" ұғымының мазмұнын қарап, экономикалық тұрғыдан да, оның мәні тұрғысынан да өңірдің экспорттық әлеуетіне анықтама беру қажет.
Біздің пікірімізше, экономикалық тұрғыдан алғанда, өңірдің экспорттық әлеуеті деп қалыптасқан өңірлік салалық құрылым кезінде әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер экспортының барынша мүмкін болатын көлемін түсіну керек.
Біздің ойымызша, өңірдің экспорттық әлеуеті ретінде өңірлік экономикалық жүйенің әлемдік стандарттарға сәйкес келетін өндіру қабілетін түсіну керек.Осы аймақтың табиғи-ресурстық базасын ұтымды пайдалану кезіндегі тауарлар, технология, қызметтер.
Жоғарыда көрсетілген өңірдің экспорттық әлеуетін айқындау отандық экономиканы дамытудың қазіргі заманғы кезеңінің, атап айтқанда, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша саралануын тереңдетуді, коммерциялық қызметтер, ұйымдық-экономикалық компоненттер, нарықтық қатынастардың даму деңгейі есебінен Экспорттың тауарлық құрылымын кеңейтуді барынша толық ескереді.
Экспорттық әлеуетті дамыту-кезең-кезеңімен процесс және әрбір кезеңге әдістер мен құралдар жиынтығы сәйкес келеді, оларды қолдану белгілі бір схема бойынша жүзеге асырылады.
Бірінші кезеңде жүйенің жалпы әлеуетін, оның бәсекелестік артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтайтын факторлардың әсеріне талдау жүргізіледі.
Екінші кезеңде сыртқы экономикалық қызметтің негізгі бағыттары бағаланады. Бұл жұмыс елдің экспорттық әлеуетін дамыту стратегиясының негізін қалайды және оның бастапқы қағидаттары:
- әлемдік шаруашылықтың даму үрдістерін есепке алу және әлемдік шаруашылық байланыстары құрылымындағы ұлттық жүйенің орналасқан жерін анықтау;
- шаруашылық жүйесінің ішкі экономикалық жағдайын бағалау.
Үшінші кезең экспортты кеңейтудің ықтимал нұсқаларын талдау және болжау. Экспорттық саясат бағыттарын мұқият іріктеу жүргізілуде және экспорт құрылымы жетілдірілуде.
Төртінші кезеңде сыртқы экономикалық қызметті реттеудің қолайлы әдістерін іріктеу жүзеге асырылады, сондай-ақ экспортты ынталандыру шаралары айқындалады.
Стратегияның қолайлы нұсқасын таңдағаннан кейін оны іске асыру тетігі әзірленеді. Бұл ретте артықшылық сыртқы экономикалық қызметтің шаруашылық тетігін жетілдірудің нақты бағдарламаларына берілуі тиіс. Олардың тиімділігінің өлшемі қоғамдық және экономикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесі бола алады (кірістерді, экспорттық кешеннің рентабельділігін арттыру, жұмыссыздықты азайту).
Қазіргі әлемде өнімді өткізудің ұйымдық-экономикалық шараларына сыртқы нарықта жетекші рөл бөлінеді. Егер бұрын басты ұстаным ең кең ассортиментті өнім өндіруді иеленсе, онда бүгінде экономикалық әлеует басқа елдер мен аумақтардың кооперация құралдары мен өндірістік әлеуетін барынша тиімді пайдалана отырып, жаңа тауарлар мен қызметтерді өндіруді және өткізуді тездетіп ұйымдастыру мүмкіндіктерімен анықталады
Бұл жағдайда елдің шаруашылық кешенін қайта жаңарту мен дамытудың негізгі міндеттері өндірістік жүйелерді біртіндеп жаңарту ғана емес, сондай-ақ жаңа өндірістерді ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайлар қалыптастыру, сондай-ақ инновациялық жобаларды іске асыру болуы мүмкін. Неғұрлым тиімді әлемдік қаржы және технологиялық ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз ету экспорттық жеткізілімдер көлемін және олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесін кеңейтуге ықпал ететін болады. Сондықтан сақтау және экспорттық әлеуетті кеңейту болып табылады қазіргі заманғы экономикалық жағдайды дамытудың басым бағыттарының бірі ұлттық жүйесін шаруашылығы.
Күрт экономикалық өзгерістер кезеңі экспорттың тұрақтандырушы функциясы ерекше өзектілікке ие болады. Ұлттық нарықтың даму үрдістерінің әлемдік дағдарыстан айырмашылығы соңғысының салыстырмалы тұрақтылығынан тұрады, сондықтан Ұлттық экономика дағдарысы жағдайында экспорт өндірісті толық қаржылық күйреуден ұстап тұратын тұрақтандырушы буын болып табылады. Қазіргі салыстырмалы қолайлы экономикалық жағдай ішінара экспорттаушы кәсіпорындардың қызметімен қамтамасыз етіледі.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастыру және іске асыру тиімділігін басқару - кәсіпорынның шетелдік нарықтағы өндірістік-коммерциялық қызметінің барынша мүмкін болатын нәтижесіне қол жеткізу. Мұндай күрделі экономикалық Объектіні басқару кезінде
кәсіпорынның әлеуеті, әсер етуі кәсіпорынға қатысты сыртқы ортаның әсерімен де, кәсіпорынның өзінің ішкі жай-күйімен де байланысты түрлі деңгейдегі әртүрлі факторларды есепке алу қажет.
Экспорттық әлеуетті қалыптастыру сатысында оларға жатқызуға болады:
- Стратегиялық жоспарлау;
- маркетингтік жоспарлау;
- өндірісті ұйымдастыру;
- өнім, жұмыс, қызмет сапасы;
- шығындар мен бағалардың арақатынасы;
- инновациялық мүмкіндіктер.
Ең алдымен, кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін дамытудың тиімділігіне жалпы мемлекет деңгейінің факторлары әсер етеді. Бұл факторларды макродеңгей факторлары деп есептеуге болады. Макродеңгей факторларының әрекеті кәсіпорынға ең маңызды шектеулер қояды. Кәсіпорын деңгейінде макродеңгей факторларын басқару мүмкін емес, әдетте, бұл факторлар мемлекеттік саясаттың сөзсіз талаптарымен ұсынылған. Сондықтан макродеңгей факторларын талдау, есепке алу және бақылау кезінде басқарылатын экономикалық жүйенің олардың әсер ету жағдайларына барынша бейімделуіне қол жеткізу қажет. Макродеңгейдің реттелмейтін факторларына мыналарды жатқызуға болады: мемлекеттің сыртқы сауда саясаты, халықаралық стандарттар жүйесі, СЭҚ саласындағы заңнамалық актілерді қабылдау. Кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін қалыптастыру кезінде басқару оның тиімді іске асырылуын қамтамасыз ететін факторларға талдау жүргізу қажет. Мұндай факторларға мыналар жатқызылуы мүмкін: таңдап алынған халықаралық нарықтағы өнімнің бәсекеге қабілеттілігі, берілген көлемде кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктері, сапалы ресурстық құрауыштың болуы, маркетингтік және өткізу саясатының тиімділігі, СЭҚ жүргізу бойынша мамандардың болуы. Осы факторлардың жиынтық әсері Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастырудың барлық сатыларына әсер етеді. Олардың әсерін бағалауды кәсіпорын басшылары жүйелі түрде жүргізуі тиіс. Өнеркәсіп өнімінің жекелеген түрлерінің бәсекеге қабілеттілік деңгейі отандық өндіріс халықаралық қоғамдастық өнеркәсіптік тауарларға қоятын халықаралық стандарттардың талаптарына әрдайым сәйкес келмейді. Өнеркәсіптік өндірушілердің экспорттық әлеуетінің өсу факторларының бірі дамыған елдердің кәсіпорындарымен халықаралық операцияны ұйымдастыру қызмет етуі мүмкін. Кооперация шеңберінде отандық өнім, сондай-ақ лицензиялық импорттық аналогтар өндірісі ұйымдастырылуы мүмкін. Халықаралық нарықта табысты бәсекелестік үшін өнімнің танымал бренді болуы тиіс. Танымал брендтің болмауы отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін төмендетудің маңызды факторы болып табылады. Сыртқы нарықтарда нарық сегменттері, әдетте, әртүрлі бренд тауарлары арасында бөлінген. Танымал брэндтің болуы кәсіпорын құнының өсуінің, ол өндіретін өнімнің экспорттық мүмкіндіктерін қалыптастыру мен дамытудың, Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін іске асырудың тиімділігін арттырудың негізгі факторларының бірі болып табылады.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастырудың маңызды факторы дамыған халықаралық өндірістік және Маркетингтік коммуникациялардың болуы болып табылады. Әдетте, отандық кәсіпорындар өндіретін өнім түпкілікті өнім болып табылмайды, ол өндірістік тізбектегі кейінгі буын болып табылады. Халықаралық өндірістік интеграция Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастырудың қажетті критерийі.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін қалыптастыру-әртүрлі сыртқы факторлардың әсерімен жеке алынған кәсіпорын деңгейінде болатын күрделі көпжоспарлы процесс. Кәсіпорынның халықаралық рыноктағы экспорттық қызметі басқа елдердің экономикалық және саяси мүдделерін қозғайды, сондықтан халықаралық рыноктарға шығуды жоспарлау кезінде нақты халықаралық рыноктың көптеген факторларын ескеру қажет.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін тиімді қалыптастыру үшін, ең алдымен, экспорттың құндық көлемін арттыру қажет және оның шығындарын бір мезгілде төмендету. Бір жағынан экспортты ұлғайту өндірілетін және халықаралық нарықтарға жеткізілетін өнімнің нақты көлемін арттыру есебінен жүргізілуі мүмкін. Екінші жағынан, экспорттың құндық көлемі оның сапалық сипаттамаларын жақсарту кезінде экспортталатын өнім бірлігінің бағасын арттыру есебінен ұлғайтылуы мүмкін.
Экспорттық әлеуетті арттыруға сондай-ақ Кәсіпорынның экспорттық өнімдерді өндіруге және сатуға кеткен шығындарын төмендетуге, шетелде сервистік, сату алдындағы және сатудан кейінгі қызмет көрсетуді ұйымдастыру есебінен экспорттық түсім көлемін ұлғайтуға ықпал етеді. Осы зерттеу шеңберінде Өнімді, жұмыстарды, қызметтерді өндіру және өткізу көлемін арттыру және оның өзіндік құнын төмендету, өндірісті және еңбекті ұйымдастыру, басқару құрылымын жетілдіру, өндіріс шығындарын азайту және т. б. саласындағы ұйымдастыру-экономикалық факторлардың әрекеті есебінен дәстүрлі, классикалық, кеңінен танымал және қолданылатын технологиялар қарастырылмайды. Зерттеу барысында Ресей кәсіпорындарының сыртқы экономикалық қызметінің нақты жағдайларында бүгінде олардың экспорттық әлеуетін қалыптастыру тиімділігін арттырудың Елеулі нәтижесін беретін және қазіргі заманғы экономикалық ғылымда бар технологияларды толықтыра алатын басқару элементтеріне ерекше назар аударылды.
Біздің ойымызша, экспорттық әлеует - кәсіпорын мен нарықтың қасиеттері мен сипаттамаларын ескеретін абсолюттік шама мен кешенді көрсеткіш. Сондай-ақ, өндірістік әлеуеттен, өндіріс көлемінен болатын кейбір функция ретінде ұсынылған экспорттық әлеуетті сандық бағалауға әрекет жасалды. Зерттеудің осы бағыты экспорттық әлеуетті бағалау мәселесін шешуге жеткілікті шамада жақындайды, бірақ бұл ретте тек ұйым немесе сала деңгейіне ғана қолданылады деп айтуға болады. Егер экспорттық әлеует туралы ұйым емес, жеке өнім немесе ресурс туралы айтатын болсақ, бірқатар нақтылаулар қажет. Экспорттық әлеуеттің мәні туралы жоғарыда айтылғандардың барлығы бізді оның стратегиялық мақсаты-халықаралық еңбек бөлінісіндегі ел экономикасының қолда бар және әлеуетті бәсекелестік артықшылықтарын жандандыру құралы, елдің тұрақты экономикалық өсу жолына шығуына жәрдемдесу құралы болуы.
1.2 Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесі
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау экспорттық қызметтің басталуын жоспарлау кезінде де, Кәсіпорынның сыртқы нарықтардағы жұмысы процесінде де жүргізілуі тиіс. Шетелдік нарыққа өз бетінше шығуды шешкен кәсіпорындар осы саладағы даму қаржылық, адами, ұйымдастырушылық және коммерциялық ресурстарды талап ететінін түсінуі тиіс. Жергілікті шетелдік нарықта жұмыс істеп жатқан кәсіпорындар уақыт өте келе өткізу нарықтарын кеңейтуге ұмтылады, ал ол үшін олар өздерінің күшті және әлсіз жақтарын анықтап, жаңа сатып алушыларды жеңіп алу үшін өз мүмкіндіктерін бағалауы тиіс.
Экспорттық қызметті стратегиялық жоспарлау кезінде Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау:
- Кәсіпорынның экспорттық қызметінің баламалы жобаларын салыстыру;
- өнім экспортының негізгі бағыттарының тұжырымдамасын әзірлеу;
- Кәсіпорынның экспорттық қызметін дамыту бағдарламасын жасау;
- сыртқы экономикалық қызметті дамытуға бағытталған қаражат мөлшерінің оңтайлы үйлесімділігін анықтау;
- Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін басқа Кәсіпорынның экспорттық әлеуетімен салыстыру және т. б.
Кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесін әзірлеуге ресейлік және шетелдік авторлардың көптеген жұмыстары арналған: С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко, П. В. Манина, С. В. Теребова, Ю. В. Токарев, А. В. Сидоренко, М. С. Сычева, В. О. Мосейко, Ю. М. Азминой, С. С. Морозов.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдеріне егжей-тегжейлі шолу бізге оларды экспорттық әлеуетті бағалау әдістемелерінің жіктемесіне жинақтауға мүмкіндік берді:
1. Қолданылатын бағалау параметрлерінің белгісі бойынша:
- мазмұндық (экспорттық әлеуетті немесе бөлінген факторларды бағалауды қамтиды));
- салыстырмалы (өнімді немесе кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бәсекелес Тараптың өнімдерімен немесе қызметінің нәтижелерімен салыстыру арқылы экспорттық әлеуетті бағалауға мүмкіндік береді).
2. Әдістеменің күрделілік деңгейі бойынша бөлінеді:
- қарапайым сандық;
- күрделі көпфакторлы;
- интегралдық.
Ең қарапайым және кең таралған әдістемелердің бірі экспортты сипаттайтын көрсеткіштер кешенін есептеу және талдау жолымен жүзеге асырылатын экспорттық әлеуетті бағалаудың қарапайым сандық әдістері болып табылады. Экспортты бағалаудың қарапайым әдістемелерінен басқа, экспорттың құрылымына баға беруге және оның мамандануын нақты анықтауға мүмкіндік беретін неғұрлым ауқымды әдістемелер бар. Интегралдық әдістемелер экспорттық әлеуетті бағалаудың жалпыланған көрсеткішін іздеуге негізделген.
3. Экспорттық әлеуетті бағалаудың Талдамалық аппараты тұрғысынан, әдістемені бөліп көрсетуге болады:
- сандық (сандық көрсеткіштер);
- сараптамалық әдістемелер (сапалық және баллдық бағалар));
- математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру.
Өлшем бірлігі үшін сандық өлшем бірліктерін қабылдайды: үлестер, өлшемнің құндық бірліктері (рубль, АҚШ доллары және т. б.), пайыздар және басқалар. Сараптамалық әдістемелер бағалау жүйесіне балмен негізделеді және мамандарды тартуды көздейді. Әдебиетті талдау экспорттық әлеуетті бағалау бойынша әдебиетте жиі кездесетін келесі әдістемелік тәсілдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік берді:
- кәсіпорын жұмысының экономикалық көрсеткіштерін бағалау;
- компанияның сараптамалық диагностикасы;
- математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру;
- өнімнің брендтілігін талдау негізінде Кәсіпорынның экспорттық мүмкіндіктерін бағалау
1.1 сурет-Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау үшін ресейлік және шетелдік экономистер қолданатын әдістемелік тәсілдерге шолу.
(Т. И. Чиранова) әлеуеті мен интегралдық көрсеткіші туралы сыртқы экономикалық ынтымақтастық радарының көмегімен бағалау)
(Т. И. Чиранова) әлеуеті мен интегралдық көрсеткіші туралы сыртқы экономикалық ынтымақтастық радарының көмегімен бағалау)
Балдық шкаланы пайдалана отырып, жергілікті экспорттық әлеуетті бағалаудың интегралдық көп факторлы тәсілі
Балдық шкаланы пайдалана отырып, жергілікті экспорттық әлеуетті бағалаудың интегралдық көп факторлы тәсілі
Кәсіпорын жұмысының экономикалық және қаржылық көрсеткіштерін бағалау (П. В. Манин, Ngo ViDuning, Anne Brockmtyer)
Кәсіпорын жұмысының экономикалық және қаржылық көрсеткіштерін бағалау (П. В. Манин, Ngo ViDuning, Anne Brockmtyer)
Математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру (С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко)
Математикалық есептеулерді сараптамалық бағалау әдісімен біріктіру (С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко)
Компанияның сараптамалық диагностикасы (Томск шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау агенттігі)
Өнімнің брендтілігін талдау негізінде бағалау (Н. Г. Серова)
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдері
Компанияның сараптамалық диагностикасы (Томск шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау агенттігі)
Өнімнің брендтілігін талдау негізінде бағалау (Н. Г. Серова)
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдері
1.1 суретте ресейлік және шетелдік ғалымдар мен экономистердің Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың әдістемелік тәсілдері жинақталған. Бұдан әрі оларды егжей-тегжейлі қарастырайық.
Экспорттық қызметтің басталуын жоспарлап отырған Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау үшін көбінесе басшылар мен меншік иелері мынадай сандық көрсеткіштерді пайдаланады.
- кәсіпорынның соңғы бірнеше жылда заттай және құндық көріністегі сату көлемі;
- соңғы бірнеше есептік кезең ішіндегі кәсіпорынның пайдасы;
- қамтылған ішкі нарықтың сыйымдылығы;
- экспорттың нақты көлемінің таяудағы 3-5 жылға жоспарланған өзгеруі
- соңғы бірнеше есептік кезең ішіндегі кәсіпорынның пайдасы;
- қамтылған ішкі нарықтың сыйымдылығы;
- экспорттың нақты көлемінің таяудағы 3-5 жылға жоспарланған өзгеруі
- ішкі нарықтағы қызметтің рентабельділігі және жоспарланған экспорттық қызметтің рентабельділігі;
- шет елдерге жеткізілетін өнімнің жоспарланған үлесі;
- экспорт бойынша жоспарланған пайда;
- кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың жоспарланған үлес салмағы;
- экспорттаушы кәсіпорын өнімдерін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың жоспарланған үлес салмағы және т. б.
Өнімнің экспортымен айналысатын және оны кеңейтуді жоспарлайтын Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау үшін басқа да сандық көрсеткіштер ішінара пайдаланылады:
- Кәсіпорынның сыртқы нарықта заттай және құндық көріністегі сату көлемі,
- кәсіпорынның соңғы бірнеше есептік кезеңдердегі сыртқы нарықта өнімді сатудан алынған пайдасы,
- қамтылған сыртқы нарықтың сыйымдылығы,
- экспорт бойынша пайда,
- экспорттық қызметтің рентабельділігі,
- экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың үлес салмағы,
- экспорттаушы кәсіпорын өнімдерін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың үлес салмағы және т. б.
Біздің ойымызша, Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау кезінде қаржылық көрсеткіштердің осындай шектеулі санын пайдалану Кәсіпорынның экспорттық қызметке әзірлігіне мынадай анықталған себептер бойынша объективті баға бере алмайды:
- мұндай талдау кәсіпорынның жергілікті сыртқы нарыққа шығу кезінде туындайтын күрделі және қауіпті жағдайларда болуы мүмкін мүмкіндіктерін, ресурстарын, меншікті білімдерін, дағдылары мен іскерліктерін бағалауға мүмкіндік бермейді.;
- мұндай талдау экспортты іске асыру ісінде табысқа деген өз мүмкіндігін арттыру үшін ішкі ресурстар мен жақсартуды қажет ететін мүмкіндіктер деңгейінде әлсіз жақтарды анықтауға мүмкіндік бермейді. Әр түрлі көрсеткіштердің елеулі саны және зерттеу пәнінің кейбір ерекшеліктері Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың интегралдық көрсеткішін есептеу әдістемесін іздеу міндетін біздің алдымызға әділ қойып отыр, ол кәсіпорынның сыртқы нарыққа шығу мүмкіндігін барынша дәл көрсетуге мүмкіндік береді және шығу стратегиясын анықтауға мүмкіндік береді.
Ресей тәжірибесінде сараптамалық бағалау әдісі кеңінен таралған. Томск шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау агенттігі экспорттық әлеуетті бағалау мақсатында компанияның экспорттық диагностика әдісін ұсынды.
Төменде сипатталған экспорттық диагностика компанияның экспорттық қызметке дайындығын айқындайтын негізгі функцияларын бағалаудан тұрады.:
1. Логистика:
- кеден операцияларын білу,
- қосалқы мердігерлер жұмысының сенімділігі мен тиімділігі (көлік, сақтау, орау)...),
- жеткізу мерзімі - "мерзімінде дәл" қағидатын сақтау;
2. Қаржы:
- айналым капиталы,
- акционерлік капитал (қаржылық әлеует),
- несие қабілеттілігі (қаржылық жағдай банктік қолдау),
- мемлекеттік қаржыға қолдауға қол жеткізу;
3. Тұрақты нарық-тұтынушы:
- ішкі нарықтың өсу қарқыны,
- қолданыстағы нарықтар арасындағы ішкі нарық үлесі,
- нарықтың тұрақтылығы,
- ішкі нарықтағы айналым,
- экспорттық нарықтағы айналым;
4. Нарық туралы ақпарат:
- маркетингтік зерттеулер жүйесі,
- нарықты зерттеу-іскерлік ақпаратты жинау, өңдеу және талдау,
- ақпарат көздерінің сенімділігі;
5. Өнім және қызметтер:
- өткізуді қамтамасыз ету бағдарламасы-ассортименттің кеңдігі,
- инновациялар-өнімді жетілдіру жаңарту қарқындылығы,
- өнім қызмет-бәсекелестік артықшылығы,
- өнім қызмет-Технологиялық деңгей;
6. Тарату:
- қолданылатын тарату жүйесінің тиімділігі,
- қолданылатын тарату жүйесінің құны,
- пайдаланылатын тарату жүйесінің шетелдік нарықтарға бейімделуі,
- өткізу желілерімен ақпараттық кері байланыс;
7. Бағасы:
- баға калькуляциясы жүйесі,
- ішкі шығындарды білу түсіну,
- бәсекелестердің бағасын білу түсіну,
- баға белгілеу механизмі, әртүрлі валюталарға бейімделу және инкотермс;
8. Коммуникация:
- стратегия өнім маркасына және компанияға қатысты саясат,
- коммуникацияға бюджеттің болуы,
- коммуникация жүйесінің тиімділігі (сату көлемін арттыру, марканың имиджін жақсарту);
10. Адам ресурстары:
- шет тілдерін білу,
- шетелдік бизнес-мәдениетті білу,
- шетелдік коммерциялық практикаларды білу;
11. Заң аспектілері:
- көрсетілетін экспорттық қызметті мемлекеттік қолдауды пайдалану мүмкіндігі,
- экспорттық кредиттік тәуекелдерді сақтандырумен айналысатын мемлекеттік ұйымның болуы,
- халықаралық келісімшарттарды құрастырудың заңнамалық аспектілері саласындағы білім деңгейі,
- халықаралық заңнама саласындағы білім деңгейі (сауда және өнеркәсіп).
Әрбір критерий 1-ден 5-ке дейінгі шкала бойынша бағалау пәні болып табылады. Содан кейін әрбір критерий бойынша бағалау нәтижелері жинақталады. Кәсіпорынның деректерін талдаудың әртүрлі өлшемдері бойынша бағалау - өте күрделі рәсім. Күрделілік-құндылықтар шкаласын анықтау. Оны жою үшін кәсіпорын нақты және дәл көрсеткіштерге негізделуі жәненемесе егер мүмкін болса, кәсіпорынға қатысы жоқ тәуелсіз бақылаушыға талдауды сеніп тапсыруы керек. Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау кезінде қаржылық есептермен расталмаған сараптамалық бағалау әдісінің нәтижелерін ғана пайдалану экспорттық қызмет жоспарын жасау кезінде зерттеу нәтижелерін пайдалануды қиындатады. Бұл бағалауға екі тәсілді біріктіретін кешенді әдістемелердің пайда болуына ықпал етті: математикалық есептеу әдісі және сараптамалық бағалау әдісі.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалауда С. Дубков,С. Дадаленко, Д. Фоменко сараптамалық бағалау әдісімен математикалық есептеулерді біріктіруді көрсететін өнеркәсіптік кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалау әдістемесін пайдалануды ұсынады. С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменконың әдістемесі схемалық түрде күріш-ке ұсынылған.
Авторлар ұсынған көрсеткіштер кәсіпорынның ішкі ортасын ғана емес, сыртқы ортасын да көрсетеді. Бұл көрсеткіштердің барлығы сандық және сандық өлшеуге беріледі, бұл олардың есебі мен талдауын қол жетімді етеді. Авторлар өнеркәсіптік кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін бағалау көрсеткішінің экономикалық-математикалық есептеулерін жүргізу кезінде пайдалануға болатын көрсеткіштердің келесі жүйесін ұсынды:
Көрсеткіштер
Көрсеткіштер
- Экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі;
- Экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін
пайданың үлес салмағы;
- Экспорттық сатудың рентабельділігі;
- Экспорттаушы кәсіпорын өнімдерін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың үлес салмағы;
- Өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі;
- Халықаралық стандарттарға сәйкестігіне сертификатталған өнім үлесі;
- Инновациялық өнімнің үлесі;
- Алыс шет елдерге жеткізілетін өнімнің үлесі
Экспорттық әлеуетті іске асыру нәтижелері
Экспорттық әлеуетті іске асыру нәтижелері
Экспорт бойынша пайда
Экспорт бойынша пайда
Экспорт бойынша сату
Экспорт бойынша сату
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі
Кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуі
Жалпы пайда
Жалпы пайда
Жалпы сату
Жалпы сату
1.2 сурет - кәсіпорындардың экспорттық әлеуетін бағалауды есептеу үшін көрсеткіштер.
1) экспорттық қызметтің рентабельділігі;
2) шет елдерге жеткізілетін өнімнің үлесі;
3) экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың үлес салмағы;
4) экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі;
5) экспорт бойынша сату;
6) экспорт бойынша пайда;
7) өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі;
8) халықаралық стандарттарға сәйкестігіне сертификатталған өнімнің үлесі;
9) инновациялық өнімнің үлесі;
10) экспорттаушы кәсіпорын өнімін өткізудің жалпы көлеміндегі экспорттың үлес салмағы.
С. Дубков, С. Дадаленко, Д. Фоменко әдістемесін талдау оны экспортты бастауды жоспарлап отырған кәсіпорынның әлеуетін бағалау үшін пайдаланудың мүмкін еместігін көрсетті. Экспорттық қызметті бастауды жоспарлайтын кәсіпорын үшін көрсеткіштердің басым бөлігі (экспорттық қызметтің рентабельділігі, шет елдерге жеткізілетін өнімнің үлесі, экспорттаушы кәсіпорын пайдасының жалпы көлеміндегі өнім экспортынан түсетін пайданың үлес салмағы, экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі, экспорт бойынша сату және экспорт бойынша пайда) есептелмейді. Осылайша, экспорттық қызметті жоспарлайтын және өзінің экспорттық әлеуетін бағалағысы келетін кәсіпорын үшін авторлар ұсынған 10 көрсеткіштердің ішінен тек 3 көрсеткішті ғана пайдалануға болады: өндірушінің бәсекеге қабілеттілігі, халықаралық стандарттарға сәйкестігіне сертификатталған өнім үлесі және инновациялық өнім үлесі.
Аталған әдістеме шетел нарықтарына үш жылдан астам уақыт жеткізумен айналысатын экспортқа бағдарланған Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалауға арналған.
Н. Г. Серова Кәсіпорынның экспорттық мүмкіндіктерін талдау үшін кәсіпорын қызметінің көрсеткіштерін талдауды болжайды, ол келесі элементтерді қамтиды:
1. кәсіпорынның тауар құрылымындағы өнімді брендтеу үлесін анықтау;
2. кәсіпорындағы бренд-менеджмент (брендтерді басқару) деңгейін бағалау;
3. сату алдындағы және кейін қызмет көрсетуді ұйымдастыру мүмкіндігін бағалау;
4. қолданыстағы логистикалық жүйені бағалау;
5. кәсіпорынның еңбек ресурстарының деңгейі мен біліктілігін бағалау (оның ішінде СЭҚ бөлімінің қызметкерлері).
Автордың пікірі бойынша, сыртқы нарыққа шығу кезінде кәсіпорынның жетістігінің кепілі - "танымал" атауының болуы. Экспортшы-кәсіпорындар, сондай-ақ экспортталатын өнімдер. Сондықтан, өнеркәсіптің барлық салалары кәсіпорындарының көпшілігі шетелдік нарықтарға тек брендтелген өніммен шығады. Шығарылатын өнімнің фирма оны экспорттайтын нарық деңгейіне сәйкестігін анықтайтын кәсіпорын қызметінің маңызды көрсеткіштері кәсіпорындағы брендинг деңгейін көрсететін көрсеткіштер болып табылады. Оларға мыналар жатады: кәсіпорынның тауарлық құрылымындағы брендтелген өнімнің үлесін анықтау және кәсіпорындағы бренд-менеджмент (брендті басқару) деңгейін бағалау. Демек, жаңа сыртқы нарықтарға тиімді шығу үшін кәсіпорынға тауарларға ерекше атауларды беру арқылы құрылған брендтердің портфеліне (немесе ең болмағанда бір күшті брендке ие болу) ие болу қажет.,
бірегей орау, бірегей дизайн және әр түрлі маркетингтік іс-шаралар көмегімен тұрақты қолдау жасау. Сөзсіз, автор аталған элементтер Кәсіпорынның экспорттық әлеуетінің маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Алайда, осы көрсеткіштердің көмегімен Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың қандай әдістері, модельдері, экономикалық тәсілдері көмегімен автор көрсетпейді. Бұдан басқа, автор экспорттық қызметті жоспарлаудың маңызды элементтері ретінде қаржылық құрамдас және маркетингтік құрамдас бөлікті ескермейді.
Экспорттық әлеует сыртқы экономикалық әлеуеттің құрамдас бөлігі болып табылатындықтан, сыртқы экономикалық әлеует радарының және интегралдық көрсеткіштің көмегімен Кәсіпорынның сыртқы экономикалық әлеуетін кешенді бағалау әдістемесі Т. И. Чирановаға ерекше назар аударуға тұрарлық.
Сыртқы экономикалық әлеуетті бағалау бірнеше кезеңдердің дәйекті өтуін болжайды.
Бірінші кезеңде сыртқы экономикалық әлеуетті бағалаудың мақсаттары мен міндеттерін айқындау жүзеге асырылады. Мұнда негізгі мақсат өндіріс пен Кәсіпорынның экспорттық қызметін дамыту мүмкіндіктерін анықтау болып табылады.
Екінші кезеңде сыртқы экономикалық әлеуеттің негізгі элементтері (өндірістік әлеует, экспорттық қызметтің әлеуеті, импорттық қызметтің әлеуеті, кәсіпорынның қаржылық мүмкіндіктері және өнімнің бәсекеге қабілеттілігі) анықталады.
Үшінші кезең сыртқы экономикалық әлеуеттің әрбір элементінің көрсеткіштер шеңберін анықтауды және оларды есептеуді болжайды. Әрбір элемент жеке көрсеткіштер негізінде жеке есептелуі тиіс.
Төртінші кезеңде сыртқы экономикалық әлеует элементтері бірыңғай жүйеге біріктіріледі. Ол үшін "сыртқы экономикалық әлеуеттің радарын"пайдалану керек. Бұл бағалау шеңбері шеңберінде салынған геометриялық көпбұрыш.
Соңғысы оған енгізілген параметрлердің шкаласы болып табылады. Әрбір шкала шеңбер радиусы болып табылады, ал әрбір параметр-бұл сыртқы экономикалық әлеует элементтерін талдау кезінде пайдаланылған экономикалық көрсеткіштер (бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткіші, рентабельділік және т.б.). Әрбір көрсеткіштің мәнін біле отырып, біз оларды сыртқы экономикалық әлеуеттің радарын алып, параметрлер шкаласында атап, біріктіре аламыз. Бұл түрі
"көпбұрыш" қандай да бір нарықта бәсекелес фирмалардың экспорттық әлеуетін салыстыруға мүмкіндік береді. Оның негізінде олардың бәсекелестік артықшылықтары туралы қорытынды жасауға болады. Алайда, сыртқы экономикалық әлеуетті анықтаудың осы әдісі бәсекелес-фирма Туралы Кең және сенімді ақпарат болған кезде ғана мүмкін болады.
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау Кәсіпорынның сыртқы нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыру резервтерін анықтау үшін қажет. Д. Г. Сухих, В. М. Кац әдістемесі бойынша Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау схемасы 1.3-суретте көрсетілген.
Кәсіпорынның экспорттық қызметінің қаржылық нәтижелерін талдау
Кәсіпорынның экспорттық қызметінің қаржылық нәтижелерін талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін болжамды талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін болжамды талдау
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін талдау
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін талдау
Экспорттық өнімді шығаруға және өткізуге арналған шығындарды талдау
Экспорттық өнімді шығаруға және өткізуге арналған шығындарды талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Халықаралық маркетинг және экспорттық өнімді өткізу жүйесіндегі талдау
Халықаралық маркетинг және экспорттық өнімді өткізу жүйесіндегі талдау
Жабдықтау логистикасы жүйесіндегі талдау
Жабдықтау логистикасы жүйесіндегі талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Экспорттық өнімді сатуды талдау
Өнім экспортының шығарылу көлемін және бәсекеге қабілеттілігін талдау
Өнім экспортының шығарылу көлемін және бәсекеге қабілеттілігін талдау
Ресурстарды пайдаланудың қамтамасыз етілуі мен тиімділігін талдау
Ресурстарды пайдаланудың қамтамасыз етілуі мен тиімділігін талдау
Сыртқы экспорттық әлеуетті талдау
Сыртқы экспорттық әлеуетті талдау
Ішкі экспорттық әлеуетті талдау
Ішкі экспорттық әлеуетті талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау
1.3 сурет - Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін талдау
Кез келген кәсіпорын өзінің экспорттық әлеуетін екі бағыт бойынша дамыта алады:
- Тауар бағыты. Өндірісте бар тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру не жаңа экспорт жасау және ассортиментін кеңейту мүмкін.
- Географиялық бағыт. Жаңа нарықтарды иелену немесе игерілген нарықтарда өнімді өткізуді ұлғайту есебінен экспорттық әлеуетті ұлғайтуды болжайды.
Осыған байланысты кәсіпорынның төрт ауыспалы экспорттық әлеуетін бөліп көрсетуге болады: қолданыстағы тауар, жаңа тауар, игерілген нарық, перспективалы нарық.
Талдаудың әрбір бағыты көрсеткіштердің көмегімен жүргізіледі. Экономикалық көрсеткіштер сандық, сапалық және кәсіпорынды басқаруды құрылымдық бағалау. Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалауға мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштер 1.1-кестеде көрсетілген.
1.1 кесте-Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін бағалаудың негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Алгоритм есебі
Көрсеткіш мінездемесі
Экспорттық өнім өндірісінің тиімділігі
Цэ - ішкі бағалардағы экспорттық өнімнің құны; Сэ-өзіндік құн -
экспорттық өнім
Экспорттаушының кәсіпорны үшін өнім өндірісінің тиімділігін сипаттайды; көрсеткіш жоғары болған сайын, өнімнің осы түрін өндіру неғұрлым орынды
Инновациялық өнімнің үлесі
Пи-инновациялық
- По-өнімнің жалпы саны
Инновациялық өнімнің шығарылатын өнімнің жалпы санына қатынасын анықтайды
және сыртқы нарыққа шығаруға болатын өнімнің үлесін сипаттайды
Экспорттық өнімді сату тиімділігі
Ппэ - экспорттық өнімді сатудан түскен пайда; Зпр-өндіріске арналған шығындар
экспорттық өнім
Экспорттық өнімді сату тиімділігін сипаттайды; көрсеткіш жоғары болған сайын, өнімнің осы түрін экспортқа шығару неғұрлым тиімді
Кәсіпорынның экспорттық әлеуетін пайдалану көрсеткіштерін талдау кезінде резервтерді қалыптастыру бойынша кезең-кезеңмен жұмыс жүргізген жөн. Осылайша, экспорттық қызметтің пайдаланылмаған мүмкіндіктері айқындалатын болады. Әлеуетті талдау үшін көбінесе интегралды әдіс қолданылады,себебі ол есептеулерде өте қарапайым және түсінікті түсіндірілетін нәтижелер береді. Бұл көрсеткіш келесі формула бойынша есептеледі:
* Квнутр . * (1 )* Квнеш .
* Квнутр . * (1 )* Квнеш .
Кк
Квнутр . - ішкі экспорттық әлеуетті кешенді бағалау кәсіпорындар;
Квнеш . - сыртқы экспорттық әлеуетті кешенді бағалау
кешенді бағалау баллдық әдіспен жүргізіледі, кәсіпорынның әрбір өндірісіне сарапшылар балл береді.
экспорттық әлеуетті ұштастыру коэффициенті. Осы коэффициент ішкі және сыртқы әлеуеттер үшін кесте бойынша айқындалады және қазіргі кездегі нарықтағы жағдайды көрсетеді. Коэффициент мәні 1.2-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.2 - Коэффициенты сопряженности внутреннего и внешнего экспортного потенциала
Кезеңінде нарықтық
конъюнктура
Коэффициент сопряженности
Внутреннего потенциала
Внешнего потенциала
Жоғарлау
0,3
0,7
Қалыпты
0,5
0,5
Төмендеу
0,7
0,3
Ішкі және сыртқы экспорттық әлеуеттің ұштасушылық коэффициенттері сомасында бір бірлікті құрауы тиіс.
Осы әдісті тәжірибеде қолданудың сипаттамасы М. А. Маркованың "Премьер "компаниясының экспорттық әлеуетін бағалау"мақаласында өте көлемді және толық көрсетілген.
Экспорттық кәсіпорынды бағалау қорытындысы бойынша ұйым келесі қорытындыларға келе алады:
- тауардың елеулі кемшіліктері бар және сыртқы нарыққа шығудан бас тартқан жөн;
- тауардың бірнеше кемшіліктері бар, бірақ оларды еңсеруге және уақыт өте келе сыртқы нарыққа шығуға болады;
- экспорттық қызметке ештеңе кедергі келтірмейді, тауарды жақын арада сыртқы нарыққа шығаруға болады.
Қазіргі уақытта экспортқа әсер ететін факторлар мен экспорттық қызмет нәтижелері арасындағы өзара байланысты сандық бағалау әдістемесі жоқ, сондай-ақ негізгі экспорттық позициялардың тиімділігін айқындау кезінде өндірістің ерекшеліктері әрдайым ескерілмейді. [16]
Экспорттық әлеуетті бағалаудың негізгі проблемаларының бірі ол үшін ақпараттық базаның болмауы болып табылады. Авторлардың көпшілігі өздерінің әдістемелерінде көрсеткіштерді есептеу үшін көздерді көрсетпей үлгілеумен шектеледі, бұл олардың практикалық маңыздылығын төмендетеді.
Осылайша, экспорттық әлеуетті бағалау әдістемелерінің әртүрлілігіне қарамастан, оларды тәжірибеде қолдану проблемалары бар. Негізгі бірі олар авторлар ұсынған көрсеткіштердің қатарын есептеу үшін сенімді ақпараттың болмауы болып табылады.
Сонымен қатар, экспорттық әлеуетті бағалау әдістемесінің неғұрлым қолайлы нұсқасын әзірлеу және теориялық зерттеулер ұйым үшін өте маңызды, өйткені экспорттық өнімнің қаржылық нәтижелерін арттыру және қаржылық жай-күйін нығайту үшін оның өндірісін арттырудың нақты мүмкіндіктері мен резервтерін анықтау мақсатында дұрыс сыртқы экономикалық стратегияны таңдауға мүмкіндік береді.
1.3 әртүрлі елдерде экспортты қолдау жүйелері
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде сыртқы экономикалық қызметті реттеу жүйесінде қолда бар экспорттық әлеуетті тиімді іске асыруды қамтамасыз етуге бағытталған ұлттық экспорттаушыларды ынталандыру әдістеріне ерекше орын беріледі.
Шет елдерде қолданылатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz