Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу тарихы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Наскенова Сауле Сайрановна
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері
5В020800 - Археология және этнология мамандығы
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ______________
________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қарқаралы өңіріндегі қола дәуірінің қоныстары және ежелгі кен орындары
5В020800 - Археология және этнология мамандығы
Орындады: Наскенова Сауле Сайрановна
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., профессор С.У.Жауымбаев
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия
ескерткіштерін зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Ежелгі кең орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургтер қоныс орындары ... ... ... ... ... ... ... ..42.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының орталық бөлігін орналасқан - Қарқаралы территориясында оның көне ескерткіштерін зерттеуі-Қазақстанның археологиясы мен Еуразия даласында маңызды рөлге ие болады. Ең алдымен, бұл - Қазақстан аумағындағы өндіруші экономикасы бар мәдениет дами бастаған кездегі ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеуге қатысы бар [2, 3].
Орталық Қазақстан аумағындағы қола дәуіріне жататын көптеген ескерткіштердің зерттелуіне - Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ мен Ә.Х.Марғұлан Сарыарқа археология институты ғалымдарының тигізген үлес салмағы- орасан зор. Орталық Қазақстан өзінің мысты кен ресурстар қорымен, бай мал жайылымдықтары - Еуразияның қола ғасырындағы бірегей мәдениет ошақтарының бірі ретінде көріністі берген [4,3]. Қола дәуірі-Қазақстанның тарихындағы айрықша кезең. Ежелгі қоғам өмірінің көптеген бөлігінде- түбегейлі өзгерістер мезгілі. Бұл кезеңде-өндіруші түріндегі экономикасымен бірге болған мәдениеттер кеңінен тараған және этнолингвистикалық қауымдастықтар қалыптасқан. Кейінірек, олардың негізінде жалпы әлемдік тарихта салмақты үлес қосқан этностар қалыптасқан. Кейінгі қола дәуірінде-қола құю өндірісі өзінің ең жоғарғы даму шыңына жеткен. Спорадикалық темірді балқытуға көшіп, адамның алдына металлдарды игеруде жаңа мүмкіндіктер ашылады. Ерте темір дәуірінің қарсаңында, бұл фактор жиынтықтарының барлығы-аталмыш аумақтағы көптеген ғасырларға халықтың шаруашылық тұрмысын айқындап берген көшпенді мал шаруашылығының пайда болуына әкелді. Ұзақ уақыт бойы Қазақстан далаларында бір-андронов мәдениетін бөліп көрсеткен [5,6].
Зерттеу тақырыбының мақсаты - Орталық Қазақстан аймағында болған қола дәуіріндегі мәдениеттің тарихи сабақтастығын тану негізі Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері зерттеуге жататын археологиялық кешендерінің кезеңдестіруін, хронологиясын және мәдени тиістілігін анықтап білу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- Орталық Қазақстандағы Қарқаралы аймағындағы қола дәуіріне жататын археологиялық зерттелу тарихын сипаттау дәрежесін талдау;
- Андронов мәдени қауымдастығының жалпы бұл аймақтағы шығу тегі, хронологиясы мен кезеңдестірілуінің мәселелерін қарастыру;
- Орталық Қазақстанның Қарқаралы қола дәуірі мәдениетінің қоныстары мен жерлеу ескерткіштері, осы аумақтағы андрондық мәдениеттердің даму дәйектілігін көрсететін материалдарды жан-жақты зерттеу;
- Зерттелетін кешендерді құрған ежелгі халықтың шаруашылық қызметінің, дінінің және өнерінің кейбір аспектілерін қарастыру;
- Жаңа материалдарға жалпы сүйене отырып, Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерінің орны мен маңызын анықтау.
Ғылыми жаңалық. Дипломдық жұмыста бұрын белгілі болған және жаңа материалдар талданып, қорытылады. Зерттелетін өңір мен іргелес аумақтардың хронологиялық жақын кешендерімен Қарқаралы материалдарын салыстырмалы талдау негізінде олардың кезеңдестірілуі мен хронологиясы нақтыланады, олардың шығу тегі мен мәдени қатыстылығы айқындалады.
Дереккөздің базасы. Жұмыстың барысында түрлі академиялық басылымдарда жарияланған Орталық Қазақстан қола дәуірінің Қарқаралы өңіріндегі археологиялық артефактілер мен басқа да материалдар зерттелді.
Теоретикалы-методологиялық негізі. Зерттеудің теориялық бөлігінің негізін тарихи-мәдени көзқарас құрайды. Археологиялық кешендер бірқатар сыртқы факторларға негізделген адам қызметінің қорытындысы ретінде қарастырылады. Зерттеудің негізгі әдісі-салыстырмалы анқтау болып табылады.
Хронологиялық мерзімі. Зерттеудің хронологиялық мерзімі - б.з.д. ІІ мыңж 2-і жартысы - VIII ғғ. аралығы Қарқаралы өңірін қамтиды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері тарих факультетінің студенттері үшін жоғарғы оқу орындарында, ғылыми-көпшілік басылымдарда және мұражайлық жұмыста арнайы курстарды дайындау кезінде пайдаланылуы мүмкін. Оларды іс жүзінде пайдалану - экскурсияларда, археологиялық-тарихи мұражайда экспозициялық және көрме жұмыстарын құру кезінде мүмкін болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері (ежелгі кен орындары, қоныстар, қорымдар) бойынша мерзімді басылымдар бірталай мөлшерде ғылыми әдебиетте жинақталған. Мұнда көптеген ондаған қоныстар мен қорымдар, кен қазбалары, табыну-салттық объектілер бар, олардың зерттеу материалдары ғылыми айналымға бұрыннан берік енген, жыл сайын жаңа жаңалықтар мен фактілермен, жаңа ғылыми гипотезалармен, пікірлермен толықтырылады [6,3].
Дипломдық жұмыстың пәні- Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу барысындағы табылған заттай деректер.
Дипломдық жұмыстың негізгі деректері. Археолог-ғалымдардың осы тақырыптың көлемі бойынша - еңбектері, мақалалары, арнайы сызба-кестесі мен карталар, жалпы жоспар сұлбасы, оқу құралдары мен құжаттары саналады.
Тақырып бойынша ең алғашқы дереккөзіне- Ә.Х.Марғұланның өзіндік 14 томдық шығармалар жинағы (1998) болып есептеледі [7]. Диплодық жұмысты жазу кезінде- А.Х.Маргулан, К.А.Акишев, М.К.Кадырбаев, А.М.Оразбаевтың Древняя культура Центрального Казахстана (1966), Сарыарқа. Қола дәуіріндегі тау-кен ісі және металлургиясы. Жезқазған көне және ортағаырлық металлургия орталығы (милы құдық қалашығы) (2001) атты еңбектері қолданылды.
Бетпақ даланың солтүстігінен Ақсай, Сартабан қорымдары, Атасу аңғарынан Қараөзек қорымы, сондай-ақ кен орындары зерттелінді. Қарқаралы және Баянауыл тауларының аудандарынан көптеген андроновтық ескерткіштер табылып, зерттелді. 1966 жылы Орталық Қазақстан археологиясына арналған Ә.Х.Марғұлан, К.А.Ақышев, М.Қ.Қадырбаев, Ә.М.Оразбаев дайындаған іргелі зерттеу жұмысы жарыққа шықты. Кейінірек, 1979 жылы Ә.Х.Марғұлан 50-60 жылдары шоғырланған материалдарды пайдалана отырып Сарыарқаның жарқын феномені болып табылатын беғазы-дәндібай мәдениетіне арналған монографиясын жариялайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырып көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып, оның теориялық және іс-тәжірибелік маңызы көрсетілген.
1-тарау 1. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу тарихына, атап айтқанда осы аймақтың археологиялық зерттеу тарихына, андронов мәдени ортақтығының шығу тегі, кезеңдеу, хронологиясы мәселелеріне арналған. Дипломдық жұмысының бірінші тарауында - жалпы Қарқаралы ауданын зерттеу тарихнамасы баяндалған. Соғысқа дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің басын салған негізгі нәтижелері қарастырылады. Өңірдегі Беғазы - Дәндібай кешендері бойынша зерттеу жұмыстарының ең жоғарғы шыңы ХХ ғасырдың 50-60 жылдарына сәйкес келеді.
Өзінің зерделенуінің деңгейіне байланысты тарихты 3 кезеңге: революцияға дейінгі, кеңестік кезеңдегі және Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы зерттеу мәселесіне бөліп көрсеткен жөн. Аймақтың территориясындағы жекелеген ескерткіштер мен нысандар жайлы мағлұматтар революцияға дейінгі дәуірге тән жағдай - ескерткіштерді дәл географиялық сипатпен белгілеудің жоқ болуы. Осы кезең аралығында Орталық Қазақстан аумағындағы, оның ішінде Қарқаралы өңіріне байланысты қызықты тарихи - археологиялық ескерткіштер жайлы қызықты мәліметтер жинақтала бастаған. Осы уақыт межесінде - мақсатты зерттеулер нәтижені алудан гөрі, басым түрде көзге ұшырасқан, жолдың арасында жиналған мағлұматтардың тұңғыш жинай бастау (қорлану) фактісін ескермей кетуге болмайды. Қазба жұмысының жағдайы туралы қандай да бір салмақты ой қорытуға болмайды. Бірқатар зерттеушілер қорымдарды қазуға әрекеттенді, бірақ қазбаның әдістемесін үйренбегендіктен, бағыттарына мақсат-міндетті қоюды міндетсінбей, табылған бұйымдарды жинаумен-ақ шектелді [8].
Дегенмен, ескерткіштерді тіркеу, олардың картасын жасау, белгілеу фактілерінің атқарылғандығы белгілі, олар істеген жұмыстың құндылығы да міне осында. Осы сала бойынша сол кезде атқарылған жұмыстардың көпшілік бөлігі осы күнге дейін өзінің маңызын жоғалтпады. Қазақстан археологиясындағы бұл мерзімді алғашқы кезең ретінде сипаттап айтуға болады. Археология ғылымының екінші даму кезеңі - 1917 жылда болған төңкерістен кейінгі кезде археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жүргізілді. Және де сондай-ақ, бұл дәуірде ескерткішті картографияландыру, онда табылған заттарды тіркеу де жетілдірілді.Өңірдегі Беғазы - Дәндібай кешендері бойынша зерттеу жұмыстарының ең жоғарғы шыңы ХХ ғасырдың 50-60 жылдарына сәйкес келеді. Жұмыстың үлкен көлемін Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы орындады. .
Археология ғылымындағы дамудың үшінші кезеңі - Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған 1991 жылдан бастауға болады. Осы кездері ғылымға бір топ зерттеуші - ғалымдар келді. Олар: М.К.Хабдуллина, К.М.Қарабаспақова, В.В.Варфоломеев, И.А.Кукушкин, Ж.Е.Смаилов, А.З.Бейсенов, М.С.Қасенов, Д.А.Талеев, М.Қожа, А.М.Досымбаева, З.Ш.Шарденова, Г.А.Терновая, Т.Мәмиев еді. ҚР Президентінің Жарлығымен 2002 жыл Мәдениетті қолдау жылы болып жарияланды. Ал 2004 жылы Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы қабылданды. Бағдарламаның 2007-2009 жылдардағы екінші кезеңінде де бірқатар ескерткіштерде қазба жүргізілді. Ендігі кезекте беғазы-дәндібай мәдениетінің ескерткіштеріне, солтүстік өңірдегі Кеңөткел археологиялық нысандарына назар аударылды.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде - Қарқаралыда орналасқан қола дәуіріне кіретін археологиялық ескерткіштері жайлы сөз болады. Бұл жақта орналасқан: Қарқаралы - І, Қарқаралы - ІІ, Қарқаралы - ІІІ, Тоғай - Бұлақ қоныстары шоғырланған. Бұл қоныстар - кейінгі қола дәуіріне, атап айтқан кезде Беғазы -Дәндібай мәдениетіне жатады. Сонымен қатар, осында Әкімбек, Байшұра, Нарбас, Найза, Алат, Алат - І, Алат - ІІ, Қызылтас,
Қызылтас -І, Домалақтас қоныстары жайлы да бірер мағлұмат келтіріледі. Бір ескерте кететін жөн бар, қазіргі кезде Қарқаралы өңірінде 65 археологиялық нысан табылып, зерттелген еді.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде - бұл жақта бір топ шоғырланған кен орындары туралы мәлімет кеңінен беріледі. Алат - металлургиялық өндіріс алаңы, Кентөбе мен Тоғай - темір кен орындары туралы мәлімет көрсетіледі.
1. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу тарихы.
Қазақстан аумағын мекендейтін ежелгі халықтардың бірегей және жұмбақ ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ортағасырлық ғалымдардың Ибн-Фадланның, Аль-Бируни, Аль-Идриси, Махмуд Кашгари, В.Рубрук еңбектерінде және жол жазбаларында, итальяндық ғалымдар Франциско мен Доминико Пициганидің карталарында, Каталон әлем картасында, Фра-Мауро картасында кездеседі.Сібір жерлерін басып алу дәуірінде бірінші саяхатшылар жасаған Сібір жылнамалары мен 16-17ғғ. басқа да тарихи көздерінде де айтарлықтай материал бар.Кейін, 18-19ғғ. аралығында Сібір мен Қазақстан территориясының Ресейге қосылуымен Сарыарқаға арнайы бірнеше академиялық экспедициялар ұйымдастырылып, жаңа жерлер туралы мәліметтер жинау мақсатында әскери топографтар, тарихшылар, этнографтар және т.б. түрлі кәсіптердің көптеген өкілдері жіберілді.Петр І Сібірдің және Қазақстанның ежелгі дәуіріне үлкен қызығушылық танытты. Ол 1716 және 1718 жж.ежелгі ескерткіштерді жинау, алу және қазу туралы екі жарлық шығарды. Осы уақытта ғылыми зерттеулермен қатар жергілікті көпестер мен кәсіпкерлер ескерткіштердің тонаушы қазбалары кеңінен тарайды. Қазақстан ежелгі туралы мәліметтер Г.Ф.Миллердің басшылығымен бірінші академиялық экспедицияға қатысушылардың жұмыстарында, сондай-ақ екінші экспедиция материалдарында да бар. Екі экспедицияға қатысушылар арасында сол кездегі ірі ғалымдар: И.Гмелин, И.Фишер, П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, X.Барданес және т.б. болды [9,8-9б].
Ескерткіштерді тіркеу мен сипаттауды тау инженерлері, геологтар Б. Ф. Герман, Г.Гене, И.П.Шангин, шығыстанушы-ғалымдар Г. И. Спасский, А. И. Шренк, ғалым-офицерлер С.Б.Броневский, Н.П.Рычков және т.б. жалғастырды.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері саяхатшылардың назарын өзіне аударды. Олар туралы 1701 жылғы С. Ремезовтың "сызба кітабында" айтылады [9].Орталық Қазақстан далаларының қорғандық қазыналары туралы алғаш рет поляк қоғам қайраткері- Ю.Крижанич (XVII ғ.) хабарлады. Оның айтуынша, бұл уақытта мұнда ежелгі халықтардың беймәлім қабірлерін қазып алған көмбе іздеушілер белсенді жұмыс істеді, ал алынған қазыналарды Тобольскіде сатқан. Г.Ф.Миллер Орталық Қазақстанның ескерткіштеріне зор қызығушылық танытты. Әсіресе оны ежелгі қазбалар, балқыту пештерінің қалдықтары, сол кезде толық сақталған ежелгі тас құрылыстары қызықтырды. Ол тек Ертіс бойында орналасқан шекаралық аудандарға саяхат жасауға мүмкіндік алды. Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеудің бастапқы кезеңіне XVIIIғ екінші жартысына жатады. Ежелгі ескерткіштерді зерттеудің осы кезеңі- Г,Ф.Миллер, И.Г.Гмелин, Н.П.Рычков, Г.И.Спасский, Н.М.Мартьянов, Д.А.Клеменц, В.В. Радлов, И.П. Кузнецов, А.Гейкель, Н.К. Минко, В.Я.Толмачев және т.б. осындай зерттеушілердің есімдерімен байланысты [10,12].
XVIII ғасырдың аяғынан бастап Орталық, Солтүстік-Шығыс және Шығыс Қазақстан аймағына көне кеніштерді іздеу мақсатында Алтайлық металлургиялық зауыттардың тау-кен инженерлері тұрақты түрде келе бастады. Олардың қатарында: Снегирев (1790), В.Г.Чулков (1786), А.Литвинов (1786-1788жж), Сивере (1793), Безносиков (1794-1796жж), Стрижков (1798), инженерлер: Поспелов пен Бурнашев (1800) болды. Олар кең-байтақ аумақты өте отырып, бұл өңірде мысқа, қалайыға, алтынға көне өндірісінің бар екендігін атап өтті. 1786 жылы Алексей Литвинов ( қазақ тілін жалғыз білген) Колывано-Воскресенск зауыты басшыларының бірі-В.С.Чулковты түрлі-түсті тастарды іздеу үшін Бесқарағай Ертісіне бастап барды. А.Зариповты білген И.П.Шангин де- Қазақстанның географиясын жақсы білгендігінен оны бухар деп атады. Ашир Литвиновты- назар аударуға тұрарлық Қарқаралы даласының тастарға бай екендігіне хабардар етті және Локтевтік зауытқа баруын, Қарқаралы даласының тастары туралы толыққанды айтуын талабын білдірді. Осымен шақыру басталды және Ашир Қарқаралы және Баянауыл далаларындағы онымен табылған көне кеніштің орындарындағы тастардың үлгілерімен Колыванскте 1786 жылы қарашада пайда болды [10,12б].
Колыван зауытының басшылығы Аширмен тұрақты байланысты орнатып, оған түсті және қымбат тастарды анықтау мен жеткізу тапсырмасын берді. 1788 жылы Ашир Литвиновтың барлау жұмыстарына қатысты, соның нәтижесінде Локтевский зауытына агата, сердолик пен трепеланың әжептәуір мөлшері түсті. Қарқаралы мен Баянауыл далаларының шығыс бөлігіндегі көне заман өндіріс орындарын зерттеуіне-1798 жылы Локтевский мен Колывандық зауыттармен ұйымдастырылған тау-кен инженері Стрижковтың экспедициясы елеулі үлесті қосты. Экспедицияға қазақ кенбілушілері: мыс рудасының ежелгі өндірісімен байланысты Айғыржал, Ақбота мен Дегелен тауларындағы бірқатар жерлерді көрсеткен Ашир Зарипов пен Арғынбай Бердіқұлов қатысты [10,12б].
Стрижков өзінің далалық күнделігінде: Бұл аймақта жан-жақты және бұл тауларда да кездесетін неғұрлым чудтық бүгірлер (көне өндірісінің қалдықтары) мен шыршалы орман өседі-деп жазған. 1796 жылы Қарқаралы даласында болып қайтқан сол зауыттың инженер-металлургі Безносиков күнделікте келесідей жазбаларды: Қарқаралы тауының бойындағы жер орнында мысқа бай кеніші бар. Көлден екі верстке қарай (Ботақара, Қарағанды маңындағы Ульяновское ауылында) солтүстік-шығысқа қарай чудтық өндіріс орнындағы, шағын бүгірде мыс кен алабы көрініп тұр. Белгіленген таудың оң жағында Кіші Нұра өзені ағып жатыр-деп жазған[10,12б].
1816 жылы Шангинмен көне өндіріс орындарының едәуір бөлігі-қазақ кеншілерінің көмегімен қаралған, олардың арасындағы ең ірілері-Имантау, Алтынсу, Бесшоқы, Қаражал болды. Зерттеу әдістері мен қамту көлемі-ғалымға әжептәуір нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Шангин Сарыарқа ның көптеген жерлерінен, оның ішінде Есіл, Нұра мен Тоқырауын өзенінің алаптарынан ескі кен қалдықтарын тапты. Имантау тауында ол-ұлан-ғайыр сазбалшықты сланцтік тауында қазылған чудтік кеніш қалдықтарын зерттеген. Көптеген алуан түрлі мыс пен күміс кеніштерін сыйдырған алып қалдықтар-оны өндірумен айналысқан өндірістің бай көзін құраған екендігіне куәлік етеді- деп Шангин жазды. Жантелісу көзінен жақын жерде, Терісаққан өзенінің жоғарғы ағысында, Жантели қыстағынан 3 верстте, Әулиетас шатқалында Шангин оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылып жатқан ұзындығы-120 саженьмен (шамамен-250м), ені-15 саженьге дейін (шамамен-32см) ірі көлемді кеніш бөлігін зерттеді.
Күнделікке қарағанда, Қарқаралы даласында Шангинге тағы кен өндірісі орындарының қатарын, оның ішінде Жаман-Сарысу, Қайрақты өзеннің жоғарғы ағысындағы, Ұста, Тектұрмас, Бұғұлы, Қызылтау (Алабұға), Қаражал, Көрпетай (Мыңшүкір, Қорғантас), Бесшоқы, Қушоқы-Қызылтас тауларындағы байырғы өндіріс орындарын қарап шыға алды. Бесшоқы кенішінде-ол цеолиттер мен көне жуындының қалдықтарын тапты. Шангиннің айтуынша, бұл кеніштердің барлығы-кен қалдықтарындағы кендік бөліктері мыс, күміс пен қорғасынды құрап, полиметалдық сипатқа ие болды. Нұра өзенінің алабында Шангин Алтынтөбе көне кенішінің қалдықтары мен Алтынсу өзенінің ізбестерінде (диоптаза) аширит минералының кен орнын қарады [10,13б].
Б.Герман мен И.П.Шангиннің мәліметтері мен жеке кәсіпкерлерінің өтініштері- кенді алап орындарының барлауында шешуші мәнге ие болды. Олармен басшылық еткен геологтер мыс, қалайы, алтын, күміс, қорғасынға бай көне кен мен қазба қазыналарының көбісін ашты. Бұл жайлы тіпті, Гельмерсеннің, А.Е.Влангали мен И.Ковригиннің алғашқы геобарлау жұмыстары да өте сенімді түрде айтады. Өтініштер мен жеке байқаулардың негізінде Баянауыл мен Қарқаралы округтерінің аймағында орналасқан ежелгі өндірісі туралы алғашқы қызғылықты шолу аты-жөні белгісіз автормен 1845 жылы жасалған[10,13б]. Бірнеше жылдан кейін Белоусов: Осындағы чудтік қоры атауымен белгілі болған, бұл тауларда байырғы өндіріс орындарының болғандығы нақты дәлелдері мен өтініштердің барлығына жуығы бұл жердегі ежелгі қазбалар жанында жасалған-деп жазған. Басқа геолог-К.И.Гривнак Орталық Қазақстанның кендік алап орындарымен жақсы танығанынан кейін-ежелгі чудтық өндірістер қоршаған тау жыныстарының түйіршіктерінен мысты жасыл мен мысты көк түстен тұратын ұсақтау кен бөліктері белгілерінен құралатын едәуір мөлшердегі қалдықтарымен (қоқыстармен) сипатталады. Қырғыз даласындағы әлі күнге дейін әжептәуір көлемдегі- мысты және күмісті-қорғасынды кен орындарының көпшілігі бұл белгілері бойынша ашылған-деп атап кетті.
XVIII және XIX ғ.бірінші жартысындағы ғалымдардың жұмыстары тек қана жиналмалы сипатқа ие және археологиялық ескерткіштерді есепке алу мен бекітуге негізделгенін атап өткен жөн.XVIII ғасырдың соңынан бастап саяхатшылар Орталық Қазақстанға жиі бара бастады. Тау-кен шенеуніктері: М.Поспелов пен Т.С.Бурнашевтің (1800), Ф.Назаровтың (1813), Н.И.Потаниннің (1829), капитан-И.Г.Андреевтің және т.б. жол бағыттары белгілі. Өз жазбаларында олар Қазақстан археологиясының мәселелерін белгілі бір деңгейде қозғаған. Осы уақытта аудан археологиясы бойынша ең қызықты деректерді Гавердовский, Г.Гене, Б.Ф.Герман, И.П.Шангин, Г.И. Спасский және т.б. қалдырды.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жаңа әкімшілік округтардың құрылуына байланысты Ресей шеткі аймақтарының, соның ішінде Орталық Қазақстанның ежелгі жерлеріне қызығушылығы артты. Бұл мәселелермен, негізінен- С.Б.Броневский, Л.Н.Герн, В.Старков, М.Красовский және т.б. осы сияқты офицерлер мен шенеуніктер айналысты.1868 жылы Бахиревпен, Фроловпен, Дартомен табылған көптеген қола құралдар ұлы князь- Владимир Александровичтің далаға келуіне байланысты ауылда ұйымдастырылған көрмеде көрсетілді.Олардың арасында алуан түрдегі кельттер, қышқыл кептіргіш балталар, қанжарлар мен пышақтар бар. Экспонаттар Петербург университетінің профессоры- Ф.К.Кесслер мен Омбы кадет корпусының оқытушысы-Н.П.Буланжемен суретке түсірілді.Суреттер енді Санкт-Петербургте Қазан төңкерісі мен Кеңес құрылыс мемлекеттік мұрағатының қорында сақталады. 1840-1843 жылдары аралығында академик А.И.Шренкпен жүргізілген географиялық, ботаникалық пен топографиялық зерттеулер жүргізген экспедициямен Орталық Қазақстанның қола дәуірі бойынша өте құнды материал жиналды. А.И.Шренктің жәдігерлерінде қола құралдар мен заттардың саны едәуір мөлшері бар және олардың жақсы сақталған жарты бөлігі-Орталық Қазақстан территориясынан шығады.А.И. Шренканың мұрағатында сақталған тамаша суреттер мен сызбалар Орталық Қазақстанның қола дәуіріндегі ескерткіштері туралы айқын түсінік береді [10,17б].
Академик- Ә.Х.Марғұланның айтуынша, ХІХғ. І-і жартысында Орталық Қазақстанның территорияларына оннан астам бағалы заттарды іздеушілер жиірек келіп, жүзден астам археологиялық ескерткіш жойылып кетті[11,19б].
Бағалы заттарды барлаушылардың басты мүдделері- тұтастай алтын, күмістен тұратын бұйымдар болғандықтан, олар көне қорымдардың жерлерін қалай болса солай бүлдіре қазба жүргізіп, табылған олжаларын сатуға жіберіп отырды. Ежелгі олжаларды қиратудың екінші себебі-жекелеген адамдар арасында- жәдігер мұрасын жинақтай бастау әдетінің көптеп кездесуі де болып табылады. Дара жәдігерлерді жинақтап отыру-ХІХ ғасырдың төңірегінде көзі ашық сауатты азаматтар қоғамында білім деңгейінің, мәдениеттілігінің ерекше болған белгісі- деп саналған. Көзге өте аз ұшырасатын, ерекше мәнісі бұйымдарға сұраныстар ықпалының көбеюімен: пышақ, қанжар, балта, садақтың жебе ұшы, сақина-жүзіктер, білезіктер секілді және т.б. қола, қымбат металлдардан жасалған ежелгі заттар ресейлік саудагерлер, кәсіпкерлер, шенеуніктер мен офицерлердің жекелеген жәдігерлерінде жүздеп жиналған [11,19б].
Бұлардың біраз бөлігі- әрдайым байырғы жәдігерлерімен шұғылданып, заманауи талаптарының негізіне толықтай үйлесе алмаса да, өздері білгеніндей зерттеу жүргізуге ынталанып жатты. Мұндай әуесқойлар тобына Қарқаралы округі приказының қазысы-Дарто, ал сәл кейін хатшы-А.И.Бахирев, шенеунік Фролов сияқтылар кірді. Бұл адамдар метал, басым бөлігі қоладан жасалған балта, қайла, қанжарлар т.с.с.заттарды көп күйінде жинастырып, ол жәдігерлер 1868 жылы қазақтың жазық далалы еліне келген ұлы князь Владимир Александровичке ұйымдастырылған көрмеге қойылғаны айдан анық.
19 ғасырдағы Қарқаралы аймағының зерттеушілері арасында генерал С.Б.Броневскийді атап өткен жөн, оның есімімен қазіргі Қарқаралы қаласының негізі, оның округінің ашылуы және орналасуы көп нәрсе байланысты. Онымен өлкенің өткенін, оның ескерткіштерін зерттеуге алғашқы нақты талпыныстар басталады.Станислав Броневскийдің ұрпағы, Семен Богданович Броневский өз материалдарында округ аумағында қарсы алған бірқатар ескерткіштердің (қола дәуірінің қоршаулары, сәулет құрылыстары және т.б.) сыртқы түрін қысқа сипаттайды. С.Б.Броневский Қызылкент сарайының алғашқы толық сипаттамасын жасады, сонымен қатар ол бұл ескерткішке шағын қазба жұмыстарын жүргізді [11,20б]. ХІХғ. екінші жартысынан бастап қазақ даласының ежелгі дәуірлерінен императорлық археологиялық комиссия, тарихи мұражай, Мәскеу археологиялық қоғамы және Ресейдің басқа да Орталық ғылыми мекемелері мүшелерінің назарын аударады. Ескерткіштердің көне дәуір заттарымен- Қарқаралы бұйрығының заседателі Дарто шұғылданған.
Сол кездегі жергілікті шенеуніктерден Дартоның "көне заттарды жинауға" қатысты ізбасары, бірақ қорғандардың жыртқыштық қазбаларының басым бөлігі болған, 19 ғасырдың соңында хатшы-А.И.Бахирев болды. "Ұлы князь Владимир Александровичтің даласына келуіне байланысты ауылда құрылған"көрмесінен табылған олжалардың суреттері мен хабарламалары қойма іздеушілердің табылғанын куәландырады. "Дарто, Бахирев және Фроловпен табылған көптеген қола құралдар, соның ішінде кельттер, қышқыл-ауалы балталар, қайла, қанжарлар мен пышақтар ұсынылды".Көрме-1868 жылы өтті.Бірегей қола бұйымдардың осындай санын алу үшін, әрине, жүздеген зиратты қазып алу керек болды. Мәселен, баға жетпес тарихи деректер бірқатар объективті және, өкінішке орай, субъективті себептер бойынша ғылым үшін біржола жоғалған болып шықты [11,19б].
Қарқаралы өлкесінің ежелгі ескерткіштері туралы әртүрлі мәліметтер М. Красовский, И.А.Армстронг, Н.А.Абрамовтың, Е.Малахованың, Н.Я. Коншиннің, Н. Копаловтың, В.П.Никитиннің, А.Н.Бөкейхановтың, И.А. Кастанье және т.б. еңбектерінде болады.Бұл материалдардың негізгі бөлігі Қарқаралы округінің барлық аумағына жатады.1896 жылы В.П.Никитин "Қарқаралы уезінің ежелгі ескерткіштері" арнайы хабарын жариялады. Жұмыстың барысында Қарқаралы уезінің болыстары бойынша археология ескерткіштеріне қысқаша шолу жасалды. Қорғандар, тас мүсіндері туралы мәліметтер келтіріледі, кейде ерекше жиналған жерлердің асты сызылады.
Қарқаралы өңірінің көне археологиялық ескерткіштер туралы төңкеріске дейінгі мағлұматтар-әртүрлі баспалармен шашыраған, үзінді, белгілі бір мақсатқа бағытталған сипаты жоқ, және, сонымен бірге, баяндамада да, материалдың трактатында да жоқ. Бұл империяның шалғай далалық өлкесінде арнайы археологиялық жұмыстары әлі жүргізілмеді[11,133б].
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жҥргізілді. 1919 жылы Санкт-Петербургте Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Ташкентте Музей ісі мен көне ескерткіштерді, өнер мен табиғатты қорғаумен шұғылданатын Түркістан комитеті (Туркомстарис) құрылды.В.В.Бартольдтың ұсынысы бойынша, комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды. Сөйтіп, ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі қаланды [12,25б].
Төңкерістен кейін, 1920-шы жылдарынан бастап ескерткіштерді зерттеумен Орталық Қазақстанның өлкетанушы, нәтижесінде Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану мұражайының директоры болған-Л.Ф.Семенов айналысады. Ол Қарқаралы қаласынан оңтүстікке қарай 1,5 км жерде Суықбұлақ қола дәуірінің қонысын, Мұхтаров шатқалындағы қорғандар мен қола дәуірінің тас сақиналарын, сондай-ақ Тасбұлақ өзенінің жағалауындағы 19 тас қоршаудан тұратын қола дәуірінің қорымын тіркеді. Ол соғысқа дейін бұл ауданның барлық белгілі ескерткіштерді тіркеді, ал кейінірек тек қола дәуірінің көне заманның заттай деректерін зерттей бастады.
Осы жылдары Қарқаралы қаласында орта мектепте мұғалім болып жұмыс істеген өлкетанушы- В.Е.Ясенецкая барлаумен көп айналысқан. Дәл онымен Қарқаралы-І, Суықбұлақ кейінгі қола дәуірінің аумағында едәуір мөлшердегі заттар жинастырылған. Көтерілмелі жинақтардың арасында-керамика (қыш ыдыстың бұйымдары), тасты құралдар, жануарлардың сүйектері болды. Орталық Қазақстандағы алғашқы ірі археологиялық қазбалар-тек 1933 жылы ғана өткізілді. 1938 жылы - С.В.Киселев Қарағанды облыстық мұражайымен бірге Қарағанды облысындағы Бесоба, Жаңаауыл жерлерінде археологиялық зерттеу ұйымдастырады [12,26]. Осы жұмыстардың нәтижесінде саны көп археологиялық ескерткіштер: жер үйінділерімен бірге сақиналар, мұртты бар қорғандар мен тастардан жасалған тіреуіштер тіркелген. Барлау жұмыстарынан басқа, қола дәуірі бойынша қызықты материал берген Бесобада қазба жұмыстары жүргізілген. 1940 жылы Қарағанды облысының облыстық-өлкетану мұражайының бастамасымен Мәскеу университетінің профессоры-С.В.Киселев Қарағанды облысында болып қайтты.
Соғыстан кейінгі уақытта Сарыарқаның ежелгі мәдениетінің шынайы археологиялық ашылуы басталады.Қ.И.Сәтбаевтың ғылыми, қоғамдық қызметі мен жеке беделінің арқасында 1946 жылы Алматы қаласында Қазақ КСР Ғылым академиясы ашылады, оның құрамында Тарих, археология және этнография институты жұмыс істейді. Сол жылы академик Ә.Х.Марғұланның басшылығымен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОКАЭ) далалық зерттеулерге шығады, ол кең ауқымды археологиялық зерттеулер жүргізіп, Қарқаралы ауданының аумағындағы Сарысу, Нұра-Талды, Тұндық өзендерінің бассейндерін қамтитын кең кеңістіктерге барлау сапарларын өткізеді [13,11б].
Оның жол бағыттары Сарыарқаның барлық жерлерінен өтеді, ондаған ескерткіштер-қоныс, обалар, жартастағы суреттер, көне кен орындары ашылды және зерттеліп жатыр. 1940-1960 жылдарындағы ОҚАЭ жұмыстарының нәтижесі-көптеген мақалаларда, ескертпелерде, сондай-ақ ірі монографияларда көрсетілген. 1947-1952 жылдары Ә.Х. Марғұланның жетекшілігімен ОҚАЭ Қарағанды облысында зерттелген Беғазы қорымында-қазіргі уақытта қалпына келтіру жұмыстарының негізгі бөлігі жүргізілді. Андронов қоршаулары мен Беғазы тас кесенелері - қазылған қазба жұмыстарының материалдары негізінде жарияланған және мұрағат деректері бойынша қалпына келтірілді [13,5]. ОҚАЭ аудан бойынша барлау жұмыстарымен бірге, 3 ірі кейінгі қола дәуіріне кіретін Қарқаралы қоныстары - Қарқаралы-1, Қарқаралы-2, Суықбұлақ (Қарқаралы-3) зерттелген [14,23б].
1960 жылы жарық көрген Археологическая карта Казахстана жинағы өзінше бір қорытындылап өтті, ол көп жылдарға созылған кең ауқымды археологиялық жұмыстардың қорытындысын жасады және оның ең перпективалы бағыттарын белгілеуге мүмкіндік берді. ХХ- ғасырдың 70-жылдары Ә.Х.Марғұланмен ұсынылған фак-дың бірқатар жаңа, белгісіз мысалдары-кезеңділікті нақтылаудың, толықтырудың, қайта ойлаудың сөзсіз факторы болып табылады.
1970-ші жылдарының ортасынан бастап кейінгі қола дәуірінің саргариндік-алексеевтік мәдениеті мәселелерін дайындау басталды. Жұмыстың үлкен көлемін Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы орындады. Зерттеужұмысының үлкен көлемін Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясымен орындалды. 1973-1976 жылдары аралығындағы экспедицияны- Г.Б.Зданович, ал 1977 жылдан бастап В.В.Евдокимов басқарды. Өткен ғасырдың 70-жж аяғынан бастап Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университетінің экспедициясы жыл сайын жұмыс атқарып келеді [15,44б].
1976 жылы тарих факультетінде көп жылдар бойындағы "өлкетанушы" ғылыми-зерттеу археологиялық отряды болған археологиялық зерттеулер зертханасы құрылды (меңгерушісі -- В.В.Евдокимов) [15,389б]. Жарлы, Талды, Түндік өзенінің аңғарларында барлау жұмыстары жүргізіліп келеді, Кенттік тауларындағы-Қызылкеніш өзен аңғарында ескерткіштер жаңаша деңгейде ашылады. Әсіресе, 1980 жылдарынан бастап кең ауқымды зерттеулер жүзеге асырылуда.1980-жылдарында В.В.Евдокимовтың басшылығымен Қарағанды мемлекеттік университетінің экспедициясы Қарқаралы-Кент алқабы қола дәуірінің археологиялық нысандарында: Домалақтас қонысы, Еңбек-Сүйгіш қорымы, Әкімбек қорымы мен қонысы, Донғал қорымы мен қонысы далалық жұмыстар жүргізді. 1981 жылы ашылған экспедиция барысындағы материалдар этнография мен археология мұражайын құруға негіз болды және бірден университет пен тарих факультетінің мақтанышына айналды.
Кент тұрағы - Қарағанды қаласынан шығыс,оңтүстік-шығысқа қарай 220 км, Кент тұрағынан (бұрынғы аты-Комсомол) жоғарғы ағысынан 8 км жерде, Қызылкент өзенінің оң жағалауында орналасқан. 1984 жылы құрамында В.В.Евдокимов пен И.В.Рудковскийдің барлау тобымен археологиялық ескерткіш ашылды. 1985 жылы В.В.Варфоломеев пен И.В.Рудковскийдің басшылығымен ҚарМУ экспедициясы Кент таулы алқабы ауданында барлау жұмыстарын жүргізді. Қола дәуірінің ескерткіштеріне: Тасырбай, Тасырбай-2, Қызылтас, Қызылтас-1, Қызылтас-2, Дермен жерлеу қорымдары, Қызылтас, Байшура, Байшура-1, Қызылтас, Қызылтас-1 қоныстарының жалпы ескерткіштері анықталды .
Барлау топтарының жетекшілер мен қазба жұмыстары жасақтарының қатысушыларына - әртүрлі жылдарда археологиямен шұғылданатын оқытушылары, қызметкерлер, тарих факультетінің студенттері: Жауымбаев.С.У, В.В.Евдокимов, В.В.Варфоломеев, К.М.Қарабаспақова, В.Г.Ломан, И.В.Рудковский, Ж.Е.Смаилов, А.З.Бейсенов, И.А.Кукушкин, В.А.Новоженов, А.А.Ткачев, А.Ю.Чиндин, А.Степанова, В.Петухов, Т.Телегина және т.б. болды.
Қарағанды археологтарының жұмыс нәтижелері туралы айтқан кезде, ең алдымен, қола дәуірінің (б.з.д.XVIII-VIII ғғ) үлкен көлемді зерттеулерді ескере кеткен жөн. Қарағанды археологтарының ұжымы (В.В.Варфоломев, В.В.Евдокимов, С.У.Жауымбаев, К.М.Қарабаспакова, И.А.Кукушкин, В.Г.Ломан, В.А.Новоженов, И.В.Рудковский, А.А.Ткачев, Э.Р.Усманова, А.Ю. Чиндин, М.В.Беделбаева (Чиркова), И.Н.Швец) негізінен қола дәуірінің мәселелерін шешуге күш салды. Бұл таңқаларлық та емес, өйткені дәл осы- Қарағанды облысының территориясында мыс кенінің жергілікті алаптарының негізінде қалыптасқан, бұл жерде ірі металлургиялық ошақтың болуымен байланысты оның неғұрлым жарқын және едәуір көлемде болған бұл кезеңінің қазақстандық ескерткіштерінің негізгі бөлігі шоғырланған. Қарқаралы аймағында - ерте қола кезеңінің қорғандық жерлеудің ашылуы (б.э.д.ІІІ-мыңжылдықтың соңы, Қараағаш обасы) - жалпы Қазақстанның археологиясына ғана емес, көршілес аудандарға да мәнінің маңызы бар.
Бұрын тек Солтүстік Қазақстанда белгілі болған, Орталық Қазақстан аумағында алғаш рет- петровтық мәдениетіндегі (Сатан) обасы анықталған және зерттелген. Бұл қорымның жерлеу орнының бірінде- Сарыарқа территориясындағы бірегей және әзірше жалғыз ағашты арба қалдықтары табылды, зерттеушілердің пікірінше, Орталық Қазақстанның далалары арқылы бір бөлігі Үндістанға қозғалған андроновтық үнді-иран тайпаларының әжептәуір мобильденуі туралы айғақтайды. 80-ші жылдардың басында Сатан қорымы зерттелді. Бұл қорым- Орталық Қазақстанда бұрын белгісіз жаңа-құмақ мәдени-хронологиялық негізін құраған және петров мәдениетіне жататын ескерткіштер шеңберіне жатады.
Кеңес Одағының құлауымен бірге, әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер қоғамда алуан түрлі қарама-қайшылықтар тудырды. Бұрынғы идеологиялық шектеулердің алынып тасталуы, формациялық ұстанымнан бас тарту тарих методологиясына да әсерін тигізді. Осылайша, жаңа дәуір-бұрынғы идеологиялық тұжырымдарды қайта қарастыруымен көрініс табады, бір шетінен қоғамда ұлтшылдық (этноцентристік) сипаттағы тарихи мифтер де кеңінен белең ала бастады.
Археология ғылымында да бұл жағдайлардың кейбірі орын алды, бірақ 1991 жылы түгелдей өзгеріске ұшырады деп айту аңқаулық болар еді, өйткені академиялық дәлдіктің арқасында мәдени мұраны зерттеудегі археологиялық бағыт бұрынғысындай қала берді, ал ғылыми әдебиет төңірегіндегі тарихты қайта жазу керек деген сөз-археологиялық ізденістерді қамти қоймады.
Жаңа замандағы ең елеулі оқиғалардың бірі-1991жылы Археология институтының ашылуы болып саналады.Көрнекті ғалым, археолог, тарихшы, этнограф, шығыстанушы, филолог, академик Ә.Х.Марғұлан есімі берілген бұл Археология институты Қазақ КСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 28-тамыздағы №496 Қаулысымен және Қазақ КСР ҒА Төралқасының 1991 жылғы 6-қыркүйектегі №73 Қаулысымен Қазақ КСР ҒА Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты-Археологиялық зерттеу орталығының негізінде құрылған еді.
Б.з.б. ІХ-VІІ ғасырларға жататын доңғал - кеңөткел өтпелі кезеңдерін біршама айқындайтын Бұғылы-1, Доңғал, Қарабұлақ, Ендірей ескерткіштерінде де қазба жұмыстары тұтастай дерлік жүрді. Соңғы жылдардағы мәліметтер негізінде қола дәуіріне жататын Беғазы-Дәндібай кешендері жайлы монография жарыққа шықты (А.З.Бейсенов, т.б.). Оған дейін жарық көрген Э.Р.Усманова, С.У.Жауымбаевтың монографиялары қола дәуірін зерделеуге тың серпін берген еді.Сонымен қатар қола дәуіріне жататын ескерткіштердің зерттелуін бірізділікке түсірген, біраз мәселелерін қозғап кеткен тарихнамалық сипатындағы монография да жарық көрді (Ж.Қ.Құрманқұлов, Д.С.Байгунаков).
Археология ғылымын дамытуға бірінші кезеңі 2004-2006 жылдарды, екінші кезеңі 2007-2009 жылдарды қамтыған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы да зор қарқын берді. Бұл бағдарламаны Қазақстан Республикасы Президенті 2004 жылғы 13-қаңтарда (№1277) бекіткен. Бағдарламаның негізгі мақсаты деп, рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени мұрасын қорғау және тиімді пайдалануды атауға болады.Ал негізгі міндеттеріне елдегі маңызды архитектуралық және тарихи мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, мәдени мұраны, соның ішінде ұлттық мәдениет, фольклор, салт-дәстүрді зерттеудің толық жҥйесін жасау секілді күрделі мәселелер кіреді. Осыған орай мәдени мұраны сақтау мен қалпына келтірудің төмендегідей негізгі бағыттары нақтыланған:
- ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу, солардың негізінде қорық-музейлер құру және оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне қосу;
- Қазақстанның бірегей тарихи, мәдени және архитектуралық ескерткіштерін реставрациялау, консервациялау және пайдалану;
- ғылыми білімді түсіндіріп тарату, тарих ғылымының теориялық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиеттерді шығару;
- республикадағы тарихи-мәдени мұраны қорғау мен белсенді тҥрде пайдаланудың ұтымды құрылымын жасау жөніндегі мәселелері мен оның міндеттері: облыстық инспекциялардың, реставрациялық ұйымдардың қызметтерінің басшылығын қамтамасыз ету, тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі бекітілген бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асыру [15,45б]. Міне, 2004 - 2006 жылдарға арналған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының негізгі талап-мақсаттары мен міндеттері, жҥргізілетін бағыттары осындай деп көрсетілген болатын. 1991-2011жылдарының арасында ҚарМУ экспедициясы - В.В.Варфоломеевтің басшылығымен Тасырбай қорымының алты құрылысына стационарлық зерттеу жүргізді.
1999 жылдан бастап, А.З.Бейсеновтың жетекшілігімен Сарыарқа экспедициясы (Ә.Х.Марғұлан атындағы археология және этнология институты) Қарқаралы территориясының аумағында өз зерттеулерін жүргізеді.Жұмыс жылдары жаңа ескерткіштер ашылды, қола дәуіріндегі қоныстар мен жерлеу құрылыстары, ерте темір дәуірінің (Талды-2 және т.б.) қорымдары зерттелді. Қазіргі уақытта өңірде ғылыми-археологиялық зерттеулерді академик - Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университетінің археологтары жүргізуде.1991 - 2010 жылдар аралығында ҚарМУ экспедициясы В.В.Варфоломеевтің басшылығымен стационарлық қазба жұмыстары Кент ежелгі қалашық типті қоныста жүргізілуде.Оң жақ жағалаудағы құрылыс қалдықтары бар алаң-шамамен 150000ш.м. болады.
Шамамен 100-ге жуық тас құрылыстар, дөңгелек, сопақ және сегізбөлік тәрізді батыстар тіркелген.2009 жылы Швейцарияның жоғары техникалық мектебінің қарапайым бөлшектер физикасы институтының (Цюрих) радиокөміртекті даталау зертханасында С14-3180+-35 жыл бойынша калибрленген мерзімі алынды. Бұл деректер алынған ағаштың үлгілері Кенттің орта стратиграфиялық көлдененің жоғарғы қабаттарынан алынған.
Демек, ескерткіштің негізін сенімді түрде б.з.д. XIV ғасырға жатқызуға болады.2012-2014 жылдарының аралығында-ҚР БҒМ-нің "Қазақстанның соңғы қола мәдениеті-көшпенділердің дала өркениетін қалыптасу негізі ретінде" гранттық тақырыбын жүзеге асыру аясында В.Г.Ломанмен Доңғал қонысына археологиялық зерттеулер жүргізілді.
Қоныстың шамамен ауданы - 6500 шаршы метр. Тұрғын үй жоспарында - тік бұрышты формада, әрқайсысының ортасында - бір ошақ, оның периметрі бойынша тас плиталармен қойылған шұңқыр болады. Тұрғын үйге кіру тік қойылған плиталардан қабырғалары бар Г - бейнелі дәліздің түрі болды.Ерте темір дәуірінің ыдысына тән қасиеттер пайда болатын керамикалық коллекцияның формальды - типологиялық белгілері бойынша ескерткіш соңғы қола кезеңіне жатқызылды.Бұл қоныс эпонимді болып табылады, оның материалдары аттас кезеңді бөлуге негіз болды.2004 жылдан бастап 2017 жылға дейін Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ археологиялық экспедициясы - С.У.Жауымбаев пен В.В.Евдокимовтың жетекшілігімен металлургтер мен мал өсірушілердің қола дәуіріне жататын-Алат қонысында қазба жұмыстары жүргізілді.
Алат қонысы - мыс пен қола алумен қатар крич темір өндірісі басталатын Қазақстандағы алғашқы бірегей археологиялық кешен.Профессор - Я. Муракамимен (Эхимэ қ., Жапония) алынған радиокөміртекті мерзімге сәйкес Алат қонысы б.з.д.XIII ғасырмен мерзімделеді, бұл Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің бастапқы кезеңін, оның ішінде темір өндірісін қайта қарауға мүмкіндік береді.Қарқаралы ауданының археология ескерткіштерін зерттеу - Қазақстанның ежелгі тарихы мен мәдениетін зерттеудегі ерекше кезең болып табылады.
Кейінгі қола дәуірі-Орал-Қазақстан далаларының кең кеңістігіндегі мәдени генездің жаңа фазасымен ерекшеленеді.Сыртқы Батыс құбырлық импульстің әсерінен андрондық қауымдық мәдениеттің имманенттік дамуы білікшелік кешендердің қосылуына әкеледі [31;43б; 32,125б, 33;128б; 245б].Орталық Қазақстанда шаруашылық қызметінің жетекші бағыттарының бірі-аймақтың бай кен орындарына негізделетін металлургия және металл өңдеу болып табылатын Беғазы-Дәндібай мәдениетінің тайпалары тарайды, ол металлургиялық өндірістің ірі орталықтарының бірі металлургиялық өндірістің ірі орталықтарының бірін негізін қалаған еді.Металлургтер ұжымдарын ірілендіру Алат мамандандырылған өндірістік кешенінің пайда болуына алып келді,онда дамыған қола құю өндірісі тіркелген және Қазақстанда алғаш рет қола дәуірінде темірді балқытуға көшті [31,43б].
Ескерткіш Қарағанды қаласының оңтүстік-шығысына қарай-250км, Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің Кенттік таулы-орман алқабында орналасқан.Жердің бетінде диаметрі 15м-ге дейін, тереңдігі 0,5м-ге дейін дөңгелек пішінді шамамен он жарым ойма көзбен тіркеледі.1991 жылы А.Ю.Чиндиннің жетекшілігімен ҚарМУ археологиялық отряды қоныстың шығыс шетіндегі білікше түріндегі қыш ыдыстың сынықтары табылған аумағы 81 шаршы метр болатын шағын қазба жұмыстарын жүргізді [32,125б].
Одан жоғары беткейде 1991 жылғы қазбаға оңтүстік жағынан жанасатын ауданы 266 шаршы метр қазба салынған Алатты кең көлемде зерттеу 2004 жылғы ҚарМУ экспедициясының С.У.Жауымбаев пен В.В.Евдокимовтың басшылығымен басталды. Жұмыс барысында темірді шикі жолмен пісіруге арналған төрт пештің (көріктің) қалдықтары, сондай-ақ өндірістік мақсаттағы тас құрылысы, тастармен толтырылған шұңқырлар, ошақтар, бағаналық шұңқырлар және тастан, қоладан, жануарлардың сүйегінен жасалған түрлі бұйымдар, Білікше қыш сынықтары анықталды.Дымқыл көріктердің функционалдық мақсаты, тас бұйымдарының қатарының ерекшелігі - табаны плиталары, табаны плиталары, тесікті-плиталары, кенді ұнтақтау құралдары, темір рудасы мен темір қожы болған жағдайда-осының барлығы өндірістік-металлургиялық алаңның болуын көрсетеді [33,128б].
2005 ж. ауданы 220 шаршы метр қазба оңтүстік жағынан 2004 ж. қазба жұмысын жалғастырды, онда 15 шаруашылық шұңқыр, 3 күл, 12 бағаналық шұңқыр, шұңқыр, табандық шұңқыр-қола құю пеші тіркелген.Киім-кешек қоладан (тесу, шило, қашау (2 дана), жебенің ұшы, білезік, түйме, тойтарма) және тастан (тесік плита, қақпақ (12 дана),мотыга, лощил (4 дана)), темір шлактың үш кесегінен жасалған бұйымдармен көрсетілген [33;21б].
Келесі жылы шығыс шетінде көлемі 345ш.м. болатын қазба қаланды, онда гранитті тақтайлар үстімен жабылған, тік қойылған тастардан құралған S-көрнекті конструкция (пеш) анықталды.Оның Қазақстанның қола дәуіріндегі белгілі пештермен ұқсастығы жоқ, бірақ ауа өткізгіштің болуы бойынша кейбір ұқсастығы 2004 жылы зерттелген көріктермен байқалады.Қазан түбінде 38 бағаналы және 8 шаруашылық шұңқырлар, алау және пеш (?) жапсарластағы құрылыс тіркелген.Қазаншұңқырлардан тыс 1 шаруашылық және 4 бағаналы шұңқырлар, күл қабаты белгіленген [34,245б].
Құрал-саймандар тастан және: жебенің ұшы,қиыршықтас (10 дана), тесік тас(2 дана), пест,тас қақпағы (3 дана),балға-пест; қоладан жасалған: ұршықты қашау, тіректі қашау,әшекейлеу бұйымдарымен көрініс береді.Сондай-ақ табылған заттардың арасында темір шлактар да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Наскенова Сауле Сайрановна
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері
5В020800 - Археология және этнология мамандығы
Қарағанды 2020
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі ______________
________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қарқаралы өңіріндегі қола дәуірінің қоныстары және ежелгі кен орындары
5В020800 - Археология және этнология мамандығы
Орындады: Наскенова Сауле Сайрановна
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., профессор С.У.Жауымбаев
Қарағанды 2020
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия
ескерткіштерін зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2. Ежелгі кең орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургтер қоныс орындары ... ... ... ... ... ... ... ..42.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының орталық бөлігін орналасқан - Қарқаралы территориясында оның көне ескерткіштерін зерттеуі-Қазақстанның археологиясы мен Еуразия даласында маңызды рөлге ие болады. Ең алдымен, бұл - Қазақстан аумағындағы өндіруші экономикасы бар мәдениет дами бастаған кездегі ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеуге қатысы бар [2, 3].
Орталық Қазақстан аумағындағы қола дәуіріне жататын көптеген ескерткіштердің зерттелуіне - Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ мен Ә.Х.Марғұлан Сарыарқа археология институты ғалымдарының тигізген үлес салмағы- орасан зор. Орталық Қазақстан өзінің мысты кен ресурстар қорымен, бай мал жайылымдықтары - Еуразияның қола ғасырындағы бірегей мәдениет ошақтарының бірі ретінде көріністі берген [4,3]. Қола дәуірі-Қазақстанның тарихындағы айрықша кезең. Ежелгі қоғам өмірінің көптеген бөлігінде- түбегейлі өзгерістер мезгілі. Бұл кезеңде-өндіруші түріндегі экономикасымен бірге болған мәдениеттер кеңінен тараған және этнолингвистикалық қауымдастықтар қалыптасқан. Кейінірек, олардың негізінде жалпы әлемдік тарихта салмақты үлес қосқан этностар қалыптасқан. Кейінгі қола дәуірінде-қола құю өндірісі өзінің ең жоғарғы даму шыңына жеткен. Спорадикалық темірді балқытуға көшіп, адамның алдына металлдарды игеруде жаңа мүмкіндіктер ашылады. Ерте темір дәуірінің қарсаңында, бұл фактор жиынтықтарының барлығы-аталмыш аумақтағы көптеген ғасырларға халықтың шаруашылық тұрмысын айқындап берген көшпенді мал шаруашылығының пайда болуына әкелді. Ұзақ уақыт бойы Қазақстан далаларында бір-андронов мәдениетін бөліп көрсеткен [5,6].
Зерттеу тақырыбының мақсаты - Орталық Қазақстан аймағында болған қола дәуіріндегі мәдениеттің тарихи сабақтастығын тану негізі Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері зерттеуге жататын археологиялық кешендерінің кезеңдестіруін, хронологиясын және мәдени тиістілігін анықтап білу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- Орталық Қазақстандағы Қарқаралы аймағындағы қола дәуіріне жататын археологиялық зерттелу тарихын сипаттау дәрежесін талдау;
- Андронов мәдени қауымдастығының жалпы бұл аймақтағы шығу тегі, хронологиясы мен кезеңдестірілуінің мәселелерін қарастыру;
- Орталық Қазақстанның Қарқаралы қола дәуірі мәдениетінің қоныстары мен жерлеу ескерткіштері, осы аумақтағы андрондық мәдениеттердің даму дәйектілігін көрсететін материалдарды жан-жақты зерттеу;
- Зерттелетін кешендерді құрған ежелгі халықтың шаруашылық қызметінің, дінінің және өнерінің кейбір аспектілерін қарастыру;
- Жаңа материалдарға жалпы сүйене отырып, Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерінің орны мен маңызын анықтау.
Ғылыми жаңалық. Дипломдық жұмыста бұрын белгілі болған және жаңа материалдар талданып, қорытылады. Зерттелетін өңір мен іргелес аумақтардың хронологиялық жақын кешендерімен Қарқаралы материалдарын салыстырмалы талдау негізінде олардың кезеңдестірілуі мен хронологиясы нақтыланады, олардың шығу тегі мен мәдени қатыстылығы айқындалады.
Дереккөздің базасы. Жұмыстың барысында түрлі академиялық басылымдарда жарияланған Орталық Қазақстан қола дәуірінің Қарқаралы өңіріндегі археологиялық артефактілер мен басқа да материалдар зерттелді.
Теоретикалы-методологиялық негізі. Зерттеудің теориялық бөлігінің негізін тарихи-мәдени көзқарас құрайды. Археологиялық кешендер бірқатар сыртқы факторларға негізделген адам қызметінің қорытындысы ретінде қарастырылады. Зерттеудің негізгі әдісі-салыстырмалы анқтау болып табылады.
Хронологиялық мерзімі. Зерттеудің хронологиялық мерзімі - б.з.д. ІІ мыңж 2-і жартысы - VIII ғғ. аралығы Қарқаралы өңірін қамтиды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері тарих факультетінің студенттері үшін жоғарғы оқу орындарында, ғылыми-көпшілік басылымдарда және мұражайлық жұмыста арнайы курстарды дайындау кезінде пайдаланылуы мүмкін. Оларды іс жүзінде пайдалану - экскурсияларда, археологиялық-тарихи мұражайда экспозициялық және көрме жұмыстарын құру кезінде мүмкін болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері (ежелгі кен орындары, қоныстар, қорымдар) бойынша мерзімді басылымдар бірталай мөлшерде ғылыми әдебиетте жинақталған. Мұнда көптеген ондаған қоныстар мен қорымдар, кен қазбалары, табыну-салттық объектілер бар, олардың зерттеу материалдары ғылыми айналымға бұрыннан берік енген, жыл сайын жаңа жаңалықтар мен фактілермен, жаңа ғылыми гипотезалармен, пікірлермен толықтырылады [6,3].
Дипломдық жұмыстың пәні- Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісі Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу барысындағы табылған заттай деректер.
Дипломдық жұмыстың негізгі деректері. Археолог-ғалымдардың осы тақырыптың көлемі бойынша - еңбектері, мақалалары, арнайы сызба-кестесі мен карталар, жалпы жоспар сұлбасы, оқу құралдары мен құжаттары саналады.
Тақырып бойынша ең алғашқы дереккөзіне- Ә.Х.Марғұланның өзіндік 14 томдық шығармалар жинағы (1998) болып есептеледі [7]. Диплодық жұмысты жазу кезінде- А.Х.Маргулан, К.А.Акишев, М.К.Кадырбаев, А.М.Оразбаевтың Древняя культура Центрального Казахстана (1966), Сарыарқа. Қола дәуіріндегі тау-кен ісі және металлургиясы. Жезқазған көне және ортағаырлық металлургия орталығы (милы құдық қалашығы) (2001) атты еңбектері қолданылды.
Бетпақ даланың солтүстігінен Ақсай, Сартабан қорымдары, Атасу аңғарынан Қараөзек қорымы, сондай-ақ кен орындары зерттелінді. Қарқаралы және Баянауыл тауларының аудандарынан көптеген андроновтық ескерткіштер табылып, зерттелді. 1966 жылы Орталық Қазақстан археологиясына арналған Ә.Х.Марғұлан, К.А.Ақышев, М.Қ.Қадырбаев, Ә.М.Оразбаев дайындаған іргелі зерттеу жұмысы жарыққа шықты. Кейінірек, 1979 жылы Ә.Х.Марғұлан 50-60 жылдары шоғырланған материалдарды пайдалана отырып Сарыарқаның жарқын феномені болып табылатын беғазы-дәндібай мәдениетіне арналған монографиясын жариялайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырып көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып, оның теориялық және іс-тәжірибелік маңызы көрсетілген.
1-тарау 1. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу тарихына, атап айтқанда осы аймақтың археологиялық зерттеу тарихына, андронов мәдени ортақтығының шығу тегі, кезеңдеу, хронологиясы мәселелеріне арналған. Дипломдық жұмысының бірінші тарауында - жалпы Қарқаралы ауданын зерттеу тарихнамасы баяндалған. Соғысқа дейінгі кезеңдегі зерттеушілердің басын салған негізгі нәтижелері қарастырылады. Өңірдегі Беғазы - Дәндібай кешендері бойынша зерттеу жұмыстарының ең жоғарғы шыңы ХХ ғасырдың 50-60 жылдарына сәйкес келеді.
Өзінің зерделенуінің деңгейіне байланысты тарихты 3 кезеңге: революцияға дейінгі, кеңестік кезеңдегі және Қазақстанның тәуелсіздік жылдарындағы зерттеу мәселесіне бөліп көрсеткен жөн. Аймақтың территориясындағы жекелеген ескерткіштер мен нысандар жайлы мағлұматтар революцияға дейінгі дәуірге тән жағдай - ескерткіштерді дәл географиялық сипатпен белгілеудің жоқ болуы. Осы кезең аралығында Орталық Қазақстан аумағындағы, оның ішінде Қарқаралы өңіріне байланысты қызықты тарихи - археологиялық ескерткіштер жайлы қызықты мәліметтер жинақтала бастаған. Осы уақыт межесінде - мақсатты зерттеулер нәтижені алудан гөрі, басым түрде көзге ұшырасқан, жолдың арасында жиналған мағлұматтардың тұңғыш жинай бастау (қорлану) фактісін ескермей кетуге болмайды. Қазба жұмысының жағдайы туралы қандай да бір салмақты ой қорытуға болмайды. Бірқатар зерттеушілер қорымдарды қазуға әрекеттенді, бірақ қазбаның әдістемесін үйренбегендіктен, бағыттарына мақсат-міндетті қоюды міндетсінбей, табылған бұйымдарды жинаумен-ақ шектелді [8].
Дегенмен, ескерткіштерді тіркеу, олардың картасын жасау, белгілеу фактілерінің атқарылғандығы белгілі, олар істеген жұмыстың құндылығы да міне осында. Осы сала бойынша сол кезде атқарылған жұмыстардың көпшілік бөлігі осы күнге дейін өзінің маңызын жоғалтпады. Қазақстан археологиясындағы бұл мерзімді алғашқы кезең ретінде сипаттап айтуға болады. Археология ғылымының екінші даму кезеңі - 1917 жылда болған төңкерістен кейінгі кезде археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жүргізілді. Және де сондай-ақ, бұл дәуірде ескерткішті картографияландыру, онда табылған заттарды тіркеу де жетілдірілді.Өңірдегі Беғазы - Дәндібай кешендері бойынша зерттеу жұмыстарының ең жоғарғы шыңы ХХ ғасырдың 50-60 жылдарына сәйкес келеді. Жұмыстың үлкен көлемін Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы орындады. .
Археология ғылымындағы дамудың үшінші кезеңі - Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған 1991 жылдан бастауға болады. Осы кездері ғылымға бір топ зерттеуші - ғалымдар келді. Олар: М.К.Хабдуллина, К.М.Қарабаспақова, В.В.Варфоломеев, И.А.Кукушкин, Ж.Е.Смаилов, А.З.Бейсенов, М.С.Қасенов, Д.А.Талеев, М.Қожа, А.М.Досымбаева, З.Ш.Шарденова, Г.А.Терновая, Т.Мәмиев еді. ҚР Президентінің Жарлығымен 2002 жыл Мәдениетті қолдау жылы болып жарияланды. Ал 2004 жылы Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы қабылданды. Бағдарламаның 2007-2009 жылдардағы екінші кезеңінде де бірқатар ескерткіштерде қазба жүргізілді. Ендігі кезекте беғазы-дәндібай мәдениетінің ескерткіштеріне, солтүстік өңірдегі Кеңөткел археологиялық нысандарына назар аударылды.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде - Қарқаралыда орналасқан қола дәуіріне кіретін археологиялық ескерткіштері жайлы сөз болады. Бұл жақта орналасқан: Қарқаралы - І, Қарқаралы - ІІ, Қарқаралы - ІІІ, Тоғай - Бұлақ қоныстары шоғырланған. Бұл қоныстар - кейінгі қола дәуіріне, атап айтқан кезде Беғазы -Дәндібай мәдениетіне жатады. Сонымен қатар, осында Әкімбек, Байшұра, Нарбас, Найза, Алат, Алат - І, Алат - ІІ, Қызылтас,
Қызылтас -І, Домалақтас қоныстары жайлы да бірер мағлұмат келтіріледі. Бір ескерте кететін жөн бар, қазіргі кезде Қарқаралы өңірінде 65 археологиялық нысан табылып, зерттелген еді.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде - бұл жақта бір топ шоғырланған кен орындары туралы мәлімет кеңінен беріледі. Алат - металлургиялық өндіріс алаңы, Кентөбе мен Тоғай - темір кен орындары туралы мәлімет көрсетіледі.
1. Қарқаралы өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу тарихы.
Қазақстан аумағын мекендейтін ежелгі халықтардың бірегей және жұмбақ ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ортағасырлық ғалымдардың Ибн-Фадланның, Аль-Бируни, Аль-Идриси, Махмуд Кашгари, В.Рубрук еңбектерінде және жол жазбаларында, итальяндық ғалымдар Франциско мен Доминико Пициганидің карталарында, Каталон әлем картасында, Фра-Мауро картасында кездеседі.Сібір жерлерін басып алу дәуірінде бірінші саяхатшылар жасаған Сібір жылнамалары мен 16-17ғғ. басқа да тарихи көздерінде де айтарлықтай материал бар.Кейін, 18-19ғғ. аралығында Сібір мен Қазақстан территориясының Ресейге қосылуымен Сарыарқаға арнайы бірнеше академиялық экспедициялар ұйымдастырылып, жаңа жерлер туралы мәліметтер жинау мақсатында әскери топографтар, тарихшылар, этнографтар және т.б. түрлі кәсіптердің көптеген өкілдері жіберілді.Петр І Сібірдің және Қазақстанның ежелгі дәуіріне үлкен қызығушылық танытты. Ол 1716 және 1718 жж.ежелгі ескерткіштерді жинау, алу және қазу туралы екі жарлық шығарды. Осы уақытта ғылыми зерттеулермен қатар жергілікті көпестер мен кәсіпкерлер ескерткіштердің тонаушы қазбалары кеңінен тарайды. Қазақстан ежелгі туралы мәліметтер Г.Ф.Миллердің басшылығымен бірінші академиялық экспедицияға қатысушылардың жұмыстарында, сондай-ақ екінші экспедиция материалдарында да бар. Екі экспедицияға қатысушылар арасында сол кездегі ірі ғалымдар: И.Гмелин, И.Фишер, П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, X.Барданес және т.б. болды [9,8-9б].
Ескерткіштерді тіркеу мен сипаттауды тау инженерлері, геологтар Б. Ф. Герман, Г.Гене, И.П.Шангин, шығыстанушы-ғалымдар Г. И. Спасский, А. И. Шренк, ғалым-офицерлер С.Б.Броневский, Н.П.Рычков және т.б. жалғастырды.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері саяхатшылардың назарын өзіне аударды. Олар туралы 1701 жылғы С. Ремезовтың "сызба кітабында" айтылады [9].Орталық Қазақстан далаларының қорғандық қазыналары туралы алғаш рет поляк қоғам қайраткері- Ю.Крижанич (XVII ғ.) хабарлады. Оның айтуынша, бұл уақытта мұнда ежелгі халықтардың беймәлім қабірлерін қазып алған көмбе іздеушілер белсенді жұмыс істеді, ал алынған қазыналарды Тобольскіде сатқан. Г.Ф.Миллер Орталық Қазақстанның ескерткіштеріне зор қызығушылық танытты. Әсіресе оны ежелгі қазбалар, балқыту пештерінің қалдықтары, сол кезде толық сақталған ежелгі тас құрылыстары қызықтырды. Ол тек Ертіс бойында орналасқан шекаралық аудандарға саяхат жасауға мүмкіндік алды. Қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеудің бастапқы кезеңіне XVIIIғ екінші жартысына жатады. Ежелгі ескерткіштерді зерттеудің осы кезеңі- Г,Ф.Миллер, И.Г.Гмелин, Н.П.Рычков, Г.И.Спасский, Н.М.Мартьянов, Д.А.Клеменц, В.В. Радлов, И.П. Кузнецов, А.Гейкель, Н.К. Минко, В.Я.Толмачев және т.б. осындай зерттеушілердің есімдерімен байланысты [10,12].
XVIII ғасырдың аяғынан бастап Орталық, Солтүстік-Шығыс және Шығыс Қазақстан аймағына көне кеніштерді іздеу мақсатында Алтайлық металлургиялық зауыттардың тау-кен инженерлері тұрақты түрде келе бастады. Олардың қатарында: Снегирев (1790), В.Г.Чулков (1786), А.Литвинов (1786-1788жж), Сивере (1793), Безносиков (1794-1796жж), Стрижков (1798), инженерлер: Поспелов пен Бурнашев (1800) болды. Олар кең-байтақ аумақты өте отырып, бұл өңірде мысқа, қалайыға, алтынға көне өндірісінің бар екендігін атап өтті. 1786 жылы Алексей Литвинов ( қазақ тілін жалғыз білген) Колывано-Воскресенск зауыты басшыларының бірі-В.С.Чулковты түрлі-түсті тастарды іздеу үшін Бесқарағай Ертісіне бастап барды. А.Зариповты білген И.П.Шангин де- Қазақстанның географиясын жақсы білгендігінен оны бухар деп атады. Ашир Литвиновты- назар аударуға тұрарлық Қарқаралы даласының тастарға бай екендігіне хабардар етті және Локтевтік зауытқа баруын, Қарқаралы даласының тастары туралы толыққанды айтуын талабын білдірді. Осымен шақыру басталды және Ашир Қарқаралы және Баянауыл далаларындағы онымен табылған көне кеніштің орындарындағы тастардың үлгілерімен Колыванскте 1786 жылы қарашада пайда болды [10,12б].
Колыван зауытының басшылығы Аширмен тұрақты байланысты орнатып, оған түсті және қымбат тастарды анықтау мен жеткізу тапсырмасын берді. 1788 жылы Ашир Литвиновтың барлау жұмыстарына қатысты, соның нәтижесінде Локтевский зауытына агата, сердолик пен трепеланың әжептәуір мөлшері түсті. Қарқаралы мен Баянауыл далаларының шығыс бөлігіндегі көне заман өндіріс орындарын зерттеуіне-1798 жылы Локтевский мен Колывандық зауыттармен ұйымдастырылған тау-кен инженері Стрижковтың экспедициясы елеулі үлесті қосты. Экспедицияға қазақ кенбілушілері: мыс рудасының ежелгі өндірісімен байланысты Айғыржал, Ақбота мен Дегелен тауларындағы бірқатар жерлерді көрсеткен Ашир Зарипов пен Арғынбай Бердіқұлов қатысты [10,12б].
Стрижков өзінің далалық күнделігінде: Бұл аймақта жан-жақты және бұл тауларда да кездесетін неғұрлым чудтық бүгірлер (көне өндірісінің қалдықтары) мен шыршалы орман өседі-деп жазған. 1796 жылы Қарқаралы даласында болып қайтқан сол зауыттың инженер-металлургі Безносиков күнделікте келесідей жазбаларды: Қарқаралы тауының бойындағы жер орнында мысқа бай кеніші бар. Көлден екі верстке қарай (Ботақара, Қарағанды маңындағы Ульяновское ауылында) солтүстік-шығысқа қарай чудтық өндіріс орнындағы, шағын бүгірде мыс кен алабы көрініп тұр. Белгіленген таудың оң жағында Кіші Нұра өзені ағып жатыр-деп жазған[10,12б].
1816 жылы Шангинмен көне өндіріс орындарының едәуір бөлігі-қазақ кеншілерінің көмегімен қаралған, олардың арасындағы ең ірілері-Имантау, Алтынсу, Бесшоқы, Қаражал болды. Зерттеу әдістері мен қамту көлемі-ғалымға әжептәуір нәтижелер алуға мүмкіндік берді. Шангин Сарыарқа ның көптеген жерлерінен, оның ішінде Есіл, Нұра мен Тоқырауын өзенінің алаптарынан ескі кен қалдықтарын тапты. Имантау тауында ол-ұлан-ғайыр сазбалшықты сланцтік тауында қазылған чудтік кеніш қалдықтарын зерттеген. Көптеген алуан түрлі мыс пен күміс кеніштерін сыйдырған алып қалдықтар-оны өндірумен айналысқан өндірістің бай көзін құраған екендігіне куәлік етеді- деп Шангин жазды. Жантелісу көзінен жақын жерде, Терісаққан өзенінің жоғарғы ағысында, Жантели қыстағынан 3 верстте, Әулиетас шатқалында Шангин оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылып жатқан ұзындығы-120 саженьмен (шамамен-250м), ені-15 саженьге дейін (шамамен-32см) ірі көлемді кеніш бөлігін зерттеді.
Күнделікке қарағанда, Қарқаралы даласында Шангинге тағы кен өндірісі орындарының қатарын, оның ішінде Жаман-Сарысу, Қайрақты өзеннің жоғарғы ағысындағы, Ұста, Тектұрмас, Бұғұлы, Қызылтау (Алабұға), Қаражал, Көрпетай (Мыңшүкір, Қорғантас), Бесшоқы, Қушоқы-Қызылтас тауларындағы байырғы өндіріс орындарын қарап шыға алды. Бесшоқы кенішінде-ол цеолиттер мен көне жуындының қалдықтарын тапты. Шангиннің айтуынша, бұл кеніштердің барлығы-кен қалдықтарындағы кендік бөліктері мыс, күміс пен қорғасынды құрап, полиметалдық сипатқа ие болды. Нұра өзенінің алабында Шангин Алтынтөбе көне кенішінің қалдықтары мен Алтынсу өзенінің ізбестерінде (диоптаза) аширит минералының кен орнын қарады [10,13б].
Б.Герман мен И.П.Шангиннің мәліметтері мен жеке кәсіпкерлерінің өтініштері- кенді алап орындарының барлауында шешуші мәнге ие болды. Олармен басшылық еткен геологтер мыс, қалайы, алтын, күміс, қорғасынға бай көне кен мен қазба қазыналарының көбісін ашты. Бұл жайлы тіпті, Гельмерсеннің, А.Е.Влангали мен И.Ковригиннің алғашқы геобарлау жұмыстары да өте сенімді түрде айтады. Өтініштер мен жеке байқаулардың негізінде Баянауыл мен Қарқаралы округтерінің аймағында орналасқан ежелгі өндірісі туралы алғашқы қызғылықты шолу аты-жөні белгісіз автормен 1845 жылы жасалған[10,13б]. Бірнеше жылдан кейін Белоусов: Осындағы чудтік қоры атауымен белгілі болған, бұл тауларда байырғы өндіріс орындарының болғандығы нақты дәлелдері мен өтініштердің барлығына жуығы бұл жердегі ежелгі қазбалар жанында жасалған-деп жазған. Басқа геолог-К.И.Гривнак Орталық Қазақстанның кендік алап орындарымен жақсы танығанынан кейін-ежелгі чудтық өндірістер қоршаған тау жыныстарының түйіршіктерінен мысты жасыл мен мысты көк түстен тұратын ұсақтау кен бөліктері белгілерінен құралатын едәуір мөлшердегі қалдықтарымен (қоқыстармен) сипатталады. Қырғыз даласындағы әлі күнге дейін әжептәуір көлемдегі- мысты және күмісті-қорғасынды кен орындарының көпшілігі бұл белгілері бойынша ашылған-деп атап кетті.
XVIII және XIX ғ.бірінші жартысындағы ғалымдардың жұмыстары тек қана жиналмалы сипатқа ие және археологиялық ескерткіштерді есепке алу мен бекітуге негізделгенін атап өткен жөн.XVIII ғасырдың соңынан бастап саяхатшылар Орталық Қазақстанға жиі бара бастады. Тау-кен шенеуніктері: М.Поспелов пен Т.С.Бурнашевтің (1800), Ф.Назаровтың (1813), Н.И.Потаниннің (1829), капитан-И.Г.Андреевтің және т.б. жол бағыттары белгілі. Өз жазбаларында олар Қазақстан археологиясының мәселелерін белгілі бір деңгейде қозғаған. Осы уақытта аудан археологиясы бойынша ең қызықты деректерді Гавердовский, Г.Гене, Б.Ф.Герман, И.П.Шангин, Г.И. Спасский және т.б. қалдырды.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жаңа әкімшілік округтардың құрылуына байланысты Ресей шеткі аймақтарының, соның ішінде Орталық Қазақстанның ежелгі жерлеріне қызығушылығы артты. Бұл мәселелермен, негізінен- С.Б.Броневский, Л.Н.Герн, В.Старков, М.Красовский және т.б. осы сияқты офицерлер мен шенеуніктер айналысты.1868 жылы Бахиревпен, Фроловпен, Дартомен табылған көптеген қола құралдар ұлы князь- Владимир Александровичтің далаға келуіне байланысты ауылда ұйымдастырылған көрмеде көрсетілді.Олардың арасында алуан түрдегі кельттер, қышқыл кептіргіш балталар, қанжарлар мен пышақтар бар. Экспонаттар Петербург университетінің профессоры- Ф.К.Кесслер мен Омбы кадет корпусының оқытушысы-Н.П.Буланжемен суретке түсірілді.Суреттер енді Санкт-Петербургте Қазан төңкерісі мен Кеңес құрылыс мемлекеттік мұрағатының қорында сақталады. 1840-1843 жылдары аралығында академик А.И.Шренкпен жүргізілген географиялық, ботаникалық пен топографиялық зерттеулер жүргізген экспедициямен Орталық Қазақстанның қола дәуірі бойынша өте құнды материал жиналды. А.И.Шренктің жәдігерлерінде қола құралдар мен заттардың саны едәуір мөлшері бар және олардың жақсы сақталған жарты бөлігі-Орталық Қазақстан территориясынан шығады.А.И. Шренканың мұрағатында сақталған тамаша суреттер мен сызбалар Орталық Қазақстанның қола дәуіріндегі ескерткіштері туралы айқын түсінік береді [10,17б].
Академик- Ә.Х.Марғұланның айтуынша, ХІХғ. І-і жартысында Орталық Қазақстанның территорияларына оннан астам бағалы заттарды іздеушілер жиірек келіп, жүзден астам археологиялық ескерткіш жойылып кетті[11,19б].
Бағалы заттарды барлаушылардың басты мүдделері- тұтастай алтын, күмістен тұратын бұйымдар болғандықтан, олар көне қорымдардың жерлерін қалай болса солай бүлдіре қазба жүргізіп, табылған олжаларын сатуға жіберіп отырды. Ежелгі олжаларды қиратудың екінші себебі-жекелеген адамдар арасында- жәдігер мұрасын жинақтай бастау әдетінің көптеп кездесуі де болып табылады. Дара жәдігерлерді жинақтап отыру-ХІХ ғасырдың төңірегінде көзі ашық сауатты азаматтар қоғамында білім деңгейінің, мәдениеттілігінің ерекше болған белгісі- деп саналған. Көзге өте аз ұшырасатын, ерекше мәнісі бұйымдарға сұраныстар ықпалының көбеюімен: пышақ, қанжар, балта, садақтың жебе ұшы, сақина-жүзіктер, білезіктер секілді және т.б. қола, қымбат металлдардан жасалған ежелгі заттар ресейлік саудагерлер, кәсіпкерлер, шенеуніктер мен офицерлердің жекелеген жәдігерлерінде жүздеп жиналған [11,19б].
Бұлардың біраз бөлігі- әрдайым байырғы жәдігерлерімен шұғылданып, заманауи талаптарының негізіне толықтай үйлесе алмаса да, өздері білгеніндей зерттеу жүргізуге ынталанып жатты. Мұндай әуесқойлар тобына Қарқаралы округі приказының қазысы-Дарто, ал сәл кейін хатшы-А.И.Бахирев, шенеунік Фролов сияқтылар кірді. Бұл адамдар метал, басым бөлігі қоладан жасалған балта, қайла, қанжарлар т.с.с.заттарды көп күйінде жинастырып, ол жәдігерлер 1868 жылы қазақтың жазық далалы еліне келген ұлы князь Владимир Александровичке ұйымдастырылған көрмеге қойылғаны айдан анық.
19 ғасырдағы Қарқаралы аймағының зерттеушілері арасында генерал С.Б.Броневскийді атап өткен жөн, оның есімімен қазіргі Қарқаралы қаласының негізі, оның округінің ашылуы және орналасуы көп нәрсе байланысты. Онымен өлкенің өткенін, оның ескерткіштерін зерттеуге алғашқы нақты талпыныстар басталады.Станислав Броневскийдің ұрпағы, Семен Богданович Броневский өз материалдарында округ аумағында қарсы алған бірқатар ескерткіштердің (қола дәуірінің қоршаулары, сәулет құрылыстары және т.б.) сыртқы түрін қысқа сипаттайды. С.Б.Броневский Қызылкент сарайының алғашқы толық сипаттамасын жасады, сонымен қатар ол бұл ескерткішке шағын қазба жұмыстарын жүргізді [11,20б]. ХІХғ. екінші жартысынан бастап қазақ даласының ежелгі дәуірлерінен императорлық археологиялық комиссия, тарихи мұражай, Мәскеу археологиялық қоғамы және Ресейдің басқа да Орталық ғылыми мекемелері мүшелерінің назарын аударады. Ескерткіштердің көне дәуір заттарымен- Қарқаралы бұйрығының заседателі Дарто шұғылданған.
Сол кездегі жергілікті шенеуніктерден Дартоның "көне заттарды жинауға" қатысты ізбасары, бірақ қорғандардың жыртқыштық қазбаларының басым бөлігі болған, 19 ғасырдың соңында хатшы-А.И.Бахирев болды. "Ұлы князь Владимир Александровичтің даласына келуіне байланысты ауылда құрылған"көрмесінен табылған олжалардың суреттері мен хабарламалары қойма іздеушілердің табылғанын куәландырады. "Дарто, Бахирев және Фроловпен табылған көптеген қола құралдар, соның ішінде кельттер, қышқыл-ауалы балталар, қайла, қанжарлар мен пышақтар ұсынылды".Көрме-1868 жылы өтті.Бірегей қола бұйымдардың осындай санын алу үшін, әрине, жүздеген зиратты қазып алу керек болды. Мәселен, баға жетпес тарихи деректер бірқатар объективті және, өкінішке орай, субъективті себептер бойынша ғылым үшін біржола жоғалған болып шықты [11,19б].
Қарқаралы өлкесінің ежелгі ескерткіштері туралы әртүрлі мәліметтер М. Красовский, И.А.Армстронг, Н.А.Абрамовтың, Е.Малахованың, Н.Я. Коншиннің, Н. Копаловтың, В.П.Никитиннің, А.Н.Бөкейхановтың, И.А. Кастанье және т.б. еңбектерінде болады.Бұл материалдардың негізгі бөлігі Қарқаралы округінің барлық аумағына жатады.1896 жылы В.П.Никитин "Қарқаралы уезінің ежелгі ескерткіштері" арнайы хабарын жариялады. Жұмыстың барысында Қарқаралы уезінің болыстары бойынша археология ескерткіштеріне қысқаша шолу жасалды. Қорғандар, тас мүсіндері туралы мәліметтер келтіріледі, кейде ерекше жиналған жерлердің асты сызылады.
Қарқаралы өңірінің көне археологиялық ескерткіштер туралы төңкеріске дейінгі мағлұматтар-әртүрлі баспалармен шашыраған, үзінді, белгілі бір мақсатқа бағытталған сипаты жоқ, және, сонымен бірге, баяндамада да, материалдың трактатында да жоқ. Бұл империяның шалғай далалық өлкесінде арнайы археологиялық жұмыстары әлі жүргізілмеді[11,133б].
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жҥргізілді. 1919 жылы Санкт-Петербургте Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Ташкентте Музей ісі мен көне ескерткіштерді, өнер мен табиғатты қорғаумен шұғылданатын Түркістан комитеті (Туркомстарис) құрылды.В.В.Бартольдтың ұсынысы бойынша, комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды. Сөйтіп, ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі қаланды [12,25б].
Төңкерістен кейін, 1920-шы жылдарынан бастап ескерткіштерді зерттеумен Орталық Қазақстанның өлкетанушы, нәтижесінде Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану мұражайының директоры болған-Л.Ф.Семенов айналысады. Ол Қарқаралы қаласынан оңтүстікке қарай 1,5 км жерде Суықбұлақ қола дәуірінің қонысын, Мұхтаров шатқалындағы қорғандар мен қола дәуірінің тас сақиналарын, сондай-ақ Тасбұлақ өзенінің жағалауындағы 19 тас қоршаудан тұратын қола дәуірінің қорымын тіркеді. Ол соғысқа дейін бұл ауданның барлық белгілі ескерткіштерді тіркеді, ал кейінірек тек қола дәуірінің көне заманның заттай деректерін зерттей бастады.
Осы жылдары Қарқаралы қаласында орта мектепте мұғалім болып жұмыс істеген өлкетанушы- В.Е.Ясенецкая барлаумен көп айналысқан. Дәл онымен Қарқаралы-І, Суықбұлақ кейінгі қола дәуірінің аумағында едәуір мөлшердегі заттар жинастырылған. Көтерілмелі жинақтардың арасында-керамика (қыш ыдыстың бұйымдары), тасты құралдар, жануарлардың сүйектері болды. Орталық Қазақстандағы алғашқы ірі археологиялық қазбалар-тек 1933 жылы ғана өткізілді. 1938 жылы - С.В.Киселев Қарағанды облыстық мұражайымен бірге Қарағанды облысындағы Бесоба, Жаңаауыл жерлерінде археологиялық зерттеу ұйымдастырады [12,26]. Осы жұмыстардың нәтижесінде саны көп археологиялық ескерткіштер: жер үйінділерімен бірге сақиналар, мұртты бар қорғандар мен тастардан жасалған тіреуіштер тіркелген. Барлау жұмыстарынан басқа, қола дәуірі бойынша қызықты материал берген Бесобада қазба жұмыстары жүргізілген. 1940 жылы Қарағанды облысының облыстық-өлкетану мұражайының бастамасымен Мәскеу университетінің профессоры-С.В.Киселев Қарағанды облысында болып қайтты.
Соғыстан кейінгі уақытта Сарыарқаның ежелгі мәдениетінің шынайы археологиялық ашылуы басталады.Қ.И.Сәтбаевтың ғылыми, қоғамдық қызметі мен жеке беделінің арқасында 1946 жылы Алматы қаласында Қазақ КСР Ғылым академиясы ашылады, оның құрамында Тарих, археология және этнография институты жұмыс істейді. Сол жылы академик Ә.Х.Марғұланның басшылығымен Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы (ОКАЭ) далалық зерттеулерге шығады, ол кең ауқымды археологиялық зерттеулер жүргізіп, Қарқаралы ауданының аумағындағы Сарысу, Нұра-Талды, Тұндық өзендерінің бассейндерін қамтитын кең кеңістіктерге барлау сапарларын өткізеді [13,11б].
Оның жол бағыттары Сарыарқаның барлық жерлерінен өтеді, ондаған ескерткіштер-қоныс, обалар, жартастағы суреттер, көне кен орындары ашылды және зерттеліп жатыр. 1940-1960 жылдарындағы ОҚАЭ жұмыстарының нәтижесі-көптеген мақалаларда, ескертпелерде, сондай-ақ ірі монографияларда көрсетілген. 1947-1952 жылдары Ә.Х. Марғұланның жетекшілігімен ОҚАЭ Қарағанды облысында зерттелген Беғазы қорымында-қазіргі уақытта қалпына келтіру жұмыстарының негізгі бөлігі жүргізілді. Андронов қоршаулары мен Беғазы тас кесенелері - қазылған қазба жұмыстарының материалдары негізінде жарияланған және мұрағат деректері бойынша қалпына келтірілді [13,5]. ОҚАЭ аудан бойынша барлау жұмыстарымен бірге, 3 ірі кейінгі қола дәуіріне кіретін Қарқаралы қоныстары - Қарқаралы-1, Қарқаралы-2, Суықбұлақ (Қарқаралы-3) зерттелген [14,23б].
1960 жылы жарық көрген Археологическая карта Казахстана жинағы өзінше бір қорытындылап өтті, ол көп жылдарға созылған кең ауқымды археологиялық жұмыстардың қорытындысын жасады және оның ең перпективалы бағыттарын белгілеуге мүмкіндік берді. ХХ- ғасырдың 70-жылдары Ә.Х.Марғұланмен ұсынылған фак-дың бірқатар жаңа, белгісіз мысалдары-кезеңділікті нақтылаудың, толықтырудың, қайта ойлаудың сөзсіз факторы болып табылады.
1970-ші жылдарының ортасынан бастап кейінгі қола дәуірінің саргариндік-алексеевтік мәдениеті мәселелерін дайындау басталды. Жұмыстың үлкен көлемін Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы орындады. Зерттеужұмысының үлкен көлемін Қарағанды мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясымен орындалды. 1973-1976 жылдары аралығындағы экспедицияны- Г.Б.Зданович, ал 1977 жылдан бастап В.В.Евдокимов басқарды. Өткен ғасырдың 70-жж аяғынан бастап Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университетінің экспедициясы жыл сайын жұмыс атқарып келеді [15,44б].
1976 жылы тарих факультетінде көп жылдар бойындағы "өлкетанушы" ғылыми-зерттеу археологиялық отряды болған археологиялық зерттеулер зертханасы құрылды (меңгерушісі -- В.В.Евдокимов) [15,389б]. Жарлы, Талды, Түндік өзенінің аңғарларында барлау жұмыстары жүргізіліп келеді, Кенттік тауларындағы-Қызылкеніш өзен аңғарында ескерткіштер жаңаша деңгейде ашылады. Әсіресе, 1980 жылдарынан бастап кең ауқымды зерттеулер жүзеге асырылуда.1980-жылдарында В.В.Евдокимовтың басшылығымен Қарағанды мемлекеттік университетінің экспедициясы Қарқаралы-Кент алқабы қола дәуірінің археологиялық нысандарында: Домалақтас қонысы, Еңбек-Сүйгіш қорымы, Әкімбек қорымы мен қонысы, Донғал қорымы мен қонысы далалық жұмыстар жүргізді. 1981 жылы ашылған экспедиция барысындағы материалдар этнография мен археология мұражайын құруға негіз болды және бірден университет пен тарих факультетінің мақтанышына айналды.
Кент тұрағы - Қарағанды қаласынан шығыс,оңтүстік-шығысқа қарай 220 км, Кент тұрағынан (бұрынғы аты-Комсомол) жоғарғы ағысынан 8 км жерде, Қызылкент өзенінің оң жағалауында орналасқан. 1984 жылы құрамында В.В.Евдокимов пен И.В.Рудковскийдің барлау тобымен археологиялық ескерткіш ашылды. 1985 жылы В.В.Варфоломеев пен И.В.Рудковскийдің басшылығымен ҚарМУ экспедициясы Кент таулы алқабы ауданында барлау жұмыстарын жүргізді. Қола дәуірінің ескерткіштеріне: Тасырбай, Тасырбай-2, Қызылтас, Қызылтас-1, Қызылтас-2, Дермен жерлеу қорымдары, Қызылтас, Байшура, Байшура-1, Қызылтас, Қызылтас-1 қоныстарының жалпы ескерткіштері анықталды .
Барлау топтарының жетекшілер мен қазба жұмыстары жасақтарының қатысушыларына - әртүрлі жылдарда археологиямен шұғылданатын оқытушылары, қызметкерлер, тарих факультетінің студенттері: Жауымбаев.С.У, В.В.Евдокимов, В.В.Варфоломеев, К.М.Қарабаспақова, В.Г.Ломан, И.В.Рудковский, Ж.Е.Смаилов, А.З.Бейсенов, И.А.Кукушкин, В.А.Новоженов, А.А.Ткачев, А.Ю.Чиндин, А.Степанова, В.Петухов, Т.Телегина және т.б. болды.
Қарағанды археологтарының жұмыс нәтижелері туралы айтқан кезде, ең алдымен, қола дәуірінің (б.з.д.XVIII-VIII ғғ) үлкен көлемді зерттеулерді ескере кеткен жөн. Қарағанды археологтарының ұжымы (В.В.Варфоломев, В.В.Евдокимов, С.У.Жауымбаев, К.М.Қарабаспакова, И.А.Кукушкин, В.Г.Ломан, В.А.Новоженов, И.В.Рудковский, А.А.Ткачев, Э.Р.Усманова, А.Ю. Чиндин, М.В.Беделбаева (Чиркова), И.Н.Швец) негізінен қола дәуірінің мәселелерін шешуге күш салды. Бұл таңқаларлық та емес, өйткені дәл осы- Қарағанды облысының территориясында мыс кенінің жергілікті алаптарының негізінде қалыптасқан, бұл жерде ірі металлургиялық ошақтың болуымен байланысты оның неғұрлым жарқын және едәуір көлемде болған бұл кезеңінің қазақстандық ескерткіштерінің негізгі бөлігі шоғырланған. Қарқаралы аймағында - ерте қола кезеңінің қорғандық жерлеудің ашылуы (б.э.д.ІІІ-мыңжылдықтың соңы, Қараағаш обасы) - жалпы Қазақстанның археологиясына ғана емес, көршілес аудандарға да мәнінің маңызы бар.
Бұрын тек Солтүстік Қазақстанда белгілі болған, Орталық Қазақстан аумағында алғаш рет- петровтық мәдениетіндегі (Сатан) обасы анықталған және зерттелген. Бұл қорымның жерлеу орнының бірінде- Сарыарқа территориясындағы бірегей және әзірше жалғыз ағашты арба қалдықтары табылды, зерттеушілердің пікірінше, Орталық Қазақстанның далалары арқылы бір бөлігі Үндістанға қозғалған андроновтық үнді-иран тайпаларының әжептәуір мобильденуі туралы айғақтайды. 80-ші жылдардың басында Сатан қорымы зерттелді. Бұл қорым- Орталық Қазақстанда бұрын белгісіз жаңа-құмақ мәдени-хронологиялық негізін құраған және петров мәдениетіне жататын ескерткіштер шеңберіне жатады.
Кеңес Одағының құлауымен бірге, әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер қоғамда алуан түрлі қарама-қайшылықтар тудырды. Бұрынғы идеологиялық шектеулердің алынып тасталуы, формациялық ұстанымнан бас тарту тарих методологиясына да әсерін тигізді. Осылайша, жаңа дәуір-бұрынғы идеологиялық тұжырымдарды қайта қарастыруымен көрініс табады, бір шетінен қоғамда ұлтшылдық (этноцентристік) сипаттағы тарихи мифтер де кеңінен белең ала бастады.
Археология ғылымында да бұл жағдайлардың кейбірі орын алды, бірақ 1991 жылы түгелдей өзгеріске ұшырады деп айту аңқаулық болар еді, өйткені академиялық дәлдіктің арқасында мәдени мұраны зерттеудегі археологиялық бағыт бұрынғысындай қала берді, ал ғылыми әдебиет төңірегіндегі тарихты қайта жазу керек деген сөз-археологиялық ізденістерді қамти қоймады.
Жаңа замандағы ең елеулі оқиғалардың бірі-1991жылы Археология институтының ашылуы болып саналады.Көрнекті ғалым, археолог, тарихшы, этнограф, шығыстанушы, филолог, академик Ә.Х.Марғұлан есімі берілген бұл Археология институты Қазақ КСР Министрлер Кабинетінің 1991 жылғы 28-тамыздағы №496 Қаулысымен және Қазақ КСР ҒА Төралқасының 1991 жылғы 6-қыркүйектегі №73 Қаулысымен Қазақ КСР ҒА Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты-Археологиялық зерттеу орталығының негізінде құрылған еді.
Б.з.б. ІХ-VІІ ғасырларға жататын доңғал - кеңөткел өтпелі кезеңдерін біршама айқындайтын Бұғылы-1, Доңғал, Қарабұлақ, Ендірей ескерткіштерінде де қазба жұмыстары тұтастай дерлік жүрді. Соңғы жылдардағы мәліметтер негізінде қола дәуіріне жататын Беғазы-Дәндібай кешендері жайлы монография жарыққа шықты (А.З.Бейсенов, т.б.). Оған дейін жарық көрген Э.Р.Усманова, С.У.Жауымбаевтың монографиялары қола дәуірін зерделеуге тың серпін берген еді.Сонымен қатар қола дәуіріне жататын ескерткіштердің зерттелуін бірізділікке түсірген, біраз мәселелерін қозғап кеткен тарихнамалық сипатындағы монография да жарық көрді (Ж.Қ.Құрманқұлов, Д.С.Байгунаков).
Археология ғылымын дамытуға бірінші кезеңі 2004-2006 жылдарды, екінші кезеңі 2007-2009 жылдарды қамтыған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы да зор қарқын берді. Бұл бағдарламаны Қазақстан Республикасы Президенті 2004 жылғы 13-қаңтарда (№1277) бекіткен. Бағдарламаның негізгі мақсаты деп, рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени мұрасын қорғау және тиімді пайдалануды атауға болады.Ал негізгі міндеттеріне елдегі маңызды архитектуралық және тарихи мәдени ескерткіштерді қайта қалпына келтіру, мәдени мұраны, соның ішінде ұлттық мәдениет, фольклор, салт-дәстүрді зерттеудің толық жҥйесін жасау секілді күрделі мәселелер кіреді. Осыған орай мәдени мұраны сақтау мен қалпына келтірудің төмендегідей негізгі бағыттары нақтыланған:
- ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық тұрғыдан зерттеу, солардың негізінде қорық-музейлер құру және оларды туризм инфрақұрылымы жүйесіне қосу;
- Қазақстанның бірегей тарихи, мәдени және архитектуралық ескерткіштерін реставрациялау, консервациялау және пайдалану;
- ғылыми білімді түсіндіріп тарату, тарих ғылымының теориялық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және энциклопедиялық әдебиеттерді шығару;
- республикадағы тарихи-мәдени мұраны қорғау мен белсенді тҥрде пайдаланудың ұтымды құрылымын жасау жөніндегі мәселелері мен оның міндеттері: облыстық инспекциялардың, реставрациялық ұйымдардың қызметтерінің басшылығын қамтамасыз ету, тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау жөніндегі бекітілген бағдарламалар мен жобаларды жүзеге асыру [15,45б]. Міне, 2004 - 2006 жылдарға арналған Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасының негізгі талап-мақсаттары мен міндеттері, жҥргізілетін бағыттары осындай деп көрсетілген болатын. 1991-2011жылдарының арасында ҚарМУ экспедициясы - В.В.Варфоломеевтің басшылығымен Тасырбай қорымының алты құрылысына стационарлық зерттеу жүргізді.
1999 жылдан бастап, А.З.Бейсеновтың жетекшілігімен Сарыарқа экспедициясы (Ә.Х.Марғұлан атындағы археология және этнология институты) Қарқаралы территориясының аумағында өз зерттеулерін жүргізеді.Жұмыс жылдары жаңа ескерткіштер ашылды, қола дәуіріндегі қоныстар мен жерлеу құрылыстары, ерте темір дәуірінің (Талды-2 және т.б.) қорымдары зерттелді. Қазіргі уақытта өңірде ғылыми-археологиялық зерттеулерді академик - Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік Университетінің археологтары жүргізуде.1991 - 2010 жылдар аралығында ҚарМУ экспедициясы В.В.Варфоломеевтің басшылығымен стационарлық қазба жұмыстары Кент ежелгі қалашық типті қоныста жүргізілуде.Оң жақ жағалаудағы құрылыс қалдықтары бар алаң-шамамен 150000ш.м. болады.
Шамамен 100-ге жуық тас құрылыстар, дөңгелек, сопақ және сегізбөлік тәрізді батыстар тіркелген.2009 жылы Швейцарияның жоғары техникалық мектебінің қарапайым бөлшектер физикасы институтының (Цюрих) радиокөміртекті даталау зертханасында С14-3180+-35 жыл бойынша калибрленген мерзімі алынды. Бұл деректер алынған ағаштың үлгілері Кенттің орта стратиграфиялық көлдененің жоғарғы қабаттарынан алынған.
Демек, ескерткіштің негізін сенімді түрде б.з.д. XIV ғасырға жатқызуға болады.2012-2014 жылдарының аралығында-ҚР БҒМ-нің "Қазақстанның соңғы қола мәдениеті-көшпенділердің дала өркениетін қалыптасу негізі ретінде" гранттық тақырыбын жүзеге асыру аясында В.Г.Ломанмен Доңғал қонысына археологиялық зерттеулер жүргізілді.
Қоныстың шамамен ауданы - 6500 шаршы метр. Тұрғын үй жоспарында - тік бұрышты формада, әрқайсысының ортасында - бір ошақ, оның периметрі бойынша тас плиталармен қойылған шұңқыр болады. Тұрғын үйге кіру тік қойылған плиталардан қабырғалары бар Г - бейнелі дәліздің түрі болды.Ерте темір дәуірінің ыдысына тән қасиеттер пайда болатын керамикалық коллекцияның формальды - типологиялық белгілері бойынша ескерткіш соңғы қола кезеңіне жатқызылды.Бұл қоныс эпонимді болып табылады, оның материалдары аттас кезеңді бөлуге негіз болды.2004 жылдан бастап 2017 жылға дейін Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ археологиялық экспедициясы - С.У.Жауымбаев пен В.В.Евдокимовтың жетекшілігімен металлургтер мен мал өсірушілердің қола дәуіріне жататын-Алат қонысында қазба жұмыстары жүргізілді.
Алат қонысы - мыс пен қола алумен қатар крич темір өндірісі басталатын Қазақстандағы алғашқы бірегей археологиялық кешен.Профессор - Я. Муракамимен (Эхимэ қ., Жапония) алынған радиокөміртекті мерзімге сәйкес Алат қонысы б.з.д.XIII ғасырмен мерзімделеді, бұл Орталық Қазақстанның кейінгі қола дәуірінің бастапқы кезеңін, оның ішінде темір өндірісін қайта қарауға мүмкіндік береді.Қарқаралы ауданының археология ескерткіштерін зерттеу - Қазақстанның ежелгі тарихы мен мәдениетін зерттеудегі ерекше кезең болып табылады.
Кейінгі қола дәуірі-Орал-Қазақстан далаларының кең кеңістігіндегі мәдени генездің жаңа фазасымен ерекшеленеді.Сыртқы Батыс құбырлық импульстің әсерінен андрондық қауымдық мәдениеттің имманенттік дамуы білікшелік кешендердің қосылуына әкеледі [31;43б; 32,125б, 33;128б; 245б].Орталық Қазақстанда шаруашылық қызметінің жетекші бағыттарының бірі-аймақтың бай кен орындарына негізделетін металлургия және металл өңдеу болып табылатын Беғазы-Дәндібай мәдениетінің тайпалары тарайды, ол металлургиялық өндірістің ірі орталықтарының бірі металлургиялық өндірістің ірі орталықтарының бірін негізін қалаған еді.Металлургтер ұжымдарын ірілендіру Алат мамандандырылған өндірістік кешенінің пайда болуына алып келді,онда дамыған қола құю өндірісі тіркелген және Қазақстанда алғаш рет қола дәуірінде темірді балқытуға көшті [31,43б].
Ескерткіш Қарағанды қаласының оңтүстік-шығысына қарай-250км, Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің Кенттік таулы-орман алқабында орналасқан.Жердің бетінде диаметрі 15м-ге дейін, тереңдігі 0,5м-ге дейін дөңгелек пішінді шамамен он жарым ойма көзбен тіркеледі.1991 жылы А.Ю.Чиндиннің жетекшілігімен ҚарМУ археологиялық отряды қоныстың шығыс шетіндегі білікше түріндегі қыш ыдыстың сынықтары табылған аумағы 81 шаршы метр болатын шағын қазба жұмыстарын жүргізді [32,125б].
Одан жоғары беткейде 1991 жылғы қазбаға оңтүстік жағынан жанасатын ауданы 266 шаршы метр қазба салынған Алатты кең көлемде зерттеу 2004 жылғы ҚарМУ экспедициясының С.У.Жауымбаев пен В.В.Евдокимовтың басшылығымен басталды. Жұмыс барысында темірді шикі жолмен пісіруге арналған төрт пештің (көріктің) қалдықтары, сондай-ақ өндірістік мақсаттағы тас құрылысы, тастармен толтырылған шұңқырлар, ошақтар, бағаналық шұңқырлар және тастан, қоладан, жануарлардың сүйегінен жасалған түрлі бұйымдар, Білікше қыш сынықтары анықталды.Дымқыл көріктердің функционалдық мақсаты, тас бұйымдарының қатарының ерекшелігі - табаны плиталары, табаны плиталары, тесікті-плиталары, кенді ұнтақтау құралдары, темір рудасы мен темір қожы болған жағдайда-осының барлығы өндірістік-металлургиялық алаңның болуын көрсетеді [33,128б].
2005 ж. ауданы 220 шаршы метр қазба оңтүстік жағынан 2004 ж. қазба жұмысын жалғастырды, онда 15 шаруашылық шұңқыр, 3 күл, 12 бағаналық шұңқыр, шұңқыр, табандық шұңқыр-қола құю пеші тіркелген.Киім-кешек қоладан (тесу, шило, қашау (2 дана), жебенің ұшы, білезік, түйме, тойтарма) және тастан (тесік плита, қақпақ (12 дана),мотыга, лощил (4 дана)), темір шлактың үш кесегінен жасалған бұйымдармен көрсетілген [33;21б].
Келесі жылы шығыс шетінде көлемі 345ш.м. болатын қазба қаланды, онда гранитті тақтайлар үстімен жабылған, тік қойылған тастардан құралған S-көрнекті конструкция (пеш) анықталды.Оның Қазақстанның қола дәуіріндегі белгілі пештермен ұқсастығы жоқ, бірақ ауа өткізгіштің болуы бойынша кейбір ұқсастығы 2004 жылы зерттелген көріктермен байқалады.Қазан түбінде 38 бағаналы және 8 шаруашылық шұңқырлар, алау және пеш (?) жапсарластағы құрылыс тіркелген.Қазаншұңқырлардан тыс 1 шаруашылық және 4 бағаналы шұңқырлар, күл қабаты белгіленген [34,245б].
Құрал-саймандар тастан және: жебенің ұшы,қиыршықтас (10 дана), тесік тас(2 дана), пест,тас қақпағы (3 дана),балға-пест; қоладан жасалған: ұршықты қашау, тіректі қашау,әшекейлеу бұйымдарымен көрініс береді.Сондай-ақ табылған заттардың арасында темір шлактар да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz