Жеті атаға толмай қыз алып, қыз беріспеу салты
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Тарих-филология факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________ Қуаныш С.О.
____ _____________ 2015__ ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТӘРБИЕСІ: ӘДЕТ-ҒҰРЫП ЖӘНЕ ЫРЫМ-САЛТТАР
Орындаған: Орынбаева Әсемгүл
Ғылыми жетекші: Ермағамбетова Ә.Ү
т.ғ.к., доцент
Норма бақылаушы: Жұматова Г.Г
Атырау, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ ТҰРМЫСҚА БАЙЛАНЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ... ... . ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды, білімді, мәдениетті, іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игере отырып және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.
Ал жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор. Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынасы атаулының барлығы - салт-дәстүрлерден өзекті орын алып, адамның дүниетану көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі. Өз ұрпағының сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең-жырмен насихаттады.
Әсіресе, Өнер алды - қызыл тіл, Жер астында жатқанды - қазбай қарап тіл табар деп саналы сөзді сары алтыннан артық бағалаған халқымыз тілді тәрбиенің пәрменді құралы, ақыл-ойдың асыл қоймасы деп таныды. Қазақтың айтыс өлеңдерінде, терме-толғауларында, бесік жырларында, ертегі, аңыз-әңгімелерінде, мақал-мәтел, нақыл сөздерінде ел тағдыры, келер ұрпақ қамы, бас босиандығы, адамгершілік, ар-ождан мәселелері жан-жақты сөз болып, дидактикалық ақыл-өсиет, насихат түрінде айтылып, ол халықтың қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, баланы бесікке салу, өлікті жөнелту сияқты дәстүрлі жиындарында марапатталып келді. Сол арқылы көпшілік қауымға, әсіресе жастарға өнеге айту, тәлім-тәрбие беру көзделді.
Еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық өнерінің тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын қамдау өскелең өмір талабы болып отыр.
Өкінішке орай, ұзақ жалдар ұлттық салт-дәстүр атаулыны аяқ асты ету, ана тілі мен ұлт мәдениетіне менсінбей қарайтын мәңгүрттердің көбеюі, қала берді өлтіріп, тонап, бас еркінен айырылып, еңбек түзеу колонияларында отырғандардың көпшілігінің жастар арасынан шығуы ұлттық тәлім-тәрбиенің мектептер мен арнайы оқу орындарында пәрменді түрде жүргізілмеуінен туындаған сорақы, жат көріністер еді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағлымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай тұрып, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.
Ұлт дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық, қауымдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.
Ұлттың жан-күйі мен ұлттық мәдениет арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық мінез-құлық ерекшелігі ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Ол жөнінде атақты композитор Н. А. Римский-Корсаков: Музыка ұлттан тысқары өмір сүрмейді. Қандай да болмасын музыка мәдениетінің мазмұны жалпы адамзаттық болып келгенімен шығарған ән-күй музыкасы бүкіл адамзат мәдениетінің қорына қосылған, идеясы барлық ұлтқа ортақ интернационалдық мұра болғанымен, оның ұлттық жан-күйінің өзгешелігі сақталады - дейді. Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық, қызуқандылық ерекшелігі сол елдің музыка мәдениетінен қалай сезілсе, би өнерінен, қол өнерінен де сондай ашық, айқын сезіліп, көрініп тұрады. Біз ән, күйлерді тыңдай отырып немесе билерді, ою-өрнекті, зергерлік әшекей заттарды көріп, оның қай ұлтқа тән екенін көп қиналмай ажыратамыз.
Ұлттық жан-күй үйлесімі үш бөліктен тұрады: ол - ұлттық сезім, ұлттық салт-дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлік ұлттық мәдени ерешеліктің шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз - адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі. Ұлттық сезім - адамды қоршаған ортаның (әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының) сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы. Ұлттық сезім басқа сезімдер сияқты, адамның жеке басының қанағаттануына байланысты ой-қиял, әсер, түйсігінің сыртқа шыққан көрінісі, ол өзгелерге тіл арқылы жеткізіледі. Мысалы, Елім-ай әнін ести отырып, елінің басына түскен ауыртпалықты, шапқыншылықты елестетіп мұңаюы, немесе Саржайлау, Сарыарқа күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Сондай-ақ Туған жер Волга өзеніне арнаған орыс әнін, Кавказдың асау Терек өзеніне арнаған әні мен Асся биін тыңдап, көріп отырған ұлт өкілінің туған өлкесіне, өз ұлтының мәдениетіне деген асқақ сүйініш сезімінің ерекше бір түрі. Мысалы, ұзақ уақыт туған елден жырақ, жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлты өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын азамат болмайды. Өйткені ана тілі - адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде көкейге тез оралатын, сезімнің сыртқа шығар көрінісін басқаға білдірудің күшті құралы. Ұлттық сезімнің әсерлі бояуы, нақышты ой айшықтары көркем сөз өнері, оның ең асылы - ауыз әдебиетінің өлең түрі арқылы сыртқа шығып, тыңдаушыға әсер етеді. Айталық, баланың тілі шыққаннан бастап, оның ой-сезімі бесік жыры арқылы қалыптасып, ойын өлеңдері арқылы қанына сіңген. Өйткені, ол жастайынан ауыз әдебиетінің асылдары: мақал-мәтел, өлең-жырларды, аңыз-ертегілерді жаттап, жадында сақтап азамат болып өскен. Ұлттық сезім ұлттық эстетика, әдеп, парасаттылық және күнделікті өмірдегі талғам мен сезімнің жиынтығы - көркем шығармалар арқылы көрініс береді. Ол - ұлттық сезімді оятуға әсер ететін күшті құрал. Жиын-тойда Қыз Жібек, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры немесе ақындардың насихат термелері айтылып жатса, елең етпес - қазақ, немесе Манас жыры жырланып жатса, қаны қызбас қырғыз болмаса керек. Көркем сөз айшығына жан сезімімен елікпес адам болмайды. Табиғаттың нелер тамаша көріністері, адамның іс-әрекеті, бет-бейнесі көркем сөз өрнегі арқылы өріліп беріледі. Сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрлер де ұлттық сезімді оятуға себепші болады. Мысалы, домбыра тартып, өлең айтып, айтысып жатқан ақындардың өлең-жырларына, белдесіп жатқан балуандардың күресіне селқос қарайтын қазақ болмайды. Себебі домбырамен өлең айтып, жыр төгу - ұлттық дәстүр және ол сол ұлттың мақтанышы. Сондықтан да өлең-жыр әуені, домбыра сазы - ұлттық сезімді оятатын тәрбие құралы.
Халқымыздың ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан өте бай мәдениет және өнер салт-дәстүрлері көшпелі өмір салтына сай қалыптасты. Рухани мәдениет қай халықтың болмасын саналы өмір болмысының мәйегі, сан ғасырлық нәтижесі. Көшпелі өркениеттің өркен жайғанын білдіретін бірден-бір құбылыс. Қазақтардың рухани мәдениеті көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктерді сақтап қалды. Осы орайда қазақ салт-дәстүрлері де халқымыздың қайталанбас болмыс-бітімін, ой-дүниетанымын білдіреді. Материалдық мәдениеттің дамуында, халқымыздың бай тарихи дәстүрі мен жергілікті салт-дәстүрі, эстетикалық талғамы мен әсемдік ерекшеліктері бой көтерді. Қазақтардың рухани мәдениетінің қалыптасуы қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық жан-күйімен де байланысты.
Жалпы, дәстүрлі әдет-ғұрып мәдениеті, күнделікті отбасылық әдет-ғұрыптар тақырыбының қазіргі қазақстандық болмыста алатын орны ерекше. Кеңес жүйесінің ыдырауынан кейін соңғы 10 -- 15 жыл ішінде пайда болған және бүгінгі күні де сақталып келетін белгілі бір идеологиялық тапшылық кезеңінде бұл тақырыпқа қызығушылық едәуір күшейді. Салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар тақырыбы Қазақстан Республикасы тұрғындарының арасында өзекті және өмірлік маңызы бар мәселеге айналды, өйткені біздің күрделі және сан қилы заманымызда көптеген ауыл мен кала тұрғындары дәл осы халық салт-дәстүрлерінен рухани тірек тауып, өзінің тарихқа, негізгі қайнар көздерге қатысты екендігін сезіп отыр. Сонымен бірге біздің отандастарымыз түрлі әдет-ғұрыптардың мәні мен шығу төркінін ғана біліп қойғысы келмейді, олар үшін салт-дәстүрлердің прагматикалық мазмұны (өткізу барысы) да маңызды. Әсіресе бұл отбасылық әдет-ғұрыптарға, өмір кезеңдерінің салттарына -- ең алдымен, нәрестенің дүниеге келуі, адамның үйленуі және өлікті жерлеу сияқты салт-дәстүрлерге байланысты. Бұл шараларды өткізген кезде жөн-жоралғыны білмей, салтты дәлме-дәл емес, қысқартылған түрде, эклектикалық күйде орындаса, көптеген түсініксіз жайттар, даулы жағдайлар, шытырман оқиғалар, тіпті қақтығыстар да болып қалатыны көпшілікке мәлім. Осы түста этнограф мамандар халыққа салт-дәстүрлерді қолдану жөнінде нұскауларды берумен қатар (кеңес дәуірінде негізінен солай болған), олардың мәні мен терең мазмұны жөнінде материалдар ұсынып отырғаны жөн болар еді. Осындай жалпытанымдық бағдар беру -- диплом жұмысыны маңызды міндеттерінің бірі.
Тақырыптың тарихнамасы жөнінде. XVIII ғ. ІІ-ші жартысы -- XX ғ. басында түрлі ресейлік басылымдарда, баспасөзде казақтар туралы жарияланған көптеген этнографиялық, жалпы мәдени материалдардың еліміздегі бірқатар гуманитарлық ғылымдар үшін, әсіресе этнография -- этнология үшін ғылыми-танымдық маңызы өте зор. Кейбір казіргі зерттеушілер бодандық кезең жарияланымдарының мән-маңызын бұрмаланған, үстірт, дәл емес, казақ болмысына сай келмейді деп төмендеткісі келеді. Мұнымен толықтай келісуге болмайды, өйткені аталған жарияланымдардағы Қазақстанның тарихы мен мәдениеті бойынша ақпараттың көлемі аса зор және өзіндік ерекшелігі бар. Әсіресе мамандардың арасында көбіне әдеби дереккөз деп аталатын осы материалдар ақпарат берушілердің (информаторлардың) мәліметтері - далалық материалдармен бірге Қазақстанның этнология ғылымы үшін өте маңызды. Олар бір-бірін толықтырады және көбіне-көп біріктірілген түрде сапалы, нағыз тарихи-этнографиялық зерттеуге негіз бола алады. Өз кезінде мұны төңкеріске дейінгі дереккөздер мен далалық материалдарды жақсы меңгеріп, ұлттың тарихи этнографиясы бойынша іргелі еңбекте жазған соғыстан кейінгі кезеңнің қазақ этнографиялық мектебінің өкілдері X. Арғынбаев, В. Востров, И. Захарова, Е. Масанов, М. Мұқанов [1] жақсы көрсете білді. Осы барынша қисынды әдістемені екінші толқын этнографтары да іліп алып, қолданды.
Алайда уақыт өте келе бұл әдістеме бұрынғыдай тиімді бола бермеді, өйткені ақпарат берушілердің, этнофорлардың саны едәуір азайды, этнографиялық болмыс та елеулі өзгерістерге ұшырады. Сондықтан бүгінгі таңда этнограф, этнолог және мәдениеттанушылар үшін кең көлемдегі төңкеріске дейінгі кезең жарияланымдарының мәні сақталады, ал далалық зерттеулердің мүмкіндіктері, атап айтқанда, XX ғ. аяғы -- XXI ғ. басындағы ақпарат берушілермен (информаторлармен) жұмыстың танымдық мүмкіндіктері едәуір шектелді, сонымен катар ауылдық жерде дәстүрлі мәдениет бойынша жиналған тарихи-этнографиялық материалдар жаппай ақпараттылығын біршама жоғалтты. Зерттеушінің белгілі бір кәсіби дайындығы болып, кешенді тұрғыда ізденіс жүргізілсе ғана, бұл бағытта елеулі нәтижелерге қол жеткізуге болады. Сондықтан кейбір қазіргі қазақ этнографтарының көбіне шағын аумақтардан жиналған далалық материалдармен әуестенуі (көп жағдайда бұл зерттеушілер негізінен ресейлік авторлардың революцияға дейінгі жарияланымдарынан тұратын ертеректегі материалдарды елемей, олар туралы күні бұрын кесіп-пішілген теріс түсінікті ұстанады) ақпараттық өрісті тарылтып, ықшамдалған, ауыл-аудандық этнографияның дамуына әкеледі де жалпыэтникалық материалдың негізінде тиісті этнологиялық деңгейде кажетті жалпылама корытындылар жасауға мүмкіндік бермейді. Осы тұста бұрынғыша кол жетіңкіремейтін ертеректегі еңбектердің, соның ішінде қазақ тіліндегі аудармаларының да жариялануы ғылыми түрғыдан өте маңызды.
Қазақтар және қазақ даласы туралы түрлі деректер ресейлік басылымдар мен баспасөзде XVIII ғасырдың өзінде-ак, әсіресе 1768 -- 74 жылдардағы Академиялық экспедициялардан бері П.С. Паллас, И.И. Лепехин, И.П. Фальк, Н.П. Рычков [2] біршама жүйелі тұрде басып шығарыла бастады. Біртіндеп Ресейдегі осы тақырыпқа жазылған жарияланымдар саны өсіп, әсіресе ХХ ғасырдың 2-ші жартысында казақтардың мәдениеті мен тұрмысының түрлі тұстарына байланысты зерттеу бағытындағы материалдар мен мақалалар саны көбейді. Қырғыздар мен Қырғыз даласы туралы сансыз көп және шашыранды материалдардың қарқынды түрде жинақталуы бірқатар зерттеушілерді А.Н. Харузин, А.Е. Алекторов, З.М. Пенкина, Фр. Шперк [3] осы тақырыпқа қатысты әдебиеттің библиографиялык, кей жағынан мазмұндалған көрсеткіштерін құрастыруға мәжбүр етті. Бұл тақырыптағы жұмыс Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында да жалғасын тапты Е.А. Вознесенская мен А.Б. Пиотровский, Н.Я. Виткинд, Г.Н. Дроздов [4] еңбектері соған дәлел. Сол басылымдардың кейбіреуін, мысалы, атап айтқанда, А.Е. Алекторовтың көптеген көлемді аннотациялары бар Қазақтар туралы кітап, журнал және газет мақалаларының көрсеткішін (Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргазах) этнографиялық жарияланымдар антологиясының алтын тәжірибесі деп бағалауға болады.
Бұрынғы этнографиялық жарияланымдарды мақсатты түрде зерттеуде және оны ғылыми жұртшылыққа таныстыруда жоғарыда аталған соғыстан кейінгі кезеңдегі алғашқы қазақстандық кәсіби этнографтар тобы, соның ішінде Е.А. Масанов [5] зор рөл атқарды. Оның КСРО-да қазақ халқы этнографиясын зерттеу тарихының очеркі (Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алматы, 1966) деп аталатын тамаша еңбегінде этнографиялық материалдарды жинақтаудан басталып, белсенді жарияланымдық іс-әрекетке ұласқан және арнайы зерттеулердің пайда болуымен жалғасқан революцияға дейінгі Ресейде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін зерттеудің даму тарихы аса тыңғылықты баяндалған. Дәл осы уақыттан (1950 -- 60 жж.) қазақтар туралы революцияға дейінгі шыққан сан алуан жарияланымдардың ерекше құндылығы анықтала бастады. Алайда, өкінішке орай, оларға көпшілік жағдайда қол жеткізу қиын болғандықтан, олардың мазмұны, негізінен, шағын ғана зерттеушілер ортасына мәлім еді. Шынын айтсақ, бұл жағдай бүгінгі күнге дейін біршама сақталған, аталмыш материалдарды ғылыми түрде қайта басып шығару өзекті мәселесі әлі күнге дейін шешімін таба алмай отыр. Дегенмен, бұл бағытта істелініп жатқан жұмыстарды да жоққа шығаруға болмайды -- кезінде Ш. Уәлиханов пен Ы. Алтынсариннің көптомды еңбектері басылып шығарылды [6], ал 1990 жылдары төңкеріске дейінгі бірқатар маңызды еңбектерді қайта басып шығару ісі қолға алынды: мысалы, А.И. Левшин мен капитан И.Г. Андреевтың (тарихшы И. Ерофееваның бастамасы бойынша), И. Сиверс пен И. Фальктың [7] кітаптары жарық көрді. Жоғары оқу орындарының тарихшылары ескі этнографиялық жарияланымдарды қайта басып шығаруға талпыныс білдірді, алайда академиялық талаптар ескерілмей, көбіне жарияланған мате-риалдар үздік-создық, хрестоматия түрінде болды.
Қазақтар мен Қазақстан туралы төңкеріске дейінгі жарияланымдардың маңыздылырына және оларды қазақ тіліне аудару қажеттілігіне өз кезінде әдебиетшілердің де, фольклоршылардың да, тіл мамандарының да назар аударғанын атап өткен жөн. Бұл тұста К. Кереева-Қанафиеваның Қазақстан туралы төңкеріске дейінгі орыс баспасөзі. Орыс-қазақ әдеби байланыстарының тарихынан (Дореволюционная русская печать о Казахстане. Из истории русско-казахских литературных связей), Ү. Субханбердинаның Әдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді баспасез бетінде жарияланган көркем шығармалар [8] атты еңбектері маңызды рөл атқарды. Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ мерзімді баспасөз материалдарын жүйелі зерттеу, аудару және қайта басып шығаруда соңғы зерттеушінің сіңірген еңбегі айрықша: атап айтсақ, қазақ және орыс тілдеріндегі жарияланымдар қатар берілген Дала уалаятының газетінен алынған әдеби үлгілердің бірнеше томы басылып шығарылды. Бұл жиынтық жарияланымдардың этнографиялық маңызы аз емес екендігі даусыз, өйткені Дала уалаятының газетінде, сондай-ақ басқа да төңкеріске дейінгі басылымдарда (мысалы, Айқап, Қазақ, т.б.) [9] қазақтардың тұрмысы мен мәдениеті туралы біраз мақалалар басылған. Субханбердина мен басқа зерттеушілердің қазақ тілінде басып шығарған отбасылық әдет-ғұрыптар жөніндегі кейбір материалдары бұл жинаққа енгізілмеді.
Мәдени мұра бағдарламасының аясында жарыққа шыққан Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары деп аталатын жинақта көпшілікке белгісіз, тек мамандарға ғана таныс, кей жағдайда олардың да қол жеткізе алмайтын мысалы, А. Брем, Н. Калмаков, Ф. Лазаревский, Н. Сорокин, Д. Мухинның мақалалары мен материалдары жарияланған [10]. Әрине, жинаққа енген барлық мақалалар мен үзінділердің құндылығы бірдей емес, бірақ олардың барлығының, негізінде, өзіндік ерекшелігі бар, әрқайсысы белгілі бір ақпаратты қамтиды және тұтасымен алғанда XIX ғ. -- XX ғ. басында өмір сүрген адамдардың өз көзімен көрген қазақ әдет-ғұрыптарының жиынтық көрінісін береді.
Н. Мамышевтың қарапайым емес, салтанатты қонақ күтуді сипаттаған Қазақтардың қонақ күтуі (Прием и угощение у киргизов) атты мақаласы, А. Влангалидың жерлеу салты мен бейіттер туралы жазған 1849 және 1851 жылдардагы қазақ даласының шығыс бөлігіне ұйымдастырылған геогностикалық сапар (Геогностическая поездка в Восточную часть Киргизской степи в 1849 и 1851 годах) атты еңбегіндегі қызықты материал; Енисей және Семей губерниясының ведомостерінде (Енисейские... және Семипалатинские губернские ведомости) жарияланған шағын, бірақ өзіндік ерекшелігі бар Қазақ халқының салт-дәстүрлері (Народные киргизские обычаи) деген материал, И.В. Аничковтың 1892 жылғы қазақ даласына сапар (Поездка на киргизские поминки в 1892 году) деген танымал маңызды мақаласы, семинария оқушысы Ишмухамед Букиннің Қазақтардың ақыл-ой және дене тәрбиесі (Физическое и умственное воспитание у киргиз) [11] атты мақаласы енген.
Атап айтқанда, К. Воронцовтың Шығыс Россияның қазіргі және ежелгі халықтарындағы жерлеу рәсімінің түрлері (Формы погребения у совре-менных и древних народов Восточной России) немесе Жозеф Кастаньенің Қазақ даласындары қабірүсті кұрылыстары (Надгробные сооружения киргазских степей) [12] кітабындағы казақтардың жерлеу салты туралы мақалаларын айта кету қажет.
Атап өткеніміздей, әсіресе мұндағы еңбектердің көбісімен таныс емес қазақ оқырманы үшін ұсынылып отырған кітаптың ғылыми-танымдық құндылығы зор. Бұл басылымның мамандар үшін де үлкен маңызы бар. Құрастыру, редакциялау-мәтінтану жұмысы барысында, түсініктемелер дайындау кезінде этнографиялық ғылым үшін өте маңызды бірқатар жаңа мәліметтер, нюанстар, терминдер анықталды. Атап айтқанда, шын мәнісінде, кейбір белгілі жарияланымдар авторларының кезінде толық келтірілмеген (бүркеншік ат түріндегі) фамилиялары анықталды. Мәселен, этнографтардың арасында кең танымал Семей облысы қазақтарының әдет-ғұрыптары туралы мақаланың авторы П. деген бүркеншік ат жамылып жүрген (мамандар оны П. деген біреу деп атаған немесе бұл белгілі суретші-этнограф Вл. Плотников шығар деп ойлаған) Л.К. Полторацкая -- төңкеріске дейін әжептәуір белгілі болған автор, әуесқой фотограф, 1876 жылы Шығыс Қазақстанда өткізілген атақты Бремен экспедициясына қатысушы, Семей облысының әскери губернаторы генерал-майор В.А. Полторацкийдің жұбайы болса керек. Сондай-ақ Орынбор ведомствосы қазақтарының үйленуге байланысты салт-дәстүрлері атты көлемді мақаланың авторы (Л-ий деп қол қойған) Ф. Лазаревский болып шықты, бұған кезінде этнограф X. Арғынбаев та өзінің қазақ отбасы туралы белгілі монографиясында назар аударған болатын. Қазақтардың үйлену салт-дәстүрлері (Свадебные обычаи киргизов) атты жарияланымда өзін Н. Дж-баевь деп көрсеткен автор, шамасы, кейін Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі болған капитан Н.С. Жетпісбаев [13].
Жинақтың мазмұны көп жағынан пайдалы да танымды болды, бірқатар үлкен болмаса да, маңызды жаңалықтар ашумен, кей деректердің айқындалуымен сабақтасты. Бұл көне әдет-рұрыптардың тізімдемесі (номенклатурасы), мазмұны, жергілікті ерекшеліктерімен бірге терминологияға, белгісіздеу, қолданыстан шыққан сөздерге, ғұрыптық шартты сөйлеу үлгілеріне, т.б. да қатысты.
Мәдени мұра бағдарламасының аясында жарыққа шыққан Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары деп аталатын екі томдық басылымның Қазақстан Республикасы Тарих және этнология институтының Этнология бөлімінің мамандарының қатысуымен әзірленген: С.Е.Әжіғали Отбасылық әдет-ғұрыптар (жалпылама сипаттағы еңбектер) Дүниеден өту. Жерлеу. Ас беру тақырыбындағы мақалаларды, А.У. Тоқтабай Баланың дүниеге келуі. Балалық шақ тақырыбына, А.И. Құдайбергенова Үйлену салттары бөліміне қатысты мәліметтерді Р.А. Бекназаров Адамның отбасы мен қоғамдағы орны [14] тақырыбына қатысты мәселелерді қозғайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты қазақтардың рухани мәдениетіндегі салт-дәстүрлердің ерекшеліктермен бәріне бірдей ортақ жайлар жөнінде мүмкін болғанынша, кеңірек тарихи-этнографиялық мағлұмат беру, сөйтіп осы арқылы бүкіл қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті мен тұрмыс жайын тани білуге аз да болса үлес қосу болып табылады. Өйткені, халқымыздың рухани мәдениеті жайында жазылған еңбек сол арқылы бүкіл қазақ халқының табиғатын таныта білгенде ғана құнды болмақ.
Жұмыстың негізгі мақсатына сай төмендегідей міндеттерді орындау көзделді.
- Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отыратындығын жаңа дерек көздері арқылы дәлелдеу.
- Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болатындығына көз жеткізу.
- Әртүрлі ұлт пен халықтарда кездеспейтін, қайталанбайтын таза ұлттық салт-дәстүр ешбір елде болмақ емес. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік ерекшелігімен көрініс беретіндігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының сонылығына қазақ халқының рухани мәдениетінің өзегі салт-дәстүрлер тарихының жан-жақты қарастырылуы жатады.
Ұлттық мәдениеттің қалыптасуындағы салт-дәстүрлері тарихы жүйелі әрі жан - жақты зерттелмеген ақтаңдақ болып қалып отыр. Сондықтан ауызша- жазбаша шашыранды деректердің жинақталып бір жүйеге келтірілуі, қазақтың рухани мәдениетінің ерекшеліктері негізінен ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру, отырықшыландыруға дейінгі кезеңдегі даму тарихының зерттелінуі жатады.
Қазіргі жан-жақты дамыған қазақ мәдениетін зерттеудің үлкен ғылыми және методологиялық құндылығы тағыда біріншіден, өткен заманның мәдени тіршілігінің бүгінгі біздің өмірімізге тигізер тәрбиелік пайдалы әсері бар екені дәлелденіп отыр. Екіншіден, сонау көне заманнан бері бұл аймақтың халықтарының бір-біріне тигізетін мәдени әсерлерінің, алыс-берістерінің әсіресе бұл процестің Ресей боданы болғаннан кейінгі күшеюінің ғылым үшін маңызы үлкен. Міне сондықтанда диплом жұмысында қаралған мәселелердің ауқымының кеңдігі мен ғылыми құндылығы дәлелденіп отыр.
Зерттеу нысаны. Халықтық салт-дәстүрлерге арқау болған: қазақ ауылы, ауыл адамдарының туыстық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық музыка аспаптары, үйлену - үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, қонақ күту, халықтық-ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері, әдет-ғұрыптары зерттеу жұмысының негізгі нысандарына алынды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыс Қазақстан тарихына байланысты зерттелген еңбектердің қатарын толықтырады, болашақтағы ғылыми ізденістерге бағыт-бағдар беруімен ерекшеленеді. Диплом жұмысының нәтижелерін күнделікті сабақта, қазақ халқының этнологиясы бойынша жүргізілетін практикалық дәрістерде, арнайы курс пен семинарларда, тәрбие жұмыстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысында алға қойған мәселелердің мәнін жан-жақты ашу үшін тарих ғылымындағы әлемдік және осы заманғы зерттеу методологиясының ғылыми әдістері пайдаланылды. Обьективтілік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалылық және талдау, жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптері басшылыққа алына отырып, зерттеу тақырыбы бойынша мұрағат құжаттары, жарық көрген әдебиеттер сыни тұрғыдан сараланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР
Дүниеге перзент келгенде. Қазақ халқы дүниеге бір перзент келсе, тек сол перзент келген отбасы ғана емес, бүкіл ацыл, ел-жұрт, туыс-туған түгел мәре-сәре қуанып, шашу апарып бауы берік болсын айтуды кісілік парызы санайды.
Перзент дүниеге келіп, оны құндақтап орап анасының қасына жатқызған соң, жолы, жасы үлкен бір әйел шашу шашады. Онда дүниеге келген перзент ұл болса:
- Айдарынан жел есіп,
Ат ойнатар ер болсын.
Маңдайынан күн сүйіп,
Ақыл-ойы мол болсын! -
деп жақсы мінез, жарасымды қасиеттер даруын тілейді.
Ал, дүниеге келген перзент қыз болса, онда:
- Жүзі айдай жарқырап,
Ауылға болсын өнеге.
Болып елге шамшырақ,
Жетік болсын өнерге! - [15].
деп оның ақылды, білімді, көрікті, өнерлі болуын тілейді. Бұл өмірге жаңа ұрпақ әкелген ана мен өмір есігін алғаш ашқан перзентке деген құрмет пен игі тілек. Сондай-ақ, адамдар арасындағы достық пен береке-бірлікті арттыратын өнеге. Бала ананың жанында жатса, ана жүрегінің дүрсілін естіп тыныш ұйықтайды әрі болашақта мейірлі, ізгі ниетті болып өседі.
Кіндік кесу. Қазақ халқы баланың кіндігін өнегелі, үлгі-тағылымды кісілермен қулық-сұмдықтан пәк жас балаларға: Үлгі-тағылымды болсын, адал, арлы болсын деген ниетпен кестіреді де, кескен жерін мықтап байлап, кіндік түбіне қойдың құйрық майын жағып, таза дәкемен кіндікті ақырын бастырып орап таңып тастайды [16].
Қойдың құйрық майы баланы түрлі жел-құздан сақтап, кіндікті ораған дәкені кіндікке жабыстырмайды. Ал, кіндікті сыртынан бастырып таңып қойса, бала жылағанда кіндігі сыртына шықпай тез түсіп, тез жазылады.
Шілдехана күзету. Шілдехана - жаңа туылған бала мен жаңа босанған ананың құрметіне жасалатын ойын-сауық.
Шілдехана күзетуге, негізінен, босанған ананың жақын маңдағы туыс-туғандары мен көрші-қолаңдарының жігіт-желең, қыз-қырқындары, сондай-ақ, өнер сүйер үлкен-кіші ауыл адамдары келеді. Онда әр күні кеште ел орынға отырып, малды қоралап, ас-су ішіп, ат-көліктерді отқа қойған соң, босанған ананың үйіне жиналып ән салып, күй тартып, өзара айтысып, жаңа босанған ана мен нәрестені әсем әнмен әлдилеп, тәтті күймен тербетеді.
Шілдехана әдетте бір апта, тіпті 40 күнге дейін шам өшірмей жалғастырылады. Шілдехана күзетудің өзіндік ғылыми мәні бар.
1. Жас босанған ана мен нәрестенің шошып, түрлі рухани ауруға шалдығуының алдын алады.
2. Жаңа туған нәрестенің тұншығып немесе зиянды жәндіктердің шағып зақымдап кетуінің алдын алады.
3. Жас босанған ана мен нәресте ән-күй, өлең-жыр тыңдап, тез сергиді. Бала болашақта ізгі ниетті, өнер сүйгіш, ақ көңіл, ашық-жарқын болады [17].
Балаға ат қою. Жаңа туылған балаға ат қою - өмірлік мән-маңызы бар, аса игілікті іс саналатындықтан, қазақ халқы балаға ат қоюға ерекше көңіл бөліп, әрбір өмір есігін ашқан перзенттің атын жалпақ жұрт сыйлап-қадірлейтін білікті, қадірлі кісілерге қойдыруға тырысады.
Әдетте баланың атын ел-жұрт көп жиналған шілдехана үстінде қояды. Онда атын қоятын баланы: мына балаға ат қойып беріңіз деп көп ортасында отырған білікті кісілердің біріне ұстатқанда, әжейлер оған бай-бақытты болсын деп шашу шашады.
- Сенің атың ххх! - деп үш рет дауыстайды да, баланың бетін ашып көпшілікке көрсетеді. Сыртта азан шақырылады. Міне, бұл ат қою деп аталады. Тіліміздегі ххх-тың азан шақырып қойған аты ххх деген сөз содан қалған.
Балаға азан шақырып ат қойған соң, үлкен кісілер ақ баталарын беріп бет сипайды.
Қазақ дәстүрінде мейлі туа салып шетінеп (өліп) кетсін, мейлі ай-күні толмай түсік болып түссін, адам бейнесін қалыптастырған балаға ат қойып, жаназа шығарып жерлейді.
Қазақ халқының ат қою дағдысының өзіндік мән-мағынасы және ғылыми негізі бар, яғни қазақ халқының ат қоюына қарап оның таным-түсінгі, салт-санасы, арман-тілегі, сондай-ақ, этикалық талғамы мен ұлттық болмысы өте анық байқалады.
Итжейде (иткөйлек) кигізу. Итжейде - дүние есігін ашқан нәрестенің алғаш киетін (қырқынана шыққанға дейін) көйлегі.
Әдетте итжейдені кіндік шеше немесе кіндік әке болған адам нәрестеге жұмсақ кездемеден мол етіп, тігісін сыртына қаратып тігіп әкеледі. Нәрестенің ата-анасы оған көйлек, шапан кигізіп, қалжаға сойған малдың терісі мен төстігін беріп қайтарады. Бала қырқынан шыққан соң, кіндік шеше, кіндік әкелері, адал көйлек деп ресми бағалы кездемеден көйлек тіктіріп әкеліп кигізеді.
Баланы бесікке салу. Әдетте баланы бесікке баланың кіндігі түскен соң салады. Баланы бесікке салуға (бөлеуге) ерекше мән беріледі. Баланы бесікке саларда тышты ма ырымы жасалады. Онда баланы бесікке салуға жиналған әйелдердің біреуі: тышты ма? деп дауыстағанда, бесікті айнала отырған әйелдер: тышты, тышты десіп, бесіктің түбек салар тесігінің астына тосылған қолдарға, бауырсақ, құрт, ірімшік, қант, кәмпит тастайды. Оны алған балалар таласа-тармаса жейді. Баланы алғаш бесікке балалы-шағалы, инабатты кісілердің бірі салады.
Баланы бесікке бөлеудің өзіндік ғылыми мәні бар. Әдетте, бесікке бөленген бала түзу, сымбатты болып өсіп, дәретіне былғанбай таза болады. Зиянды жәндіктердің шағуынан қорғайды. Көшкенде ат үстінде алып жүруге өте қолайлы болады, т.б.
Ал, тышты ма айту - жаңа дүниеге келген сәбиге құт дарысын, несібелі болсын, артынан байлық саулап жүрсін деген ниетпен істеледі.
Баланы қырқынан шығару. Нәресте үшін қауіпті деп саналатын 40 күн өткен соң, ата-ананың көңілі орнына түсіп, баланы қырқынана шығару қамына кіріседі. Алайда, асықсаң жақсылыққа асық деп ұл баланы 37-39 күн, қыз баланы 40-42 күннен қалдырмай қырқынан шығарады.
Баланы қырқынана шығарарда шомылдыратын ыдыстың түбіне күміс жүзік, күміс білезік сияқты заттар салып, 40 қасық таза су құйып қояды. Баланы қырқынана шығарған әйелдер білезік, жүзіктерді бөлісіп алады.
Баланы шомылдырып болған соң, қарын шашы мен тырнағын инабатты, сыйлы ақсақалдардың біріне алдырып, ол кісіге шапан кигізеді.
Баланы шомылдырар алдында шешіп алған итжейдеге қант, кәмпит, бауырсақ түйіп, бір баланың мойнына тағып қоя береді. Ауыл балалары оны куып жүріп ұстап, қант-кәмпитін жеп, жейдені әкеліп береді.
Қырқынан шыққан баланы анасы көтеріп ата-әжелері мен туыс-туғандарының үйіне алып келеді. Ата-әжелері қырқынана жаңа шыққан нәрестенің бетінен сүйіп, ақ баталарын беріп, оған тай-тайынша, қозы-лақ сыйлап, көйлек-шапан кигізіп қайтарады. Анасы да ерекше күтеді.
Баланы қырқынан шығарудың да өзіндік ғылыми мәні бар. Баланы шомылдыратын суға күмісті бала адал, ақ, пәк болсын деп салады. 40 қасық суды ырыздығы судай мол болсын деп құяды. Шаш-тырнағын сол адамдай инабатты, ортасына сыйлы адам болсын деп алғызады.
Бауырынан табақ жүгірту. Туылғанына 5-6 ай болып, талпына бастаған сәбиді тез аяқтансын деген мақсатпен туыс-туған, көрші-қолаңды шақырып, баланың бауырынан табақ жүгірту ырымын өткізеді.
Онда ауылдың өнегелі, инабатты кісілерінің бірі арнаулы дайындалған бір табақ асты қолына алып, оны талпынып тұрған баланың оң жағынан сол жағына, сол жағынан оң жағына қарай өткізіп:
- Балапандай талпын да,
Аршында, бөпем, аршында!
Желмаядай желгек бол,
Қас тұлпардай сергек бол! - деген игі тілек білдіріп, табақтағы астан алдымен баланың өзіне дәм татқызып, қалған асты жиналған жұрт бөлісіп жеп, балаға ақ баталарын береді. Міне, бұл бауырынан табақ жүгірту деп аталады [18].
Бауырынан табақ жүгіртудің де өзіндік мән-мағынасы, ойға алған мақсаты бар. Талпынып тұрған бала бауырын ыстық тамақтың лебі шалғанда, жүйке клеткалары тітіркеніп, бойын тік ұстап, тезірек аяқтануға ұмтылады. Ас - адамның арқауы деп, омырау сүтіне қоса нәрлі азықпен азықтанған бала тез жүріп, буыны тез бекиді.
Тұсау кесу. Баланың бауырынан табақ жүгірту ырымынан кейін, арада біраз уақыт өткен соң бала қаз тұрып, жүруге бейімделеді. Міне, осы кезде сәбидің ата-анасы тұсау кесер салтын өткізеді.
Онда баланың аяғын ала жіп, майлы ішек және шөп тектес заттармен (орап) тұсап, білімді, өнегелі немесе ұзақ сапарларда көп болған және жүйрік, аяғы жылдам адамдардың біріне:
- Жүйрік бол, шауып кет! Қадамың сәтті, бақытың тәтті болсын, бісміллә! - деп тұсауды кестіріп жібереді.
Тұсауы кесілген баланы ата-анасы немесе жақын туыстарынана екі адам қолтығынан демеп ұстап:
- Қаз-қаз балам, қаз, балам,
Қадам бассаң, мәз болам.
Қаз-қаз болып, тез басып,
Қадамыңды жаз балам!
Тұсауыңды кестік біз,
Күрмеуіңді шештік біз.
Қадамыңа қаз басқан,
Құтты болсын дестік біз.
Қаз-қаз балам, жүре ғой,
Балтырыңды түре ғой.
Тай-құлын боп шаба ғой,
Шауып бәйге ала ғой!
Жүгір, жылдам, құлыным!
Желбіреп бір тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгері бас, шегінбе!
Ала жіпті алайық,
Ақ әжеңе барайық.
Ержетті деп айтайық,
Шашуын жеп қайтайық, -
деп жетелеп ары-бері жүргізіп мәре-сәре болады [19].
Тұсау кесудің де өзіндік үлгі-өнегесі және өзіндік ғылыми мәні бар. Тұсауы кесілген сәбиді сол күннен бастап үлкен-кіші бірінен соң бірі жетелеп ұдайы машықтандырып отыратындықтан, бала тез аяқтанады. Ал, ала жіп орап кесу - балам адал болсын, арлы болсын дегені. Қазақ салтында ала жіпті аттамайды. Шөп орап кесу - ішек орап кесу - балам бай-бақытты болсын, қадамы жайлы, қазаны майлы болсын деген игі тілегін бейнелейді.
Ата-ананың ұрпағы алдындағы қарыз-парыздары.
1. Өз ұрпағы алдында жан-тәні мен ар-абыройын таза сақтау, жаман қылық көрсетпеу.
2. Ана тілін толық үйрету. Ұрпақтарына ана тілін үйрете алмаған ата-ана ұрпағы алдындағы қарыз-парызын толық өтемеген мәңгілік қарыздар адамға айналады.
3. Баласының төрт мүшесін сау, ес-ақылын дұрыс етіп есейту (баланы жас кезінде күйдіріп, кем-кетік етіп алған ата-ана ұрпағына мәңгі қарыздар болып қалады).
4. Ұрпақтарына аналық ақ сүтін адал да пәк етіп беру. Бала емізер кезде басына жаулық-салы салып отыру, омырауын жуып, құрғақ, таза дәкемен сүртіп барып емізу. Балаға ауру-сырқау, дерт-дербез жұқтырудан аулақ болу.
5. Құқық-мүддесін қорғау. Өзгелердің қорлауына, зорлауына ұшыратпау. Қам-қайғысыз өмір сүруіне мүмкіндік жаратып беру.
6. Ұрпақтарының жүрегіне адам баласының теңдігі мен береке-бірлігін, достығын ұялату. Ізгі ниетті, адал, арлы азамат етіп жетілдіру.
7. Отбасына адал, әділ болу, уәде-серттен таймау.
8. Отанын қорғау, отбасы мен ел тыныштығын сақтау. Ұрпақтарын аздырып-тоздырмау. Отанға, халыққа адал қызмет ету.
9. Өнер-білім, үлгі-тағылым үйрету.
10. Уағымен тамақтандырып, киіндіріп, жуындырып, киімі жыртылса жамап, өз құрбыларынан кем қылмау.
11. Қажырлы, қарапайым болуға, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу. Адал, арлы, әдеп-ибалы болуға баулу.
12. Адамдармен қалай қарым-қатынас жасау, қалай сыйласу, қалай аман-сәлем жасау, қалай сәлем беруді үйрету.
13. Туыс-туған, дос-жарандар ара алыс-беріс, барыс-келісті ұғындыру.
14. Ер-әйел, үлкен-кіші, бал-шаға арасындағы жол-жосын, әдеп-иба салтын үйрету.
15. Үлкен жиын-той, қаралы салттармен ас-нәзірге қалай бару жол-жосығын ұғындыру.
16. От жағу, тамақ пісіру, шай құю, төсек салу, үй жинау, қолға су құю, мал қайыру, ат байлау, қонақ күту дағдысын үйрету.
17. Кісілік, кішілік дағдысын ұғындырып, ар-абыройын таза сақтау, әдепті, ибалы болу жолдарын үйрету.
18. Оқытып, жақсы тәрбие беріп, есейгенде өз сүйгендерімен үйлендіру.
19. Ата-ананы құрметтеуді, үлкендерді сыйлап, кішіні аялауды үйрету.
20. Аналар мен қыз балаларды, ақсақалдармен өнер-білімді кісілерді қадірлеуді ұғындыру [20].
Баланы бағып-қағып, оқытып өнер-білім игертіп, есейген соң, өздері қалаған адамымен үйлендірген соң, ата-аналар ата-аналық қарыз-парыздарынан арылады да, одан кейінгі жерде ата-ананы бағып-қағу парызы балалардың мойнына түседі.
Бұл дәстүрдің тәрбиелік мәні мен ғылыми мәні өте жоғары. Ол ата-аналардың ұрпақтары алдындағы жауапкерлік сезімі мен борыштылық сезімдерін арттырып, ұрпақтары дүниеге келгеннен азамат болып үйленгенге дейінгі аралықта ақ сүт, адал еңбектерімен бағып-қағып, оқытып өнер-білім, үлгі-тағылым үйретіп, жақсы азамат етіп жетілдіруден бас тартуға болмайтын ұлы борыштары бар екенін шынайы ұғындырып, ата мен ананың ұрпақтарын қай мезгілге дейін бағып-қағу жауапкерлігін көлемі жақтан айқындап, ұрпақтарға алғашқы адымда ата-ананы қартайғанда бағып-қағу жауапкерлік сезімін тудырады.
Ұрпақтардың қарыз-парыздары.
1. Ата-ананы мәңгі құрметтеп, сыйлау. Қандай да жұмысына әзір тұру.
2. Ата-анаға опалы болу. Айтқанын екі етпей орындау. Тапсырған жұмысынан бас тартпау.
3. Оқу, өнер-білім игеру, ата-анаға күйік емес, қызық болу.
4. Адам, арлы болу. Ата-ананың алдынан қия өтпеу.
5. Ата-анаға мәңгі тіл және қол тигізбеу.
Қазақ ұғымында: ата-анасына тіл және қол тигізіп, беттен алып, төске шапқан ұрпақты - ең бұзық, ең жаман, тіпті хайуаннан да жиренішті адам есептейді.
6. Ата-ана алдында мәңгі сәбидей болу; мәңгі борышты, мәңгі қарыздар сезіну.
7. Ана тілі мен салт-дәстүрін толық білу. Өзіндік көзқарасы болу.
Қазақ ұғымында, ана тілін ұқпаған, салт-дәстүрін білмеген, өзіндік көзқарасы жоқ ұрпақты мәңгүрт деп қатты жек көреді.
8. Ата-ананы уайм-қайғыға салмау. Ренжітпеу, орынсыз қылықтармен қинамау.
9. Қажырлы, қарапайым, ұқыпты, үнемшіл, еңбек сүйгіш болу. Әрқашан ата-анаға қуаныш пен шаттық әкелу.
10. Ата-ананы бағып-қағуға мәңгі жауапты болу. Олардың қам-қайғысыз өмір сүруіне шамасының жетісінше мүмкіндік жаратып беру.
11. Есейіп-ержеткен соң, бас құрап артына жақсы ұрпақ, жақсы ат, тамаша хат қалдыру.
Міне, бұл әрбір ұрпақтың ата-анасы мен ел-жұрты алдындағы бас тартуға болмайтын адамдық әрі азаматтық қарыз-парыздары есептеледі.
Бұл салт ұрпақтарға ата алдында өздерін мәңгі шәкірттік және мәңгі борыштылық сезімін тудырып, ата-аналарын өлгенше құрметтейтін тамаша моральдық қасиет қалыптастырады. Сондай-ақ, жастай өнер-ғылым игеріп, адал еңбек етіп, халыққа мол үлес қоысп, артына үлгі-өнегелі ұрпақ қалдырып, Отан мен халыққа болған құрмет сезімін оятады.
Тілашар. Қазақ салтында бөбектің тілі былдырлап шыға бастағанда әр отбасы тілашар ырымын жасайды.
Дастарқан жайылып, ас келгенде қариялардың бірі қойдың піскен ішегін немесе ақ орамалды баланың мойнына орап тұрып: Сөйлейсің бе? деп үш рет сұрайды. Оған жауап ретінде баланың ата-анасы немесе туыс-туғандарының бірі: Сөйлемеймін! деп үш рет жауап береді. Онан соң, қариялардың бірі сәбиге: тілің тез шықсын деп қойдың піскен тілін, шешен бол деп таңдайын, көреген бол деп көзін жегізеді. Сөз тыңда, айтқанды құлағыңа құйып алатын құйма құлақ бол деп құлақтан дәм татқызады.
Тілашар ырымы жасалған соң, ата-анасы оны далаға алып шығып тілін сындырады. Онда көгендегі қойды көрсетіп немесе даладағы қой-ешкіні нұсқап:
- Әне, мә-мә! пүшәйт-пұшайт!
Шөре-шөре!
Құлын-тайды көрсетіп:
- Әне, құрау-құрау! моһ-моһ!
Күшік пен итті көрсетіп:
- Әне, әу-әу! ка-ка!
Суды көрсетіп:
- Міне, үп-үп! -
деген сияқты одағай, еліктеуіш сөздерді үйретіп, онан соң, тілге жеңіл, жаттауға оңай сөздерді үйретуге кіріседі. Бала есейген сайын оған үйретілер сөздерде күрделілене бастайды. Мысалы, сиыр мөңірейді, мысық мяулайды, ит үреді, жылқы кісінейді, қой маңырайды, түйе боздайды, күн күркірейді, қасқыр ұлиды, қаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті
Тарих-филология факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
__________ Қуаныш С.О.
____ _____________ 2015__ ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ДӘСТҮРЛІ ТӘРБИЕСІ: ӘДЕТ-ҒҰРЫП ЖӘНЕ ЫРЫМ-САЛТТАР
Орындаған: Орынбаева Әсемгүл
Ғылыми жетекші: Ермағамбетова Ә.Ү
т.ғ.к., доцент
Норма бақылаушы: Жұматова Г.Г
Атырау, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
2 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ ТҰРМЫСҚА БАЙЛАНЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
3 ӘЛЕУМЕТТІК-МӘДЕНИ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР ... ... ... ... ... . ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-міндеттердің ең бастысы - өзінің ісін, өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам қамын ойлау болып табылады. Сол келешек қоғам иелерін жан-жақты жетілген, ақыл-парасаты мол, мәдени-ғылыми өресі озық азамат етіп тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз. Ал ойлы-пайымды, білімді, мәдениетті, іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойы мен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игере отырып және оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.
Ал жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор. Өзге халықтар сияқты, қазақ елінің де бала тәрбиесі жөнінде атам заманнан бергі жиып-терген мол тәжірибесі бар. Аға буын өз бойындағы ізеттілік, қайырымдылық, кішіпейілділік, әдептілік, елін-жерін, Отанын сүюшілік секілді ең асыл қасиеттерін жас ұрпаққа күнделікті тұрмыста үнемі үйретіп, қаны мен жанына сіңіріп келеді. Адамның жарық дүниеге келген күнінен бастап, оның есейіп, қартайып, о дүниеге аттанып кеткенге дейінгі өмірі мен іс-әрекеті, басқалармен қарым-қатынасы атаулының барлығы - салт-дәстүрлерден өзекті орын алып, адамның дүниетану көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі. Өз ұрпағының сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі, өнерлі болып өсуін мақсат еткен ата-бабамыз өз бойындағы бар асыл қасиеттерін әлденеше ғасырлар бойы өлең-жырмен насихаттады.
Әсіресе, Өнер алды - қызыл тіл, Жер астында жатқанды - қазбай қарап тіл табар деп саналы сөзді сары алтыннан артық бағалаған халқымыз тілді тәрбиенің пәрменді құралы, ақыл-ойдың асыл қоймасы деп таныды. Қазақтың айтыс өлеңдерінде, терме-толғауларында, бесік жырларында, ертегі, аңыз-әңгімелерінде, мақал-мәтел, нақыл сөздерінде ел тағдыры, келер ұрпақ қамы, бас босиандығы, адамгершілік, ар-ождан мәселелері жан-жақты сөз болып, дидактикалық ақыл-өсиет, насихат түрінде айтылып, ол халықтың қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана, баланы бесікке салу, өлікті жөнелту сияқты дәстүрлі жиындарында марапатталып келді. Сол арқылы көпшілік қауымға, әсіресе жастарға өнеге айту, тәлім-тәрбие беру көзделді.
Еліміздің ежелден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық өнерінің тегін тектеу, болмысын тану, оның асылын тарихтың рухани көш-керуеніне ілестіріп отыру арқылы бүгінгі және болашақ ұрпақ қамын қамдау өскелең өмір талабы болып отыр.
Өкінішке орай, ұзақ жалдар ұлттық салт-дәстүр атаулыны аяқ асты ету, ана тілі мен ұлт мәдениетіне менсінбей қарайтын мәңгүрттердің көбеюі, қала берді өлтіріп, тонап, бас еркінен айырылып, еңбек түзеу колонияларында отырғандардың көпшілігінің жастар арасынан шығуы ұлттық тәлім-тәрбиенің мектептер мен арнайы оқу орындарында пәрменді түрде жүргізілмеуінен туындаған сорақы, жат көріністер еді.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қалыптасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері мен тағлымдарын оқып үйреніп, өнеге тұтпай тұрып, жастарды ізгілік пен парасаттылыққа баулу мүмкін емес.
Ұлт дегеніміз - адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық, қауымдық бірлестігінің жоғары түрі. Қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасуы үшін қажетті факторлар: оның құрамына енген адамдар тобының материалдық тұрмыс жағдайларының, территориясы мен экономикалық өмірінің, тілі мен мәдениетінің, әлеуметтік хал-ахуалдағы сол ұлтқа тән кейбір этникалық ерекшелігінің ортақтығы болып табылады.
Ұлттың жан-күйі мен ұлттық мәдениет арасында тығыз байланыс бар. Ұлттық мінез-құлық ерекшелігі ұлт мәдениетінің түрлерінен көрініс береді. Ол жөнінде атақты композитор Н. А. Римский-Корсаков: Музыка ұлттан тысқары өмір сүрмейді. Қандай да болмасын музыка мәдениетінің мазмұны жалпы адамзаттық болып келгенімен шығарған ән-күй музыкасы бүкіл адамзат мәдениетінің қорына қосылған, идеясы барлық ұлтқа ортақ интернационалдық мұра болғанымен, оның ұлттық жан-күйінің өзгешелігі сақталады - дейді. Әр ұлттың өзіне тән мінез-құлық, қызуқандылық ерекшелігі сол елдің музыка мәдениетінен қалай сезілсе, би өнерінен, қол өнерінен де сондай ашық, айқын сезіліп, көрініп тұрады. Біз ән, күйлерді тыңдай отырып немесе билерді, ою-өрнекті, зергерлік әшекей заттарды көріп, оның қай ұлтқа тән екенін көп қиналмай ажыратамыз.
Ұлттық жан-күй үйлесімі үш бөліктен тұрады: ол - ұлттық сезім, ұлттық салт-дәстүрлер және ұлттық мінез. Осы үш бірлік ұлттық мәдени ерешеліктің шартты белгілері болып табылады.
Ұлттық сезім дегеніміз - адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне, ұлттық салт-дәстүрге деген сүйіспеншілігін білдіруі. Ұлттық сезім - адамды қоршаған ортаның (әлеуметтік-экономикалық, мәдени және жаратылыс құбылыстарының) сол ұлт өкіліне тартқан ерекше сыйы. Ұлттық сезім басқа сезімдер сияқты, адамның жеке басының қанағаттануына байланысты ой-қиял, әсер, түйсігінің сыртқа шыққан көрінісі, ол өзгелерге тіл арқылы жеткізіледі. Мысалы, Елім-ай әнін ести отырып, елінің басына түскен ауыртпалықты, шапқыншылықты елестетіп мұңаюы, немесе Саржайлау, Сарыарқа күйлерін ести отырып, тыңдаушының туған жер табиғатына деген сүйіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғи заңды құбылыс. Сондай-ақ Туған жер Волга өзеніне арнаған орыс әнін, Кавказдың асау Терек өзеніне арнаған әні мен Асся биін тыңдап, көріп отырған ұлт өкілінің туған өлкесіне, өз ұлтының мәдениетіне деген асқақ сүйініш сезімінің ерекше бір түрі. Мысалы, ұзақ уақыт туған елден жырақ, жат жұртта жүріп, көпшілік ішінен өз ұлты өкілінің ана тілінде тіл қатуына елең етпейтін, іш тартпайтын азамат болмайды. Өйткені ана тілі - адамның ішкі сезімін басқаға жеткізуде көкейге тез оралатын, сезімнің сыртқа шығар көрінісін басқаға білдірудің күшті құралы. Ұлттық сезімнің әсерлі бояуы, нақышты ой айшықтары көркем сөз өнері, оның ең асылы - ауыз әдебиетінің өлең түрі арқылы сыртқа шығып, тыңдаушыға әсер етеді. Айталық, баланың тілі шыққаннан бастап, оның ой-сезімі бесік жыры арқылы қалыптасып, ойын өлеңдері арқылы қанына сіңген. Өйткені, ол жастайынан ауыз әдебиетінің асылдары: мақал-мәтел, өлең-жырларды, аңыз-ертегілерді жаттап, жадында сақтап азамат болып өскен. Ұлттық сезім ұлттық эстетика, әдеп, парасаттылық және күнделікті өмірдегі талғам мен сезімнің жиынтығы - көркем шығармалар арқылы көрініс береді. Ол - ұлттық сезімді оятуға әсер ететін күшті құрал. Жиын-тойда Қыз Жібек, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры немесе ақындардың насихат термелері айтылып жатса, елең етпес - қазақ, немесе Манас жыры жырланып жатса, қаны қызбас қырғыз болмаса керек. Көркем сөз айшығына жан сезімімен елікпес адам болмайды. Табиғаттың нелер тамаша көріністері, адамның іс-әрекеті, бет-бейнесі көркем сөз өрнегі арқылы өріліп беріледі. Сондай-ақ ұлттық салт-дәстүрлер де ұлттық сезімді оятуға себепші болады. Мысалы, домбыра тартып, өлең айтып, айтысып жатқан ақындардың өлең-жырларына, белдесіп жатқан балуандардың күресіне селқос қарайтын қазақ болмайды. Себебі домбырамен өлең айтып, жыр төгу - ұлттық дәстүр және ол сол ұлттың мақтанышы. Сондықтан да өлең-жыр әуені, домбыра сазы - ұлттық сезімді оятатын тәрбие құралы.
Халқымыздың ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан өте бай мәдениет және өнер салт-дәстүрлері көшпелі өмір салтына сай қалыптасты. Рухани мәдениет қай халықтың болмасын саналы өмір болмысының мәйегі, сан ғасырлық нәтижесі. Көшпелі өркениеттің өркен жайғанын білдіретін бірден-бір құбылыс. Қазақтардың рухани мәдениеті көшпелі және жартылай көшпелі өмір салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктерді сақтап қалды. Осы орайда қазақ салт-дәстүрлері де халқымыздың қайталанбас болмыс-бітімін, ой-дүниетанымын білдіреді. Материалдық мәдениеттің дамуында, халқымыздың бай тарихи дәстүрі мен жергілікті салт-дәстүрі, эстетикалық талғамы мен әсемдік ерекшеліктері бой көтерді. Қазақтардың рухани мәдениетінің қалыптасуы қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық жан-күйімен де байланысты.
Жалпы, дәстүрлі әдет-ғұрып мәдениеті, күнделікті отбасылық әдет-ғұрыптар тақырыбының қазіргі қазақстандық болмыста алатын орны ерекше. Кеңес жүйесінің ыдырауынан кейін соңғы 10 -- 15 жыл ішінде пайда болған және бүгінгі күні де сақталып келетін белгілі бір идеологиялық тапшылық кезеңінде бұл тақырыпқа қызығушылық едәуір күшейді. Салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар тақырыбы Қазақстан Республикасы тұрғындарының арасында өзекті және өмірлік маңызы бар мәселеге айналды, өйткені біздің күрделі және сан қилы заманымызда көптеген ауыл мен кала тұрғындары дәл осы халық салт-дәстүрлерінен рухани тірек тауып, өзінің тарихқа, негізгі қайнар көздерге қатысты екендігін сезіп отыр. Сонымен бірге біздің отандастарымыз түрлі әдет-ғұрыптардың мәні мен шығу төркінін ғана біліп қойғысы келмейді, олар үшін салт-дәстүрлердің прагматикалық мазмұны (өткізу барысы) да маңызды. Әсіресе бұл отбасылық әдет-ғұрыптарға, өмір кезеңдерінің салттарына -- ең алдымен, нәрестенің дүниеге келуі, адамның үйленуі және өлікті жерлеу сияқты салт-дәстүрлерге байланысты. Бұл шараларды өткізген кезде жөн-жоралғыны білмей, салтты дәлме-дәл емес, қысқартылған түрде, эклектикалық күйде орындаса, көптеген түсініксіз жайттар, даулы жағдайлар, шытырман оқиғалар, тіпті қақтығыстар да болып қалатыны көпшілікке мәлім. Осы түста этнограф мамандар халыққа салт-дәстүрлерді қолдану жөнінде нұскауларды берумен қатар (кеңес дәуірінде негізінен солай болған), олардың мәні мен терең мазмұны жөнінде материалдар ұсынып отырғаны жөн болар еді. Осындай жалпытанымдық бағдар беру -- диплом жұмысыны маңызды міндеттерінің бірі.
Тақырыптың тарихнамасы жөнінде. XVIII ғ. ІІ-ші жартысы -- XX ғ. басында түрлі ресейлік басылымдарда, баспасөзде казақтар туралы жарияланған көптеген этнографиялық, жалпы мәдени материалдардың еліміздегі бірқатар гуманитарлық ғылымдар үшін, әсіресе этнография -- этнология үшін ғылыми-танымдық маңызы өте зор. Кейбір казіргі зерттеушілер бодандық кезең жарияланымдарының мән-маңызын бұрмаланған, үстірт, дәл емес, казақ болмысына сай келмейді деп төмендеткісі келеді. Мұнымен толықтай келісуге болмайды, өйткені аталған жарияланымдардағы Қазақстанның тарихы мен мәдениеті бойынша ақпараттың көлемі аса зор және өзіндік ерекшелігі бар. Әсіресе мамандардың арасында көбіне әдеби дереккөз деп аталатын осы материалдар ақпарат берушілердің (информаторлардың) мәліметтері - далалық материалдармен бірге Қазақстанның этнология ғылымы үшін өте маңызды. Олар бір-бірін толықтырады және көбіне-көп біріктірілген түрде сапалы, нағыз тарихи-этнографиялық зерттеуге негіз бола алады. Өз кезінде мұны төңкеріске дейінгі дереккөздер мен далалық материалдарды жақсы меңгеріп, ұлттың тарихи этнографиясы бойынша іргелі еңбекте жазған соғыстан кейінгі кезеңнің қазақ этнографиялық мектебінің өкілдері X. Арғынбаев, В. Востров, И. Захарова, Е. Масанов, М. Мұқанов [1] жақсы көрсете білді. Осы барынша қисынды әдістемені екінші толқын этнографтары да іліп алып, қолданды.
Алайда уақыт өте келе бұл әдістеме бұрынғыдай тиімді бола бермеді, өйткені ақпарат берушілердің, этнофорлардың саны едәуір азайды, этнографиялық болмыс та елеулі өзгерістерге ұшырады. Сондықтан бүгінгі таңда этнограф, этнолог және мәдениеттанушылар үшін кең көлемдегі төңкеріске дейінгі кезең жарияланымдарының мәні сақталады, ал далалық зерттеулердің мүмкіндіктері, атап айтқанда, XX ғ. аяғы -- XXI ғ. басындағы ақпарат берушілермен (информаторлармен) жұмыстың танымдық мүмкіндіктері едәуір шектелді, сонымен катар ауылдық жерде дәстүрлі мәдениет бойынша жиналған тарихи-этнографиялық материалдар жаппай ақпараттылығын біршама жоғалтты. Зерттеушінің белгілі бір кәсіби дайындығы болып, кешенді тұрғыда ізденіс жүргізілсе ғана, бұл бағытта елеулі нәтижелерге қол жеткізуге болады. Сондықтан кейбір қазіргі қазақ этнографтарының көбіне шағын аумақтардан жиналған далалық материалдармен әуестенуі (көп жағдайда бұл зерттеушілер негізінен ресейлік авторлардың революцияға дейінгі жарияланымдарынан тұратын ертеректегі материалдарды елемей, олар туралы күні бұрын кесіп-пішілген теріс түсінікті ұстанады) ақпараттық өрісті тарылтып, ықшамдалған, ауыл-аудандық этнографияның дамуына әкеледі де жалпыэтникалық материалдың негізінде тиісті этнологиялық деңгейде кажетті жалпылама корытындылар жасауға мүмкіндік бермейді. Осы тұста бұрынғыша кол жетіңкіремейтін ертеректегі еңбектердің, соның ішінде қазақ тіліндегі аудармаларының да жариялануы ғылыми түрғыдан өте маңызды.
Қазақтар және қазақ даласы туралы түрлі деректер ресейлік басылымдар мен баспасөзде XVIII ғасырдың өзінде-ак, әсіресе 1768 -- 74 жылдардағы Академиялық экспедициялардан бері П.С. Паллас, И.И. Лепехин, И.П. Фальк, Н.П. Рычков [2] біршама жүйелі тұрде басып шығарыла бастады. Біртіндеп Ресейдегі осы тақырыпқа жазылған жарияланымдар саны өсіп, әсіресе ХХ ғасырдың 2-ші жартысында казақтардың мәдениеті мен тұрмысының түрлі тұстарына байланысты зерттеу бағытындағы материалдар мен мақалалар саны көбейді. Қырғыздар мен Қырғыз даласы туралы сансыз көп және шашыранды материалдардың қарқынды түрде жинақталуы бірқатар зерттеушілерді А.Н. Харузин, А.Е. Алекторов, З.М. Пенкина, Фр. Шперк [3] осы тақырыпқа қатысты әдебиеттің библиографиялык, кей жағынан мазмұндалған көрсеткіштерін құрастыруға мәжбүр етті. Бұл тақырыптағы жұмыс Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында да жалғасын тапты Е.А. Вознесенская мен А.Б. Пиотровский, Н.Я. Виткинд, Г.Н. Дроздов [4] еңбектері соған дәлел. Сол басылымдардың кейбіреуін, мысалы, атап айтқанда, А.Е. Алекторовтың көптеген көлемді аннотациялары бар Қазақтар туралы кітап, журнал және газет мақалаларының көрсеткішін (Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргазах) этнографиялық жарияланымдар антологиясының алтын тәжірибесі деп бағалауға болады.
Бұрынғы этнографиялық жарияланымдарды мақсатты түрде зерттеуде және оны ғылыми жұртшылыққа таныстыруда жоғарыда аталған соғыстан кейінгі кезеңдегі алғашқы қазақстандық кәсіби этнографтар тобы, соның ішінде Е.А. Масанов [5] зор рөл атқарды. Оның КСРО-да қазақ халқы этнографиясын зерттеу тарихының очеркі (Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. Алматы, 1966) деп аталатын тамаша еңбегінде этнографиялық материалдарды жинақтаудан басталып, белсенді жарияланымдық іс-әрекетке ұласқан және арнайы зерттеулердің пайда болуымен жалғасқан революцияға дейінгі Ресейде қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін зерттеудің даму тарихы аса тыңғылықты баяндалған. Дәл осы уақыттан (1950 -- 60 жж.) қазақтар туралы революцияға дейінгі шыққан сан алуан жарияланымдардың ерекше құндылығы анықтала бастады. Алайда, өкінішке орай, оларға көпшілік жағдайда қол жеткізу қиын болғандықтан, олардың мазмұны, негізінен, шағын ғана зерттеушілер ортасына мәлім еді. Шынын айтсақ, бұл жағдай бүгінгі күнге дейін біршама сақталған, аталмыш материалдарды ғылыми түрде қайта басып шығару өзекті мәселесі әлі күнге дейін шешімін таба алмай отыр. Дегенмен, бұл бағытта істелініп жатқан жұмыстарды да жоққа шығаруға болмайды -- кезінде Ш. Уәлиханов пен Ы. Алтынсариннің көптомды еңбектері басылып шығарылды [6], ал 1990 жылдары төңкеріске дейінгі бірқатар маңызды еңбектерді қайта басып шығару ісі қолға алынды: мысалы, А.И. Левшин мен капитан И.Г. Андреевтың (тарихшы И. Ерофееваның бастамасы бойынша), И. Сиверс пен И. Фальктың [7] кітаптары жарық көрді. Жоғары оқу орындарының тарихшылары ескі этнографиялық жарияланымдарды қайта басып шығаруға талпыныс білдірді, алайда академиялық талаптар ескерілмей, көбіне жарияланған мате-риалдар үздік-создық, хрестоматия түрінде болды.
Қазақтар мен Қазақстан туралы төңкеріске дейінгі жарияланымдардың маңыздылырына және оларды қазақ тіліне аудару қажеттілігіне өз кезінде әдебиетшілердің де, фольклоршылардың да, тіл мамандарының да назар аударғанын атап өткен жөн. Бұл тұста К. Кереева-Қанафиеваның Қазақстан туралы төңкеріске дейінгі орыс баспасөзі. Орыс-қазақ әдеби байланыстарының тарихынан (Дореволюционная русская печать о Казахстане. Из истории русско-казахских литературных связей), Ү. Субханбердинаның Әдеби мұра. Революциядан бұрынғы мерзімді баспасез бетінде жарияланган көркем шығармалар [8] атты еңбектері маңызды рөл атқарды. Кеңес дәуіріне дейінгі қазақ мерзімді баспасөз материалдарын жүйелі зерттеу, аудару және қайта басып шығаруда соңғы зерттеушінің сіңірген еңбегі айрықша: атап айтсақ, қазақ және орыс тілдеріндегі жарияланымдар қатар берілген Дала уалаятының газетінен алынған әдеби үлгілердің бірнеше томы басылып шығарылды. Бұл жиынтық жарияланымдардың этнографиялық маңызы аз емес екендігі даусыз, өйткені Дала уалаятының газетінде, сондай-ақ басқа да төңкеріске дейінгі басылымдарда (мысалы, Айқап, Қазақ, т.б.) [9] қазақтардың тұрмысы мен мәдениеті туралы біраз мақалалар басылған. Субханбердина мен басқа зерттеушілердің қазақ тілінде басып шығарған отбасылық әдет-ғұрыптар жөніндегі кейбір материалдары бұл жинаққа енгізілмеді.
Мәдени мұра бағдарламасының аясында жарыққа шыққан Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары деп аталатын жинақта көпшілікке белгісіз, тек мамандарға ғана таныс, кей жағдайда олардың да қол жеткізе алмайтын мысалы, А. Брем, Н. Калмаков, Ф. Лазаревский, Н. Сорокин, Д. Мухинның мақалалары мен материалдары жарияланған [10]. Әрине, жинаққа енген барлық мақалалар мен үзінділердің құндылығы бірдей емес, бірақ олардың барлығының, негізінде, өзіндік ерекшелігі бар, әрқайсысы белгілі бір ақпаратты қамтиды және тұтасымен алғанда XIX ғ. -- XX ғ. басында өмір сүрген адамдардың өз көзімен көрген қазақ әдет-ғұрыптарының жиынтық көрінісін береді.
Н. Мамышевтың қарапайым емес, салтанатты қонақ күтуді сипаттаған Қазақтардың қонақ күтуі (Прием и угощение у киргизов) атты мақаласы, А. Влангалидың жерлеу салты мен бейіттер туралы жазған 1849 және 1851 жылдардагы қазақ даласының шығыс бөлігіне ұйымдастырылған геогностикалық сапар (Геогностическая поездка в Восточную часть Киргизской степи в 1849 и 1851 годах) атты еңбегіндегі қызықты материал; Енисей және Семей губерниясының ведомостерінде (Енисейские... және Семипалатинские губернские ведомости) жарияланған шағын, бірақ өзіндік ерекшелігі бар Қазақ халқының салт-дәстүрлері (Народные киргизские обычаи) деген материал, И.В. Аничковтың 1892 жылғы қазақ даласына сапар (Поездка на киргизские поминки в 1892 году) деген танымал маңызды мақаласы, семинария оқушысы Ишмухамед Букиннің Қазақтардың ақыл-ой және дене тәрбиесі (Физическое и умственное воспитание у киргиз) [11] атты мақаласы енген.
Атап айтқанда, К. Воронцовтың Шығыс Россияның қазіргі және ежелгі халықтарындағы жерлеу рәсімінің түрлері (Формы погребения у совре-менных и древних народов Восточной России) немесе Жозеф Кастаньенің Қазақ даласындары қабірүсті кұрылыстары (Надгробные сооружения киргазских степей) [12] кітабындағы казақтардың жерлеу салты туралы мақалаларын айта кету қажет.
Атап өткеніміздей, әсіресе мұндағы еңбектердің көбісімен таныс емес қазақ оқырманы үшін ұсынылып отырған кітаптың ғылыми-танымдық құндылығы зор. Бұл басылымның мамандар үшін де үлкен маңызы бар. Құрастыру, редакциялау-мәтінтану жұмысы барысында, түсініктемелер дайындау кезінде этнографиялық ғылым үшін өте маңызды бірқатар жаңа мәліметтер, нюанстар, терминдер анықталды. Атап айтқанда, шын мәнісінде, кейбір белгілі жарияланымдар авторларының кезінде толық келтірілмеген (бүркеншік ат түріндегі) фамилиялары анықталды. Мәселен, этнографтардың арасында кең танымал Семей облысы қазақтарының әдет-ғұрыптары туралы мақаланың авторы П. деген бүркеншік ат жамылып жүрген (мамандар оны П. деген біреу деп атаған немесе бұл белгілі суретші-этнограф Вл. Плотников шығар деп ойлаған) Л.К. Полторацкая -- төңкеріске дейін әжептәуір белгілі болған автор, әуесқой фотограф, 1876 жылы Шығыс Қазақстанда өткізілген атақты Бремен экспедициясына қатысушы, Семей облысының әскери губернаторы генерал-майор В.А. Полторацкийдің жұбайы болса керек. Сондай-ақ Орынбор ведомствосы қазақтарының үйленуге байланысты салт-дәстүрлері атты көлемді мақаланың авторы (Л-ий деп қол қойған) Ф. Лазаревский болып шықты, бұған кезінде этнограф X. Арғынбаев та өзінің қазақ отбасы туралы белгілі монографиясында назар аударған болатын. Қазақтардың үйлену салт-дәстүрлері (Свадебные обычаи киргизов) атты жарияланымда өзін Н. Дж-баевь деп көрсеткен автор, шамасы, кейін Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі болған капитан Н.С. Жетпісбаев [13].
Жинақтың мазмұны көп жағынан пайдалы да танымды болды, бірқатар үлкен болмаса да, маңызды жаңалықтар ашумен, кей деректердің айқындалуымен сабақтасты. Бұл көне әдет-рұрыптардың тізімдемесі (номенклатурасы), мазмұны, жергілікті ерекшеліктерімен бірге терминологияға, белгісіздеу, қолданыстан шыққан сөздерге, ғұрыптық шартты сөйлеу үлгілеріне, т.б. да қатысты.
Мәдени мұра бағдарламасының аясында жарыққа шыққан Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары деп аталатын екі томдық басылымның Қазақстан Республикасы Тарих және этнология институтының Этнология бөлімінің мамандарының қатысуымен әзірленген: С.Е.Әжіғали Отбасылық әдет-ғұрыптар (жалпылама сипаттағы еңбектер) Дүниеден өту. Жерлеу. Ас беру тақырыбындағы мақалаларды, А.У. Тоқтабай Баланың дүниеге келуі. Балалық шақ тақырыбына, А.И. Құдайбергенова Үйлену салттары бөліміне қатысты мәліметтерді Р.А. Бекназаров Адамның отбасы мен қоғамдағы орны [14] тақырыбына қатысты мәселелерді қозғайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың мақсаты қазақтардың рухани мәдениетіндегі салт-дәстүрлердің ерекшеліктермен бәріне бірдей ортақ жайлар жөнінде мүмкін болғанынша, кеңірек тарихи-этнографиялық мағлұмат беру, сөйтіп осы арқылы бүкіл қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті мен тұрмыс жайын тани білуге аз да болса үлес қосу болып табылады. Өйткені, халқымыздың рухани мәдениеті жайында жазылған еңбек сол арқылы бүкіл қазақ халқының табиғатын таныта білгенде ғана құнды болмақ.
Жұмыстың негізгі мақсатына сай төмендегідей міндеттерді орындау көзделді.
- Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отыратындығын жаңа дерек көздері арқылы дәлелдеу.
- Оның жаңа қоғамдық қатынасқа қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері дамып, жаңа мағынаға ие болатындығына көз жеткізу.
- Әртүрлі ұлт пен халықтарда кездеспейтін, қайталанбайтын таза ұлттық салт-дәстүр ешбір елде болмақ емес. Бір ұлтта бар салт-дәстүрлер, ұлттық ою-өрнек, тағам, спорттық ойын түрлері екінші бір ұлтта да белгілі ұқсастықпен және өзіндік ерекшелігімен көрініс беретіндігін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының сонылығына қазақ халқының рухани мәдениетінің өзегі салт-дәстүрлер тарихының жан-жақты қарастырылуы жатады.
Ұлттық мәдениеттің қалыптасуындағы салт-дәстүрлері тарихы жүйелі әрі жан - жақты зерттелмеген ақтаңдақ болып қалып отыр. Сондықтан ауызша- жазбаша шашыранды деректердің жинақталып бір жүйеге келтірілуі, қазақтың рухани мәдениетінің ерекшеліктері негізінен ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру, отырықшыландыруға дейінгі кезеңдегі даму тарихының зерттелінуі жатады.
Қазіргі жан-жақты дамыған қазақ мәдениетін зерттеудің үлкен ғылыми және методологиялық құндылығы тағыда біріншіден, өткен заманның мәдени тіршілігінің бүгінгі біздің өмірімізге тигізер тәрбиелік пайдалы әсері бар екені дәлелденіп отыр. Екіншіден, сонау көне заманнан бері бұл аймақтың халықтарының бір-біріне тигізетін мәдени әсерлерінің, алыс-берістерінің әсіресе бұл процестің Ресей боданы болғаннан кейінгі күшеюінің ғылым үшін маңызы үлкен. Міне сондықтанда диплом жұмысында қаралған мәселелердің ауқымының кеңдігі мен ғылыми құндылығы дәлелденіп отыр.
Зерттеу нысаны. Халықтық салт-дәстүрлерге арқау болған: қазақ ауылы, ауыл адамдарының туыстық қарым-қатынасы, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық музыка аспаптары, үйлену - үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, қонақ күту, халықтық-ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері, әдет-ғұрыптары зерттеу жұмысының негізгі нысандарына алынды.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыс Қазақстан тарихына байланысты зерттелген еңбектердің қатарын толықтырады, болашақтағы ғылыми ізденістерге бағыт-бағдар беруімен ерекшеленеді. Диплом жұмысының нәтижелерін күнделікті сабақта, қазақ халқының этнологиясы бойынша жүргізілетін практикалық дәрістерде, арнайы курс пен семинарларда, тәрбие жұмыстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысында алға қойған мәселелердің мәнін жан-жақты ашу үшін тарих ғылымындағы әлемдік және осы заманғы зерттеу методологиясының ғылыми әдістері пайдаланылды. Обьективтілік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалылық және талдау, жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптері басшылыққа алына отырып, зерттеу тақырыбы бойынша мұрағат құжаттары, жарық көрген әдебиеттер сыни тұрғыдан сараланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛТ-ДӘСТҮРЛЕР
Дүниеге перзент келгенде. Қазақ халқы дүниеге бір перзент келсе, тек сол перзент келген отбасы ғана емес, бүкіл ацыл, ел-жұрт, туыс-туған түгел мәре-сәре қуанып, шашу апарып бауы берік болсын айтуды кісілік парызы санайды.
Перзент дүниеге келіп, оны құндақтап орап анасының қасына жатқызған соң, жолы, жасы үлкен бір әйел шашу шашады. Онда дүниеге келген перзент ұл болса:
- Айдарынан жел есіп,
Ат ойнатар ер болсын.
Маңдайынан күн сүйіп,
Ақыл-ойы мол болсын! -
деп жақсы мінез, жарасымды қасиеттер даруын тілейді.
Ал, дүниеге келген перзент қыз болса, онда:
- Жүзі айдай жарқырап,
Ауылға болсын өнеге.
Болып елге шамшырақ,
Жетік болсын өнерге! - [15].
деп оның ақылды, білімді, көрікті, өнерлі болуын тілейді. Бұл өмірге жаңа ұрпақ әкелген ана мен өмір есігін алғаш ашқан перзентке деген құрмет пен игі тілек. Сондай-ақ, адамдар арасындағы достық пен береке-бірлікті арттыратын өнеге. Бала ананың жанында жатса, ана жүрегінің дүрсілін естіп тыныш ұйықтайды әрі болашақта мейірлі, ізгі ниетті болып өседі.
Кіндік кесу. Қазақ халқы баланың кіндігін өнегелі, үлгі-тағылымды кісілермен қулық-сұмдықтан пәк жас балаларға: Үлгі-тағылымды болсын, адал, арлы болсын деген ниетпен кестіреді де, кескен жерін мықтап байлап, кіндік түбіне қойдың құйрық майын жағып, таза дәкемен кіндікті ақырын бастырып орап таңып тастайды [16].
Қойдың құйрық майы баланы түрлі жел-құздан сақтап, кіндікті ораған дәкені кіндікке жабыстырмайды. Ал, кіндікті сыртынан бастырып таңып қойса, бала жылағанда кіндігі сыртына шықпай тез түсіп, тез жазылады.
Шілдехана күзету. Шілдехана - жаңа туылған бала мен жаңа босанған ананың құрметіне жасалатын ойын-сауық.
Шілдехана күзетуге, негізінен, босанған ананың жақын маңдағы туыс-туғандары мен көрші-қолаңдарының жігіт-желең, қыз-қырқындары, сондай-ақ, өнер сүйер үлкен-кіші ауыл адамдары келеді. Онда әр күні кеште ел орынға отырып, малды қоралап, ас-су ішіп, ат-көліктерді отқа қойған соң, босанған ананың үйіне жиналып ән салып, күй тартып, өзара айтысып, жаңа босанған ана мен нәрестені әсем әнмен әлдилеп, тәтті күймен тербетеді.
Шілдехана әдетте бір апта, тіпті 40 күнге дейін шам өшірмей жалғастырылады. Шілдехана күзетудің өзіндік ғылыми мәні бар.
1. Жас босанған ана мен нәрестенің шошып, түрлі рухани ауруға шалдығуының алдын алады.
2. Жаңа туған нәрестенің тұншығып немесе зиянды жәндіктердің шағып зақымдап кетуінің алдын алады.
3. Жас босанған ана мен нәресте ән-күй, өлең-жыр тыңдап, тез сергиді. Бала болашақта ізгі ниетті, өнер сүйгіш, ақ көңіл, ашық-жарқын болады [17].
Балаға ат қою. Жаңа туылған балаға ат қою - өмірлік мән-маңызы бар, аса игілікті іс саналатындықтан, қазақ халқы балаға ат қоюға ерекше көңіл бөліп, әрбір өмір есігін ашқан перзенттің атын жалпақ жұрт сыйлап-қадірлейтін білікті, қадірлі кісілерге қойдыруға тырысады.
Әдетте баланың атын ел-жұрт көп жиналған шілдехана үстінде қояды. Онда атын қоятын баланы: мына балаға ат қойып беріңіз деп көп ортасында отырған білікті кісілердің біріне ұстатқанда, әжейлер оған бай-бақытты болсын деп шашу шашады.
- Сенің атың ххх! - деп үш рет дауыстайды да, баланың бетін ашып көпшілікке көрсетеді. Сыртта азан шақырылады. Міне, бұл ат қою деп аталады. Тіліміздегі ххх-тың азан шақырып қойған аты ххх деген сөз содан қалған.
Балаға азан шақырып ат қойған соң, үлкен кісілер ақ баталарын беріп бет сипайды.
Қазақ дәстүрінде мейлі туа салып шетінеп (өліп) кетсін, мейлі ай-күні толмай түсік болып түссін, адам бейнесін қалыптастырған балаға ат қойып, жаназа шығарып жерлейді.
Қазақ халқының ат қою дағдысының өзіндік мән-мағынасы және ғылыми негізі бар, яғни қазақ халқының ат қоюына қарап оның таным-түсінгі, салт-санасы, арман-тілегі, сондай-ақ, этикалық талғамы мен ұлттық болмысы өте анық байқалады.
Итжейде (иткөйлек) кигізу. Итжейде - дүние есігін ашқан нәрестенің алғаш киетін (қырқынана шыққанға дейін) көйлегі.
Әдетте итжейдені кіндік шеше немесе кіндік әке болған адам нәрестеге жұмсақ кездемеден мол етіп, тігісін сыртына қаратып тігіп әкеледі. Нәрестенің ата-анасы оған көйлек, шапан кигізіп, қалжаға сойған малдың терісі мен төстігін беріп қайтарады. Бала қырқынан шыққан соң, кіндік шеше, кіндік әкелері, адал көйлек деп ресми бағалы кездемеден көйлек тіктіріп әкеліп кигізеді.
Баланы бесікке салу. Әдетте баланы бесікке баланың кіндігі түскен соң салады. Баланы бесікке салуға (бөлеуге) ерекше мән беріледі. Баланы бесікке саларда тышты ма ырымы жасалады. Онда баланы бесікке салуға жиналған әйелдердің біреуі: тышты ма? деп дауыстағанда, бесікті айнала отырған әйелдер: тышты, тышты десіп, бесіктің түбек салар тесігінің астына тосылған қолдарға, бауырсақ, құрт, ірімшік, қант, кәмпит тастайды. Оны алған балалар таласа-тармаса жейді. Баланы алғаш бесікке балалы-шағалы, инабатты кісілердің бірі салады.
Баланы бесікке бөлеудің өзіндік ғылыми мәні бар. Әдетте, бесікке бөленген бала түзу, сымбатты болып өсіп, дәретіне былғанбай таза болады. Зиянды жәндіктердің шағуынан қорғайды. Көшкенде ат үстінде алып жүруге өте қолайлы болады, т.б.
Ал, тышты ма айту - жаңа дүниеге келген сәбиге құт дарысын, несібелі болсын, артынан байлық саулап жүрсін деген ниетпен істеледі.
Баланы қырқынан шығару. Нәресте үшін қауіпті деп саналатын 40 күн өткен соң, ата-ананың көңілі орнына түсіп, баланы қырқынана шығару қамына кіріседі. Алайда, асықсаң жақсылыққа асық деп ұл баланы 37-39 күн, қыз баланы 40-42 күннен қалдырмай қырқынан шығарады.
Баланы қырқынана шығарарда шомылдыратын ыдыстың түбіне күміс жүзік, күміс білезік сияқты заттар салып, 40 қасық таза су құйып қояды. Баланы қырқынана шығарған әйелдер білезік, жүзіктерді бөлісіп алады.
Баланы шомылдырып болған соң, қарын шашы мен тырнағын инабатты, сыйлы ақсақалдардың біріне алдырып, ол кісіге шапан кигізеді.
Баланы шомылдырар алдында шешіп алған итжейдеге қант, кәмпит, бауырсақ түйіп, бір баланың мойнына тағып қоя береді. Ауыл балалары оны куып жүріп ұстап, қант-кәмпитін жеп, жейдені әкеліп береді.
Қырқынан шыққан баланы анасы көтеріп ата-әжелері мен туыс-туғандарының үйіне алып келеді. Ата-әжелері қырқынана жаңа шыққан нәрестенің бетінен сүйіп, ақ баталарын беріп, оған тай-тайынша, қозы-лақ сыйлап, көйлек-шапан кигізіп қайтарады. Анасы да ерекше күтеді.
Баланы қырқынан шығарудың да өзіндік ғылыми мәні бар. Баланы шомылдыратын суға күмісті бала адал, ақ, пәк болсын деп салады. 40 қасық суды ырыздығы судай мол болсын деп құяды. Шаш-тырнағын сол адамдай инабатты, ортасына сыйлы адам болсын деп алғызады.
Бауырынан табақ жүгірту. Туылғанына 5-6 ай болып, талпына бастаған сәбиді тез аяқтансын деген мақсатпен туыс-туған, көрші-қолаңды шақырып, баланың бауырынан табақ жүгірту ырымын өткізеді.
Онда ауылдың өнегелі, инабатты кісілерінің бірі арнаулы дайындалған бір табақ асты қолына алып, оны талпынып тұрған баланың оң жағынан сол жағына, сол жағынан оң жағына қарай өткізіп:
- Балапандай талпын да,
Аршында, бөпем, аршында!
Желмаядай желгек бол,
Қас тұлпардай сергек бол! - деген игі тілек білдіріп, табақтағы астан алдымен баланың өзіне дәм татқызып, қалған асты жиналған жұрт бөлісіп жеп, балаға ақ баталарын береді. Міне, бұл бауырынан табақ жүгірту деп аталады [18].
Бауырынан табақ жүгіртудің де өзіндік мән-мағынасы, ойға алған мақсаты бар. Талпынып тұрған бала бауырын ыстық тамақтың лебі шалғанда, жүйке клеткалары тітіркеніп, бойын тік ұстап, тезірек аяқтануға ұмтылады. Ас - адамның арқауы деп, омырау сүтіне қоса нәрлі азықпен азықтанған бала тез жүріп, буыны тез бекиді.
Тұсау кесу. Баланың бауырынан табақ жүгірту ырымынан кейін, арада біраз уақыт өткен соң бала қаз тұрып, жүруге бейімделеді. Міне, осы кезде сәбидің ата-анасы тұсау кесер салтын өткізеді.
Онда баланың аяғын ала жіп, майлы ішек және шөп тектес заттармен (орап) тұсап, білімді, өнегелі немесе ұзақ сапарларда көп болған және жүйрік, аяғы жылдам адамдардың біріне:
- Жүйрік бол, шауып кет! Қадамың сәтті, бақытың тәтті болсын, бісміллә! - деп тұсауды кестіріп жібереді.
Тұсауы кесілген баланы ата-анасы немесе жақын туыстарынана екі адам қолтығынан демеп ұстап:
- Қаз-қаз балам, қаз, балам,
Қадам бассаң, мәз болам.
Қаз-қаз болып, тез басып,
Қадамыңды жаз балам!
Тұсауыңды кестік біз,
Күрмеуіңді шештік біз.
Қадамыңа қаз басқан,
Құтты болсын дестік біз.
Қаз-қаз балам, жүре ғой,
Балтырыңды түре ғой.
Тай-құлын боп шаба ғой,
Шауып бәйге ала ғой!
Жүгір, жылдам, құлыным!
Желбіреп бір тұлымың.
Елгезек бол, ерінбе,
Ілгері бас, шегінбе!
Ала жіпті алайық,
Ақ әжеңе барайық.
Ержетті деп айтайық,
Шашуын жеп қайтайық, -
деп жетелеп ары-бері жүргізіп мәре-сәре болады [19].
Тұсау кесудің де өзіндік үлгі-өнегесі және өзіндік ғылыми мәні бар. Тұсауы кесілген сәбиді сол күннен бастап үлкен-кіші бірінен соң бірі жетелеп ұдайы машықтандырып отыратындықтан, бала тез аяқтанады. Ал, ала жіп орап кесу - балам адал болсын, арлы болсын дегені. Қазақ салтында ала жіпті аттамайды. Шөп орап кесу - ішек орап кесу - балам бай-бақытты болсын, қадамы жайлы, қазаны майлы болсын деген игі тілегін бейнелейді.
Ата-ананың ұрпағы алдындағы қарыз-парыздары.
1. Өз ұрпағы алдында жан-тәні мен ар-абыройын таза сақтау, жаман қылық көрсетпеу.
2. Ана тілін толық үйрету. Ұрпақтарына ана тілін үйрете алмаған ата-ана ұрпағы алдындағы қарыз-парызын толық өтемеген мәңгілік қарыздар адамға айналады.
3. Баласының төрт мүшесін сау, ес-ақылын дұрыс етіп есейту (баланы жас кезінде күйдіріп, кем-кетік етіп алған ата-ана ұрпағына мәңгі қарыздар болып қалады).
4. Ұрпақтарына аналық ақ сүтін адал да пәк етіп беру. Бала емізер кезде басына жаулық-салы салып отыру, омырауын жуып, құрғақ, таза дәкемен сүртіп барып емізу. Балаға ауру-сырқау, дерт-дербез жұқтырудан аулақ болу.
5. Құқық-мүддесін қорғау. Өзгелердің қорлауына, зорлауына ұшыратпау. Қам-қайғысыз өмір сүруіне мүмкіндік жаратып беру.
6. Ұрпақтарының жүрегіне адам баласының теңдігі мен береке-бірлігін, достығын ұялату. Ізгі ниетті, адал, арлы азамат етіп жетілдіру.
7. Отбасына адал, әділ болу, уәде-серттен таймау.
8. Отанын қорғау, отбасы мен ел тыныштығын сақтау. Ұрпақтарын аздырып-тоздырмау. Отанға, халыққа адал қызмет ету.
9. Өнер-білім, үлгі-тағылым үйрету.
10. Уағымен тамақтандырып, киіндіріп, жуындырып, киімі жыртылса жамап, өз құрбыларынан кем қылмау.
11. Қажырлы, қарапайым болуға, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу. Адал, арлы, әдеп-ибалы болуға баулу.
12. Адамдармен қалай қарым-қатынас жасау, қалай сыйласу, қалай аман-сәлем жасау, қалай сәлем беруді үйрету.
13. Туыс-туған, дос-жарандар ара алыс-беріс, барыс-келісті ұғындыру.
14. Ер-әйел, үлкен-кіші, бал-шаға арасындағы жол-жосын, әдеп-иба салтын үйрету.
15. Үлкен жиын-той, қаралы салттармен ас-нәзірге қалай бару жол-жосығын ұғындыру.
16. От жағу, тамақ пісіру, шай құю, төсек салу, үй жинау, қолға су құю, мал қайыру, ат байлау, қонақ күту дағдысын үйрету.
17. Кісілік, кішілік дағдысын ұғындырып, ар-абыройын таза сақтау, әдепті, ибалы болу жолдарын үйрету.
18. Оқытып, жақсы тәрбие беріп, есейгенде өз сүйгендерімен үйлендіру.
19. Ата-ананы құрметтеуді, үлкендерді сыйлап, кішіні аялауды үйрету.
20. Аналар мен қыз балаларды, ақсақалдармен өнер-білімді кісілерді қадірлеуді ұғындыру [20].
Баланы бағып-қағып, оқытып өнер-білім игертіп, есейген соң, өздері қалаған адамымен үйлендірген соң, ата-аналар ата-аналық қарыз-парыздарынан арылады да, одан кейінгі жерде ата-ананы бағып-қағу парызы балалардың мойнына түседі.
Бұл дәстүрдің тәрбиелік мәні мен ғылыми мәні өте жоғары. Ол ата-аналардың ұрпақтары алдындағы жауапкерлік сезімі мен борыштылық сезімдерін арттырып, ұрпақтары дүниеге келгеннен азамат болып үйленгенге дейінгі аралықта ақ сүт, адал еңбектерімен бағып-қағып, оқытып өнер-білім, үлгі-тағылым үйретіп, жақсы азамат етіп жетілдіруден бас тартуға болмайтын ұлы борыштары бар екенін шынайы ұғындырып, ата мен ананың ұрпақтарын қай мезгілге дейін бағып-қағу жауапкерлігін көлемі жақтан айқындап, ұрпақтарға алғашқы адымда ата-ананы қартайғанда бағып-қағу жауапкерлік сезімін тудырады.
Ұрпақтардың қарыз-парыздары.
1. Ата-ананы мәңгі құрметтеп, сыйлау. Қандай да жұмысына әзір тұру.
2. Ата-анаға опалы болу. Айтқанын екі етпей орындау. Тапсырған жұмысынан бас тартпау.
3. Оқу, өнер-білім игеру, ата-анаға күйік емес, қызық болу.
4. Адам, арлы болу. Ата-ананың алдынан қия өтпеу.
5. Ата-анаға мәңгі тіл және қол тигізбеу.
Қазақ ұғымында: ата-анасына тіл және қол тигізіп, беттен алып, төске шапқан ұрпақты - ең бұзық, ең жаман, тіпті хайуаннан да жиренішті адам есептейді.
6. Ата-ана алдында мәңгі сәбидей болу; мәңгі борышты, мәңгі қарыздар сезіну.
7. Ана тілі мен салт-дәстүрін толық білу. Өзіндік көзқарасы болу.
Қазақ ұғымында, ана тілін ұқпаған, салт-дәстүрін білмеген, өзіндік көзқарасы жоқ ұрпақты мәңгүрт деп қатты жек көреді.
8. Ата-ананы уайм-қайғыға салмау. Ренжітпеу, орынсыз қылықтармен қинамау.
9. Қажырлы, қарапайым, ұқыпты, үнемшіл, еңбек сүйгіш болу. Әрқашан ата-анаға қуаныш пен шаттық әкелу.
10. Ата-ананы бағып-қағуға мәңгі жауапты болу. Олардың қам-қайғысыз өмір сүруіне шамасының жетісінше мүмкіндік жаратып беру.
11. Есейіп-ержеткен соң, бас құрап артына жақсы ұрпақ, жақсы ат, тамаша хат қалдыру.
Міне, бұл әрбір ұрпақтың ата-анасы мен ел-жұрты алдындағы бас тартуға болмайтын адамдық әрі азаматтық қарыз-парыздары есептеледі.
Бұл салт ұрпақтарға ата алдында өздерін мәңгі шәкірттік және мәңгі борыштылық сезімін тудырып, ата-аналарын өлгенше құрметтейтін тамаша моральдық қасиет қалыптастырады. Сондай-ақ, жастай өнер-ғылым игеріп, адал еңбек етіп, халыққа мол үлес қоысп, артына үлгі-өнегелі ұрпақ қалдырып, Отан мен халыққа болған құрмет сезімін оятады.
Тілашар. Қазақ салтында бөбектің тілі былдырлап шыға бастағанда әр отбасы тілашар ырымын жасайды.
Дастарқан жайылып, ас келгенде қариялардың бірі қойдың піскен ішегін немесе ақ орамалды баланың мойнына орап тұрып: Сөйлейсің бе? деп үш рет сұрайды. Оған жауап ретінде баланың ата-анасы немесе туыс-туғандарының бірі: Сөйлемеймін! деп үш рет жауап береді. Онан соң, қариялардың бірі сәбиге: тілің тез шықсын деп қойдың піскен тілін, шешен бол деп таңдайын, көреген бол деп көзін жегізеді. Сөз тыңда, айтқанды құлағыңа құйып алатын құйма құлақ бол деп құлақтан дәм татқызады.
Тілашар ырымы жасалған соң, ата-анасы оны далаға алып шығып тілін сындырады. Онда көгендегі қойды көрсетіп немесе даладағы қой-ешкіні нұсқап:
- Әне, мә-мә! пүшәйт-пұшайт!
Шөре-шөре!
Құлын-тайды көрсетіп:
- Әне, құрау-құрау! моһ-моһ!
Күшік пен итті көрсетіп:
- Әне, әу-әу! ка-ка!
Суды көрсетіп:
- Міне, үп-үп! -
деген сияқты одағай, еліктеуіш сөздерді үйретіп, онан соң, тілге жеңіл, жаттауға оңай сөздерді үйретуге кіріседі. Бала есейген сайын оған үйретілер сөздерде күрделілене бастайды. Мысалы, сиыр мөңірейді, мысық мяулайды, ит үреді, жылқы кісінейді, қой маңырайды, түйе боздайды, күн күркірейді, қасқыр ұлиды, қаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz