Тарихи шығармалар тілінің лексикасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ
Тақырып өзектілігі. Қазақ әдебиетінде тарихи тақырыпқа жазылған көптеген көркем шығармалар бар. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде дүниеге келген тарихи тақырыптағы шығармалардың тілдік ерекшеліктері жайлы мақалалар мен зерттеу тілдік тұрғыдан толық зерттелген жоқ. . Осы аралықтағы тарихи романдар тілінің ерекшеліктерін зерттеу арқылы, қазақ филологиясында соңғы кезде қозғалып жүрген тарихи стиль тезіне түсірудің жаңа бағыттарын анықтау жұмыстың өзектілігін құрайды.
Жұмыста қазақ тіліндегі тарихи стильдік тездің теориялық танымы мен ол туралы түсінік жайы сөз болады. Осы тақырыпты өзек еткен зерттеу жұмыстары сараланады. Қазақ прозасындағы тарихи тезге түскен шығармалар топтастырылады. Тарихи шығармадағы лексиканың тақырыптық топтары анықталады. Зерттеу нысаны болған романдардың лексикалық қабатына қарай көнерген сөздер, жаугершілік мәндегі сөздер, әкімшілік, ел баскару ісіне қатысты тілдік бірліктерді тарихи стильдік тезге түсірудегі атқаратын қызметі, алар орны топтастырыла, салыстырыла сараланады. Халық тағдырындағы тарихи маңызды кезеңдерді, ірілі-ұсақты оқиғаларды және тарихтың тұғырлы тұлғасына айналған адамдарды көпшілік қауымға көркем бейнелеп ұсыну қазақ әдебиетінде бұрыннан қалыптасқан дәстүр. Тарихшы мамандар тарихи тақырыпты арқау еткен шығармалардағы оқиғалар мен кезеңдердің, кейіпкерлердің өмір шындығына сәйкестігін нақты деректермен салыстыру арқылы бағаласа, әдебиет зерттеушісі шығарманың көркемділігіне, бейнелілігіне, образдылығына көңіл бөледі. Ал тілші ғалымдар тарихи туындыдағы қолданылған тілдік әдіс-тәсіл, амалдарға назар аударады.
Егер шығарма тілдік тұрғыдан тарихи стильдік тезге түсіріліп жазылса, оның тарихи тереңділігі де, көркемдік құндылығы да арта түсері сөзсіз. Әрбір сөзді, тілдік бірліктерді, амал-тәсілдерді шығарма тілінде қандай мақсатпен жұмсады, қалай іске асырды деген сияқты сұрақтарға жауап іздеу арқылы суреткердің даралығын, өзіндік қол таңбасын анықтайтынымыз сөзсіз. Жазушы өмір шындығын белгілі бір уақыт және кеңістік аясында суреттейді. Шығарманың тарихи болуы, айналып келгенде, онда суреттелетін уақыт пен кеңістіктің аясындағы өмір шындығының тарихи сипаты мен суреттілігінде. Сонымен қатар шығарманың тарихи болуына шығарма тіліндегі тілдік бірліктер, амал-тәсілдер де маңызды орын алады.
Көркем туынды тіліне қойылатын талаптардың бірі оның лексикасының шығармада сипатталатын оқиға кезеңімен үндес, сәйкес келуі екені белгілі. Мұны, әсіресе тарихи тақырыптарға жазылған шығармалардан байқаймыз.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Тарихи тақырыпқа барған жазушы өзі суреттейтін дәуірдің бар тынысын таныта білуге тиіс, яғни шығарма тарихи стиль тезіне түсірілген көркем дүние болуы шарт. Тарихи шығармалардан сол кезеңге лайық сөздің, тілдік бірліктердің қолданылуы талап етіледі. Мақсатымыз қаламгерлердің дәуір келбетін қандай тілдік амалдар арқылы бергендігіне назар аударып, тарихи стильдік тезге түсірудің дәстүрлі және тың амалдарына көңіл бөлу. Жазушының шығармадағы оқиға мен тілдік құралдарды үйлесімді бірлікте алғысы келгеніне көз жеткізіп, тарихи стильге түсірілген дүниелердегі тілдік қолданыстардың сипатын анықтау.
Негізгі міндеттері:
Стильдік тез және тарихи стильдік тез туралы арнайы зерттеу жұмыстарына шолу жасау;
Қазақ көркем прозасындағы тарихи тезге түскен шығармаларды топтау;
Тарихи шығармалардағы лексиканың тақырыптық топтарын анықтау;
Тарихи шығармалардағы көнерген сөздердің қолданылу уәжділігін дәлелдеу;
Тарихи шығармалардағы қоғам өміріне, ел басқару ісіне қатысты тілдік бірліктерді жинақтау.
Диплом жұмысының нысаны. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны - Қабдеш Жұмаділовтің "Прометей алауы", Мұқадес Есламғалиевтің "Әйтеке би", "Шәміс Құмардың" Ер Жәнібек" атты тарихи романдары. Мұндай шығармалар арқылы авторлар, бір жағынан, қазіргі қолданысымызда жоқ немесе өте аз ұшырасатын сөздерді айналымға түсіріп, тілдің байлығын арттырудың тағы бір жолын көрсетіп отырса, екінші жағынан, көркем бейнелер жасауда мүмкіндіктің молая түсетінін дәлелдейді. Осыдан келіп тарихи тақырыптағы туындылардың тілдік кат-қабатының казіргі заман тақырыбына қарағанда бірқыдыру қалыңдығы туындайды. Сондықтан, тарихи романдар тілін топтастыра, салыстыра отырып тілдік-стильдік қырынан жаңаша зерттеудің негізін салуымыз қажет.
Қолданылған әдіс-тәсілдер. Диплом жұмысын жазу барысында материалдарды жинау, талдау, сараптау, тарихи-салыстырмалы, диахронды-синхрондық салыстыру әдістері, ой қорыту әдісі пайдаланылды.
Диплом жұмысының жаңалығы. Диплом жұмысын орындау барысында стильдік тез ұғымы нақыланып, тарихи стильге түскен шығармалар топтастырылды; тарихи шығармалардағы көнерген сөздердің семантикасы анықталып, шығармалардағы қоғам өміріне, ел басқару ісіне қатысты тілдік бірліктер жинақталды, талданды.
Зерттеу жұмысының құрылымы
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I бөлім Тарихи шығармалар тілінің лексикасы
4.1 Тарихи стильдік тез туралы түсінік және теориялық таным

Қазақ әдеби тілінің ұлттық көркем нормаларын айқындауда, ерекшеліктерін танытуда, әдеби нормадан ауытқу құбылысының сырын ашып, дұрыс-бұрысын көрсетуде, тілдік құбылыстарды пайдалану принциптерін, көркемдік-эстетикалық заңдылықтарды белгілеуде лингвистилистика ғылымының маңызы зор. Демек, көркем шығармалар тілін нормативті-стилистикалық тұрғыдан зерттеп қарастыру - әлі де бүгінгі қазақ тілінің мәні зор өзекті мәселелерінің бірі.
Бұл тұрғыдан келгенде, көркем стильден басқа функционалды стильдердің барлық түрінде белгілі бір лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық т.б. лингвистикалық заңдылықтарға сай келетін құбылыстар болып тұрады, ал көркем шығарма тілінде жазушының сөз қолдану мәнері мен дағдысы көп жағдайда тілдің құрылымдық заңдылықтарына сай келе бермейді. Сондықтан жазушының сөз қолдану тәжірибесінің негізінде лингвистикалық-стилистикалық құбылыстар туралы пікір қозғауға болады. Қазіргі таңда әдеби тілдің стильдік тармақтары сараланып, орнығуына байланысты көркем шығармаларда әртүрлі стилизация белгілері қазіргі тарихи көркем туындылар тілінен байқалады. Мұнда автордың тіл шеберлігін көрсету негізінде тарихи стилизация құбылысына тән тілдік-стильді амал-тәсілдерді айқындауға, жазушы қолданысындағы архаистік тілдік құралдардың мәнін ашуға, көркемдік сөз өрнегін талдап көрсетуге - қазақ әдебиетіндегі тарихи жанрдағы туындылардың тілдік табиғатын тереңірек зерттеп тануға мүмкіндік туады.
Тарихи тақырыпқа қалам тартқан қандай да жазушы суреттеліп отырған дәуірге тән тілдік белгілерді, түрлі ескі атауларды, байырғы сөз орамдарын, сөз тіркестерін іздейді; соларды көркемдік қажетіне жаратуға тырысады. Әр суреткер осындай тілдік құбылыстарды тауып, өз орнымен дәл қолдана білсе, әр кейіпкерін өз дәуірінше, өз үнімен сөйлете білсе, тарихи жанрдағы шығармаларға стильдік тұрғыдан қойылатын талаптың жоғарғы деңгейден шыққандығы деп ұғамыз. Мұндай әдісті тілімізде тарихқа орай стиль тезіне түсіру деп атайды.
"Қазақтың ұлттық жазба тіліндегі көркем проза өткен ғасырдың соңғы ширегінен бастау алып, XX ғасырдың басында шағын әңгіме түрлерінде жандана түскенін, ал роман жанрының үстіміздегі ғасырдың 10-20 жылдарында дүниеге келгенін білеміз" [ 1,16] .
Сол кезеңнен бері қазақ жазушыларының әдебиеттің әр жанрында, әр түрлі тақырыпта тудырған көркем туындылары -ұлттық әдебиетімізге де, әлемдік әдебиетке де қосылған мол мұра. Ал казақ прозасының беделін, мәртебесін жоғары сатыға көтеріп, әлемге танытқан тарихи тақырыптағы шығармалар - әдебиет сүйер қауым үшін ғана емес, бүкіл қазақ ұлты үшін үлкен мақтаныш.
Кез келген тақырыпқа калам тартқан қаламгер лексикалық қордағы сөздерді жеке күйінде, сөйлем түрінде, мәтін ішінде белгілі бір стильдік мақсатта қолданады.
"Сөз -- тіл ғимаратын қалайтын негізгі кірпіш" [1,16] . Жазушы өзі тұрғызатын ғимараттың сәнді, берік, биік болуы үшін көркем шығарманың ең бірінші құралы -- сөзді тандап, дұрыс, орынды, шебер қолдана білуі керек. Сөз қолдануы дегенімізде жазушы өз шығармасының жанрына сай, қозғаған тақырыбын аша алатын, суреттелетін уақыт пен оқиға кезеңін таныта алатын тілдік материалдарды стильдік-шеберлік жағынан тұтастықка жұмсауы. Осылайша жазушы өз қаламынан туған туындысын белгілі бір калыпқа түсіреді немесе жөнге келтіреді. Мұны ғылым тілінде стильдік тез жөне стильдік тезге түсіру деп атайды.
Стильдік тезге түсірудің амал-тәсілдері, жолдары, түрлері лингвистикада да, әдебиеттануда да қарастырылады. Әдебиетші көркем шығарма стилін зерттегенде жазушының шығарма жазу барысындағы бейнелеу шеберлігіне, суреткерлік қабілетіне назар аударса, тілші жазушының сөзге қандай стильдік жүк артканына, баяндауындағы тілдік өзгешеліктерге көңіл бөледі. Бірақ екеуінің де мақсаттарының тоғысатын тұсы бар. Себебі "әдебиетшілер болсын, тілшілер болсын көркем шығарма тілін сөз еткенде, екеуінің де негізгі объектісі -- көркем шығарма. Өйткені әдеби шығарманың негізгі құралы -- тіл"
[ 2,36].
Стильдік тезге түсірудің жолдары, амал-тәсілдері туралы сөз қозғамай тұрып, ең алдымен, осы терминнің қазақ филологиясындағы қалыптасу, казақшалану тарихына токталсақ.
Стильдік тез орыс тіліндегі "стилизация" терминінің қазақшалануы. "Стилизацияны" стилъдеу, стильдік еліктеу деп те аударып жүр. "Стилизация" деген терминді стильдік тез деп қазақшалауды ғалым Р.Сыздықова ұсынады. ҚТТС-те тез сөзінің екі мағынасы берілген:
"1. зат. Киіз үй сүйегін: уық, кереге т.б. жасайтын ағаштарды морлағаннан кейін түзейтін, иетін кұрал. 2. Ауыс. Түзу жолға . салатын, қателік, кемшілікті түзейтін өмір талқысы" [ҚТТС.9.560] .
Ғалым осындағы тездің ауыспалы мағынасындағы тезге салды (түсті), яғни жөнге келтірді деген мағынасын алған. Шынында жазушы шығармасын белгілі бір жанрға, қозғалатын тақырыпқа сай жөнге келтіреді, түзу жолға салады. Міне осылайша, қазақшаланған "стилизация" термині стильдік тез ("дәлірек айтсақ, "белгілі бір стиль тезіне түсіру" деген дұрысырақ") [ 1.98] түрінде ғылыми айналымға түсіп кетті.
Сонымен, ғалым Р.Сыздықова: "Стиль тезі дегеніміз-көркем шығарманың тілдік материалдарын белгілі бір әлеуметтік ортаға немесе белгілі бір тарихи кезеңге, әдебиеттің белгілі бір бағытына, жанрына т.б. карай үйлестіріп, тандап қолдану",- деген ғылыми анықтама береді [1,118].
Көркем шығарма белгілі бір стиль тезіне түсіріліп жазылатындықтан, әдебиетші ғалымдар да стиль тезіне түсіруді өз назарларынан тыс калдыра алмайды. Әдебиеттану терминдер сөздігінде " стилизацияны" стильдік еліктеу деп аударып, төмендегідей анықтама берілген: "Стильдік еліктеу (французша -- stilisation, орысша -- стилизация) - жазушының өз шығармасында фольклорлық туындыларға немесе қандай да бір басқа әдеби нұсқаларға тән стиль өзгешеліктерін, яғни әбден қалыптасқан сөз қолдану, баяндау, бейнелеу тәсілдерін сақтай отырып, олардың негізгі сипат-белгілерін айнытпай дәл келтіру" [4,305] .
Тарихи стилизация (тарихи стиль тезіне түсіру) - өте күрделі де қиын мәселе, ол көптеген ұғымдарды қамтиды. Мәселен, авторлық баяндаудың, кейіпкер тілінің стилизациялануы, ондағы лексикалық, семантикалық архаизмдер, грамматикалық тәсілдер, текст (мәтін) түзіміндегі құрылымдар, байырғы шешендік сөз үлгілері, олардың қолданылу мотивтері т.б. сөз етілуге тиіс.
Қазіргі көркем шығармалар тіліндегі тарихи стилизация құбылысы, оның мән-мазмұнын айқындау мәселелері күні бүгінге дейін қазақ тіл білімінің арнайы ғылыми зерттеу объектісіне айналған емес. Дегенмен қазақ тіліндегі стилизация проблемасының табиғатын танып, сипаттама беруде төмендегідей пікірлер бар: Стилизация дегеніміз шығарманың тақырыбына, жанрына, эстетикалық мақсатына және автор образы - дегенге (яғни автордың идеясы, көзқарасы, позициясына) тілінің үндес келуі ғой. Мысалы, тарихи шығарма авторы жеке атауларды таңдауда болсын, кейіпкерлерін сөйлетуде болсын т.т. суреттеп отырған дәуір шындығына мейлінше жақын, сәйкес келуді көздесе, ол тарихи стилизация болмақ [1, 82] - дегенді айтады. Мұндай пікір-пайымдаулардың қай-қайсысы да көркем шығармадағы стилизация құбылысын танып-білуге, зерттеп-зерделеуге, көркем әдебиет стилистикасындағы бір тілдік ұғым-категория ретінде қалыптасуына елеулі үлес қосады.
Тарихи шығармалардың тілі табиғатынан екі тұрғыдан қарастырылатындығы белгілі:
1. қазіргі көркем тіл нормаларын белгілеу тұрғысынан;
2. суреттеліп отырған дәуір тілі ерекшеліктерін айқындау тұрғысынан. Яғни тарихи көркем туынды жалпыға ортақ әдеби тілмен суреттеле отырып, сол дәуір тілінің де сипаты қатар көрінеді. Бұл екі тілдік құбылыстың көркем шығармада аралас келуі, олардың шығарма тіліне ену жолдары, әдістері сан түрлі болуы мүмкін екендігін кейбір тың пікірлер, құнды зерттеулер дәлелдей түседі [2, 90-92]. Мұндай жағдайда зерттеуші-лингвистердің пайымдауынша, тарихи баяндауға ең аз дегенде екі жүйелік құрылым сәйкес келеді. Ең алдымен, авторлық баяндау тұтасымен қазіргі әдеби тілдің нормаларына негізделеді де, суреттеліп отырған дәуірдің тілдік элементтері тек кейіпкерлер тілінен, кейбір тарихи кұжаттар тілінен немесе хат-естеліктерден байқалады. Екінші кезеңде стильдеуші амал-тәсілдердің қолданылу аясы әлдеқайда кеңірек. Олар авторлық баяндауға да ене отырып, баяндау нормаларын қалыптастырады, тарихи баяндаудың тілдік ұйымдасу құрылымын белгілейді, шығарма суреттеліп отырған дәуірдің тіліне жақындай түседі. Тарихи стилизация құбылысы, дәлірек айтқанда, шығарманың тілдік құрылысындағы екінші құрылымында ғана толық көрінеді. Айталық, белгілі жазушы Мұхтар Мағауин Аласапырын романының басталар тұсында-ақ өзінің авторлық баяндауында сол кезеңнің тарихи келбетін, көрінісін суреттеуде стильдік құралдарды орынды да әсерлі етіп қолданған. Тәуекел ханның шақырумен өткізілген кеңес, құрылтайды автор романтикалық пафосты үнмен жеткізіп суреттейді, сондықтан жалпақ қазақ қауымы деп емес, киіз туырлықты қазақ ұлы деп, Хақ-Назар хан опат болғалы деп айта салмай, төңіректің төрт бұрышына түгел қылыш сермеген Хақ-Назар хан шаһид болғалы деп бейнелі, әсерлі суреті тілмен баяндайды. Сірә, бұдан 400 жыл бұрындар қазақ халқы қазақ хандығы болып, сол халықты сақтап, кең байтақ жер-суға иелігін жоғалтпау сияқты миссияны атқарып тұрған кезең жайындағы тарихты осылайша пафоспен бастау қажет болғанды [3, 110]. Бұл пафосты үн көркем тілде бейнелі сөздермен, поэтикалық анықтауыштармен (киіз туырлықты қазақ, төңіректің төрт бұрышына түгел қылыш сермеген хан...) жеткізіліп берілген. Бұл - тарихи стильтезіне түсірудің көркем амалдары.
Тарихқа орай стиль тезіне түсірудің басты шарты тарихи стилизациядағы тілдік тәсілдерді, әсіресе көнерген сөздерді, сөз тіркестерін жинап-топтап көрсетуде ғана емес, оларды қолдану принципінде екенін, көркем шығарма жүйесінде сол құралдардың құрылымдық-ұйымдасу механизмінде екенін естен шығармау керек. Яғни тарихи стилизация тек тілдік-стильдік тәсілдердің қолданылу ерекшеліктерін қарастырып қана қоймай, соныман қатар стильдеуші элементтердің шығарманың жанрлық ерекшелігіне қалай қызмет ететіндігін, композициялық құрылымына тигізетін әсерін де сөз етуді көздейді. Бұл жайында В.Д. Левиннің мына бір пікірі орынды айтылған: Специфика языка художественной литературы обнаруживается не в особом материале, а в особом, обусловленным конкретными эстетическими задачами произведения стилистически целенаправленном употреблении, трансформации и актуализации материала обшего языка [4, 67]. Олай болса, тарихи стиль тезіне түсіру өткенді бейнелеудің бір формасы ретінде әр жазушыда түрліше сипат алады. Мәселен, стилизация құбылысы бір жазушының авторлық баяндауында көбірек сезіліп жатса, екінші біреулерінде диалог-монолог сөздерінде, тек персонаждар тілінде ғана көрініс табады.
Әдебиет ғылымының зерттеушілері көркем шығарманы стильдік тезге түсіру жолында өмір шындығын бейнелі таныту үшін, жазушының жалпы халықтық тілдің сан-алуан байлығын, қасиет-сипаттарын әр қырынан алып, әр түрлі үлгіге салып қолдану шеберлігіне тоқталады.
Стильдік тезге түсіру туралы орыс тіл білімінде В.В.Виноградов, В.Винокур, М.Н.Кожина, А.И.Ефимов, Н.М. Шанский т.б. ғалымдардың еңбектерінде айтылған. А. И.Ефимов "Стилистика художественной речи" еңбегінде: "Стилизация - это воспроизведение писателем манеры повествования, характерной для какого-либо лица, это переключение автора на стилистическую систему, типичную для людей определенной социальной среды и эпохи. Являясь своеобразной подделкой различных речевых систем, стилизация обязывает автора вести это подражательное повествование, как бы пропуская его сквозь призму мировозрения и излюбленных приемов выражения представителя определенной социальной среды" [5.95] деп стильдік тезге осылайша анықтама береді.
Стильдік тезге түсірудің мақсатының, тәсілінің, амалының әртүрлілігіне қарай мынадай түрлерін көрсетеді: 1. Тарихи стильдік тез; 2. Жанрлық стильдік тез; 3. Әр түрлі әлеуметтік-сөйлеу стильдерінің стильдік тезі (Стилизация различных социально- речевых стилей).
Ал, орыс ғалымдарының стилистикалық еңбектеріндегі ғылыми пікірлерді қорытып барып жасалған "Лингвистикалық терминдер сөздігіңде" стильдік тезге былайша анықгама берілген:
"Подражание стилю речи, типичному для какой-либо эпох или социальной среды, манере повествования, характерной для того или иного жанра, приемом литературного мастерства, свойственным отдельным авторам и т.д., обычно с целью произвести впечатление подлинности" [ 6.425] .
Қазақ тіл біліміндегі стилистика саласының зерттеушісі М.Серғалиев "стилизация" терминін стильдеу деп аударған. "Стильдеу -- тілдік материалдарды ұйымдастырудың негізгі принциптері мен көзге айқын көрініп тұратын сыртқы тілдік белгілерге сәйкес көркемдік баяңдауды саналы түрде кұру. Сыртқы тілдік белгілер әлеуметтік ортаға, тарихи кезеңге, әдеби бағытқа, мектепке, жанрға, ресми құжатттарға, әлдебір жазушының жеке сөз саптау ерекшелігіне тән болып келеді" [7.337] .
Стиль тезі туралы теориялық еңбектерге шолу жасай отырып, ондағы берілген анықтамалардың басын біріктіріп, өз тарапымыздан қорытынды жасаймыз.
Стильдік тезге түсіру - мынадай жағдайларда іске асады: әдебиеттің белгілі бір жанрына, бағытына сай баяндау жүргізгенде; белгілі бір әлеуметтік ортаның сөйлеу мәнерін келтіргенде; жекелеген авторлардың сөйлеу, жазу даралығына еліктегенде; тарихи дөуір келбетін беруде жене т. б. Осы жағдайларда алдыға қойған мақсатқа ,яғни шынайылықка, нақтылыққа қол жеткізу үшін тілдегі бірліктер мен амал-тәсілдерді орайластырып, ұтымды қолдана білу керек.
Енді зерттеу жұмысымыздың тақырыбына қатысты тарихи стильдік тезге түсіру туралы пікірлерге тоқталайық.
"Стилизация историческая, воспроизводящая в художественном произведении речевые средства и способы их употребления, бытовавшие в прошлом итипичные для различных исторических эпох в развитии общества и языка" [ 8.95] .
Лингвист О.САхманова: "Тарихи стильдік тез немесе архаизация қоғамның және тілдің тарихи даму барысындағы сөйлеу мәнеріне (амалдарына, тәсілдеріне) еліктеу",- деп анықтама береді.
Тарихи стильдік тез тарихи тақырыпта жазылған шығармаларда жақсы көрініс табады. Қазақ әдебиетіндегі тарихи романдарды негізгі нысан етіп, арнаулы зерттеу жүргізу XX ғасырдың 50-жылдарында басталғанмен, тарихи стильдік тезтұрғысынан қарастырылған жоқ. Тарихи тақырыпта жазылған шығармалар тілдік-стильдік тұрғыдан тарихи стильдік тезге түсірілуі керек.
Тарихи романдар тіліне назар аударып, тарихи стильдік тезге анықтама берген ғалым Р.Сыздықова былай дейді: "Айталық, романды (әңгімені, повесті) тарихи стиль тезіне салып (түсіріп) жазғанда, автор өзі суреттеп отырған тарихи кезеңге тән зат, бұйым, құбылыс, әрекет атауларын келтіруге тиіс, мүмкіндігінше сол кезеңдегі тілдесу үрдісімен сөйлетуі керек, оның өзінде де әр кейіпкерді өзінің әлеуметтік орнына, тәрбие-танымына, жасына, жынысына карай сол кезеңше сөйлеткені абзал. Әрине, ол үшін көп мехнаттану керек іздену, барын табу, жоғын жасау қажет, бірақ ол жасағанын нанымды табиғи етіп ұсыну тарихи дүние жазуға барған қаламгердің өз қолымен көтерген шоқпары. Ауыр шоқпар" [1.98] .
Аталған "шоқпарды" қазақ қаламгерлері өздерінің тарихи тақырыпта жазған шығармаларында қалай көтергені, жұмсағаны жөнінде ғалым өз мақалалары мен "Сөз кұдіреті" атты зерттеу еңбегінде жан-жақты тоқталған. Көркем әдебиет стилін зерттеуші ғалым стильдік тезге түсірудің жолдарын анықтап қана қоймай, тарихи стиль тезінің көркем шығармаларда қолдану тәсілдерін, жолдарын көрсете білген.
Тарихи стиль тезін сөз қылғанда, тарихи тақырыпқа жазылған шығармаларға жүгінетін себебіміз, қаламгерлер өз туындыларында бұл әдістің барлық қырын ашуға, әр қырынан пайдалануға тырысады. Оларды бұған мұқтаж ететін шығарма жанры мен тақырыбы, суреттелетін кезең мен қозғалатын өмір шындығы.
Қазақ филологиясында тарихи стиль тезі туралы арнайы зерттеу еңбегі жоқ болғанмен, ғалымдарымыз тарихи шығармалар (роман, повесть, әңгіме) туралы, яғни оларға қойылатын талаптар мен шарттар жөнінде тілдік тұрғыдан да, әдебиет тұрғысынан да зерттеу жұмыстарын жүргізген, ойларын ортаға салған. Осы пікірлерден тарихи стиль тезі туралы, амал-тәсілдері жайлы ортақ ой қорытуға болады.
Танымал жазушы Софы Сматаевтың "Елім-ай" романының тіл кестесіне тоқталған ғалымдарымыз Ө.Айтбаев пен А.Есенкұлов тарихи тақырыпты суреттеуде іріктелген тілдік құралдарды сарапқа сала келіп, Сөз қолдану тұрғысынан қарағанда, тарихи тақырыптың өзіне тән сөз сардарлары бар. Бұған барған адам осы күнгі өмірдің өзгеше пішінін кейіптеуге жарайтын сөздерді калай болса солай тоғыта бермейді. Өткен дәуірлердің өзіне лайықгы , соның рухын, тірлігін, тынысын таныстырар сөздер мен сөз тіркестерін іздейді [ 9.44] деген қорытындыға келеді.
Қазақ тілінің стилистикасы атты еңбекте тарихи стиль тезіне түсіру жайлы арнайы сөз қозғалмағанмен мынадай пікір айтылған: Халықтың бұрынғы өмірі, тұрмысы жағдайы туралы шығарма жазуда автор сол өзі суреттеп отырған уақыттың тілімен сөйлейді [2.54] .
Зерттеуші С.Губайдуллин тарихи тақырыпқа бой ұрған қаламгерлер тіліне шолу жасай келіп: "Тарихи тақырыпта шығарма жазушының алдында екі бірдей міндет туындайды: біріншіден ол өзі өмір сүріп отырған кезең тілімен сөйлеуі; екіншіден оқиға өтіп отырған дәуірдің тілдік бояуын сактау керек,"- [10.52] деген ой түйеді.
Тарихи романдар тілінің көріктеуіш амалдарын зерттеген Б.С. Әбдуова: "Өзі суреттеп отырған дәуірге сай тіл қолдануды стиль тезіне салу дегеніміз -- негізінен архаистік сөздерді өз орнына қолдану, хандар мен бектерді, билер мен батырларды, қарашы мен молда тағы басқа да тұлғаларды өз рангісіне сай сөйлету, толғандыру, киіндіру, топонимикалық атауларды, жалқы есімдерді тұрмыстық -этнографиялық жайттарды, қаз -қалпынша беру үлгісі,-" [11.9] деген тұжырымға келеді.
Сонымен қазіргі романдардағы тарихи стильдік тездің көріністері туралы әңгіме қозғамас бұрын тарихи тез жөнінде ой қорытсақ. Тарихи стильдік тез мынадай жағдайларда іске асады: халық тағдырындағы өткен күндерді суреттейтін туындылар тарихи стиль тезіне түсіріліп жазылғанда; шығармада сөз болатын кезеңге қатысты барлық ұғымдар мен атаулар орнымен қолданғанда; автор өзінің баяндау тілін шығарма тақырыбына сай құрғанда; шығарма кейіпкерлерін (көп жағдайда нақты тарихи тұлғалар) сол кезеңдегі өз тілімен сөйлете білгенде және т.б. Бұл тарихи стиль тезі туралы біздің көңілде орныққан ойлар мен байқаған ерекшеліктер. Біздің назарымызға ілікпей қалған, бірақ болашақта анықталып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.