ИСЛАМНЫҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ МӘДИНИЕТІНЕ ЫҚПАЛЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮНДІСТЕРІ.
1.1 Қазақ халқының ислам дініне дейінгі діни сенім - нанымдарының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Қазақ жеріне ислам дінінің таралуы және оның тигізген ықпалы ... ... ... ... ... ... .11
2. ИСЛАМНЫҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ МӘДИНИЕТІНЕ ЫҚПАЛЫ
2.1Ислам мәдениетінің ұлт менталитетін қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Ислам дінінің қоғамдық-мәдени мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Дін және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .68
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Қазақ руханиятының құрылымында ерекше орын алатын ислам дінінің ұлттық негізді қалыптастырудағы маңызы зор. Диплом жұмысында қазақ руханиятын айқындайтын ислам дінінің мәдени мәні, оған негіз болған дүниетанымы салт-дәстүрімен қоғамдағы маңыздылығы айқындалып отыр.
Ислам дінінің маңыздылығы - халықтың руханият негізін орнықтыру, ұлт рктіндегі кемелділік идеясын анықтау.
Диплом тақырыбының өзектілігі.
Ислам діні - ұлттық дүниетаным өзегі. Ол - қазақ халқының өзіндік санасы мен болмыс-бітімінің қалыптасуына ықпал еткен мәдени құбылыс. этникалық рухани кеңістіктегі ислам дініне мән беріп, зер сапа зертеу бүгінгі исламтану мәселесінде қарастырылуға тиіс әрі келесі мәселенің бірінен саналады.
Ислам- ұлт руханиятының қалыптасуындағы қайнар бұлақ. Ол қазақ халқының дүниетанымы мен тіршілігіне ықпал еткен, мәдени құндылығы болып саналады. Тақырыптың өзектілігінде ислам дініне және оның рухани құндылықтары туралы айтылып, оның халық менталитетінің қалыптасуындағы рөліне байланысты таным-түсініктер зерделенеді. Ислам дінінің қазақ халқының мәдени даму шеңберіндегі маңыздылығын айтар болсақ, онда оның халықтың рухани негіздеріне ұйытқы болған қуатын айтпай кету мүмкін емес. Осындай тұжырым негізінде халық өзін тану, сезіну, қабылдау сияқты түсініктері бар. Нәтижесінде халықтың қадыр-қасиеттік, оның рухани дүние байлығының өзегіне айналған ислам дінінің табиғатын тануға деген мүмкіндіктерін танимыз. Қарастырған тақырыбымыздың өзеліктілігі де осы тұстан анық пайымдалады.
Кез-келген халық діни сана негізінде өзіндік болмыс бітімінің ерекшелігін анықтай алады. Әр халықтың өзіндік дүниетанымы, пайым-парасаты дінмен тығыз байланысты. Қазақ халқының мәдени-рухани тіршілігінде салт-дәстүрінде ислам дінінің ерекшелігін атап айтуға болады. Мәдени - рухани таным-түсінігінде әлем, табиғат, тіршілік турасындағы мәселелер діни таным мен астасқан сана үлгісінің барлығын көреміз. Диплом жұмысында да ұлтқа тән өзіндік болмыс-бітімін ашықтаймын мәселердің көрініс табатыны айтылады яғни рухани өрістердің тек-тамырын пайымдататын ислам дінінің халықтың болмысын айқындайтын құбылыс деп таныту өзектілігі қарастырылады.
Диплом жұмысының өзектілігі ретінде ислам дінінің әмірлік қасиет-қадірінің ұлтттық болмысқа тұғыр болған этикалық, эстетикалық, тәрбиелік функциясына да назар аударылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ халқының мәдени-рухани аспектісінің бір қыры ретіндегі ислам дінінің қадыр-қасиеті, оның мәдени-рухани мәні, халықтың тыныс-тіршілігіндегі орны қарастырылып отыр. ұлттық сапа болмсында діни сана қуаты басым. Бұл басымдылықтың астарында ұлтқа тән руханилық сыры мен мәні жатыр. Ол - халықтың өзіндік қасиетімен орайласқан болмыстық негізі.
Қазақ халқының өзіндік рухани даму тарихында ислам дінінің шариғи нұсқаларын орнықтырған. Шариғи нұсқаларын салт-дәстүрлерінде, күнделікті өмір толқындарында пайдаланып, түрлі деңгейдегі қағида-ережелерін қалытастырғаның айтуға болады. Яғни халықтың діндік ерекшелігі мәдени даму дәрежесін, рухани өркениетің ислам дінінің келуімен байланыстыруға болады.
Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеті.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты ислам дінінің халықтың мәдени-рухани тіршілігіндегі мәнін таныту арқылы қазақ халқының өзіне тән өркениеттін қалыптарын көрсете отырып, қазіргі кезендегі таным-талаптарының ұлтқа тән қырларын айқындау. Осы мақсатына байланысты мындай міндеттер алға қойылады:
Қазақ жеріндегі ислам дінінің қалыптасу жағдайын жан-жақты анықтау;
Халықтың мәдени-рухани дүниесімен байланысты ислам дінінің орнын бағамдау;
- Діни сана негізіндегі халықтың болмыс-бітімінің өзіндік табиғатын зерделеу;
Ислам дінінің тағылымдық үрдістерік зерделеу арқылы оның ықпалын көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
.
1. ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮНДІСТЕРІ.
1.1 Қазақтың исламға дейінгі діни сенім-нанымдарының зерттелу тарихы
Қазіргі таңда өскелең ұрпақтың санасында туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сонымен қатар қазақ тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтық салт-дәстүрлерді аялай, ардақтай білуге тәрбиелеу - басты мақсатымыз. Мұндай тәрбиелік мәні бар шаралар сөзсіз отбасында жүзеге асады. Ал, отбасы мәселесі тарихымыздың қай кезеңі болмасын өзекті тақырып.
Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін - руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты.
Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды.
Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ор - тақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес.
Дінсіз халық болмайтыны белгілі. Жер бетіндегі халықтардың сан түрлігіне орай діндер де әртүрлі болып келеді Сол себепті дін аса күрделі, көп мағыналы ұғым. Дің ұлт мәдениетінің рухани байлық ретінде әртүрлі болып келетіндіктен, тек сену мен сыйынудан құрылады. Бірақ атеистік ілімдердің кейбіреуінің өзі бір ұлт немесе бірнеше ұлт-ұлыстар ұстанған кезде дінге айналады. Мысалы: әлемді жаратқан, оған қожалық етуші құдайды жоққа шығарып, ғарыштық "қасиетті шындықтарды" мойындайтын түсініктердің негізінде қалыптасқан салт-дәстүр, үлгі өнегелердің де буддизм, даосизм "дін" деп аталатынын еске сала кетудің артықтығы болмас, олар да адам руханилығың дамуын дәріптейді. Бірақ, руханилықты діндер қалай түсіндіреді?
Тәңір дініндегі ата-бабаларымыз ешқандай елдің дінін жоққа шығармаған. Құдіреті мен мүмкіндігі шексіз Көк Тәңірі қай елге қандай құдай жібереді немесе қандай есіммен, недей кейіппен келеді, сол елде соған сәйкес дін қалыптасады деп есептеген. өйткені әлем біреу, ал тірлік түрі, сана-сезім фрмасы әртүрлі. Яғни әртүрліктің бірлігі. Осыған орай Тәңірге, Ақиқатқа апаратын жолдар да қисапсыз көп.
Сондықтан " әр елдің салты басқа", "иттері де қара қасқа", деген ата-бабаларымыз. Тәңірдің құдіретін рухани дамудың нәтижесінде ақыл-ойдың өсуімен, сана-сезімнің жетілуімен тануға болады деген. Осыған орай рухани дамуға ден қойған ата-бабаларымыз басқа елдердің діндерін жоққа шығармақ түгілі, жөндеп көңіл де бөлмеген. Сондай-ақ тәңір дінінің қағидаларын бұлжытпай орындауды діттеген дәндарлықты да аса құнттамаған.
Діндарлық сенімнен туындаса, сол сенімнің өзіне сын көзімен қарай білген. Қазақ халқы Жаратушы, құдіреті күшті Тәңірге сенген. Ал Абай болса, "Біз білеміз: біздің ақыл-ойымыз шектеулі, ал Жаратуші Тәңір - Шексіздік. "өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды" деген.
Қазақ халықтың, елдің руханилығының бірден - бір көрсеткіші - адам баласын, ел-жұртты, сенім-нанымына қарап алаламай, өзге жұрттың дініне, салтына кеңдікпен қарай білу қасиетінде.
Рухани тұрғыдан дамыған адамға немесе елдерге моральдық принциптерді ұстанудың ешқандай қиындығы жоқ, Мысалы: "ұрлама", "кісі өлтірме" т.б.с.с қазақтарда "кісінің ала жібін аттамау" деген ұғым бар. Моральдық принциптердің сақталуын, діни жөн-жоралардың қалтқысыз орындалуын қатты қадағалайтын, қазақ халқы осындай кісілікті қалаптастыра алған. Қазақ халқының, кең көлемде көшпелі ата-бабаларымыздың дінінің басты ерекшелігі - біздің бас құдайымыз - Аллаға жақын, рухани аспектіге жататын Көк Тәңірінің өзі деп білген.
Қазақтардың діни жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар дамығанын, оларды бөліп қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы, қолайлылық мақсатында қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи даму барысында олар бір-бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен.
Қазақтардың мифологиялық және архетиптік тарихи даму кезендерінде генотиптік діни жүйелер басым болды. Ата-баба аруағын қастерлеу - сақтар заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр. Қазіргі күндері ел мен жерді жаудан жан аямай қорғап, ерлігімен, әділеттілігімен көзге түскен, сол арқылы халық жадында сақталған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек сияқты батырларды, Төле, Қазыбек, Әйтекедей билерді қастерлеп, оларға атап ас беру осы дәстүр көрінісі..
Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында еуроазиялық көшпелі шаруашылық - мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім "Хакім Абай" кітабында: тәңірге сыйыну - сенім емес, дін емес, ол Адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған. "Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір - табиғат, ол өмір сүру үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзімен байланысты. Оны табиғаттың синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан, натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі", - дейді [4,125 б.].
Демек, біздің ата-бабаларымыз қатып-семген діни жүйелерге қарағанда, ашық дүниетаным тұрпатындағы сенімді тән мен жан дүниесіне рухани ізденістерінің барлығын көрсетеді. Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларын түсінуден тұрады. Алайда, Тәңірлік діни сана түсінік эволюциясындағы табиғат діндерінен әлдеқайда жоғары саты болып саналады.
М. Орынбеков "Ол (тәңір) - әр түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар жанданған деп қарастыратын натурфилософиялық гилозоизм болып табылады, ол түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын пантеизмнің негізін құрайды", - деп жазады[5.59, б.].
Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі - ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. В.В. Бартольд: "Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (жер-суға) сыйыну болды", - деп жазады. Тәңірді түркілер барлықты жаратушы "объективті идея" ретінде қарастырса, жер-су - тіршіліктің тірегі [6,82 б.].
Әйелді сыйлау, әйелді құрметтеу дүние жүзінің халықтарының бәріне тән көрініс. Байырғы замандарда әйелді ана ретінде сыйлаумен бірге, оның сұлулығына тәнті болған адамзат баласы өздерінің діни сана-сезімінен туындаған этикалық-эстетикалық түсініктері негізінде әртүрлі "құдай ана", бейнелерін қалыптастырған. Бұл үдірісті біз адам баласының әйелге көрсеткен құрмет-қошеметінің ең биік шыңы деп айта аламыз. Бұның мысалы ретінде көне Грецияның құдайларпантеонындағы әйел құдайлар Афродита, Гера т.б.
ал Ата-Бабаларымыз Ұмай ананы құрмет тұтқан. Бұның мәнісі жоғарыда айтылған әйелді сыйлау үрдісінің ең жоғарғы көрінісінде жатқанымен, оның сакральдық мағынасы екінші жағынан алғанда одан да тереңірек. Көне Грецияның кез келген әйел құдайынан Ұмай ананың дәрежесі биік, бейнесі жұмбақ. Біз бұның сырын түсіну үшін мынадай мәселеге назар аударып көрейік.
Дүниенің екіұдай екені адамзатқа баяғыдан мәлім. Ғылымда бұны "плюс-минус" дейді. Ол,мысалы, физикада электр зарядтарының таңбаларының қарама-қарсылығын білдіреді. Дүниенің екіұдайлығын адамзат баласы баяғыдан-ақ табиғатқа қарап көкейіне түйген болатын. Жаз-қыс, ыстық-суық. Күндіз бен Түн. Еркек пен әйел. Сондай ақ, Көк пен жер. Осының бәрінің бір-біріне қарама-қарсылығы мен біртұтастығы, бір-бірімен тығыз байланысты ара-қатынасы, сайып келгенде, жер бетіндегі барша тіршіліктің, адам баласының өмірінің қайнар көзі, тірегі деп атаған.
Қытай елінде Даосизм деген діни-философиялық ілім бар. Және Даосизмнің негізгі тірек ұғымы - Ян-Инь. Буддизмде "Нирвана". Түпкі мақсат азаттыққа жету, дүниеден азат болу. Бізде де ата-бабаларымыз ғарыштық екіұдайлықты Аталық рух, Аналық рух деп қарастырған. Екіұдайлықтың ата-ана болып қалыптасуының негізі осында және аталарымыздың ие-кие ұғымында жатыр. Бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, қатар өрбитін субстанция ретінде қарастырылған. Аспан иесі - Көк Тәңірі аталық рух, Ұмай ана - Жердің иесі аналық рух.
Ұмай ана әсіресе әйелдер оның айырықша қамқорлығында. Әйелді ренжіткен,жәбірлеген адам Ұмай ананың қаһарына ұшырайды. Бала көтермей жүрген әйелдер "Ұмай тартар" ырымын жасаған. Ол үшін шаңыраққа үш жібек жіп іліп қоятын болған. Ұмай - жанұяның қамқоршысы, шаңыраққа құт даратушы, балаларды қорғаушы құдай ана.
Сондай-ақ, әйелдер босанар кезде қатты қиналған жағдайда Ұмай ананың атын атап жәрдем сұраған. Әйелдің босануына көмектесуге келген бақсылар да Ұмай анаға жалбарына тіл қатқан.
Түрккілік таным бойынша тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, бастағаны оңынан келіп, жолы болса түркілер "тәңір қолдады", дейді, қателік күнә жасаса, адасса, "Тәңірім, кешіре гөр", - деп сыйынған.
Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип - шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. "Шаманизм" термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Шамандық қасиеттің психикалық жағдаймен байланысына басты назар аударған зерттеушілер, оныда тылсымға бар табыну деп қарастырады.
Шаманизмді зерттеген көптеген ғалымдар өте құнды пікірлер айтқанмен, ғылымдағы еуроцентристік көзқарас шеңберінде қалып қойды. Шаманизм еуропалықтар үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, олар оған экзотикалық құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады.
Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды. "Шамандық дегеніміз, - дейді Шоқан, - әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау. Шамандық сенім табиғатқа бас иеді". Қазақ қоғамдағы шаман дінің қазақ ғалымы басқа тұрғыдан бағалайды: "Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған".[7,251-б.]
Шамандықты зерттеген қазақ ғалымдарының бір тобы оны адамның виртуалдық, тылсымдық дүниесіне әсер етудің ерекше дәстүрі деп санайды. М.С. Орынбековтің пікірінше, шаман, адам мен әлем арасындағы үйлесілімділіктің барлығын түсіндіруге тырысады. Мистикалық желігу, зікір салу практикасы арқылы адам мен әлемді біріктіріп, сананың тұтасуына ықпал етеді. "Шаман дүние түйсінуінің негізі бұл дүниедегі сананың толымдылығы, үйлесімділігі, кең ауқымдылығы болып табылады. Ол сырқат тану дүние арасындағы үйлесімділіктің бұзылуының салдары"[8,103-б].
Шамандық қасиет адамға рухтың қалауымен қонады, бақсы зікір салардың алдында рухтарын көмекке шақырады. Көңіл аударатын тағы бір нәрсе шамандық тұқым қуалаушылық, тегіне тартушылық арқылы мұраланады. болғандығын айтады. Осыны ескере отырып, біз шамандықты генотиптік сипаттағы діни жүйе деп санаймыз және оның төмендегідей ерекшелігін атап өтейік: шаманизмде өлі табиғат ұғымы жоқ, табиғат жанданған, барлық құбылыстың, жер мен судың киелі иесі бар. Адам мен әлем тұтас. Оларды бөліп тұрған құз-жартас жоқ. "Адам - табиғат патшасы", - дейтін еуропалық ұран шамандыққа жат. Адам қанша құдіретті болса да табиғаттан жоғары емес, ол тіршіліктің ерекше бітімі. Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс шаман-медиум арқылы іске асады. Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды. Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға - шаман, бақсы. Шамандық қасиет тұқым қуалау, тегіне тарту, рухтың қонуы арқылы дариды. Шаманизм рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, шаман бір әулеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды.
Шаманның рухтар тандаулысы болуы және сәуегейлік, яғни болашақты болжау қасиеті әлемдік діндердегі пайғамбар идеясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған деп топшылауға болады, сол сияқты жаратушыны таза рух ретінде түсінуде де шамандық әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы жаратушы-құдай идеясының түп-тамыры табиғатқа табыну, оны құдіреттендіру мен аруаққа, рухқа табыну десек, артық айтпаған болар едік.
Қазақ халқының арасында шаман атауына қарағанда бақсы атауы кең таралды. Біздің пайымдауымызша, бақсылық шамандықтың инварианттылығы, яғни халық тұрмысына икемделген нұсқасы болып табылады. Бақсылар ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек. Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған. Орталық Азия мен Қазақстанда ислам діні таралу барысында шамандық көне наным- сенім ретінде шеттетіле бастайды. Енді олар жын-шайтандармен байланысқа түсе алатын адамдар ретінде қабылданады. Қоғамда шамандарға қатысты екі ұшты ұстаным қалыптасады. Бір жағынан, олардан қорқады, өйткені олар адамға кесір келтіруі мүмкін. Сондықтан бақсылар ауылдың шетіне оңаша қоныстанады. Күнделікті тұрмыста мұқтаждықсыз оларға бара бермейді. Екінші жағынан, сыры беймәлім сырқатты тек бақсы ғана емдей алады деп саналады. Сондықтан бақсысыз аурудың алдын алу мүмкін емес. Ислам үстемдік еткен дәуірде шамандар қоғам өмірін үйлестіруші, реттеуші қызметінен айырылып, тек бақсы-балгерлік қызметін ғана сақтап қалады.
Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар басқа да діндер таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зороастризм діні болды "Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған "Нирвана-сутрадан" бастап будда әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. ...Буддизм Шығыс Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады, ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді". Бұл деректер М.С. Орынбековтің "Қазақ сенімдерінің бастаулары" кітабында айтылады. Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Буддизмнің бұл жерлерде таралуы империяны бір дін аясында біріктіру мүддесіне байланысты болса керек. Алайда түркілер бұл дінді жаппай қабылдады деп айта алмаймыз. Бірақ, будда дінінің моральдық қағидалары түркілердің руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, "әрекет етпеу" қағидаты ежелгі түркілердің дүниетанымы мен тіршілік ету ұстанымдарына үйлесе бермеді. Түркілерге таныс болған мани дінінің тағдыры да буддизмге ұқсас болды. Мани ілімі баяндалған "Болжаулар кітабы" түркі тіліне аударылғанымен, бұл дін де түркілер арасында кең өріс алмады. Буддизмен қатар Ұлы Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Ол басында несториандық, кейіннен яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі Қазақстан жеріне ене бастады және Шығыс Рим империясынан шыққан әулие Несторий сектасының өкілдерімен байланысты болды[9, 45 б.].
Византиядағы діни алауыздық пен қақтығыстар христиан дінінің әр түрлі бағыттағы өкілдерінің Шығысқа қарай ойысуына ықпал етті. Орталық Азия мен Қазақстан жерін паналаған христиандар бұл жерлерде өздерінің ғибадат ететін орындарын салды. Олардың басым көпшілігі саудагерлер болатын және қағанат қазынасына алым-салықтар төлеп тұратын. Бұл жағдайда басқа дін өкілдеріне төзімділік танытып, олардың жат жерде өз діндерін ұстап, әдет-ғұрыптарына сай құдай - ларына табынуына мүмкіндік берілді.
Еліміз егемендігін алып, ұлттық тарихымызды шынайы түрде жазу қолымызға тиген тұста өткенімізге зерделей көңіл бөле бастадық. Егер біз діни сана көрінісін халқымыздың болмысын орнықтырушы деп түсінсек, онда тарих кез-келген халықтың өткені мен келешегінің айнасы. Олай болса, мәдениетті, дәлірек айтқанда қазақ халқынын рухани мәдениетіндегі түрлі әдет-ғұрыптармен қатар, салт-сананын, отбасын құру немесе үйлену мәселесіндегі дінінің орның зерделеу кажеттілігі ерекше атауға болады.Қ.Жолдыбайұлының "Дін және Діл" еңбегінде Хакім Абай кейбір ырымдар мен тыйымдарды шаманизмнің сарқыншағы деп көрсетеді.[10,231-б.]
Адам баласының шыр етіп дүниеге келгенінен бастап қартайып дүниеден өткенге дейінгі өмірі, наным-сенімі, таным-түсінігі, қоғамдық даму барысындағы ізденістері жинақталған салт-дәстүрлері аясында болады.
Біздің халқымызда көптеген басқа халықтар сияқты ғасырлар бойы жинақтаған ой-тәжірибесін, даналығын, дүниетанымдық көзқарастарын, салт-дәстүрінде этикалық философиялық ойлау өнерінде көрсете білген. Оларды тұтас құрылым жүйесінде анықтайтын болсақ, халықтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары халық өмірінің, мәдениетінің қалыптастырып анықтайды деп айтуға болады. Адамзат үшін ақиқат дүние біреу болса, оны түсіну, тану, сол дүниенің біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр ұлтта әр деңгейде сан алуан интерпретацияда беріледі. Осы жағынан қарағанда ислам діні енгенге дейінгі қазақ халқының наным-сенімі мен дәстүрін қазіргі жаһандану заманы кезеңінде қарастыру қажеттігі туындайтыны сөзсіз.
Жалпы қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті мен дүниетанымдық дәрежесі көптеген ғылымдарды қызықтырады және осы зерттеліп жатқан мәселелердің бірі екендігін көрсетеді. Қазақстан жеріне келген ең алғашқы елшілер, саудагерлер немесе отарлау әкімшілігінің шенеуніктері болсын қазақ мәдениетіне қатысты сипаттамаларын қалдырып отырды. Жалпы қазақ елінің мәдениеті, оның ішінде қазақтың, наным-сенімдерге қатысты зерттеулерді бірнеше кезеңдерге бөле отырып көрсетуге болады. Ендеше осы зерттеулерді зерделеп, исламға деінгі наным-сенімдердің қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрыптарда табуын өзмізше саралап көрейік.
Оның алғашқы кезеңі ретінде ХVІІІ- XIX ғасырлардағы саяхатшылар мен ғалымдар еңбектерін атап өтуімізге болады. Мәселен, ХVІІІ ғасырдың саяхатшылары өздерінің жазбаларында түркі халықтарының арасындағы отбасылық қарым-қатынастар мен діни көзқарастар турасында біраз мағлұматтар кездеседі. Аталған саяхатшылар өздерінің жұмыстарын қысқа мерзім ішінде жүргізген экспедициялық сапар кезіндегі азды-көпті бақылаулардың және өздеріне дейінгі жарық көрген аз мағлұматтар негізінде жазды. Алайда, бұл еңбектерде қазақ өмірі туралы аз да болса мәліметтер кездеседі.
Ал қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеуге үлес қосушылардың бірі Броневский болды. Ол Орта жүз қазақтарының өмірі мен шығармашылығы, мәдениеті туралы еңбегінде отбасы және оған қатысты ырымдар мен тиымдар туралы сөз етеді.
Сол сияқты XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының этнографиясымен шұғылданған орыс ғалымы А.Левшин болды. Оның еңбегінде әсіресе қазақ әдет-ғұрыптарының баланың дүниеге келуі мен дүниеге келген балаға қойылатын есімдері жайлы және сүндетке отырғызуы, бала тәрбиесі, соның ішінде кейбір мәселелерге байланысты отбасы мен үйлену, жерлеу және ас беру туралы аз да болса мәліметтер кездестіруімізге болады .
Қазақтың біртуар азаматы, этнограф, ғалым Ш. Уәлихановтың еңбектерінде қазақтардың діни наным-сеніміне үлкен мән беріп, олардың басым көпшілігін дінмен байланыстырады. Автор Қазақтар туралы барлық зерттеушілердің айтуынша , барлық географиялық нұсқауларда да қазақтар - мұсылмандар, бірақ шамандық таным-түсінікпен, сенімде қалыптасқан. Олар мұсылман дініне табынумен қоса, шамандық нанымдарға да иланады. Бұл пікірлер шындыққа келеді, - дей отырып, қазақ халқының үйлену дәстүріндегі кейбір салт-дәстүрдің түп-төркіні тым әріде жатқандығын айтып кеткен болатын.
Ал екінші кезеңдегі қазақ халқының революцияға дейінгі мәдениетіне байланысты мәліметтерді жинақтау неғұрлым жүйелі түрде қолға алына бастағаны байқалады [11,78 б.].
Сондай-ақ қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеген, 130-ға тарта үлкенді-кішілі еңбектер жариялаған А. Диваев болды. Ол өз еңбектерінде қазақ өмірінің сан алуан жақтары жайында қызықты мәліметтер беріп, әсіресе қазақ халқының үйлену тойы мен жөн-жоралғылар туралы жазады. Сол себепті қазақтың рухани мәдениетін зертеушілер тобы автор еңбегіне соқпай өте алмайды.[12, 125 б.].
Жалпы қазақ халқының ислам дініне дейінгі наным-сенімдерді зерттеуі енді ғана қолға алына бастады деуге де болады. Себебі, кеңес билігінің нығаюымен көненің сарқыншағы - наным-сенімдер жүйесі жат әдет ретінде жастар санасынан ығыстырылуына алып келді. Тек жекеленген аймақтарда, яғни қазақы аудандарда ғана түрлі отбасына қатысты дәстүрлер сақталынды.
Келесі бір атап өтуге тұрарлық еңбек 1973 жылы жарық көрген Халел Арғынбаевтың Қазақ халқындағы жанұя мен неке атты монографиясы.
Бұл еңбекте отбасы мен некенің туыстық қарым-қатынастар, отбасының ішкі мәселелері, адам өмірінде кездесетін түрлі жоралғылар, үйлену, дәстүрлі некенің өткені мен болашағы сияқты мәселелер қамтылған. Еңбек XVIII ғасыр мен XX ғасырдың басына дейінгі уақыт аралығындағы қазақ халқының екі ғасыр шамасындағы өмірін қамтыған. Мұндағы мәліметтерді автор Қазакстанның барлық облыстарын түгелге жуық аралап, ел арасынан шыққан информаторлармен сөйлесу арқылы жинаған [13,158-б.].
Ал қазақ елі егемендігін алып, етек-жеңін жинаған тұста қазақ елінің жаңа тарихы сараланып, қайта жазылуына мүмкіндіктер алғаны белгілі. Осындай жаңаша зерттеу мүмкіндігі туған уақытта жазылған құнды еңбектердің бірі профессор Ә.Т.Төлеубаевтың Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов атты еңбегі. Жас ұрпақтың қызығушылығын тудыратын бұл көлемді еңбегінде автор қазақ халқының исламға дейінгі дәстүрлі үйлену ғұрпын, баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты наным-сенімдерін, атап айтқанда бедеулік, шамандық емдеу, ғұрыптық орындарға түнеу, балалардың түрлі аурулары және оларды магиялық емдеу, сондай-ақ жерлеу дәстүріне байланысты ритуалдар мен нанымдаржөнінде құнды мәліметтер береді[14,56 б.].
Сондай ақ - этнограф Сейіт Кенжеахметов Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі атты еңбегінде қарастырып отырған мәселемізге қатысты біршама тоқталып өтеді. Онда ол қазақ халқының сондай ақ бүгінде тұрмысынан қалып бара жатқан кейбір отбасылық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріндегі сенім-нанымның мән мағынасын көрсетуге тырысқан..
Қалай тіесек те қазақтың рухани мәдениеті, оның ішінде ислам дініне дейінгі әдет-ғұрыптар мен наным-сенімедер жүйесі толыққанды болмаса да біршама зерттелген, алайда жаңаша тәсілдер қолдана отырып қазақтың этнографиялық құндылықтары ретінде сақталғандығына көз жеткізуімізге болады[15,123 б.].
1.2 Қазақ жеріне ислам дінінің таралуы және оның тигізген ықпалы.
Арабтар Мауараннахрды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) тұсында ғана жаулап алуған. Хорасан билеушісі Кутейб ибн Муслим ішкі қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияда қоныстанған түркі тайпаларын басып алды. Жалпы түркі елдеріне мұсылман дінінің алғаш келуі араб қолбасшысы Кутейб ибн Мүсліммен тығыз байланысты. Ол 705 жылынан бастап Мәуреннахрдың едәуір бөлігін біржолата жаулап алу үшің жорықтар жасады. Мауерааннахыр жері Аму Дарияның арғы жағындағы жерлер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтып жатқанының және нақты шекараларын кесiп айту мүмкiн емес. Негiзгi бұлақтарда осы аумаққа жататын өлкелердiң тiзiмi әр түрлі берiлген. Әбу Исхақ әл-Истахридің (850-934) айтуы бойынша: "Күншығыста Хұттал жерін қамтитұғын Памир мен Рашт өлкелерi арқылы Үндi елiмен шекараласады да, күнбатыста оғыз уә хазлұж (Қарлұқ) өлкелерiнен бастап, Тараз (Талас) тұсынан өтiп, Фараб, Бискент, Самарқанд, Бұхара және Хорезм бойымен Арал теңiзiне жетедi, солтүстiкте қарлұқ жерiнен, яғни Ферғананың шалғай кенттерiнен бастап Таласқа қосылады, оңтүстiкте Бадахшан мен солтүстікте Хорезім көлi (Арал теңiзi) аралығында Жейхұнның бойын жағалайтын жерөлшемi".
709 жылы Кутейба Бухараға дейін жетіп оны қоршауға алған болатын. Осы жорықта арабтар Бухараны жаулап алған еді. Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның әскері Бұхараны бірнеше қайтара алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба әзер дегенде қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған. Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді деп жар шақыртады. Соның өзінде де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке қару-жарағымен келуге мәжбүр болған. Дегенмен де, қоқан-лоқы, сатып алу, т.б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізді. Арабтар 711 жылы Самарқанд қаласың, 714 жылы Шаш қаласын, 715 жылы Ферғананы жаулап алып Қытай шекарасына дейін жетеді.
Яғни, Араб әскерлері Кутейб ибн Мүслімнің басшылығымен Қазақстанның оңтүстігіне 715ж. VІІ ғ. басып кірді. Қазақ халқының исламдануы осы кезден басталады деп айтуға да болады.Бірақ сол жылы Құтайба ибн Мүслім қолдаған Омеядтардің патшасы Аль-Уалид I дүниеден өткен жылы еді. Құтайба жаңа билікке қарсы шыққан болатың. Кейбір директер бойынша оған у беріп өлтіреді. Сол кездерде Түргеш қағанатында билікке Сұлу қаған келген еді. Ол арабтарға қарсы тұру үшің әскер жинап Орта Азиядағы арабтардың жаулап алған жерлеріне қауіп төндірді, себебі Түркештер Шаш (Ташкент) пен Ферғананың, Самарқант пен Бұхараның тұрғындарына көмек көрсету үшін жасақтарың жіберіп отырған. Испиджабқа (Сайрам) жорық жасаған арабтарға түркештердің қолбасшысы Әбу Мырзақым (Сүзеген) қаған сәтті тойтарыс берді. Ә.Қоныратбаев деректерінде түркеш атты әскерінің көмегімен Мауереннахр әскерлері жерлерін арабтардан босатты. Бірақ таққа талас барысында Сүзегеннің өлтірілуі түркеш мемлекетін әлсіретті, сол себепті арабтың аймақ бастығы Наср ибн Сейяр осы жылдан бастап Орта Азиядағы араб билігін қалпына келтіре бастады[16, 146 б.].
Фатх жорықтарға сарбаздарымен бірге миссионерлер де қатысты,бірақ арабтардың аталмыш аймақтардан кетуі дін уағыздаушыларына жаңа дінді таратуға мүмкіндік бермеді. Бұл аймақта көптеген конфессиялардың болғаны белгілі. Әсіресе, зәрдүстілік қомақты орын алды. Бірақ исламның таралуына байланысты зәрдүстілік қудалауға ұшырады. Оның жазба әдебиеттері
жойылды. Басқа манихейлік, будда, христиан діндері де осындай жағдайға душар болды.
Алайда, Қазақ халқының мұсылман дініне келуіндегі шешуші уақиға 751 жылы болған тарихи әдебиеттерде "Талас ғазауаты" деп атаумен танымал соғысқа байланысты.Осы соғыста алғаш рет түргештер мен мұсылмандар бас қосып, қытайларға қарсы соғысып, жеңіске жетеді. Қытайларға қарсы соғыста көмек көрсеткен мұсылмандарға шексiз разы болған түргештер, қарлұқтар және басқа да түркі тайпаларының Исламға жүрегi жiбие бастайды.
Талас соғысынан кейiн түркі халықтары лек-лек болып исламды қабылдайды. Мұсылмандар мен басқа дін өкілдерінің арасында оң өзгерістер, жылы мұғамалалар пайда болады. Алайда, қытайлық авторлар, Талас ғазауатын Орта Азиядан күдер үзген соғыс деп бағалайды. Өйткенi, олар жеңiске жеткенде, Орта Азияның жерлерің қытай аумағына қосылары анық еді. Мұның нәтижесі ретінде түрiк-соғдылар бұддашылықты қабылдауға мәжбүр болар еді. Демек, Талас соғысы, тек саяси-әскери тағдырды ғана емес, түркі тайпалардың діни тағдырын да шешкен маңызды уақиға.
Дала түріктерінің ислам дініне келуі жайындағы дерек Юнус-Хожаның Қараханнамэ атты кітабінда жазылған. Мұнда хижра жыл санауының 152 жылға дейін ислам дінің қабылдаған біраз түрік тайпалары жазылған еді. Ол еңбегінде: Қарлұқ, Барлас, Бақанас, Балталы, Қаракесек, Басмал (Арғынның бұрынғы атауы), Тоқа, Тауари, Ташқара, Қаңлы, Үйғыр, Дулу, Салор, Шу, Қайсақ, Ширбак, Алан, Албан, Алшын, Әлім, Құмық, Құман тайпалары мен руларын атап көрсеткен. Бірақ бұл зерттеуде де аталған тайпалардың пайда болуы мен атаулары жөнінде, олардың тарих сахнасына келу кезеңдері қазақ тарихшыларының пайымдауларына сөйкес келе бермейтін тұстары да бар. Асылы өзбек бауырлар кейде қазақ руларын жер аттары, мекендері арқылы түсіндіргісі келетін әдеттері бар. Мәселен, бір мысал: Ташкеннің іргесіндегі Сіргелі ауылын қазақ руының атауы деп білмей, Сыр келді деп түсіндіреді.
Қазақ жерлерін исламдандырудың келесі кезеңі ретінде Қарахан әулеті (X-XI ғғ.) мен моғолдар (XIV-XV ғғ.) кезеңі болып есептеледі. Себебі ислам діні осы кезендерде мемлекеттік дін болып жарияланған болатын.
Атап айтар болсақ, қараханидтік билеушісі Сатук-Богра хан бірінші болып исламді қабылдаған. Ол 955-956 жж. өзіне Абу әл-Керім мусылман есімің қояды. Оның ұлы Мұса 960 ж. исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады. "Қараханид түркілерінің исламдануы миссионерлердің белгілі бір күштеуімен емес, бірыңғай мемлекеттік діннің ықпалы негізіндегі экономикалық және саяси пайда күшімен ағымдалды". Караханидтер көршілес тайпаларына жерлерінді қолдануға берген кездерде бір ғана талап қойатын болған.Ол Ислам дінің қабылдағанан кейін ғана көршілер жерге уақытша иелік ете алған. Қараханидтердің саяси және әскери жеңістері Орталық Азия жерлерінде ислам дінің таралып қана қоймай, оның осы жердегі халықтың бұқаралық идеологиясы ретінде ресми мәртебеге ие болуына қолайлы жағдай жасаған.
Ислам дiнi мемлекеттiк дiнге айналған Қарахан дәулетінде бұрын-соңды болмаған оң өзгерiстер байқалады. Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында айтарлықтай мұралар қалдырған осы дәуiрде егiншiлiк, малшылық күшейiп, қолөнершiлiк және сауда гүлденіп, өркендейді. Халықтың экономикалық хал-ахуалы әжептәуiр көтерiлiп, жайбарақат өмiр орнайды. Бұрынғы шаһарлар көркейіп, көптеген жаңа қалалар бой көтередi. Қалалық мәдениет кең таралып, орнығады. Сол заманның қаламгерлері Тараз қаласын үлкен сауда орталығы, ал Исфижаб (Испижаб, Сайрам) қаласын бүкiл дүние жүзi саудагерлерi үшiн кен бұлағы деп мадақтайды. Тұңғыш Самани патшасы Исмаил Ахмедұлының немере ағасы Нұх Әсетұлы Исфижабты 838 жылы жаулап алған соң осы қаланың халқы түгелдей дерлік Исламды қабылдаған-ды. Сауда-саттықтың орасан дамуының арқасында ақша айналымы қуаттанып, кейбiр қалалардың өзiндік теңгесі пайда болады. Арыс өзенiнiң орта саласынан Тараз, Алмалық, Отырар, Самарқанд, Магия, Бұхара, Хожент, Шаш (Ташкент) және Қашғар сықылды қалалардың теңгелерінің табылуы мұны растайды. Бұл жағдай қалалық өмір салты мен экономикалық сәуиенің қаншалықты дамығанын көрсетсе керек: "Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде, Тараз, Исфижаб теңгелері ел экономикасында ерекше міндет атқарды. XII ғасырдың екінші жартысы мен XIII ғасырдың басында Отырарда шыққан Мұхаммед Текешұлының теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Мұңғұл жаугершілігінің алғашқы дәуірінде (1220-1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті." [28,227 б.].
Қарахан мемлекетiнде мұсылманшылықтың мемлекеттiк дәрежеге жетуiнiң арқасында қалалық мәдениет гүлденiп, сәулет өнерiнiң Айша Бибi, Алаша Хан Күмбезi, Әулие Ата Мазары, моншалар және су құбырлары (кәріз) сықылды осы күнiмiзге жеткен үздiк мұралары жасалды. Тараз, Самарқанд, Бұхара және Қашғар шаһарлары асқан дәрежедегi Ислам орталықтарына айналды. Басқа ғылымдарды айтпағанның өзiнде, тарихта алғашқы ретi түрік тiлi ғылыми түрде қолға алынып, зерттеледі. Қашғарлық Махмұд жазған "Түрк Тiлiнiң Сөздiгi" және Баласағұндық Жүсiп Хас Хажиб (1016) жазған "Құтты Бiлiк" (1069-1070) тағы басқа да туындылар дүниеге келдi. Түрiк тiлiнiң аман-есен сақталып, бүгiнгi күнге жетуi осы мұсылман мемлекеттерінің қамқоршылығының арқасында болған, ағайын. Әсіресе, Қашғарлық Махмұдтың еңбегінде Тараз және айналасындағы қалалар мен тұрғындары хақында келелі мәліметтер келтірілген. Демек, Тараз автор өмір сүрген ХІ ғасырда да маңыздылығынан айырылмаған. Қашғаридің аталмыш еңбегінде
Исфижаб, Сауран, Фараб, Йәңгикент, Қарнақ, Қарашұқ сияқты көптеген қалаларымыз туралы мәліметтер бар. Автор Ұлық-Талас және мұсылман шекарасындағы Кіші-Талас туралы хабарлайды. Сонымен қатар, Таразға жақын орналасқан Қарғалық және Йағма қалашықтары хақында айта келіп, Тараздан Баласағұнға дейінгі мекендерде мұсылман йағма, тұхси және арғұ түркі тайпаларының тұратынын хабарлайды. Бұларға қоса қыпшақтармен шекаралас Кенжек Сиңгир және Атлұқ қалалары жөнінде айтылады. Мұның барлығы да ХІ ғасырда бұл өлкенің мұсылман түркілердің мекені болғандығын және қалалық өркениетінің дамығандығын білдіреді.
Мұсылмандықты мемлекеттік дін еткен Қарахандықтар әулетінің билігін барша ғалымдар оңды бағалауда, мәселен, "Қазақстан Тарихы" атты кітапта, отандық тарихшыларымыз: "Қарахан әулеті тұсында түрік этносының ой-санасы өседі, мұсылман әдебиеті түрік тілінде шыға бастайды. Бұл салада жұрттың бәрінен бұрын Йұсұф Баласағұнның есімі белгілі болады. Тұтас алғанда Қарахандар дәуірі сапалық жағынан қоғамның барша саласындағы жаңа кезең боп табылады. Тек, мұңғұл жаулаушылығы тұсындағы ауыр күйзеліс қана қоғамның дамуға бет алған табиғи процессін үзіп тастайды" деп, әділ бағасын беруде.
Ислам тарихының алуан түрлiлiгi, орасан зор байлығы уә жан-жақтылығы тiкелей еліміз орналасқан Орталық Азияға қатысты. Орталық Азияда Ислам тарихының ең мәшһүр тұлғалары, Құран мен Хадис ғалымдары өмір сүрді, шаирлар, қаламгерлер, даналар, өнерпаздар керемет туындыларымен ислами мұрағаттарға өз үлесiн қосты. Біздің Тараз сияқты қалаларымыз ғасырлар бойы Ислам мәдениетi мен өркениетiнiң ең беделдi орталықтары болды. Мұсылмандардың ғылымдағы, өнердегі жетістіктері күллі адамзаттың игілігіне ұсынылды.
Тарихқа көз жүгіртсек орта ғасырларда орта және таяу шығыста қалыптасқан "мұсылман әлемі" деп аталатын мәдени - саяси қауымдастықтан, қазақ тектес тайпалар географиялық орналасуы жағынан шалғай болғандықтан, едәуір шеткері болды. Сонымен қатар, Қазақстан территориясындағы исламдандыру деңгейі де әр түрлі болды. Негізінен бұл әрекет Оңтүстік аймақтардан Солтүстік аймақтарға қарай бәсеңдеу болды. Исламдандыру негізінде Ислам мәдениеті қазақ даласына тереңірек бойлай түсті. Ең алдымен, бұл өрекеттер араб жазуымен араб тілінің қасиетті Құран тілі ретінде таралуымен кеңірек танылды.
Қазақ жерлерін исламдандырудың келесі кезеңі Шынғыс ұрпақтарына байланысты еді. Яғни, Шынғыс ханын ұрпақтарынан ислам дінің бірінші қабылдаған Берке хан, бұл Алтын Орда тұсында болған дегенмен Мауреннахрда Шыңғыс ұрпағынан мұсылмандықты мемлекет діні еткен Өзбек хан екені белгілі.[18,145-б.]. Алтын орда да ислам дінің таралуы оның тәуелсіз мемлекет ретіндегі ресми мәртебенің нығаюына және жаңа қалалардың дамуына ықпал етті.
Келесі кезен, Қазақ хандығына байланысты еді. Қазақ хандығынің барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1. ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮНДІСТЕРІ.
1.1 Қазақ халқының ислам дініне дейінгі діни сенім - нанымдарының зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Қазақ жеріне ислам дінінің таралуы және оның тигізген ықпалы ... ... ... ... ... ... .11
2. ИСЛАМНЫҢ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ РУХАНИ МӘДИНИЕТІНЕ ЫҚПАЛЫ
2.1Ислам мәдениетінің ұлт менталитетін қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.2 Ислам дінінің қоғамдық-мәдени мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Дін және мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .68
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Қазақ руханиятының құрылымында ерекше орын алатын ислам дінінің ұлттық негізді қалыптастырудағы маңызы зор. Диплом жұмысында қазақ руханиятын айқындайтын ислам дінінің мәдени мәні, оған негіз болған дүниетанымы салт-дәстүрімен қоғамдағы маңыздылығы айқындалып отыр.
Ислам дінінің маңыздылығы - халықтың руханият негізін орнықтыру, ұлт рктіндегі кемелділік идеясын анықтау.
Диплом тақырыбының өзектілігі.
Ислам діні - ұлттық дүниетаным өзегі. Ол - қазақ халқының өзіндік санасы мен болмыс-бітімінің қалыптасуына ықпал еткен мәдени құбылыс. этникалық рухани кеңістіктегі ислам дініне мән беріп, зер сапа зертеу бүгінгі исламтану мәселесінде қарастырылуға тиіс әрі келесі мәселенің бірінен саналады.
Ислам- ұлт руханиятының қалыптасуындағы қайнар бұлақ. Ол қазақ халқының дүниетанымы мен тіршілігіне ықпал еткен, мәдени құндылығы болып саналады. Тақырыптың өзектілігінде ислам дініне және оның рухани құндылықтары туралы айтылып, оның халық менталитетінің қалыптасуындағы рөліне байланысты таным-түсініктер зерделенеді. Ислам дінінің қазақ халқының мәдени даму шеңберіндегі маңыздылығын айтар болсақ, онда оның халықтың рухани негіздеріне ұйытқы болған қуатын айтпай кету мүмкін емес. Осындай тұжырым негізінде халық өзін тану, сезіну, қабылдау сияқты түсініктері бар. Нәтижесінде халықтың қадыр-қасиеттік, оның рухани дүние байлығының өзегіне айналған ислам дінінің табиғатын тануға деген мүмкіндіктерін танимыз. Қарастырған тақырыбымыздың өзеліктілігі де осы тұстан анық пайымдалады.
Кез-келген халық діни сана негізінде өзіндік болмыс бітімінің ерекшелігін анықтай алады. Әр халықтың өзіндік дүниетанымы, пайым-парасаты дінмен тығыз байланысты. Қазақ халқының мәдени-рухани тіршілігінде салт-дәстүрінде ислам дінінің ерекшелігін атап айтуға болады. Мәдени - рухани таным-түсінігінде әлем, табиғат, тіршілік турасындағы мәселелер діни таным мен астасқан сана үлгісінің барлығын көреміз. Диплом жұмысында да ұлтқа тән өзіндік болмыс-бітімін ашықтаймын мәселердің көрініс табатыны айтылады яғни рухани өрістердің тек-тамырын пайымдататын ислам дінінің халықтың болмысын айқындайтын құбылыс деп таныту өзектілігі қарастырылады.
Диплом жұмысының өзектілігі ретінде ислам дінінің әмірлік қасиет-қадірінің ұлтттық болмысқа тұғыр болған этикалық, эстетикалық, тәрбиелік функциясына да назар аударылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ халқының мәдени-рухани аспектісінің бір қыры ретіндегі ислам дінінің қадыр-қасиеті, оның мәдени-рухани мәні, халықтың тыныс-тіршілігіндегі орны қарастырылып отыр. ұлттық сапа болмсында діни сана қуаты басым. Бұл басымдылықтың астарында ұлтқа тән руханилық сыры мен мәні жатыр. Ол - халықтың өзіндік қасиетімен орайласқан болмыстық негізі.
Қазақ халқының өзіндік рухани даму тарихында ислам дінінің шариғи нұсқаларын орнықтырған. Шариғи нұсқаларын салт-дәстүрлерінде, күнделікті өмір толқындарында пайдаланып, түрлі деңгейдегі қағида-ережелерін қалытастырғаның айтуға болады. Яғни халықтың діндік ерекшелігі мәдени даму дәрежесін, рухани өркениетің ислам дінінің келуімен байланыстыруға болады.
Диплом жұмысымның мақсаты мен міндеті.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты ислам дінінің халықтың мәдени-рухани тіршілігіндегі мәнін таныту арқылы қазақ халқының өзіне тән өркениеттін қалыптарын көрсете отырып, қазіргі кезендегі таным-талаптарының ұлтқа тән қырларын айқындау. Осы мақсатына байланысты мындай міндеттер алға қойылады:
Қазақ жеріндегі ислам дінінің қалыптасу жағдайын жан-жақты анықтау;
Халықтың мәдени-рухани дүниесімен байланысты ислам дінінің орнын бағамдау;
- Діни сана негізіндегі халықтың болмыс-бітімінің өзіндік табиғатын зерделеу;
Ислам дінінің тағылымдық үрдістерік зерделеу арқылы оның ықпалын көрсету.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмыстың құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
.
1. ҚАЗАҚ ЖЕРІНДЕГІ ИСЛАМНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ҮНДІСТЕРІ.
1.1 Қазақтың исламға дейінгі діни сенім-нанымдарының зерттелу тарихы
Қазіргі таңда өскелең ұрпақтың санасында туған халқына деген құрмет пен мақтаныш сезімін ұялатып, ұлттық рухты сіңіру, сонымен қатар қазақ тарихы мен өнерін қастерлеп, халықтық салт-дәстүрлерді аялай, ардақтай білуге тәрбиелеу - басты мақсатымыз. Мұндай тәрбиелік мәні бар шаралар сөзсіз отбасында жүзеге асады. Ал, отбасы мәселесі тарихымыздың қай кезеңі болмасын өзекті тақырып.
Халықтың діні, наным-сенімдері мен көзқарастары оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор болып табылады. Дін - руханияттың өзекті саласы. Дін тарихын білмейінше белгілі бір аймақты мекендеген халықтардың тұрмысын, өмірін, мәдени болмысының қыр-сырын терең тану мүмкін емес, яғни кез келген ұлттық мәдениеттің рухани бастауларын, оның менталитеті мен дүниетанымын ұғыну үшін мәдени тұтастықтағы діни жүйелерді терең зерттеп, зерделеудің маңызы ерекше. Ежелгі руханиятта дін оның негізгі құрамдас бөлігі екендігін ескерсек, айтылған тұжырымның маңыздылығы арта түседі. Себебі дін өткен тарихи дәуірлерде мәдениеттің барлық салаларын қамтып жатты.
Үлкен өркениеттердің қалыптасуында ұлттық діндердің тар шеңберден шығып, рухани-мәдени тұтастықты құрауы, дүниетаным мен адами қасиеттердің жаңа мазмұндарын қалыптастыруы ерекше маңызды.
Алайда, өркениет ағымына қосылған этностар мен этностық топтар өркениетке ор - тақ дінді, оның рәсім-рәміздерін қабылдағанмен, олардың наным-сенімдері мүлдем жоғалып кетпейді. Олар халықтың әдет-ғұрпында, дүниетанымдық рәміздерінде, дүниені түйсінуінде, сезінуінде сақталады. Сол себепті қазақтардың діни көзқарасында Алла мен Тәңірі ұғымдары синонимдер ретінде қолданылады. Әрине, қазақ мәдениетінде қалыптасқан архетиптік наным-сенімдерден исламдық діни жүйеге ауысу бірнеше ғасырларға созылды және бұл қарым-қатынас тұтастану бағытында өтті.
Ислам діні мен араб мәдениетінің қазақ халқының руханиятына тигізген игі әсерін, тарихтағы үйлестіруші қызметін теріске шығаруға болмас, алайда қазақтарды өзіндік халық, этнос ретінде қалыптастырған, руханиятының өзегін құрап, тұрақтандырған архетиптік наным-сенімдерін ұмытпаған жөн, оларсыз мәдениетімізді толыққанды түсіну мүмкін емес.
Дінсіз халық болмайтыны белгілі. Жер бетіндегі халықтардың сан түрлігіне орай діндер де әртүрлі болып келеді Сол себепті дін аса күрделі, көп мағыналы ұғым. Дің ұлт мәдениетінің рухани байлық ретінде әртүрлі болып келетіндіктен, тек сену мен сыйынудан құрылады. Бірақ атеистік ілімдердің кейбіреуінің өзі бір ұлт немесе бірнеше ұлт-ұлыстар ұстанған кезде дінге айналады. Мысалы: әлемді жаратқан, оған қожалық етуші құдайды жоққа шығарып, ғарыштық "қасиетті шындықтарды" мойындайтын түсініктердің негізінде қалыптасқан салт-дәстүр, үлгі өнегелердің де буддизм, даосизм "дін" деп аталатынын еске сала кетудің артықтығы болмас, олар да адам руханилығың дамуын дәріптейді. Бірақ, руханилықты діндер қалай түсіндіреді?
Тәңір дініндегі ата-бабаларымыз ешқандай елдің дінін жоққа шығармаған. Құдіреті мен мүмкіндігі шексіз Көк Тәңірі қай елге қандай құдай жібереді немесе қандай есіммен, недей кейіппен келеді, сол елде соған сәйкес дін қалыптасады деп есептеген. өйткені әлем біреу, ал тірлік түрі, сана-сезім фрмасы әртүрлі. Яғни әртүрліктің бірлігі. Осыған орай Тәңірге, Ақиқатқа апаратын жолдар да қисапсыз көп.
Сондықтан " әр елдің салты басқа", "иттері де қара қасқа", деген ата-бабаларымыз. Тәңірдің құдіретін рухани дамудың нәтижесінде ақыл-ойдың өсуімен, сана-сезімнің жетілуімен тануға болады деген. Осыған орай рухани дамуға ден қойған ата-бабаларымыз басқа елдердің діндерін жоққа шығармақ түгілі, жөндеп көңіл де бөлмеген. Сондай-ақ тәңір дінінің қағидаларын бұлжытпай орындауды діттеген дәндарлықты да аса құнттамаған.
Діндарлық сенімнен туындаса, сол сенімнің өзіне сын көзімен қарай білген. Қазақ халқы Жаратушы, құдіреті күшті Тәңірге сенген. Ал Абай болса, "Біз білеміз: біздің ақыл-ойымыз шектеулі, ал Жаратуші Тәңір - Шексіздік. "өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды" деген.
Қазақ халықтың, елдің руханилығының бірден - бір көрсеткіші - адам баласын, ел-жұртты, сенім-нанымына қарап алаламай, өзге жұрттың дініне, салтына кеңдікпен қарай білу қасиетінде.
Рухани тұрғыдан дамыған адамға немесе елдерге моральдық принциптерді ұстанудың ешқандай қиындығы жоқ, Мысалы: "ұрлама", "кісі өлтірме" т.б.с.с қазақтарда "кісінің ала жібін аттамау" деген ұғым бар. Моральдық принциптердің сақталуын, діни жөн-жоралардың қалтқысыз орындалуын қатты қадағалайтын, қазақ халқы осындай кісілікті қалаптастыра алған. Қазақ халқының, кең көлемде көшпелі ата-бабаларымыздың дінінің басты ерекшелігі - біздің бас құдайымыз - Аллаға жақын, рухани аспектіге жататын Көк Тәңірінің өзі деп білген.
Қазақтардың діни жүйелерін қарастырғанда олардың бір-бірімен қатар дамығанын, оларды бөліп қарастыру тек ғылыми абстрактілеу арқылы, қолайлылық мақсатында қолданылғанын естен шығармаған жөн. Нақтылы тарихи даму барысында олар бір-бірімен қабаттасып, тұтасып кеткен.
Қазақтардың мифологиялық және архетиптік тарихи даму кезендерінде генотиптік діни жүйелер басым болды. Ата-баба аруағын қастерлеу - сақтар заманынан осы күнге дейін жалғасқан дәстүр. Қазіргі күндері ел мен жерді жаудан жан аямай қорғап, ерлігімен, әділеттілігімен көзге түскен, сол арқылы халық жадында сақталған Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Райымбек сияқты батырларды, Төле, Қазыбек, Әйтекедей билерді қастерлеп, оларға атап ас беру осы дәстүр көрінісі..
Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында еуроазиялық көшпелі шаруашылық - мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім "Хакім Абай" кітабында: тәңірге сыйыну - сенім емес, дін емес, ол Адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған. "Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір - табиғат, ол өмір сүру үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзімен байланысты. Оны табиғаттың синонимі деп те қарауға болады. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан, натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі", - дейді [4,125 б.].
Демек, біздің ата-бабаларымыз қатып-семген діни жүйелерге қарағанда, ашық дүниетаным тұрпатындағы сенімді тән мен жан дүниесіне рухани ізденістерінің барлығын көрсетеді. Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларын түсінуден тұрады. Алайда, Тәңірлік діни сана түсінік эволюциясындағы табиғат діндерінен әлдеқайда жоғары саты болып саналады.
М. Орынбеков "Ол (тәңір) - әр түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар жанданған деп қарастыратын натурфилософиялық гилозоизм болып табылады, ол түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын пантеизмнің негізін құрайды", - деп жазады[5.59, б.].
Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі - ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. В.В. Бартольд: "Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (жер-суға) сыйыну болды", - деп жазады. Тәңірді түркілер барлықты жаратушы "объективті идея" ретінде қарастырса, жер-су - тіршіліктің тірегі [6,82 б.].
Әйелді сыйлау, әйелді құрметтеу дүние жүзінің халықтарының бәріне тән көрініс. Байырғы замандарда әйелді ана ретінде сыйлаумен бірге, оның сұлулығына тәнті болған адамзат баласы өздерінің діни сана-сезімінен туындаған этикалық-эстетикалық түсініктері негізінде әртүрлі "құдай ана", бейнелерін қалыптастырған. Бұл үдірісті біз адам баласының әйелге көрсеткен құрмет-қошеметінің ең биік шыңы деп айта аламыз. Бұның мысалы ретінде көне Грецияның құдайларпантеонындағы әйел құдайлар Афродита, Гера т.б.
ал Ата-Бабаларымыз Ұмай ананы құрмет тұтқан. Бұның мәнісі жоғарыда айтылған әйелді сыйлау үрдісінің ең жоғарғы көрінісінде жатқанымен, оның сакральдық мағынасы екінші жағынан алғанда одан да тереңірек. Көне Грецияның кез келген әйел құдайынан Ұмай ананың дәрежесі биік, бейнесі жұмбақ. Біз бұның сырын түсіну үшін мынадай мәселеге назар аударып көрейік.
Дүниенің екіұдай екені адамзатқа баяғыдан мәлім. Ғылымда бұны "плюс-минус" дейді. Ол,мысалы, физикада электр зарядтарының таңбаларының қарама-қарсылығын білдіреді. Дүниенің екіұдайлығын адамзат баласы баяғыдан-ақ табиғатқа қарап көкейіне түйген болатын. Жаз-қыс, ыстық-суық. Күндіз бен Түн. Еркек пен әйел. Сондай ақ, Көк пен жер. Осының бәрінің бір-біріне қарама-қарсылығы мен біртұтастығы, бір-бірімен тығыз байланысты ара-қатынасы, сайып келгенде, жер бетіндегі барша тіршіліктің, адам баласының өмірінің қайнар көзі, тірегі деп атаған.
Қытай елінде Даосизм деген діни-философиялық ілім бар. Және Даосизмнің негізгі тірек ұғымы - Ян-Инь. Буддизмде "Нирвана". Түпкі мақсат азаттыққа жету, дүниеден азат болу. Бізде де ата-бабаларымыз ғарыштық екіұдайлықты Аталық рух, Аналық рух деп қарастырған. Екіұдайлықтың ата-ана болып қалыптасуының негізі осында және аталарымыздың ие-кие ұғымында жатыр. Бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, қатар өрбитін субстанция ретінде қарастырылған. Аспан иесі - Көк Тәңірі аталық рух, Ұмай ана - Жердің иесі аналық рух.
Ұмай ана әсіресе әйелдер оның айырықша қамқорлығында. Әйелді ренжіткен,жәбірлеген адам Ұмай ананың қаһарына ұшырайды. Бала көтермей жүрген әйелдер "Ұмай тартар" ырымын жасаған. Ол үшін шаңыраққа үш жібек жіп іліп қоятын болған. Ұмай - жанұяның қамқоршысы, шаңыраққа құт даратушы, балаларды қорғаушы құдай ана.
Сондай-ақ, әйелдер босанар кезде қатты қиналған жағдайда Ұмай ананың атын атап жәрдем сұраған. Әйелдің босануына көмектесуге келген бақсылар да Ұмай анаға жалбарына тіл қатқан.
Түрккілік таным бойынша тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, бастағаны оңынан келіп, жолы болса түркілер "тәңір қолдады", дейді, қателік күнә жасаса, адасса, "Тәңірім, кешіре гөр", - деп сыйынған.
Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип - шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. "Шаманизм" термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Шамандық қасиеттің психикалық жағдаймен байланысына басты назар аударған зерттеушілер, оныда тылсымға бар табыну деп қарастырады.
Шаманизмді зерттеген көптеген ғалымдар өте құнды пікірлер айтқанмен, ғылымдағы еуроцентристік көзқарас шеңберінде қалып қойды. Шаманизм еуропалықтар үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, олар оған экзотикалық құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады.
Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды. "Шамандық дегеніміз, - дейді Шоқан, - әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау. Шамандық сенім табиғатқа бас иеді". Қазақ қоғамдағы шаман дінің қазақ ғалымы басқа тұрғыдан бағалайды: "Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған".[7,251-б.]
Шамандықты зерттеген қазақ ғалымдарының бір тобы оны адамның виртуалдық, тылсымдық дүниесіне әсер етудің ерекше дәстүрі деп санайды. М.С. Орынбековтің пікірінше, шаман, адам мен әлем арасындағы үйлесілімділіктің барлығын түсіндіруге тырысады. Мистикалық желігу, зікір салу практикасы арқылы адам мен әлемді біріктіріп, сананың тұтасуына ықпал етеді. "Шаман дүние түйсінуінің негізі бұл дүниедегі сананың толымдылығы, үйлесімділігі, кең ауқымдылығы болып табылады. Ол сырқат тану дүние арасындағы үйлесімділіктің бұзылуының салдары"[8,103-б].
Шамандық қасиет адамға рухтың қалауымен қонады, бақсы зікір салардың алдында рухтарын көмекке шақырады. Көңіл аударатын тағы бір нәрсе шамандық тұқым қуалаушылық, тегіне тартушылық арқылы мұраланады. болғандығын айтады. Осыны ескере отырып, біз шамандықты генотиптік сипаттағы діни жүйе деп санаймыз және оның төмендегідей ерекшелігін атап өтейік: шаманизмде өлі табиғат ұғымы жоқ, табиғат жанданған, барлық құбылыстың, жер мен судың киелі иесі бар. Адам мен әлем тұтас. Оларды бөліп тұрған құз-жартас жоқ. "Адам - табиғат патшасы", - дейтін еуропалық ұран шамандыққа жат. Адам қанша құдіретті болса да табиғаттан жоғары емес, ол тіршіліктің ерекше бітімі. Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс шаман-медиум арқылы іске асады. Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды. Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға - шаман, бақсы. Шамандық қасиет тұқым қуалау, тегіне тарту, рухтың қонуы арқылы дариды. Шаманизм рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, шаман бір әулеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды.
Шаманның рухтар тандаулысы болуы және сәуегейлік, яғни болашақты болжау қасиеті әлемдік діндердегі пайғамбар идеясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған деп топшылауға болады, сол сияқты жаратушыны таза рух ретінде түсінуде де шамандық әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы жаратушы-құдай идеясының түп-тамыры табиғатқа табыну, оны құдіреттендіру мен аруаққа, рухқа табыну десек, артық айтпаған болар едік.
Қазақ халқының арасында шаман атауына қарағанда бақсы атауы кең таралды. Біздің пайымдауымызша, бақсылық шамандықтың инварианттылығы, яғни халық тұрмысына икемделген нұсқасы болып табылады. Бақсылар ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек. Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған. Орталық Азия мен Қазақстанда ислам діні таралу барысында шамандық көне наным- сенім ретінде шеттетіле бастайды. Енді олар жын-шайтандармен байланысқа түсе алатын адамдар ретінде қабылданады. Қоғамда шамандарға қатысты екі ұшты ұстаным қалыптасады. Бір жағынан, олардан қорқады, өйткені олар адамға кесір келтіруі мүмкін. Сондықтан бақсылар ауылдың шетіне оңаша қоныстанады. Күнделікті тұрмыста мұқтаждықсыз оларға бара бермейді. Екінші жағынан, сыры беймәлім сырқатты тек бақсы ғана емдей алады деп саналады. Сондықтан бақсысыз аурудың алдын алу мүмкін емес. Ислам үстемдік еткен дәуірде шамандар қоғам өмірін үйлестіруші, реттеуші қызметінен айырылып, тек бақсы-балгерлік қызметін ғана сақтап қалады.
Ежелгі түркі жерінде көне түркілердің дәстүрлі наным-сенімдерімен қатар басқа да діндер таралды. Солардың ішінде ең байырғысы зороастризм діні болды "Қазақстан жеріне әлемдік діндердің ішінде алғашқысы болып буддизм келді. Бумынның ұлы Мұхан қаған осы дінді қабылдады, ал оның мұрагері Тобо қаған "Нирвана-сутрадан" бастап будда әдебиетін түркі тіліне аударуға жарлық берді. ...Буддизм Шығыс Түркістандағы соңғы ғұн мемлекеттеріндегі түркілер арасында тарала бастады, ал ашин тайпасы олармен тектік тарихи байланыста болған еді". Бұл деректер М.С. Орынбековтің "Қазақ сенімдерінің бастаулары" кітабында айтылады. Орталық Азиядан шыққан көшпенділер Үндістанға дейін барып, осы жерлерде Құшан, Ұлы Моғолдар мемлекетін құрғаны тарихтан белгілі. Буддизмнің бұл жерлерде таралуы империяны бір дін аясында біріктіру мүддесіне байланысты болса керек. Алайда түркілер бұл дінді жаппай қабылдады деп айта алмаймыз. Бірақ, будда дінінің моральдық қағидалары түркілердің руханилығына жақын болғанмен, оның жарық дүниені тәркілеу, "әрекет етпеу" қағидаты ежелгі түркілердің дүниетанымы мен тіршілік ету ұстанымдарына үйлесе бермеді. Түркілерге таныс болған мани дінінің тағдыры да буддизмге ұқсас болды. Мани ілімі баяндалған "Болжаулар кітабы" түркі тіліне аударылғанымен, бұл дін де түркілер арасында кең өріс алмады. Буддизмен қатар Ұлы Жібек жолы арқылы христиандық та таралды. Ол басында несториандық, кейіннен яковиттік түрінде V ғасырдан бастап қазіргі Қазақстан жеріне ене бастады және Шығыс Рим империясынан шыққан әулие Несторий сектасының өкілдерімен байланысты болды[9, 45 б.].
Византиядағы діни алауыздық пен қақтығыстар христиан дінінің әр түрлі бағыттағы өкілдерінің Шығысқа қарай ойысуына ықпал етті. Орталық Азия мен Қазақстан жерін паналаған христиандар бұл жерлерде өздерінің ғибадат ететін орындарын салды. Олардың басым көпшілігі саудагерлер болатын және қағанат қазынасына алым-салықтар төлеп тұратын. Бұл жағдайда басқа дін өкілдеріне төзімділік танытып, олардың жат жерде өз діндерін ұстап, әдет-ғұрыптарына сай құдай - ларына табынуына мүмкіндік берілді.
Еліміз егемендігін алып, ұлттық тарихымызды шынайы түрде жазу қолымызға тиген тұста өткенімізге зерделей көңіл бөле бастадық. Егер біз діни сана көрінісін халқымыздың болмысын орнықтырушы деп түсінсек, онда тарих кез-келген халықтың өткені мен келешегінің айнасы. Олай болса, мәдениетті, дәлірек айтқанда қазақ халқынын рухани мәдениетіндегі түрлі әдет-ғұрыптармен қатар, салт-сананын, отбасын құру немесе үйлену мәселесіндегі дінінің орның зерделеу кажеттілігі ерекше атауға болады.Қ.Жолдыбайұлының "Дін және Діл" еңбегінде Хакім Абай кейбір ырымдар мен тыйымдарды шаманизмнің сарқыншағы деп көрсетеді.[10,231-б.]
Адам баласының шыр етіп дүниеге келгенінен бастап қартайып дүниеден өткенге дейінгі өмірі, наным-сенімі, таным-түсінігі, қоғамдық даму барысындағы ізденістері жинақталған салт-дәстүрлері аясында болады.
Біздің халқымызда көптеген басқа халықтар сияқты ғасырлар бойы жинақтаған ой-тәжірибесін, даналығын, дүниетанымдық көзқарастарын, салт-дәстүрінде этикалық философиялық ойлау өнерінде көрсете білген. Оларды тұтас құрылым жүйесінде анықтайтын болсақ, халықтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары халық өмірінің, мәдениетінің қалыптастырып анықтайды деп айтуға болады. Адамзат үшін ақиқат дүние біреу болса, оны түсіну, тану, сол дүниенің біртұтас бейнесін санада қалыптастыру әрекеттері әр адамда, әр ұлтта әр деңгейде сан алуан интерпретацияда беріледі. Осы жағынан қарағанда ислам діні енгенге дейінгі қазақ халқының наным-сенімі мен дәстүрін қазіргі жаһандану заманы кезеңінде қарастыру қажеттігі туындайтыны сөзсіз.
Жалпы қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті мен дүниетанымдық дәрежесі көптеген ғылымдарды қызықтырады және осы зерттеліп жатқан мәселелердің бірі екендігін көрсетеді. Қазақстан жеріне келген ең алғашқы елшілер, саудагерлер немесе отарлау әкімшілігінің шенеуніктері болсын қазақ мәдениетіне қатысты сипаттамаларын қалдырып отырды. Жалпы қазақ елінің мәдениеті, оның ішінде қазақтың, наным-сенімдерге қатысты зерттеулерді бірнеше кезеңдерге бөле отырып көрсетуге болады. Ендеше осы зерттеулерді зерделеп, исламға деінгі наным-сенімдердің қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрыптарда табуын өзмізше саралап көрейік.
Оның алғашқы кезеңі ретінде ХVІІІ- XIX ғасырлардағы саяхатшылар мен ғалымдар еңбектерін атап өтуімізге болады. Мәселен, ХVІІІ ғасырдың саяхатшылары өздерінің жазбаларында түркі халықтарының арасындағы отбасылық қарым-қатынастар мен діни көзқарастар турасында біраз мағлұматтар кездеседі. Аталған саяхатшылар өздерінің жұмыстарын қысқа мерзім ішінде жүргізген экспедициялық сапар кезіндегі азды-көпті бақылаулардың және өздеріне дейінгі жарық көрген аз мағлұматтар негізінде жазды. Алайда, бұл еңбектерде қазақ өмірі туралы аз да болса мәліметтер кездеседі.
Ал қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеуге үлес қосушылардың бірі Броневский болды. Ол Орта жүз қазақтарының өмірі мен шығармашылығы, мәдениеті туралы еңбегінде отбасы және оған қатысты ырымдар мен тиымдар туралы сөз етеді.
Сол сияқты XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ халқының этнографиясымен шұғылданған орыс ғалымы А.Левшин болды. Оның еңбегінде әсіресе қазақ әдет-ғұрыптарының баланың дүниеге келуі мен дүниеге келген балаға қойылатын есімдері жайлы және сүндетке отырғызуы, бала тәрбиесі, соның ішінде кейбір мәселелерге байланысты отбасы мен үйлену, жерлеу және ас беру туралы аз да болса мәліметтер кездестіруімізге болады .
Қазақтың біртуар азаматы, этнограф, ғалым Ш. Уәлихановтың еңбектерінде қазақтардың діни наным-сеніміне үлкен мән беріп, олардың басым көпшілігін дінмен байланыстырады. Автор Қазақтар туралы барлық зерттеушілердің айтуынша , барлық географиялық нұсқауларда да қазақтар - мұсылмандар, бірақ шамандық таным-түсінікпен, сенімде қалыптасқан. Олар мұсылман дініне табынумен қоса, шамандық нанымдарға да иланады. Бұл пікірлер шындыққа келеді, - дей отырып, қазақ халқының үйлену дәстүріндегі кейбір салт-дәстүрдің түп-төркіні тым әріде жатқандығын айтып кеткен болатын.
Ал екінші кезеңдегі қазақ халқының революцияға дейінгі мәдениетіне байланысты мәліметтерді жинақтау неғұрлым жүйелі түрде қолға алына бастағаны байқалады [11,78 б.].
Сондай-ақ қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан зерттеген, 130-ға тарта үлкенді-кішілі еңбектер жариялаған А. Диваев болды. Ол өз еңбектерінде қазақ өмірінің сан алуан жақтары жайында қызықты мәліметтер беріп, әсіресе қазақ халқының үйлену тойы мен жөн-жоралғылар туралы жазады. Сол себепті қазақтың рухани мәдениетін зертеушілер тобы автор еңбегіне соқпай өте алмайды.[12, 125 б.].
Жалпы қазақ халқының ислам дініне дейінгі наным-сенімдерді зерттеуі енді ғана қолға алына бастады деуге де болады. Себебі, кеңес билігінің нығаюымен көненің сарқыншағы - наным-сенімдер жүйесі жат әдет ретінде жастар санасынан ығыстырылуына алып келді. Тек жекеленген аймақтарда, яғни қазақы аудандарда ғана түрлі отбасына қатысты дәстүрлер сақталынды.
Келесі бір атап өтуге тұрарлық еңбек 1973 жылы жарық көрген Халел Арғынбаевтың Қазақ халқындағы жанұя мен неке атты монографиясы.
Бұл еңбекте отбасы мен некенің туыстық қарым-қатынастар, отбасының ішкі мәселелері, адам өмірінде кездесетін түрлі жоралғылар, үйлену, дәстүрлі некенің өткені мен болашағы сияқты мәселелер қамтылған. Еңбек XVIII ғасыр мен XX ғасырдың басына дейінгі уақыт аралығындағы қазақ халқының екі ғасыр шамасындағы өмірін қамтыған. Мұндағы мәліметтерді автор Қазакстанның барлық облыстарын түгелге жуық аралап, ел арасынан шыққан информаторлармен сөйлесу арқылы жинаған [13,158-б.].
Ал қазақ елі егемендігін алып, етек-жеңін жинаған тұста қазақ елінің жаңа тарихы сараланып, қайта жазылуына мүмкіндіктер алғаны белгілі. Осындай жаңаша зерттеу мүмкіндігі туған уақытта жазылған құнды еңбектердің бірі профессор Ә.Т.Төлеубаевтың Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов атты еңбегі. Жас ұрпақтың қызығушылығын тудыратын бұл көлемді еңбегінде автор қазақ халқының исламға дейінгі дәстүрлі үйлену ғұрпын, баланың дүниеге келуі мен тәрбиесіне байланысты наным-сенімдерін, атап айтқанда бедеулік, шамандық емдеу, ғұрыптық орындарға түнеу, балалардың түрлі аурулары және оларды магиялық емдеу, сондай-ақ жерлеу дәстүріне байланысты ритуалдар мен нанымдаржөнінде құнды мәліметтер береді[14,56 б.].
Сондай ақ - этнограф Сейіт Кенжеахметов Ұлттық әдет-ғұрыптың беймәлім 220 түрі атты еңбегінде қарастырып отырған мәселемізге қатысты біршама тоқталып өтеді. Онда ол қазақ халқының сондай ақ бүгінде тұрмысынан қалып бара жатқан кейбір отбасылық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлеріндегі сенім-нанымның мән мағынасын көрсетуге тырысқан..
Қалай тіесек те қазақтың рухани мәдениеті, оның ішінде ислам дініне дейінгі әдет-ғұрыптар мен наным-сенімедер жүйесі толыққанды болмаса да біршама зерттелген, алайда жаңаша тәсілдер қолдана отырып қазақтың этнографиялық құндылықтары ретінде сақталғандығына көз жеткізуімізге болады[15,123 б.].
1.2 Қазақ жеріне ислам дінінің таралуы және оның тигізген ықпалы.
Арабтар Мауараннахрды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) тұсында ғана жаулап алуған. Хорасан билеушісі Кутейб ибн Муслим ішкі қырқыстардан әбден әлсіреген Орта Азияда қоныстанған түркі тайпаларын басып алды. Жалпы түркі елдеріне мұсылман дінінің алғаш келуі араб қолбасшысы Кутейб ибн Мүсліммен тығыз байланысты. Ол 705 жылынан бастап Мәуреннахрдың едәуір бөлігін біржолата жаулап алу үшің жорықтар жасады. Мауерааннахыр жері Аму Дарияның арғы жағындағы жерлер болғандықтан, дәл қай елдерді қамтып жатқанының және нақты шекараларын кесiп айту мүмкiн емес. Негiзгi бұлақтарда осы аумаққа жататын өлкелердiң тiзiмi әр түрлі берiлген. Әбу Исхақ әл-Истахридің (850-934) айтуы бойынша: "Күншығыста Хұттал жерін қамтитұғын Памир мен Рашт өлкелерi арқылы Үндi елiмен шекараласады да, күнбатыста оғыз уә хазлұж (Қарлұқ) өлкелерiнен бастап, Тараз (Талас) тұсынан өтiп, Фараб, Бискент, Самарқанд, Бұхара және Хорезм бойымен Арал теңiзiне жетедi, солтүстiкте қарлұқ жерiнен, яғни Ферғананың шалғай кенттерiнен бастап Таласқа қосылады, оңтүстiкте Бадахшан мен солтүстікте Хорезім көлi (Арал теңiзi) аралығында Жейхұнның бойын жағалайтын жерөлшемi".
709 жылы Кутейба Бухараға дейін жетіп оны қоршауға алған болатын. Осы жорықта арабтар Бухараны жаулап алған еді. Наршаһидің жазуынша, Кутейбаның әскері Бұхараны бірнеше қайтара алғанымен, арабтар кете салысымен жергілікті халық ислам дінінен безіп, өз ата-бабасы ұстанған дінге көше берген. Төртінші рет Кутейба әзер дегенде қаланы алып, қалаға сол қаланың тұрғындарының жартысына жуық мөлшердегі арабтарды әкеліп қоныстандырды. Солардың күшімен ислам дінін енгізіп, бұрынғы табынатын пұттарын талқандап, оның орнына мешіттер салдырған. Кімде-кім мешітке келсе, оларға ол (Кутейба) екі дирһам береді деп жар шақыртады. Соның өзінде де жергілікті халықтан қорыққан арабтар мешітке қару-жарағымен келуге мәжбүр болған. Дегенмен де, қоқан-лоқы, сатып алу, т.б. жолдармен Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізді. Арабтар 711 жылы Самарқанд қаласың, 714 жылы Шаш қаласын, 715 жылы Ферғананы жаулап алып Қытай шекарасына дейін жетеді.
Яғни, Араб әскерлері Кутейб ибн Мүслімнің басшылығымен Қазақстанның оңтүстігіне 715ж. VІІ ғ. басып кірді. Қазақ халқының исламдануы осы кезден басталады деп айтуға да болады.Бірақ сол жылы Құтайба ибн Мүслім қолдаған Омеядтардің патшасы Аль-Уалид I дүниеден өткен жылы еді. Құтайба жаңа билікке қарсы шыққан болатың. Кейбір директер бойынша оған у беріп өлтіреді. Сол кездерде Түргеш қағанатында билікке Сұлу қаған келген еді. Ол арабтарға қарсы тұру үшің әскер жинап Орта Азиядағы арабтардың жаулап алған жерлеріне қауіп төндірді, себебі Түркештер Шаш (Ташкент) пен Ферғананың, Самарқант пен Бұхараның тұрғындарына көмек көрсету үшін жасақтарың жіберіп отырған. Испиджабқа (Сайрам) жорық жасаған арабтарға түркештердің қолбасшысы Әбу Мырзақым (Сүзеген) қаған сәтті тойтарыс берді. Ә.Қоныратбаев деректерінде түркеш атты әскерінің көмегімен Мауереннахр әскерлері жерлерін арабтардан босатты. Бірақ таққа талас барысында Сүзегеннің өлтірілуі түркеш мемлекетін әлсіретті, сол себепті арабтың аймақ бастығы Наср ибн Сейяр осы жылдан бастап Орта Азиядағы араб билігін қалпына келтіре бастады[16, 146 б.].
Фатх жорықтарға сарбаздарымен бірге миссионерлер де қатысты,бірақ арабтардың аталмыш аймақтардан кетуі дін уағыздаушыларына жаңа дінді таратуға мүмкіндік бермеді. Бұл аймақта көптеген конфессиялардың болғаны белгілі. Әсіресе, зәрдүстілік қомақты орын алды. Бірақ исламның таралуына байланысты зәрдүстілік қудалауға ұшырады. Оның жазба әдебиеттері
жойылды. Басқа манихейлік, будда, христиан діндері де осындай жағдайға душар болды.
Алайда, Қазақ халқының мұсылман дініне келуіндегі шешуші уақиға 751 жылы болған тарихи әдебиеттерде "Талас ғазауаты" деп атаумен танымал соғысқа байланысты.Осы соғыста алғаш рет түргештер мен мұсылмандар бас қосып, қытайларға қарсы соғысып, жеңіске жетеді. Қытайларға қарсы соғыста көмек көрсеткен мұсылмандарға шексiз разы болған түргештер, қарлұқтар және басқа да түркі тайпаларының Исламға жүрегi жiбие бастайды.
Талас соғысынан кейiн түркі халықтары лек-лек болып исламды қабылдайды. Мұсылмандар мен басқа дін өкілдерінің арасында оң өзгерістер, жылы мұғамалалар пайда болады. Алайда, қытайлық авторлар, Талас ғазауатын Орта Азиядан күдер үзген соғыс деп бағалайды. Өйткенi, олар жеңiске жеткенде, Орта Азияның жерлерің қытай аумағына қосылары анық еді. Мұның нәтижесі ретінде түрiк-соғдылар бұддашылықты қабылдауға мәжбүр болар еді. Демек, Талас соғысы, тек саяси-әскери тағдырды ғана емес, түркі тайпалардың діни тағдырын да шешкен маңызды уақиға.
Дала түріктерінің ислам дініне келуі жайындағы дерек Юнус-Хожаның Қараханнамэ атты кітабінда жазылған. Мұнда хижра жыл санауының 152 жылға дейін ислам дінің қабылдаған біраз түрік тайпалары жазылған еді. Ол еңбегінде: Қарлұқ, Барлас, Бақанас, Балталы, Қаракесек, Басмал (Арғынның бұрынғы атауы), Тоқа, Тауари, Ташқара, Қаңлы, Үйғыр, Дулу, Салор, Шу, Қайсақ, Ширбак, Алан, Албан, Алшын, Әлім, Құмық, Құман тайпалары мен руларын атап көрсеткен. Бірақ бұл зерттеуде де аталған тайпалардың пайда болуы мен атаулары жөнінде, олардың тарих сахнасына келу кезеңдері қазақ тарихшыларының пайымдауларына сөйкес келе бермейтін тұстары да бар. Асылы өзбек бауырлар кейде қазақ руларын жер аттары, мекендері арқылы түсіндіргісі келетін әдеттері бар. Мәселен, бір мысал: Ташкеннің іргесіндегі Сіргелі ауылын қазақ руының атауы деп білмей, Сыр келді деп түсіндіреді.
Қазақ жерлерін исламдандырудың келесі кезеңі ретінде Қарахан әулеті (X-XI ғғ.) мен моғолдар (XIV-XV ғғ.) кезеңі болып есептеледі. Себебі ислам діні осы кезендерде мемлекеттік дін болып жарияланған болатын.
Атап айтар болсақ, қараханидтік билеушісі Сатук-Богра хан бірінші болып исламді қабылдаған. Ол 955-956 жж. өзіне Абу әл-Керім мусылман есімің қояды. Оның ұлы Мұса 960 ж. исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады. "Қараханид түркілерінің исламдануы миссионерлердің белгілі бір күштеуімен емес, бірыңғай мемлекеттік діннің ықпалы негізіндегі экономикалық және саяси пайда күшімен ағымдалды". Караханидтер көршілес тайпаларына жерлерінді қолдануға берген кездерде бір ғана талап қойатын болған.Ол Ислам дінің қабылдағанан кейін ғана көршілер жерге уақытша иелік ете алған. Қараханидтердің саяси және әскери жеңістері Орталық Азия жерлерінде ислам дінің таралып қана қоймай, оның осы жердегі халықтың бұқаралық идеологиясы ретінде ресми мәртебеге ие болуына қолайлы жағдай жасаған.
Ислам дiнi мемлекеттiк дiнге айналған Қарахан дәулетінде бұрын-соңды болмаған оң өзгерiстер байқалады. Қазақстанның оңтүстiк аймақтарында айтарлықтай мұралар қалдырған осы дәуiрде егiншiлiк, малшылық күшейiп, қолөнершiлiк және сауда гүлденіп, өркендейді. Халықтың экономикалық хал-ахуалы әжептәуiр көтерiлiп, жайбарақат өмiр орнайды. Бұрынғы шаһарлар көркейіп, көптеген жаңа қалалар бой көтередi. Қалалық мәдениет кең таралып, орнығады. Сол заманның қаламгерлері Тараз қаласын үлкен сауда орталығы, ал Исфижаб (Испижаб, Сайрам) қаласын бүкiл дүние жүзi саудагерлерi үшiн кен бұлағы деп мадақтайды. Тұңғыш Самани патшасы Исмаил Ахмедұлының немере ағасы Нұх Әсетұлы Исфижабты 838 жылы жаулап алған соң осы қаланың халқы түгелдей дерлік Исламды қабылдаған-ды. Сауда-саттықтың орасан дамуының арқасында ақша айналымы қуаттанып, кейбiр қалалардың өзiндік теңгесі пайда болады. Арыс өзенiнiң орта саласынан Тараз, Алмалық, Отырар, Самарқанд, Магия, Бұхара, Хожент, Шаш (Ташкент) және Қашғар сықылды қалалардың теңгелерінің табылуы мұны растайды. Бұл жағдай қалалық өмір салты мен экономикалық сәуиенің қаншалықты дамығанын көрсетсе керек: "Бұдан кейінгі кезеңде Қарахан әулеті билік құрған тұста Қазақстан және Орта Азияда сауданың күшті дамуына байланысты ақша шығару, ақша айналымы да кең етек алды. Әсіресе, мыс, күміс ақшалар көптеп шығарылды. Соның ішінде, Тараз, Исфижаб теңгелері ел экономикасында ерекше міндет атқарды. XII ғасырдың екінші жартысы мен XIII ғасырдың басында Отырарда шыққан Мұхаммед Текешұлының теңгелері Қазақстан жеріндегі сауда-саттықта ерекше міндет атқарды. Мұңғұл жаугершілігінің алғашқы дәуірінде (1220-1250) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті." [28,227 б.].
Қарахан мемлекетiнде мұсылманшылықтың мемлекеттiк дәрежеге жетуiнiң арқасында қалалық мәдениет гүлденiп, сәулет өнерiнiң Айша Бибi, Алаша Хан Күмбезi, Әулие Ата Мазары, моншалар және су құбырлары (кәріз) сықылды осы күнiмiзге жеткен үздiк мұралары жасалды. Тараз, Самарқанд, Бұхара және Қашғар шаһарлары асқан дәрежедегi Ислам орталықтарына айналды. Басқа ғылымдарды айтпағанның өзiнде, тарихта алғашқы ретi түрік тiлi ғылыми түрде қолға алынып, зерттеледі. Қашғарлық Махмұд жазған "Түрк Тiлiнiң Сөздiгi" және Баласағұндық Жүсiп Хас Хажиб (1016) жазған "Құтты Бiлiк" (1069-1070) тағы басқа да туындылар дүниеге келдi. Түрiк тiлiнiң аман-есен сақталып, бүгiнгi күнге жетуi осы мұсылман мемлекеттерінің қамқоршылығының арқасында болған, ағайын. Әсіресе, Қашғарлық Махмұдтың еңбегінде Тараз және айналасындағы қалалар мен тұрғындары хақында келелі мәліметтер келтірілген. Демек, Тараз автор өмір сүрген ХІ ғасырда да маңыздылығынан айырылмаған. Қашғаридің аталмыш еңбегінде
Исфижаб, Сауран, Фараб, Йәңгикент, Қарнақ, Қарашұқ сияқты көптеген қалаларымыз туралы мәліметтер бар. Автор Ұлық-Талас және мұсылман шекарасындағы Кіші-Талас туралы хабарлайды. Сонымен қатар, Таразға жақын орналасқан Қарғалық және Йағма қалашықтары хақында айта келіп, Тараздан Баласағұнға дейінгі мекендерде мұсылман йағма, тұхси және арғұ түркі тайпаларының тұратынын хабарлайды. Бұларға қоса қыпшақтармен шекаралас Кенжек Сиңгир және Атлұқ қалалары жөнінде айтылады. Мұның барлығы да ХІ ғасырда бұл өлкенің мұсылман түркілердің мекені болғандығын және қалалық өркениетінің дамығандығын білдіреді.
Мұсылмандықты мемлекеттік дін еткен Қарахандықтар әулетінің билігін барша ғалымдар оңды бағалауда, мәселен, "Қазақстан Тарихы" атты кітапта, отандық тарихшыларымыз: "Қарахан әулеті тұсында түрік этносының ой-санасы өседі, мұсылман әдебиеті түрік тілінде шыға бастайды. Бұл салада жұрттың бәрінен бұрын Йұсұф Баласағұнның есімі белгілі болады. Тұтас алғанда Қарахандар дәуірі сапалық жағынан қоғамның барша саласындағы жаңа кезең боп табылады. Тек, мұңғұл жаулаушылығы тұсындағы ауыр күйзеліс қана қоғамның дамуға бет алған табиғи процессін үзіп тастайды" деп, әділ бағасын беруде.
Ислам тарихының алуан түрлiлiгi, орасан зор байлығы уә жан-жақтылығы тiкелей еліміз орналасқан Орталық Азияға қатысты. Орталық Азияда Ислам тарихының ең мәшһүр тұлғалары, Құран мен Хадис ғалымдары өмір сүрді, шаирлар, қаламгерлер, даналар, өнерпаздар керемет туындыларымен ислами мұрағаттарға өз үлесiн қосты. Біздің Тараз сияқты қалаларымыз ғасырлар бойы Ислам мәдениетi мен өркениетiнiң ең беделдi орталықтары болды. Мұсылмандардың ғылымдағы, өнердегі жетістіктері күллі адамзаттың игілігіне ұсынылды.
Тарихқа көз жүгіртсек орта ғасырларда орта және таяу шығыста қалыптасқан "мұсылман әлемі" деп аталатын мәдени - саяси қауымдастықтан, қазақ тектес тайпалар географиялық орналасуы жағынан шалғай болғандықтан, едәуір шеткері болды. Сонымен қатар, Қазақстан территориясындағы исламдандыру деңгейі де әр түрлі болды. Негізінен бұл әрекет Оңтүстік аймақтардан Солтүстік аймақтарға қарай бәсеңдеу болды. Исламдандыру негізінде Ислам мәдениеті қазақ даласына тереңірек бойлай түсті. Ең алдымен, бұл өрекеттер араб жазуымен араб тілінің қасиетті Құран тілі ретінде таралуымен кеңірек танылды.
Қазақ жерлерін исламдандырудың келесі кезеңі Шынғыс ұрпақтарына байланысты еді. Яғни, Шынғыс ханын ұрпақтарынан ислам дінің бірінші қабылдаған Берке хан, бұл Алтын Орда тұсында болған дегенмен Мауреннахрда Шыңғыс ұрпағынан мұсылмандықты мемлекет діні еткен Өзбек хан екені белгілі.[18,145-б.]. Алтын орда да ислам дінің таралуы оның тәуелсіз мемлекет ретіндегі ресми мәртебенің нығаюына және жаңа қалалардың дамуына ықпал етті.
Келесі кезен, Қазақ хандығына байланысты еді. Қазақ хандығынің барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz