Коммерциялық емес акционерлік қоғамдағы кәсіпкерлікті дамытудың ерекшеліктері
Мазмұны:
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС САЛАДА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму кезеңдері
1.2 Кәсіпкерлік іскерліктің формалары
1.3 Коммерциялық емес акционерлік қоғам дамуындағы кәсіпкерліктің алатын орны
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ ТАЛДАУЫ
2.1 Коммерциялық емес саладағы кәсіпкерліктің қазіргі таңдағы анализі
2.2 Коммерциялық емес сферада кәсіпкерлікті дамытуға байланысты мемлекеттік саясат
2.3 Коммерциялық емес акционерлік қоғамдағы кәсіпкерлікті дамытудың ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған) (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда №217 А (III) қабылданған
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 268-XIII
4 Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы № 142 Заңы
5 Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2019.26.11. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
6 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексін (Салық кодексі) қолданысқа енгізу туралы ҚР 2008.12.10. № 100-IV Заңы
7 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V
8 Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлер Кодексі 2015 жылғы 29 қазандағы №375-V Қазақстан Республикасының Заңы.
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Павлодар облысында коммерциялық емес кәсіпкерлік тек қана дамып келеді, бірақ та жетілген факт болып саналады. Коммерциялық емес кәсіпкерлікті дамытудың барлық алғышарттары біздің өңірде ғана емес, бүкіл елде де қарқынды дамып келеді. Павлодар облысында коммерциялық емес қызметпен айналысу басқа облыстарға қарағанда баяу дамып келеді. Оған себеп - кәсіпкерлер арасында қызығушылықтың болмауы. Соған қарамастан, Павлодар облысында біршама коммерциялық емес ұйымдар бар. Оларға Павлодар гуманитарлық колледжі коммерциялық емес білім беру мекемесі, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы, Есту қабілеті бұзылған адамдар қоғамы оқу-өндірістік кәсіпорны, Қазақ соқырлар қауымдастығы қоғамдық бірлестігі, Самал мүгедектерді оңалту орталығықоғамдық бірлестігі және т.б. жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесі ережелерде келтірілген:
1) Павлодар облысында коммерциялық емес ұйымдарды экономикалық ғылыми салыстыру тәсілімен зерттеу;
2) кәсіпкерліктің проблемаларын шешудің перспективалық модел ретінде ұсынылуы;
3) коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың схемалық және статистикалық технологиялары арқылы анализ жасау;
4) диссертациялық жұмыстың қорытындылары ғылыми баспаларында апробация өткізуі.
Зерттеудің объектісі. Павлодар өңіріндегі коммерциялық емес кәсіпкерліктің қалыптасу және даму үдерісі болып табылады.
Зерттеудің пәні. Павлодар аймағындағы коммерциялық емес кәсіпкерлік болып саналады.
Зерттеудің мақсаты. Коммерциялық емес кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеу, сонымен бірге Павлодар облысындағы аталмыш кәсіпкерліктің дамуына мүмкін болатын шешімдер табу. Зерттеу мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады:
- коммерциялық емес кәсіпкерлік ұғымына жалпы анықтама беру;
- Павлодар облысының тұрғындары бизнестің бұл түрімен не себептен жұмыс істемейтіні туралы мүмкін боларлық шешімді ұсыну;
- кәсіпкерліктің проблемаларын шешудің перспективалық моделін ұсыну.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Кәсіпкерлік саласын зерттеген қазақстандық және шетел ғалымдарының еңбектері орын алады. Ксенофонт, Платон, Аристотель, А. Монкретьян, У. Петти, А. Смит, Ф. Кэне, Д. Рикардо, Р.Кантальон, Дж. Кейнс, Куратко Д.Ф., Әбішев А.А., Ахмедьярова М.В. және т.б. ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге болады.
Зерттеудің әдісі.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы төменде берілген:
1) ғылыми жұмыстың жетістіктері оқу үрдісінде, оқу бағдарламаларда әдістеме ретінде қолдануға болады;
2) ҚР-ның мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарында диссертацияның экономикалық жолдарының жүйесін үлгі ретінде қолдану;
3) магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттеулері болашақтағы зерттеу ізденіс жұмыстары болуы мүмкін;
4) кәсіпкерліктің проблемаларын шешудің перспективалық моделін ғылыми-зерттеу институттарында, Павлодар облысының экономикалық департаментінде жұмыс-әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануы.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы нормативтік сілтемелерден, анықтамалардан, белгілеулер мен қысқартулардан, кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен құралады. Ғылыми жұмыстың көлемі 100 бет.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС САЛАДА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму кезеңдері
Буржуазиялық-экономикалық теорияда кәсіпкер ұғымы XVIII ғасырда қолданыла бастады. А. Смиттің ойы бойынша, кәсіпкер сауда-саттық мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады және соның нәтижесіне иелік жасайды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты айтылып жүр:
Біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз - аталған субъектінің (кәсіпкерліктің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді өткізуде және таңдауда, т.б. олардың жиынтық бостандығы мен құқықтары болуы керек деген сөз.
Екіншіден, кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың өндіріс құрал-жабдықтарына, өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт.
Үшіншіден, өзін-өзі басқару мен шаруашылықты таңдауда бостандықты, инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін белгілі бір экономикалық орта және қолайлы жағдай қажет.
Толығырақ айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен айналысу үшін - нарықтық бәсекелестік тәртіп бойынша шаруашылық жүргізуге қолайлы жағдай туғызу.
Кәсіпкер дегеніміз - белсенді, жаңалыққа, оны тез жүзеге асыруға бейімділік танытады; нысаналы нәтижеге жұмыс істейді; іскер адамдар арасында өзін еркін сезінеді; өзіне және серіктестіктеріне қатаң талаппен қарайды; адамдарды басқаруға, оларды әрдайым рухтандырып, іс-қимылдарын үйлестіріп отыруға бейім, икемді адам болып келеді [2].
Кәсіпкерлік қабілет немесе кәсіпқойлық. Бұл терминнің мәні кәсіпкердің өзара байланысты төрт функциясын анықтаудан туындайды.
1. Кәсіпкер жер ресурстарын, капитал мен еңбек ресурстарын тауарды немесе қызметті өндірудің бірыңғай процесіне біріктірудің иницитивін өзіне алады, сонымен бір мезгілде өндірістің қозғаушы күші және табысты іс болуға уәде беретін процесті жүзеге асыру үшін басқа ресурстарды бірге жинақтайтын делдал болып табылады.
2. Кәсіпкер бизнесті жүргізу процесінде негізгі шешімдерді қабылдаудың қиын міндетін өзіне алады.
3. Кәсіпкер - бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа өнімдерді, жаңа өндірістік технологияларды немесе бизнесті ұйымдастырудың жаңа нысандарын айналып өтуге ұмтылатын тұлға.
4. Кәсіпкер - тәуекелге бара жатқан адам. Капиталистік жүйеде кәсіпкерге пайда кепілденген жоқ.
Кәсіпкер өзінің уақытымен, еңбегімен және іскерлік беделімен ғана емес, сонымен қатар өзінің және өз компаниундарының немесе акционерлерінің қаражатымен де тәуекелге ұшырайды [30].
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі, Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер мән берді.Оның айтқан мынадай сөздерін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу - басқанын істегенін істемеу.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәукелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Кәсіпкерлік - новаторлық іс.Нағыз кәсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер бола алмайды [9].
Он жылдан кейін кәсіпкерлік феноменіне А. Смит қызығушылық танытты, бірақ өндіріс тұрғысынан көбірек. Исследовании о природе и причине богатства народа (1776 ж.) деген еңбегінде ғалым өндірістің жер, еңбек және капитал сияқты негізгі факторларын қарады. Кәсіпкер деп кәсіпорынның иесі түсінді.
1797 ж. француз ғалымы Карно Бодо кәсіпкердің басқа да қасиеттерін атап өтеді: интеллект, кәсіпорынды жоспарлауға, бақылауға, ұйымдастыруға мүмкіндік беретін білім.
1803 жылы Жан Батист Сэй капитал мен кәсіпкерлік табыстың айырмашылықтарына назар аударады. Саяси экономияның классикалық мектебі мен К. Маркстың ілімдерінен айырмашылығы, Ж. Батист Сэй кәсіпкердің қызметін кәсіпкерлік табыс алу мақсатында әдеттегі шаруашылық қызмет аясында өндіріс факторларын біріктіру, біріктіру іскерлігін көреді.
Сондай-ақ, кәсіби менеджмент (1890 ж.) тұрғысынан кәсіпкерлік феноменін қараған Альфред Маршаллдың вззглядын атап өткен жөн. Алғаш рет әкімші мен кәсіпкер арасындағы айырмашылық анықталды,ол неғұрлым кең өкілеттілік пен соңғысының жауапкершілігінде болды. Тамаша кәсіпкер, А. Маршалл бойынша, көптеген бастаушы бизнесмендерде жоқ оң қасиеттерге ие болуы тиіс.
Кәсіпкерлік теориясына Йозеф Шумпетер елеулі үлес қосты (1910 ж.). Өзінің циклов деловой активности теориясында ол гипотезаны ұсынды, оған сәйкес экономикалық дамудың қозғаушысы - құрылымдық өзгерістердің циклдық процесінің қозғаушысы - кәсіпкердің инновациялық қызметі болып табылады.
А. Тюнен кәсіпкер өзінің ерекше қасиеттерімен, тәуекелге, стандартты емес шешімдер қабылдауға және өз іс-әрекетіне жауап беруге қабілетті, сондықтан жоспарланбаған (болжанбаған) табысқа үміткер болып, оған толық сипаттама берді.
Ф. Найт (1921 ж.) одан әрі А. Тюненнің көзқарастарын дамытып, тәуекел мен белгісіздік сияқты санаттарды егжей-тегжейлі зерттеді. Ол осы ұғымдарды айқын ажыратып, кәсіпкер, болашақтың белгісіздігіне қарамастан, өндірісті дамыту мен алмасудың негізгі параметрлерін "болжай алады", сондықтан қосымша коммерциялық әсер алады деп санайды. Найт басқару бақылауы мен жоспарлауға назар аудара отырып, кәсіпкердің қызметін жалпы сипаттайды.
Отандық экономикалық әдебиетте кәсіпкерлік теориясы әлі тиісті жарық көрген жоқ. Бұл батыста кәсіпкер-новатор қызметінің еңбек пен капитал сияқты іргелі ресурстардан айырмашылығы, еңбек өнімділігі мен экономикалық дамуға жанама әсер ететін тәуелсіз параметр болып саналды.
Бүгінгі күні 75 елде жұмыс істейтін 50-ден астам кәсіпкерліктің анықтамасы бар, тек мемлекетке ғана емес, ел ішіндегі өңірге, сала мен қызмет түріне байланысты [21].
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан бастау алады. Сол кездің өзінде саудагерлер, трейдерлер, қолөнершілер бастаушы кәсіпкерлер болып саналды. Кәсіпкерліктің даму тарихы бір мезгілде айырбастаудың өзара қарым-қатынасын, еңбек бөлінісін және жалпы нарық қатынастарын дамыту тарихын қамтиды. Барлық осы проблемалар бір-бірімен тығыз байланысты, сонымен бірге, біріншісі дамудың шарты болып табылады, ал екіншісі басқалардың дамуын білдіреді.
Экономикалық реформалардың алғашқы күндерінен бастап Республикада шағын бизнестің қалыптасуы мемлекеттің экономикалық саясатының басымдықтарының бірі болып табылады. Кәсіпкерлік класс экономикалық қатынастардың тәуелсіз субъектісі болып табылатын нарықтық экономиканың ажырамас атрибуты ретінде көрінеді. Кәсіпкерлердің көпшілігі нарықтың экономикалық жүйесіне негізделген мемлекет экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз етпейтін, сондай-ақ, либералды және нарықтық құндылықтардан аулақ жүріп, қоғамдағы саяси процестерге ықпал ететін орташа класс қатарына жатады.
Қазақстанда нарыққа көшу өздігінен, дайындықсыз өтті. 90-шы жылдардың басында Қазақстанда ірі кәсіпорындар тоқтап, жүздеген мың адам жұмысынан айырылған бұл қиын және сыни жағдайда ел басшылығының бірден-бір шешімі бағаны ырықтандыруды енгізу болды. Қазақстанның егемендік алғанына 15 жылдан астам уақыт өткеннен кейін экономиканы дамыту және онымен бірге шағын бизнесті дамытуды 4 кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең - бағаны ырықтандыру (1991-1992жж). Нарықтық экономиканың бірінші субъектілері - ақша айналымы жылдам болған жерлерде, яғни кішігірім кәсіпорындар, сауда және қызмет көрсету саласында ырықтандыру кезеңінде пайда болды. Ірі кəсіпорындар өздерінің өнімдерін сатуға, жөндеуге жəне негізгі жəне қосалқы өндірістік объектілерді ұстауға көптеген шағын кəсіпорындарды дереу сатып алды. Республикада осы кезеңде 34,5 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі құрылып, жұмыс істеді. 1992 жылдың соңында Қазақстан Республикасының Президенті мен ҚР Үкіметінің қатысуымен Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші форумы өтті. Бұл форумда ТМД тарихында алғаш рет Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамытудың алғашқы бағдарламасы анықталды.
Екінші кезең - мемлекеттің қатаң монетарлық және реструкциялық фискалдық саясаты (1993-1995жж.). Бұл кезеңде макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу үшін елде өндірістік қызметті ынталандыратын салық жеңілдіктері жойылды. 1994 жылы өндірістік қызметті ынталандыруға және шағын кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған салық жеңілдіктерін таратудың теріс салдары болды. Кооперативтер, ЖШС және шағын кәсіпорындар өндірістік салада жұмыс істейтін жұмысшылардың саны күрт қысқарды. Бұл кезеңде әлсіреген кәсіпкерлік жұмыссыздықтың өсуін тежей алмады.
Үшінші кезең - шағын жекешелендірудің дүмпуі (1996-1997жж.). 1996 жылдың аяғы және 1997 жылдың басында елде бірқатар макроэкономикалық тұрақтану орын алды. Бұрынғы республикалық министрліктердің таратылуына байланысты орталықтандырылған басқарудан айырылған неғұрлым әлеуметтік бағдарланған кәсіпорындар ішінара және кешікпей жекешелендіруден өтті.
Төртінші кезең - өнеркәсіп өндірісінің, ЖІӨ көлемінің өсуімен, республиканың қаржы-кредит саласының тұрақты дамуымен қатар жүретін республика экономикасының сапалы даму кезеңі (1998-2001 жж.). Осы бағдарламаға сәйкес жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің Мемлекеттік Қоры, екінші деңгейдегі банктер, жергілікті бюджеттердің қаражаты, сондай-ақ Азия Даму Банкі мен Еуропа Қайта Құру және Даму Банкінің кредит желілерінің қаражаты шағын кәсіпкерлік жобаларын қаржыландырудың негізгі көздері болып табылады. Жекелеген өңірлерде шағын бизнес субъектілеріне мүдделі кредит беру үшін коммерциялық банктер коммуналдық меншіктен өтімді кепіл қорларын құрды. Мұндай қорлар Алматы, Астана және Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында жұмыс істейді. Осы қорлар есебінен шағын бизнес саласындағы ондаған жобалар қаржыландырылды [1].
Кәсіпкерлік эволюциясын зерттеп, оның түрлі анықтамаларын қарап шыққан соң Роберт Ронштад былай деп қорытынды сипаттама берді:
Кәсіпкерлік - байлықты арттыра түсудің динамикалық процесі. Бұл байлықты белгілі тауарларды немесе қызметті құндылықпен қамтамасыз ету мақсатымен капитал, уақыт және мансаптық міндеттеме бойынша тәуекелге баратын адамдар жасайды. Тауарлар немесе қызмет түрлері жаңа немесе бірегей болуы да, болмауы да мүмкін, алайда қажет дағдылар мен ресурстарды қамтамасыз ету және бөлу арқылы қол жеткізілетін қандай да бір құндылық кәсіпкердің дегенімен жасалады.
Талдау мен талқылауға арналған тақырып ретінде кәсіпкерлікті XVIII ғасырдағы экономистер енгізген және олардың бұл қызығушылығы XIX ғасырда да жалғасты. XX ғасырда кәсіпкерлік сөзі еркін кәсіпкерлікпен және капитализммен синоним деп танылды; осы мойындау бизнес кәсіпорындарын креатив, инновациялық идеялармен қамтамасыз етті және бизнестердің өсіп, пайда табуына көмектесті.
XXI ғасырдағы кәсіпкер айрықша істермен айналысса да, еркін кәсіпкерліктің қаһарманы болып саналады. Олардың көпшілігі он жылдан аз уақытта әлі қанаты қатая қоймаған бизнестен миллиондаған долларлық кәсіпорындар құру үшін инновация мен креативті пайдаланды. Бұл адамдар жаңа тауарлар мен қызмет түрлерін ойлап тауып, осы кәсіпорындарға байланысты тәуекелге барудан тайсалмады. Көп адам қазіргі таңда кәсіпкерлікті бизнестің алдыңғы шебіндегі пионер-кеме деп қарастырады [5].
Коммерциялық емес кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамытуда адами капитал үлкен рөл атқарды. XX ғасырдың екінші жартысында ол Батыс экономикалық теориясының батыл жетістігі болды. Тағы да А. Смит үлкен еңбек пен уақыттың шығынымен айналысатын адамды қымбат машинамен салыстыруға болады деп жазды. Бұл еңбек оған оқуға кететін барлық шығындарды әдеттегі, кем дегенде, капиталға түсетін пайдадан өтейді. Адам капиталының қазіргі заманғы теориясының негізгі ережелері белгілі американдық экономистер Т. Шульц пен Г. Беккер еңбектерінде негізделген. 1960 жылы Journal of Political Economy Т. Шульцтің Образование как источник формирования капитала, ал 1961 жылы Инвестиции в человеческий капитал мақаласын жариялады, ал екі жылдан кейін оның іргелі еңбегі Человеческий капитал: теоретический и эмпирический анализ шығарылды [7].
Кәсіпкерлікті дамыту экономикалық табысқа, өнеркәсіптік өндіріс өсімінің жоғары қарқынына қол жеткізуде таптырмас рөл атқарады. Ол экономиканың инновациялық, өнімді сипатының негізі болып табылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің бастамасы мен шығармашылық қабілеттерін көрсете алатын болса, әлеуетті және нақты даму нәтижелері арасындағы алшақтық соғұрлым аз болады. Инновациялық экономикалық өсуді игеру барлық өндірістік ресурстардың ұтқырлығына қажетті жасампаз шығармашылық апаттарды, шаруашылық бастамасының еркіндігін жасанды түрде шектеу жағдайында мүмкін емес. Кәсіпкерлік жаңа перспективалы өндірістерді игеруді қамтамасыз етеді, ескірген өндірістерді жоюға ықпал етеді. Ол бәсекелестікті дамытуға және экономиканы маркетингке, ұлттық экономиканың ашықтығын күшейтуге, капиталды әкелу мен әкетуді дамытуға ықпал етеді.
Кәсіпкерлік нарық пен бәсекелестік арқылы үйлестіру, даму стратегиясын әзірлеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы байланыс тетіктерін жасайды.
Осылайша, кәсіпкерлік шаруашылық субъектісі ретінде және экономикалық мінез-құлықтың ерекше, шығармашылық түрі экономикалық табысқа жетудің барлық факторларының ажырамас қасиетін құрайды.
Кәсіпкерліктің маңызды белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі болып табылады. Олардың мінез-құлқының негізінде ішкі көзқарас жатыр. Әрбір адам кәсіпкер бола отырып, экономикалық пайда мен нарықтық конъюктураға сүйене отырып, өз кәсіпорын қызметінің барлық мәселелерін дербес шешеді.
Дербестікпен тығыз бірлікте жеке экономикалық мүдделілік пен жауапкершілік қағидаты бар. Өз пайдасы кәсіпкерлік қызметтің қозғаушы факторы болып табылады, бірақ шаруашылық жүргізуші субъект өзінің мүдделерін көздеп, қоғамдық мүдделерге жұмыс істейді. Мысалы, Г. Форд автокөліктерді қайырымдылық ниеттен тыс шығарумен айналыса бастады. Ол өз мүдделерін қанағаттандыра отырып, өзінің жеке пайдасын қуып, бүкіл әлем көліктерін су басып қалған бүкіл автомобиль империясын құрды. Қазіргі жағдайда кәсіпкердің жеке мүддесі фирманың немесе компанияның ұжымдық мүддесімен астасып жатыр.
Кәсіпкерлік жаңашылдық, шығармашылық ізденісті талап етеді. Жоғары сапалы өнімді үнемі жаңартатын адам ғана тиімді жұмыс істей алады. Стандартты емес шешімдер қабылдау қабілеті, жағдайды бағалауда шығармашылық көзқарас іскерлік әлемде әрдайым жоғары бағаланды [32].
Дамыған елдердің табысты тәжірибесі көрсеткендей, шағын және орта кәсіпорындар бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне және экономиканың әртараптандырылуына ықпал етеді. Бұл ретте шағын бизнес әлемдік экономикадағы жан-жақты мемлекеттік қолдаудың арқасында жылдам қарқынмен дамып келеді. Тайвань, Сингапур, Индонезия сияқты бұрынғы дамушы елдердің экономикалық серпіні шағын және орта бизнестің дамуымен байланысты.
Қазақстан кәсіпкерлері Конгресінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев былай деді: Біз өз алдымызға биік өмір стандарттары бар әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттердің біріне айналдыру мақсатын қойдық. Мұндай мақсатқа адам факторын жандандыру, біздің азаматтарымыздың кәсібилігі негізінде ғана қол жеткізуге болады. Елдің ішкі жалпы өніміндегі шағын және орта бизнестің үлесі 30% - ға жетті. 2020 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарда бұл көрсеткішті 40% - ға дейін арттыру міндеті қойылған.
Кәсіпкерлік экономиканың маңызды буыны болып табылады,оған ерекше ұтқырлық, икемділік және жоғары тиімділік тән. Кәсіпкерлік қоғамның материалдық және рухани әлеуетін арттыруға ықпал етіп қана қоймай, әрбір азаматтың қабілеті мен талантын іс жүзінде іске асыру үшін қолайлы негіз жасайды, сонымен қатар ұлттың бірігуіне, оның ұлттық рухы мен ұлттық мақтанышын сақтауға әкеледі. Шағын кәсіпорындар экономиканы сауықтыру үшін қолайлы жағдай жасайды, өйткені бәсекелестік орта дамиды, қосымша жұмыс орындары құрылуда, құрылымдық қайта құру белсенді жүріп жатыр, Тұтыну секторы кеңейтілуде. Бұдан басқа, шағын бизнесті дамыту нарықты тауарлармен және қызметтермен толықтыруға, экспорттық әлеуетті арттыруға, жергілікті ресурстарды жақсы пайдалануға алып келеді.
Өз бизнесін жүргізуді шешкен азаматтар саны шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет құратын жағдайларға тікелей байланысты:
- жергілікті шикізат көздерін пайдалана отырып, көптеген тұтыну тауарлары мен қызметтер өндірісін айтарлықтай және Елеулі күрделі салымдарсыз кеңейту;
- ірі кәсіпорындарда босайтын жұмыс күшін жұмысқа орналастыру үшін жағдай жасау;
- ғылыми-техникалық прогресті жеделдету;
- криминалдық бизнеске оң балама жасау және т.б.
Кәсіпкерлік қабілеттіліктің көрсетілген белгілері қандай да бір қоғамның даму дәрежесіне, оның әртүрлі социумдарының тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету жағдайларына байланысты ерекше кәсіпкерлік ресурс қалыптастырады. Соңғысы қоғамдағы қалған ресурстық әлеуетпен, атап айтқанда: жер, капитал, еңбек және т.б. өзара іс-қимыл жасай отырып, экономикалық жүйеде қандай да бір құрылымды құрады, оны оңтайлы шаруашылық даму жолымен жылжытады.
Қазақстанның экономикалық дамуындағы бизнестің маңызды рөлін стратегиялық түсінуге республиканың экономикалық дамуының тұрақтылығы және халықтың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету деңгейін арттыру байланысты. Шағын кәсіпкерлік субъектілері өздерінің шектеулі ауқымдары мен ресурстарының салдарынан шағын және орта бизнес тең дәрежеде бәсекелесе алмайтын ірі кәсіпорындарға қарағанда нарықта неғұрлым тиімді жағдайда болады. Өңірлерде кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдау көрсету елде құрылымдық басымдықтар жүргізу, инновациялық үдерісті жеделдетуге қол жеткізу, бәсекеге қабілеттіліктің өсуі және экономиканы жаңғырту мүмкін емес екені анық.
Сонымен қатар, жаңа әлеуметтік құрылым қалыптасады:
1) ірі және орта кәсіпкерлер;
2) ұсақ кәсіпкерлер;
3) дербес қызметкерлер;
4) жалдамалы қызметкерлер.
Іс жүзінде бұл қазақстандық қоғамның негізгі қабаты, оған жұмысшылар, шаруалар, бұқаралық интеллигенция кіреді.
Жол картасы қалайтындардың барлығына жаңа мамандықты меңгеруге, өз біліктілігін арттыруға, жаңа мамандық алуға, оны мемлекеттің қолдауымен жүзеге асыруға мүмкіндік берді.
Индустрияландыру жобалары үшін мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырысты ұлғайтуға ерекше назар аударылды. Бұл талап етілетін мамандықтар бойынша кәсіби даярлауға 34 мыңға жуық мектеп түлектерін жіберуге мүмкіндік берді.
Осы нәтижелерге қол жеткізу үш бағытта үйлестірілген іс-қимылдар арқылы белгіленген:
- жаңа бизнес-бастамаларды қолдау;
- кәсіпкерлік секторды сауықтыру;
- экспортқа бағдарланған өндірістерді қолдау.
Белгілі болғандай, шағын кәсіпорындардың дамуы өзінің әл-ауқаты мен нарықты тауарлармен және қызметтермен толықтыруды өз бетінше қамтамасыз ететін шағын меншік иелерінің кең қабатын құруға ықпал етеді. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жергілікті нарықтарда сұранысты біледі, нақты тұтынушылардың тапсырыстары бойынша тауарларды жиі өндіреді, ірі кәсіпорындар шемм-нің көп адам санының өмір сүруіне қаражат береді.
Кәсіпкердің қазақстандық тұтынушыға әсер етуінің негізгі құралдары келесі факторлар болып табылады:
- тауардың жаңалығы және оның тұтынушының мүддесіне сәйкестігі;
- сапасы;
- тауардың бағасы, қолжетімділігі;
- тауардың әмбебап дәрежесі;
- сыртқы түрі және қаптамасы;
- тауардың басқа өндірушілердің тауарларынан оң айырмалық сипаттамалары және тұтынушының осындай айырмашылықтармен танысу мүмкіндігі;
- сатудан кейінгі сервис қызметтерін пайдалану мүмкіндігі;
- жалпы қабылданған немесе мемлекеттік стандарттарға сәйкестігі;
- тауар және т. б. жарнамаларының беделі мен тартымдылығы.
Осылайша, тауарларды тікелей өндіру саласындағы кәсіпкерлік дәстүрлі немесе инновациялық тауарларды өндіруге және қазақстандық нарыққа жеткізуге бағдарлануы мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет тәжірибесі оның кез келген формасында инновациялық процесті қамтиды. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік қызмет түрлерін бөлу біздің дәстүрлі тауарларды өндіру мен қазақстандық нарыққа жеткізу өндірісті ұйымдастыруға, өндірістің техникалық элементтеріне немесе өндірілетін тауардың сапалық сипаттамаларының өзгеруіне байланысты қандай да бір жаңа әдістерді немесе тәсілдерді пайдалана отырып жүзеге асырылады деген сенімімізге негізделеді.
Өндірістің ұлғаюындағы ауқымды секірулер, егер олар елеулі технологиялық өзгерістерсіз жаппай инвестицияларға сүйенсе, жұмыс күшінің лимиттелмеген өсуін талап ететіндігі теориялық тұрғыдан дәлелденген. У.А. Льюис пен оның ізбасарларының белгілі модельдері индустрияландыру кезеңінде аграрлық сектордан өнеркәсіпке жұмыс күшінің еркін ағынына негізделген, бұл экономикалық өсудің жоғары қарқынына қол жеткізген көптеген елдерге тән (Оңтүстік Корея, Тайвань, Қытай, Малайзия).
Белгілі болғандай, посткеңестік экономикаларды капиталдандырудың өз генезисінде қысқа уақыт кезеңі бар. Осыған байланысты салыстырмалы сипаттамалар жеңіліске ұшырайды, сонымен қатар бастапқыда осы экономикалардағы капиталдандыру экономиканың шикізат секторларына беталыс бар, бұл осы бағыттағы ресурстық ағындардың қозғалысын алдын ала айқындап берді және кейіннен реттеушілік ортаны елеулі жетілдіру кезінде экономикалық құрылымды әртараптандырудың әртүрлі модельдеріне себепші болды.
Мәселен, дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстанда кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың, ең алдымен экономикадағы нарықтық құрылымды кеңейтуге және қоғамда орта тап құру жөніндегі сіздің әлеуметтік міндеттерін шешуге бағытталған. Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың пәрменді жүйесін құру жөніндегі жұмыс жанданды.
Көріп отырғанымыздай, бизнес үшін қолайлы әлеуметтік-экономикалық орта жасауда оның қоғамдық маңыздылығын нығайту бойынша, қатаң шектеулерсіз, бірақ ақылға қонымды бақылау кезінде әдістер тиімді.
Қазақстанда кәсіпкерлік әлеуеттің жағдайы тұрақты дамуда. Бір жағынан, кәсіпкерлердің саны мен біліктілігі тез өсуде, нарықтық инфрақұрылым кеңейуде, кәсіпкерлер болуға ниет білдірушілердің саны ұлғаюда, ал екінші жағынан - кәсіпкерлердің бір бөлігі нарықтық инфрақұрылымның көптеген институттарын әлі де нашар және тиімсіз пайдалануда.
Әлбетте, АҚШ тәжірибесі бизнесті қатаң әкімшілендіру кедергілері алдын ала анықталған және бизнес-құрылымдардың өздері өзіне емес, қоғамға жұмыс істей бастаған кезде сол немесе өзге елдегі кәсіпкерлікті дамытудың белгілі бір сатысында өте нәтижелі. Тиімді реттеушілік ортада қалыптасатын күшті әлеуметтік-еңбек мотивациясы ғана экономикалық жүйедегі кәсіпкерлік саласын кеңейте отырып және сонымен бірге орта кластың тіршілігін қамтамасыз ету үшін нақты негізді нығайта отырып, бизнес-құрылымдар мүдделерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Бұдан басқа, кәсіпкерлікті дамыту бойынша факторалдық ортаны жекелеп аймақтандыру қажет. Өйткені, Қазақстан үшін оның аумақтық бытыраңқылығы бар шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің барабар жағдайларын қамтамасыз ету өте маңызды. Объективті факторларға, табиғи және еңбек ресурстарының, капитал мен технологиялардың болуына негізделген өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтар нашар ескеріледі.
Бәсекеге қабілетті жұмыс күшінің серпініне әсер ететін шарттардың мынадай топтары ұлттық және өңірлік деңгейлерде неғұрлым айқын көрінеді:
- жұмыс күшін жалдауға, босатуға және пайдалануға қатысты бірыңғай стандарттар белгіленетін жұмыспен қамтуды басқарудың қалыптасқан жүйесі;
- жұмыс күшінің нарықтық қызмет етуінің институционалдық негіздерін - құқықтық базаны қалыптастыру, еңбек нарығы субъектілерінің көпшілігінің "жазылмаған" адал бәсекелестік ережелерін тануы, бәсекелестегі субъектінің рөлдік функциясын қабылдау мақсатында индивидтердің жеке бағдарын өзгерту, сондай-ақ еңбек нарығындағы нақты тауашаның құндылығын қалыптастыру. Саясаттың бұл бағыты жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін оңтайлы жағдайларды қолдайды;
- адам капиталының жылжуын қарқындатудың өсуі;
- түрлерін кеңейту үшін жағдай жасау және жұмыспен қамту салаларын қосымшаның еңбек және т. б.
Басқаша айтқанда, шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қызмет салалары әр түрлі болуы мүмкін - дәстүрлі қолөнерден бастап, онда техниканың ең аз қолдануымен, инновациялық компьютерлік бағдарламалық өнімдер мен технологияларды әзірлегенге дейін ежелгі рецептер бойынша шебердің қолымен жасалатын болады. Алайда, осы бағыттардың барлығы тиімді мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Билік бизнес субъектілерінде тек салық төлеушілерді ғана емес, сонымен қатар маңызды әлеуметтік қызметтерді атқаратын әріптестерді - жаңа жұмыс орындарын құру, халықтың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру, қоғамның неғұрлым ілгері мүшелерінің қабілеті мен талантын іске асыру, салауатты бәсекелестік ортаны қалыптастыру және, сайып келгенде, мемлекеттің әлеуметтік тұрақтылығы мен экономикалық дамуын қамтамасыз ету, оның материалдық және рухани әлеуетін арттыру сияқты мәселелерді көруі тиіс [22].
Спиноза Барух (XVII ғ. нидерланд философы) мақсаттың рөлін Мақсат әлемді билейді деп қысқа да нұсқа анықтап берді.
Кәсіпкерлік қызметке мына сипаттар тән:
oo шектеу - қоршаған ортаны өзгерту қабілеті. Әр түрлі тәртіп тәсілдерін қабылдай алатын қабілет.
oo көтермелеу және өндіріп алу жүйесі - шығармашылықты, бастаманы көтермелеу. Бастама болған жағдайда өндіріп алу.
oo мәселе - қайталанбайтын, жаңа.
oo басшылық стилі - қатерлі әрекеттерді ұйғарады. Өзгерістерді жатырқамауы үшін адамдарды жігерлендіру.
oo ұйымдық құрылым - икемді, құрылымы да өзгере алатындай болады. Қызмет мәселелерге қарай ұйымдастырылады.
oo баламаларды (альтернатив) бағалау - баламалар жиынынан ең жақсысы таңдап алынады.
oo тәуекелділікке қатынас - жасампаз тәуекелділік. Тәуекелдік нұсқаларының жиынтығын теңгерімдеу [28].
Кеңес экономикасындағы кәсіпкерліктің оң және теріс жақтарын бағалай отырып, халықтың бір бөлігі тарапынан олардың қабылдамауын және оларға бағынбауын ескере отырып, біз кәсіпкерлік ашытқы өнімі екенін мойындауымыз керек, онсыз біздің экономикамыздың нарықтық ашытқысы болмайды.
Л. Абалкинаны басшылыққа ала отырып, кәсіпкерлікпен экономикалық табыс факторларының келесі байланысын көрсетеміз:
1. елде жоғары ұлттық идеяны жүзеге асыруға, өзінің практикалық қызметінде табысқа жету мүмкіндігін іске асыруға қабілетті іскер, іскер және жігерлі адамдардың тұтас тобын құрмай-ақ табыс болмайды.
2. жалпыұлттық идеяны іске асыруда, алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуде табиғи және ұзақ мерзімді одақтастар ретінде үкімет пен кәсіпкерлік топтардың күш-жігерін біріктірмей табыс болмас.
3. қоғамда кәсіпкерлік қызметтің беделін қалыптастырмай, табысты құрметтей отырып, шаруашылық табыстың өзін дербес және жоғары әлеуметтік құндылықтардың бірі ретінде қарастырмай табысқа жете алмайды.
Кәсіпкерліктің тән белгісінің бірі оның іс-әрекеттің салыстырмалы қысқа мерзімді, тактикалық тәсілдеріне тиесілілігіне негізделген. Шағын мағынада кәсіпкерлік ұзақ мерзімді кезеңге есептелген экономикалық стратегияға тікелей қатысы жоқ. Алайда, стратегиялық жобаларға да кәсіпкерлік идеялар мен кәсіпкерліктің жекелеген ошақтары қатыса алады. Мысалы, егер ұзақ мерзімді жоба пайда табуды өзінің негізгі мақсатын қойса, тәуекелмен және жауапкершілікпен ұштасқан, ерекше емес идеяларға негізделген болса, оны кәсіпкерлік деп есептеу заңды. Алайда, көп жағдайда кәсіпкерлік әрекеттер салыстырмалы қысқа мерзімді мәмілелерге сай келеді.
Автордың ойынша, кәсіпкерлік сипатты деп санауға болады. Клиент, ақша, валюта, материалдар, көлік, үй-жайлар, байланыс, байланыс, қажетті адамдар, құжаттар, айналма жолдар - кәсіпкердің сөзсіз еңбегі. Сондықтан ол мәңгі асығады және оған ешқашан уақыт жетіспейді, ол жұмыс және демалыс күндерін сирек ажыратады, ерте тұрып, кеш ұйқыға кетеді, бір уақытта бірнеше іс жасауға тырысады. Тыныш, тыныш өмір кәсіпкердің бейнесімен байланысты емес.
Кәсіпкерлік қызметтің сипаты, оны белгісіздіктің жоғары деңгейі - аралық және түпкілікті нәтижелердің айтарлықтай күтпеген жағдайында сөзсіз жүргізуге тура келеді. Ал бұл, өз кезегінде, тәуекелдің шарасыздығын, шығын қаупін білдіреді. Алайда, есеп айырысқан абайлап кәсіпкерде мәмілені жүзеге асыру нәтижесінде ұтысқа мүмкіндік әдетте осындай шығын көлеміне қарағанда жоғары. Бұл ретте белсенді және іздеуші, батыл, батыл және үмітсіз адамдардың кәсіпкерлікке тартылуының таусылмайтын көзі жасалды. Алайда, бұл ретте кәсіпкер өзіне алатын жауапкершіліктің үлесі мемлекеттің қанатында жоспарлы-өкімдік қызмет жағдайында орын алатынынан жоғары емес.
Кәсіпкерлік қызмет дәйектілікпен немесе параллель жүзеге асырылатын мәмілелердің жиынтығын білдіреді, олардың әрқайсысы салыстырмалы түрде қысқа, нақты уақыт интервалымен шектелген. Мәміле - кәсіпкерлік ғимарат салынатын негізгі кірпіш. Бұл ретте мәміле деп өзара пайда алу мүддесінде екі немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші субъектілердің жазбаша шартқа немесе ауызша келісімге негізделген өзара іс-қимылы түсініледі [33].
1.2 Кәсіпкерліктің іскерліктің формалары
Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік елеулі қиындықтарға тап болса да, жетілген факт болып саналады. Ол заңмен қорғалған және үнемі даму үстінде.
Коммерциялық емес ұйым деп өзінің қызметінде пайда болуды мақсат қоймайтын және алынған пайданы қатысушылардың арасында бөлмейтін құрылым аталады. Өнеркәсібі дамыған елдерде коммерциялық емес ұйымдар өте қарқынды дамып келеді. Коммерциялық емес ұйымдар халықтың әртүрлі топтарының іс-әрекетін үйлестіріп, олардың мүдделерін қорғайды. Осы ұйымдар ғылым және білім беру саласында, сондай-ақ жобаларды іріктеп, сараптау, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында зерттеу жүргізіліп, қор портфельдерін қалыптастырумен айналысатын инвестициялық делдалдық саласында ойдағыдай жұмыс істейді.
Қазақстанда коммерциялық емес ұйымдардың қызметі тиісінше дамымаған, қазіргі кезде олардың жылдам қалыптасып келе жатқанымен, шаруашылық жүйедегі алатын орны мардымсыз.
Коммерциялық емес ұйымның мәртебесі аталмыш кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметпен айналысып, пайда алуға құқықсыз екенін білдірмейді. Ең бастысы ұйым пайда алу мақсатын қоя алмайды, ал алынған табыс қатысушылардың арасында бөлінбейді, тек жарғылық міндеттерге жету үшін пайдаланылады.
Коммерциялық емес ұйымдарға тұтынушылар кооперативтері, қоғамдық және діни ұйымдар, қайырымдылық қорлары, мекемелер, заңды тұлғалардың одақтары мен қауымдастықтары жатады.
Тұтынушылар кооперативі - қатысушылардың материалдық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында құрылатын, азаматтар мен заңды тұлғалардың ерікті бірлестігі. Тұтынушылар кооперативтері коммерциялық емес ұйымдардың арасында ерекше рөл атқарады. Басқа коммерциялық емес ұйымдар сияқты емес заңды тұлға ретіндегі кооперативке қатысты олардың мүліктік құқықтары мен міндеттемелері сақталады. Бір жағынан, олар кооперативтің міндеттемелері бойынша біріккен және субсидиарлық мүліктік жауапкершілікте болып, пайда болатын залалды қосымша жарналардың есебінен жабуға тиіс, ал екінші жағынан, кооператив қызметінен алынған пайданы өзінің мүшелері арасында бөлуге құқылы.
Қор - мүшелер болмайтын, азаматтар мен заңды тұлғалардың ерікті мүліктік жарнасының негізінде құрылған және өз қызметінде қоғамға пайдалы істерді іске асыратын ұйым. Қорлар қайырымдылық, мәдени-ағарту, әлеуметтік, білім беру және өзге қызметті жүзеге асыру үшін құрылады. Белгіленген тәртіппен құрылғаннан кейін қор өзіне берілген мүліктің жеке-дара меншік иесіне айналады, ал оның құрылтайшылары құрылған ұйым қатысында кез келген мүліктік құқықтары мен міндеттемелерін жоғалтады. Қор таратылған жағдайда оның мүлкі жарғылық мақсаттарды орындауға жұмсалады. Қордың өзіне кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынады, алайда олар шаруашылық қоғамдарын құрып, соларға қатысуға құқылы. Қорды құрылтайшылар бекіткен жарғыға сәйкес құрылатын басшы органдар басқарады. Мұның өзінде қордың қызметін қадағалайтын Қамқоршылық кеңесі тағайындалуы тиіс. Қор Жарғысының ережелерін өзгертуге Жарғыда өзгерісті тек сот органдары енгізуге құқылы. Қор тек соттың шешімімен ғана таратылады.
Мекеме - меншік иесі коммерциялық емес функцияларды орындау үшін құратын және өзі толықтай немесе ішінара қаржыландыратын мекеме. Қормен салыстырғанда мекеме өзіне берілген меншіктің меншік иесі болмайды, ол тек осы меншікті жедел басқару құқығымен басқарады. Меншік иесі мекеме мүлкі қатысында өзінің барлық құқығын сақтайды және мекеменің міндеттемелері бойынша субсидиарлық жауапкершілікте болады. Мекеме меншік иесінің шешімі бойынша таратылуы мүмкін.
Заңды тұлғалардың бірлестігі - заңды тұлғалардың қызметін үйлестіру немесе оған қатысушылардың ортақ мүддесін қорғау мақсатында құратын шартты бірлестік. Заңды тұлғалардың бірлестігі әдетте қауымдастық немесе одақ деп аталады, олардың мүлкі бірлестіктің міндеттемелері бойынша жарғыда белгіленген тәртіп пен шарттарда мүліктік жауапкершілікте болатын мүшелердің жарналарының есебінен қалыптасады. Бірлестіктерге кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салынады, онымен айналысу үшін арнайы шаруашылық қоғамдар құрылады немесе бірлестік соған қатысады [4].
Қоғамдық және діни ұйым - материалдық емес қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында азаматтардың мүдделерін біріктіру негізінде құрылатын ерікті бірлестік. Осы ұйымдардың меншігі өзіне қатысушылар беретін мүлік пен солардың жарналарының есебінен құралады. Ұйым мүшелерінің ұйымның міндеттемелері бойынша ешқандай мүліктік міндеттемесі, ал ұйым өзінің мүшелерінің міндеттемесі бойынша жауапкершілігі болмайды [6].
Әлеуметтік кәсіпкерлік - коммерциялық емес, үкіметтік және бизнес ұйымдардың сипатын танытатын, жеке сектордың назарын инновацияларға, тәуекелдерге баруға, әлеуметтік мәселелерді шешу мен жоғары дәрежеде трансформациялануға аудартатын кәсіпкерлік формасы. Әлеуметтік кәсіпкерлік процесі әлеуметтік мүмкіндікті кәсіпорын тұжырымдамасына салған кезден басталады. Сол кезден бастап, мақсаттың орындалуы үшін ресурстар анықталып, жұмылдырады.
Әлеуметтік кәсіпкерлікке әртүрлі анықтама беруге болады. Солардың ішінде ғалымдар мен кәсіпкерлердің мойындап жүргені - Джоанна Майр мен Игнаси Мартидің анықтамасы. Майр мен Мартидің пікірінше, әлеуметтік кәсіпкерлік дегеніміз - ресурстарды жаңаша жолдармен байланыстыру арқылы құндылықтар қалыптастыратын процесс... Бұл ресурстардың комбинациялары әлеуметтік құндылықтарды жасауға мүмкіндік беретін жолдарды тануға және пайдалануға негізделген. Бұл жұмыс әлеуметтік өзгерістерді ынталандыру немесе әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы жүзеге асады... Процесс ретінде қарастырылғанда, әлеуметтік кәсіпкерлікке көрсетілетін қызметтер мен өнімдерді ұсыну кіреді, алайда осы процесс барысында жаңа ұйымдар да құрылуы мүмкін. Маңыздысы, әлеуметтік кәсіпкерлік жаңа ұйымда да, бұрыннан қалыптасқан ұйымда да теңдей іске асырылуы мүмкін және оны әлеуметтік кәсіпкерлік деп атаса болады. Әлеуметтік кәсіпкерлік тұрақты дамудың негізі бола алады. Г.Х. Брандтланд қысқаша атап өткендей: Ағымдағы қажеттіліктерді қанағаттандырып қана қоймай, келешек ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыруына да нұқсан келтірмеу [5].
Кәсіпорын - қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яғни заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субъект; өндірістік-шаруашылық қызметті ұйымдастырудың негізгі нысаны. Ол әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатымен еңбек ұжымын пайдалана отырып, өнім өндіреді, жұмыстарды орындайды, қызметтер көрсетеді және өндіріс құрал-жабдығы мен басқа да мүлікке меншік нысандарына қарамастан заңды тұлға ретінде және шаруашылық есеп принципіне сүйеніп әрекет етеді. Бұл бір адамның немесе бір отбасының, жеке иеленушінің бизнесі болуы мүмкін. Мұндай кәсіпорындар тиімді жұмысқа, іс-әрекет бостандығы мен икемділікке өте жоғары ынталандырушылығымен ерекшеленеді. Олар сауда, фермерлік, шағын кәсіпкерлік және қызмет көрсету салаларында кеңінен таралған. Жеке бизнесте қаржы меншігі мен тәуекелдігі жоғары, бұл жерде бизнесменге шектеусіз жауапкершілік жүктеледі. Осыған байланысты, бизнестегі экономикалық жауапкершіліктің екі қағидасын анықтап алу өте қажет:
а) шектеусіз жауапкершілік қағидасы, бұл жерде кәсіпкер фирманың мүмкін болатын қарыздары мен шығындары үшін толықтай жауап береді.
б) шектеулі жауапкершілік қағидасы - Лтд принципі (ағылшынша шектеулі дегенді білдіреді). Компания қатысушыларының жауапкершіліктері олардың жеке салымдарының мөлшеріне қарай шектеледі.
Серіктестік - бірлескен бизнес үшін үлестерін біріктірген бір немесе бірнеше адамдардың кәсіпорны. Мұндай кәсіпорындар жоғары қаржылық мүмкіндіктерді, тәуекелділіктің аздығын, сонымен қатар икемділіктің аздығын иеленеді.
а) жауапкершілігі шектеусіз толық серіктестіктер;
ә) аралас серіктестіктер - сенімге құрылған серіктестік - бір қатысушының жауапкершілігі шектеусіз, қалғандары - өз салымдары есебінен;
б) шектеулі серіктестік - тауар әркім өз салымымен тәуекелдікке барады.
Акционерлік қоғам - акцияларын сату арқылы көптеген жеке капиталдардың бірігуі жолымен капиталы құралатын ірі кәсіпорын.
а) жабық АҚ - акцияларын тек құрылтайшыларына ғана сатады;
ә) ашық АҚ - акцияларын еркін сатады және сатып алады (ҚР Азаматтық кодексі 195-бет).
АҚ-ның бірқатар артықшылықтары бар: ірі жобаларды жүзеге асыра алады, акционерлерді басқару ісіне қатыса алады және жақсы нәтижелікке мүдделі. АҚ - көптеген адамдар үшін капитал салуға тиімді сала.
Унитарлы кәсіпорын - мүлкі бөлінбейтін әрі қоғамдық меншік болып табылатын мемлекеттік кәсіпорын. Унитарлы кәсіпорындар өзінің шаруашылық қызметін өзіне бекітілген өндірістік қорларды жедел пайдалану негізінде жүргізіледі. Ал олардың жауапкершілігі осы қорлар шегінде шектеледі.
Фирма (кәсіпорын) - бірынғай басқару жүйесіндегі ұйым. Нарықта бір немесе бірнеше тауар түрлерін сату және қызмет көрсету ұсыныстарымен меншік иелеріне пайда келтіру мақсатымен құрылған.
Фирмалар өз қызметін бір немесе бірнеше құрылымдық бірліктерге жинақталып, атқарады. Оқшау тұрған өндірістік бөлімшелерде не аумақтарда фирма иелері немесе олардың жалдамалы қызметкерлері осы кәсіпорынның өндірістік жұмыстарын жүзеге асырады. Мысалы, фирманың түрлік цехтары, бөлімдері, филиалдары оның құрылымдық бірліктері болып табылады. Фермер меншігіндегі жер жайылымдары, сонымен бірге тракторлары, құрал-жабдықтары орналасқан аумақ бөлігі шаруашылық фирмасының құрылымдық бірліктері болып табылады.
Фирманы түрлі белгілер бойынша жіктейді. Құрылымдық бірліктердің жиынтығы есебінен тігінен және көлдененіңен біріккен фирмаларды айыруға болады.
Тігінен біріккен фирма - бұл өндіріс процесін толық тұрғыда иеленген фирма. Мысалы, АҚШ-дағы автокөлік өнеркәсібі кен тасымалдау үшін темір кен орындарын, поездер мен пароходтарды, көмір алу үшін көмір шахталарын, құрыш шығаратын және бөлшектер жасайтын құрыш құю зауыттарын иеленді, дайын автокөліктерді құрастыру процесімен айналысып және оларға жайлар әзірледі. Бұл тігінен біріккен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС САЛАДА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму кезеңдері
1.2 Кәсіпкерлік іскерліктің формалары
1.3 Коммерциялық емес акционерлік қоғам дамуындағы кәсіпкерліктің алатын орны
2 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС КӘСІПКЕРЛІК ДАМУЫНЫҢ ТАЛДАУЫ
2.1 Коммерциялық емес саладағы кәсіпкерліктің қазіргі таңдағы анализі
2.2 Коммерциялық емес сферада кәсіпкерлікті дамытуға байланысты мемлекеттік саясат
2.3 Коммерциялық емес акционерлік қоғамдағы кәсіпкерлікті дамытудың ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған) (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
2 Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда №217 А (III) қабылданған
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі 1994 жылғы 27 желтоқсандағы № 268-XIII
4 Коммерциялық емес ұйымдар туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы № 142 Заңы
5 Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III Қазақстан Республикасының Заңы (2019.26.11. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
6 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексін (Салық кодексі) қолданысқа енгізу туралы ҚР 2008.12.10. № 100-IV Заңы
7 Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексі 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V
8 Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлер Кодексі 2015 жылғы 29 қазандағы №375-V Қазақстан Республикасының Заңы.
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Павлодар облысында коммерциялық емес кәсіпкерлік тек қана дамып келеді, бірақ та жетілген факт болып саналады. Коммерциялық емес кәсіпкерлікті дамытудың барлық алғышарттары біздің өңірде ғана емес, бүкіл елде де қарқынды дамып келеді. Павлодар облысында коммерциялық емес қызметпен айналысу басқа облыстарға қарағанда баяу дамып келеді. Оған себеп - кәсіпкерлер арасында қызығушылықтың болмауы. Соған қарамастан, Павлодар облысында біршама коммерциялық емес ұйымдар бар. Оларға Павлодар гуманитарлық колледжі коммерциялық емес білім беру мекемесі, Павлодар мемлекеттік педагогикалық университеті коммерциялық емес акционерлік қоғамы, Есту қабілеті бұзылған адамдар қоғамы оқу-өндірістік кәсіпорны, Қазақ соқырлар қауымдастығы қоғамдық бірлестігі, Самал мүгедектерді оңалту орталығықоғамдық бірлестігі және т.б. жатады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы келесі ережелерде келтірілген:
1) Павлодар облысында коммерциялық емес ұйымдарды экономикалық ғылыми салыстыру тәсілімен зерттеу;
2) кәсіпкерліктің проблемаларын шешудің перспективалық модел ретінде ұсынылуы;
3) коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың схемалық және статистикалық технологиялары арқылы анализ жасау;
4) диссертациялық жұмыстың қорытындылары ғылыми баспаларында апробация өткізуі.
Зерттеудің объектісі. Павлодар өңіріндегі коммерциялық емес кәсіпкерліктің қалыптасу және даму үдерісі болып табылады.
Зерттеудің пәні. Павлодар аймағындағы коммерциялық емес кәсіпкерлік болып саналады.
Зерттеудің мақсаты. Коммерциялық емес кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму тарихын зерттеу, сонымен бірге Павлодар облысындағы аталмыш кәсіпкерліктің дамуына мүмкін болатын шешімдер табу. Зерттеу мақсатына сәйкес төмендегідей міндеттер қойылады:
- коммерциялық емес кәсіпкерлік ұғымына жалпы анықтама беру;
- Павлодар облысының тұрғындары бизнестің бұл түрімен не себептен жұмыс істемейтіні туралы мүмкін боларлық шешімді ұсыну;
- кәсіпкерліктің проблемаларын шешудің перспективалық моделін ұсыну.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Кәсіпкерлік саласын зерттеген қазақстандық және шетел ғалымдарының еңбектері орын алады. Ксенофонт, Платон, Аристотель, А. Монкретьян, У. Петти, А. Смит, Ф. Кэне, Д. Рикардо, Р.Кантальон, Дж. Кейнс, Куратко Д.Ф., Әбішев А.А., Ахмедьярова М.В. және т.б. ғалымдардың еңбектерін атап көрсетуге болады.
Зерттеудің әдісі.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы төменде берілген:
1) ғылыми жұмыстың жетістіктері оқу үрдісінде, оқу бағдарламаларда әдістеме ретінде қолдануға болады;
2) ҚР-ның мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарында диссертацияның экономикалық жолдарының жүйесін үлгі ретінде қолдану;
3) магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттеулері болашақтағы зерттеу ізденіс жұмыстары болуы мүмкін;
4) кәсіпкерліктің проблемаларын шешудің перспективалық моделін ғылыми-зерттеу институттарында, Павлодар облысының экономикалық департаментінде жұмыс-әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануы.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы нормативтік сілтемелерден, анықтамалардан, белгілеулер мен қысқартулардан, кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімімен құралады. Ғылыми жұмыстың көлемі 100 бет.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС САЛАДА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық кәсіпкерліктің қалыптасуы мен даму кезеңдері
Буржуазиялық-экономикалық теорияда кәсіпкер ұғымы XVIII ғасырда қолданыла бастады. А. Смиттің ойы бойынша, кәсіпкер сауда-саттық мақсатты жүзеге асыру және пайда түсіру үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі болып табылады. Ол өндірісті өзі жоспарлайды, ұйымдастырады және соның нәтижесіне иелік жасайды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш шарты айтылып жүр:
Біріншіден, кәсіпкерлікпен айналысу дегеніміз - аталған субъектінің (кәсіпкерліктің) шаруашылық әрекет түрін, оны жоспарлау; өнімді өткізуде және таңдауда, т.б. олардың жиынтық бостандығы мен құқықтары болуы керек деген сөз.
Екіншіден, кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың өндіріс құрал-жабдықтарына, өнімге және табысқа иелік құқығы болуы маңызды шарт.
Үшіншіден, өзін-өзі басқару мен шаруашылықты таңдауда бостандықты, инвестициялауды нақты қамтамасыз ететін белгілі бір экономикалық орта және қолайлы жағдай қажет.
Толығырақ айтқанда, белгілі бір кәсіпкерлікпен айналысу үшін - нарықтық бәсекелестік тәртіп бойынша шаруашылық жүргізуге қолайлы жағдай туғызу.
Кәсіпкер дегеніміз - белсенді, жаңалыққа, оны тез жүзеге асыруға бейімділік танытады; нысаналы нәтижеге жұмыс істейді; іскер адамдар арасында өзін еркін сезінеді; өзіне және серіктестіктеріне қатаң талаппен қарайды; адамдарды басқаруға, оларды әрдайым рухтандырып, іс-қимылдарын үйлестіріп отыруға бейім, икемді адам болып келеді [2].
Кәсіпкерлік қабілет немесе кәсіпқойлық. Бұл терминнің мәні кәсіпкердің өзара байланысты төрт функциясын анықтаудан туындайды.
1. Кәсіпкер жер ресурстарын, капитал мен еңбек ресурстарын тауарды немесе қызметті өндірудің бірыңғай процесіне біріктірудің иницитивін өзіне алады, сонымен бір мезгілде өндірістің қозғаушы күші және табысты іс болуға уәде беретін процесті жүзеге асыру үшін басқа ресурстарды бірге жинақтайтын делдал болып табылады.
2. Кәсіпкер бизнесті жүргізу процесінде негізгі шешімдерді қабылдаудың қиын міндетін өзіне алады.
3. Кәсіпкер - бұл жаңашыл, коммерциялық негізде жаңа өнімдерді, жаңа өндірістік технологияларды немесе бизнесті ұйымдастырудың жаңа нысандарын айналып өтуге ұмтылатын тұлға.
4. Кәсіпкер - тәуекелге бара жатқан адам. Капиталистік жүйеде кәсіпкерге пайда кепілденген жоқ.
Кәсіпкер өзінің уақытымен, еңбегімен және іскерлік беделімен ғана емес, сонымен қатар өзінің және өз компаниундарының немесе акционерлерінің қаражатымен де тәуекелге ұшырайды [30].
Кәсіпкерлік - адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Бұған кезінде атақты неміс экономисі, Гарвард университетінің профессоры Иозеф Алиоз Шумпетер мән берді.Оның айтқан мынадай сөздерін эпиграф етіп алуға болады: Кәсіпкер болу - басқанын істегенін істемеу.
Кәсіпкерлік терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон ендірді. Бұл ұғымға, ол нарықтық тәукелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі.
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп қарауға болмайды. Бизнес - табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Кәсіпкерлік - новаторлық іс.Нағыз кәсіпкер - ол өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер бола алмайды [9].
Он жылдан кейін кәсіпкерлік феноменіне А. Смит қызығушылық танытты, бірақ өндіріс тұрғысынан көбірек. Исследовании о природе и причине богатства народа (1776 ж.) деген еңбегінде ғалым өндірістің жер, еңбек және капитал сияқты негізгі факторларын қарады. Кәсіпкер деп кәсіпорынның иесі түсінді.
1797 ж. француз ғалымы Карно Бодо кәсіпкердің басқа да қасиеттерін атап өтеді: интеллект, кәсіпорынды жоспарлауға, бақылауға, ұйымдастыруға мүмкіндік беретін білім.
1803 жылы Жан Батист Сэй капитал мен кәсіпкерлік табыстың айырмашылықтарына назар аударады. Саяси экономияның классикалық мектебі мен К. Маркстың ілімдерінен айырмашылығы, Ж. Батист Сэй кәсіпкердің қызметін кәсіпкерлік табыс алу мақсатында әдеттегі шаруашылық қызмет аясында өндіріс факторларын біріктіру, біріктіру іскерлігін көреді.
Сондай-ақ, кәсіби менеджмент (1890 ж.) тұрғысынан кәсіпкерлік феноменін қараған Альфред Маршаллдың вззглядын атап өткен жөн. Алғаш рет әкімші мен кәсіпкер арасындағы айырмашылық анықталды,ол неғұрлым кең өкілеттілік пен соңғысының жауапкершілігінде болды. Тамаша кәсіпкер, А. Маршалл бойынша, көптеген бастаушы бизнесмендерде жоқ оң қасиеттерге ие болуы тиіс.
Кәсіпкерлік теориясына Йозеф Шумпетер елеулі үлес қосты (1910 ж.). Өзінің циклов деловой активности теориясында ол гипотезаны ұсынды, оған сәйкес экономикалық дамудың қозғаушысы - құрылымдық өзгерістердің циклдық процесінің қозғаушысы - кәсіпкердің инновациялық қызметі болып табылады.
А. Тюнен кәсіпкер өзінің ерекше қасиеттерімен, тәуекелге, стандартты емес шешімдер қабылдауға және өз іс-әрекетіне жауап беруге қабілетті, сондықтан жоспарланбаған (болжанбаған) табысқа үміткер болып, оған толық сипаттама берді.
Ф. Найт (1921 ж.) одан әрі А. Тюненнің көзқарастарын дамытып, тәуекел мен белгісіздік сияқты санаттарды егжей-тегжейлі зерттеді. Ол осы ұғымдарды айқын ажыратып, кәсіпкер, болашақтың белгісіздігіне қарамастан, өндірісті дамыту мен алмасудың негізгі параметрлерін "болжай алады", сондықтан қосымша коммерциялық әсер алады деп санайды. Найт басқару бақылауы мен жоспарлауға назар аудара отырып, кәсіпкердің қызметін жалпы сипаттайды.
Отандық экономикалық әдебиетте кәсіпкерлік теориясы әлі тиісті жарық көрген жоқ. Бұл батыста кәсіпкер-новатор қызметінің еңбек пен капитал сияқты іргелі ресурстардан айырмашылығы, еңбек өнімділігі мен экономикалық дамуға жанама әсер ететін тәуелсіз параметр болып саналды.
Бүгінгі күні 75 елде жұмыс істейтін 50-ден астам кәсіпкерліктің анықтамасы бар, тек мемлекетке ғана емес, ел ішіндегі өңірге, сала мен қызмет түріне байланысты [21].
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан бастау алады. Сол кездің өзінде саудагерлер, трейдерлер, қолөнершілер бастаушы кәсіпкерлер болып саналды. Кәсіпкерліктің даму тарихы бір мезгілде айырбастаудың өзара қарым-қатынасын, еңбек бөлінісін және жалпы нарық қатынастарын дамыту тарихын қамтиды. Барлық осы проблемалар бір-бірімен тығыз байланысты, сонымен бірге, біріншісі дамудың шарты болып табылады, ал екіншісі басқалардың дамуын білдіреді.
Экономикалық реформалардың алғашқы күндерінен бастап Республикада шағын бизнестің қалыптасуы мемлекеттің экономикалық саясатының басымдықтарының бірі болып табылады. Кәсіпкерлік класс экономикалық қатынастардың тәуелсіз субъектісі болып табылатын нарықтық экономиканың ажырамас атрибуты ретінде көрінеді. Кәсіпкерлердің көпшілігі нарықтың экономикалық жүйесіне негізделген мемлекет экономикасының тұрақтылығын қамтамасыз етпейтін, сондай-ақ, либералды және нарықтық құндылықтардан аулақ жүріп, қоғамдағы саяси процестерге ықпал ететін орташа класс қатарына жатады.
Қазақстанда нарыққа көшу өздігінен, дайындықсыз өтті. 90-шы жылдардың басында Қазақстанда ірі кәсіпорындар тоқтап, жүздеген мың адам жұмысынан айырылған бұл қиын және сыни жағдайда ел басшылығының бірден-бір шешімі бағаны ырықтандыруды енгізу болды. Қазақстанның егемендік алғанына 15 жылдан астам уақыт өткеннен кейін экономиканы дамыту және онымен бірге шағын бизнесті дамытуды 4 кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең - бағаны ырықтандыру (1991-1992жж). Нарықтық экономиканың бірінші субъектілері - ақша айналымы жылдам болған жерлерде, яғни кішігірім кәсіпорындар, сауда және қызмет көрсету саласында ырықтандыру кезеңінде пайда болды. Ірі кəсіпорындар өздерінің өнімдерін сатуға, жөндеуге жəне негізгі жəне қосалқы өндірістік объектілерді ұстауға көптеген шағын кəсіпорындарды дереу сатып алды. Республикада осы кезеңде 34,5 мың шағын кәсіпкерлік субъектісі құрылып, жұмыс істеді. 1992 жылдың соңында Қазақстан Республикасының Президенті мен ҚР Үкіметінің қатысуымен Қазақстан кәсіпкерлерінің бірінші форумы өтті. Бұл форумда ТМД тарихында алғаш рет Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамытудың алғашқы бағдарламасы анықталды.
Екінші кезең - мемлекеттің қатаң монетарлық және реструкциялық фискалдық саясаты (1993-1995жж.). Бұл кезеңде макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу үшін елде өндірістік қызметті ынталандыратын салық жеңілдіктері жойылды. 1994 жылы өндірістік қызметті ынталандыруға және шағын кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған салық жеңілдіктерін таратудың теріс салдары болды. Кооперативтер, ЖШС және шағын кәсіпорындар өндірістік салада жұмыс істейтін жұмысшылардың саны күрт қысқарды. Бұл кезеңде әлсіреген кәсіпкерлік жұмыссыздықтың өсуін тежей алмады.
Үшінші кезең - шағын жекешелендірудің дүмпуі (1996-1997жж.). 1996 жылдың аяғы және 1997 жылдың басында елде бірқатар макроэкономикалық тұрақтану орын алды. Бұрынғы республикалық министрліктердің таратылуына байланысты орталықтандырылған басқарудан айырылған неғұрлым әлеуметтік бағдарланған кәсіпорындар ішінара және кешікпей жекешелендіруден өтті.
Төртінші кезең - өнеркәсіп өндірісінің, ЖІӨ көлемінің өсуімен, республиканың қаржы-кредит саласының тұрақты дамуымен қатар жүретін республика экономикасының сапалы даму кезеңі (1998-2001 жж.). Осы бағдарламаға сәйкес жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің Мемлекеттік Қоры, екінші деңгейдегі банктер, жергілікті бюджеттердің қаражаты, сондай-ақ Азия Даму Банкі мен Еуропа Қайта Құру және Даму Банкінің кредит желілерінің қаражаты шағын кәсіпкерлік жобаларын қаржыландырудың негізгі көздері болып табылады. Жекелеген өңірлерде шағын бизнес субъектілеріне мүдделі кредит беру үшін коммерциялық банктер коммуналдық меншіктен өтімді кепіл қорларын құрды. Мұндай қорлар Алматы, Астана және Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарында жұмыс істейді. Осы қорлар есебінен шағын бизнес саласындағы ондаған жобалар қаржыландырылды [1].
Кәсіпкерлік эволюциясын зерттеп, оның түрлі анықтамаларын қарап шыққан соң Роберт Ронштад былай деп қорытынды сипаттама берді:
Кәсіпкерлік - байлықты арттыра түсудің динамикалық процесі. Бұл байлықты белгілі тауарларды немесе қызметті құндылықпен қамтамасыз ету мақсатымен капитал, уақыт және мансаптық міндеттеме бойынша тәуекелге баратын адамдар жасайды. Тауарлар немесе қызмет түрлері жаңа немесе бірегей болуы да, болмауы да мүмкін, алайда қажет дағдылар мен ресурстарды қамтамасыз ету және бөлу арқылы қол жеткізілетін қандай да бір құндылық кәсіпкердің дегенімен жасалады.
Талдау мен талқылауға арналған тақырып ретінде кәсіпкерлікті XVIII ғасырдағы экономистер енгізген және олардың бұл қызығушылығы XIX ғасырда да жалғасты. XX ғасырда кәсіпкерлік сөзі еркін кәсіпкерлікпен және капитализммен синоним деп танылды; осы мойындау бизнес кәсіпорындарын креатив, инновациялық идеялармен қамтамасыз етті және бизнестердің өсіп, пайда табуына көмектесті.
XXI ғасырдағы кәсіпкер айрықша істермен айналысса да, еркін кәсіпкерліктің қаһарманы болып саналады. Олардың көпшілігі он жылдан аз уақытта әлі қанаты қатая қоймаған бизнестен миллиондаған долларлық кәсіпорындар құру үшін инновация мен креативті пайдаланды. Бұл адамдар жаңа тауарлар мен қызмет түрлерін ойлап тауып, осы кәсіпорындарға байланысты тәуекелге барудан тайсалмады. Көп адам қазіргі таңда кәсіпкерлікті бизнестің алдыңғы шебіндегі пионер-кеме деп қарастырады [5].
Коммерциялық емес кәсіпкерлікті қалыптастыру мен дамытуда адами капитал үлкен рөл атқарды. XX ғасырдың екінші жартысында ол Батыс экономикалық теориясының батыл жетістігі болды. Тағы да А. Смит үлкен еңбек пен уақыттың шығынымен айналысатын адамды қымбат машинамен салыстыруға болады деп жазды. Бұл еңбек оған оқуға кететін барлық шығындарды әдеттегі, кем дегенде, капиталға түсетін пайдадан өтейді. Адам капиталының қазіргі заманғы теориясының негізгі ережелері белгілі американдық экономистер Т. Шульц пен Г. Беккер еңбектерінде негізделген. 1960 жылы Journal of Political Economy Т. Шульцтің Образование как источник формирования капитала, ал 1961 жылы Инвестиции в человеческий капитал мақаласын жариялады, ал екі жылдан кейін оның іргелі еңбегі Человеческий капитал: теоретический и эмпирический анализ шығарылды [7].
Кәсіпкерлікті дамыту экономикалық табысқа, өнеркәсіптік өндіріс өсімінің жоғары қарқынына қол жеткізуде таптырмас рөл атқарады. Ол экономиканың инновациялық, өнімді сипатының негізі болып табылады. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің бастамасы мен шығармашылық қабілеттерін көрсете алатын болса, әлеуетті және нақты даму нәтижелері арасындағы алшақтық соғұрлым аз болады. Инновациялық экономикалық өсуді игеру барлық өндірістік ресурстардың ұтқырлығына қажетті жасампаз шығармашылық апаттарды, шаруашылық бастамасының еркіндігін жасанды түрде шектеу жағдайында мүмкін емес. Кәсіпкерлік жаңа перспективалы өндірістерді игеруді қамтамасыз етеді, ескірген өндірістерді жоюға ықпал етеді. Ол бәсекелестікті дамытуға және экономиканы маркетингке, ұлттық экономиканың ашықтығын күшейтуге, капиталды әкелу мен әкетуді дамытуға ықпал етеді.
Кәсіпкерлік нарық пен бәсекелестік арқылы үйлестіру, даму стратегиясын әзірлеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы байланыс тетіктерін жасайды.
Осылайша, кәсіпкерлік шаруашылық субъектісі ретінде және экономикалық мінез-құлықтың ерекше, шығармашылық түрі экономикалық табысқа жетудің барлық факторларының ажырамас қасиетін құрайды.
Кәсіпкерліктің маңызды белгісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі болып табылады. Олардың мінез-құлқының негізінде ішкі көзқарас жатыр. Әрбір адам кәсіпкер бола отырып, экономикалық пайда мен нарықтық конъюктураға сүйене отырып, өз кәсіпорын қызметінің барлық мәселелерін дербес шешеді.
Дербестікпен тығыз бірлікте жеке экономикалық мүдделілік пен жауапкершілік қағидаты бар. Өз пайдасы кәсіпкерлік қызметтің қозғаушы факторы болып табылады, бірақ шаруашылық жүргізуші субъект өзінің мүдделерін көздеп, қоғамдық мүдделерге жұмыс істейді. Мысалы, Г. Форд автокөліктерді қайырымдылық ниеттен тыс шығарумен айналыса бастады. Ол өз мүдделерін қанағаттандыра отырып, өзінің жеке пайдасын қуып, бүкіл әлем көліктерін су басып қалған бүкіл автомобиль империясын құрды. Қазіргі жағдайда кәсіпкердің жеке мүддесі фирманың немесе компанияның ұжымдық мүддесімен астасып жатыр.
Кәсіпкерлік жаңашылдық, шығармашылық ізденісті талап етеді. Жоғары сапалы өнімді үнемі жаңартатын адам ғана тиімді жұмыс істей алады. Стандартты емес шешімдер қабылдау қабілеті, жағдайды бағалауда шығармашылық көзқарас іскерлік әлемде әрдайым жоғары бағаланды [32].
Дамыған елдердің табысты тәжірибесі көрсеткендей, шағын және орта кәсіпорындар бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне және экономиканың әртараптандырылуына ықпал етеді. Бұл ретте шағын бизнес әлемдік экономикадағы жан-жақты мемлекеттік қолдаудың арқасында жылдам қарқынмен дамып келеді. Тайвань, Сингапур, Индонезия сияқты бұрынғы дамушы елдердің экономикалық серпіні шағын және орта бизнестің дамуымен байланысты.
Қазақстан кәсіпкерлері Конгресінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев былай деді: Біз өз алдымызға биік өмір стандарттары бар әлемдегі қарқынды дамып келе жатқан мемлекеттердің біріне айналдыру мақсатын қойдық. Мұндай мақсатқа адам факторын жандандыру, біздің азаматтарымыздың кәсібилігі негізінде ғана қол жеткізуге болады. Елдің ішкі жалпы өніміндегі шағын және орта бизнестің үлесі 30% - ға жетті. 2020 жылға дейінгі Стратегиялық жоспарда бұл көрсеткішті 40% - ға дейін арттыру міндеті қойылған.
Кәсіпкерлік экономиканың маңызды буыны болып табылады,оған ерекше ұтқырлық, икемділік және жоғары тиімділік тән. Кәсіпкерлік қоғамның материалдық және рухани әлеуетін арттыруға ықпал етіп қана қоймай, әрбір азаматтың қабілеті мен талантын іс жүзінде іске асыру үшін қолайлы негіз жасайды, сонымен қатар ұлттың бірігуіне, оның ұлттық рухы мен ұлттық мақтанышын сақтауға әкеледі. Шағын кәсіпорындар экономиканы сауықтыру үшін қолайлы жағдай жасайды, өйткені бәсекелестік орта дамиды, қосымша жұмыс орындары құрылуда, құрылымдық қайта құру белсенді жүріп жатыр, Тұтыну секторы кеңейтілуде. Бұдан басқа, шағын бизнесті дамыту нарықты тауарлармен және қызметтермен толықтыруға, экспорттық әлеуетті арттыруға, жергілікті ресурстарды жақсы пайдалануға алып келеді.
Өз бизнесін жүргізуді шешкен азаматтар саны шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет құратын жағдайларға тікелей байланысты:
- жергілікті шикізат көздерін пайдалана отырып, көптеген тұтыну тауарлары мен қызметтер өндірісін айтарлықтай және Елеулі күрделі салымдарсыз кеңейту;
- ірі кәсіпорындарда босайтын жұмыс күшін жұмысқа орналастыру үшін жағдай жасау;
- ғылыми-техникалық прогресті жеделдету;
- криминалдық бизнеске оң балама жасау және т.б.
Кәсіпкерлік қабілеттіліктің көрсетілген белгілері қандай да бір қоғамның даму дәрежесіне, оның әртүрлі социумдарының тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету жағдайларына байланысты ерекше кәсіпкерлік ресурс қалыптастырады. Соңғысы қоғамдағы қалған ресурстық әлеуетпен, атап айтқанда: жер, капитал, еңбек және т.б. өзара іс-қимыл жасай отырып, экономикалық жүйеде қандай да бір құрылымды құрады, оны оңтайлы шаруашылық даму жолымен жылжытады.
Қазақстанның экономикалық дамуындағы бизнестің маңызды рөлін стратегиялық түсінуге республиканың экономикалық дамуының тұрақтылығы және халықтың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету деңгейін арттыру байланысты. Шағын кәсіпкерлік субъектілері өздерінің шектеулі ауқымдары мен ресурстарының салдарынан шағын және орта бизнес тең дәрежеде бәсекелесе алмайтын ірі кәсіпорындарға қарағанда нарықта неғұрлым тиімді жағдайда болады. Өңірлерде кәсіпкерлікті дамытуға мемлекеттік қолдау көрсету елде құрылымдық басымдықтар жүргізу, инновациялық үдерісті жеделдетуге қол жеткізу, бәсекеге қабілеттіліктің өсуі және экономиканы жаңғырту мүмкін емес екені анық.
Сонымен қатар, жаңа әлеуметтік құрылым қалыптасады:
1) ірі және орта кәсіпкерлер;
2) ұсақ кәсіпкерлер;
3) дербес қызметкерлер;
4) жалдамалы қызметкерлер.
Іс жүзінде бұл қазақстандық қоғамның негізгі қабаты, оған жұмысшылар, шаруалар, бұқаралық интеллигенция кіреді.
Жол картасы қалайтындардың барлығына жаңа мамандықты меңгеруге, өз біліктілігін арттыруға, жаңа мамандық алуға, оны мемлекеттің қолдауымен жүзеге асыруға мүмкіндік берді.
Индустрияландыру жобалары үшін мамандарды даярлауға мемлекеттік тапсырысты ұлғайтуға ерекше назар аударылды. Бұл талап етілетін мамандықтар бойынша кәсіби даярлауға 34 мыңға жуық мектеп түлектерін жіберуге мүмкіндік берді.
Осы нәтижелерге қол жеткізу үш бағытта үйлестірілген іс-қимылдар арқылы белгіленген:
- жаңа бизнес-бастамаларды қолдау;
- кәсіпкерлік секторды сауықтыру;
- экспортқа бағдарланған өндірістерді қолдау.
Белгілі болғандай, шағын кәсіпорындардың дамуы өзінің әл-ауқаты мен нарықты тауарлармен және қызметтермен толықтыруды өз бетінше қамтамасыз ететін шағын меншік иелерінің кең қабатын құруға ықпал етеді. Шағын кәсіпкерлік субъектілері жергілікті нарықтарда сұранысты біледі, нақты тұтынушылардың тапсырыстары бойынша тауарларды жиі өндіреді, ірі кәсіпорындар шемм-нің көп адам санының өмір сүруіне қаражат береді.
Кәсіпкердің қазақстандық тұтынушыға әсер етуінің негізгі құралдары келесі факторлар болып табылады:
- тауардың жаңалығы және оның тұтынушының мүддесіне сәйкестігі;
- сапасы;
- тауардың бағасы, қолжетімділігі;
- тауардың әмбебап дәрежесі;
- сыртқы түрі және қаптамасы;
- тауардың басқа өндірушілердің тауарларынан оң айырмалық сипаттамалары және тұтынушының осындай айырмашылықтармен танысу мүмкіндігі;
- сатудан кейінгі сервис қызметтерін пайдалану мүмкіндігі;
- жалпы қабылданған немесе мемлекеттік стандарттарға сәйкестігі;
- тауар және т. б. жарнамаларының беделі мен тартымдылығы.
Осылайша, тауарларды тікелей өндіру саласындағы кәсіпкерлік дәстүрлі немесе инновациялық тауарларды өндіруге және қазақстандық нарыққа жеткізуге бағдарлануы мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет тәжірибесі оның кез келген формасында инновациялық процесті қамтиды. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік қызмет түрлерін бөлу біздің дәстүрлі тауарларды өндіру мен қазақстандық нарыққа жеткізу өндірісті ұйымдастыруға, өндірістің техникалық элементтеріне немесе өндірілетін тауардың сапалық сипаттамаларының өзгеруіне байланысты қандай да бір жаңа әдістерді немесе тәсілдерді пайдалана отырып жүзеге асырылады деген сенімімізге негізделеді.
Өндірістің ұлғаюындағы ауқымды секірулер, егер олар елеулі технологиялық өзгерістерсіз жаппай инвестицияларға сүйенсе, жұмыс күшінің лимиттелмеген өсуін талап ететіндігі теориялық тұрғыдан дәлелденген. У.А. Льюис пен оның ізбасарларының белгілі модельдері индустрияландыру кезеңінде аграрлық сектордан өнеркәсіпке жұмыс күшінің еркін ағынына негізделген, бұл экономикалық өсудің жоғары қарқынына қол жеткізген көптеген елдерге тән (Оңтүстік Корея, Тайвань, Қытай, Малайзия).
Белгілі болғандай, посткеңестік экономикаларды капиталдандырудың өз генезисінде қысқа уақыт кезеңі бар. Осыған байланысты салыстырмалы сипаттамалар жеңіліске ұшырайды, сонымен қатар бастапқыда осы экономикалардағы капиталдандыру экономиканың шикізат секторларына беталыс бар, бұл осы бағыттағы ресурстық ағындардың қозғалысын алдын ала айқындап берді және кейіннен реттеушілік ортаны елеулі жетілдіру кезінде экономикалық құрылымды әртараптандырудың әртүрлі модельдеріне себепші болды.
Мәселен, дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, Қазақстанда кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың, ең алдымен экономикадағы нарықтық құрылымды кеңейтуге және қоғамда орта тап құру жөніндегі сіздің әлеуметтік міндеттерін шешуге бағытталған. Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдаудың пәрменді жүйесін құру жөніндегі жұмыс жанданды.
Көріп отырғанымыздай, бизнес үшін қолайлы әлеуметтік-экономикалық орта жасауда оның қоғамдық маңыздылығын нығайту бойынша, қатаң шектеулерсіз, бірақ ақылға қонымды бақылау кезінде әдістер тиімді.
Қазақстанда кәсіпкерлік әлеуеттің жағдайы тұрақты дамуда. Бір жағынан, кәсіпкерлердің саны мен біліктілігі тез өсуде, нарықтық инфрақұрылым кеңейуде, кәсіпкерлер болуға ниет білдірушілердің саны ұлғаюда, ал екінші жағынан - кәсіпкерлердің бір бөлігі нарықтық инфрақұрылымның көптеген институттарын әлі де нашар және тиімсіз пайдалануда.
Әлбетте, АҚШ тәжірибесі бизнесті қатаң әкімшілендіру кедергілері алдын ала анықталған және бизнес-құрылымдардың өздері өзіне емес, қоғамға жұмыс істей бастаған кезде сол немесе өзге елдегі кәсіпкерлікті дамытудың белгілі бір сатысында өте нәтижелі. Тиімді реттеушілік ортада қалыптасатын күшті әлеуметтік-еңбек мотивациясы ғана экономикалық жүйедегі кәсіпкерлік саласын кеңейте отырып және сонымен бірге орта кластың тіршілігін қамтамасыз ету үшін нақты негізді нығайта отырып, бизнес-құрылымдар мүдделерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Бұдан басқа, кәсіпкерлікті дамыту бойынша факторалдық ортаны жекелеп аймақтандыру қажет. Өйткені, Қазақстан үшін оның аумақтық бытыраңқылығы бар шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің барабар жағдайларын қамтамасыз ету өте маңызды. Объективті факторларға, табиғи және еңбек ресурстарының, капитал мен технологиялардың болуына негізделген өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіндегі айырмашылықтар нашар ескеріледі.
Бәсекеге қабілетті жұмыс күшінің серпініне әсер ететін шарттардың мынадай топтары ұлттық және өңірлік деңгейлерде неғұрлым айқын көрінеді:
- жұмыс күшін жалдауға, босатуға және пайдалануға қатысты бірыңғай стандарттар белгіленетін жұмыспен қамтуды басқарудың қалыптасқан жүйесі;
- жұмыс күшінің нарықтық қызмет етуінің институционалдық негіздерін - құқықтық базаны қалыптастыру, еңбек нарығы субъектілерінің көпшілігінің "жазылмаған" адал бәсекелестік ережелерін тануы, бәсекелестегі субъектінің рөлдік функциясын қабылдау мақсатында индивидтердің жеке бағдарын өзгерту, сондай-ақ еңбек нарығындағы нақты тауашаның құндылығын қалыптастыру. Саясаттың бұл бағыты жеке кәсіпкерлікті дамыту үшін оңтайлы жағдайларды қолдайды;
- адам капиталының жылжуын қарқындатудың өсуі;
- түрлерін кеңейту үшін жағдай жасау және жұмыспен қамту салаларын қосымшаның еңбек және т. б.
Басқаша айтқанда, шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қызмет салалары әр түрлі болуы мүмкін - дәстүрлі қолөнерден бастап, онда техниканың ең аз қолдануымен, инновациялық компьютерлік бағдарламалық өнімдер мен технологияларды әзірлегенге дейін ежелгі рецептер бойынша шебердің қолымен жасалатын болады. Алайда, осы бағыттардың барлығы тиімді мемлекеттік қолдауды қажет етеді. Билік бизнес субъектілерінде тек салық төлеушілерді ғана емес, сонымен қатар маңызды әлеуметтік қызметтерді атқаратын әріптестерді - жаңа жұмыс орындарын құру, халықтың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру, қоғамның неғұрлым ілгері мүшелерінің қабілеті мен талантын іске асыру, салауатты бәсекелестік ортаны қалыптастыру және, сайып келгенде, мемлекеттің әлеуметтік тұрақтылығы мен экономикалық дамуын қамтамасыз ету, оның материалдық және рухани әлеуетін арттыру сияқты мәселелерді көруі тиіс [22].
Спиноза Барух (XVII ғ. нидерланд философы) мақсаттың рөлін Мақсат әлемді билейді деп қысқа да нұсқа анықтап берді.
Кәсіпкерлік қызметке мына сипаттар тән:
oo шектеу - қоршаған ортаны өзгерту қабілеті. Әр түрлі тәртіп тәсілдерін қабылдай алатын қабілет.
oo көтермелеу және өндіріп алу жүйесі - шығармашылықты, бастаманы көтермелеу. Бастама болған жағдайда өндіріп алу.
oo мәселе - қайталанбайтын, жаңа.
oo басшылық стилі - қатерлі әрекеттерді ұйғарады. Өзгерістерді жатырқамауы үшін адамдарды жігерлендіру.
oo ұйымдық құрылым - икемді, құрылымы да өзгере алатындай болады. Қызмет мәселелерге қарай ұйымдастырылады.
oo баламаларды (альтернатив) бағалау - баламалар жиынынан ең жақсысы таңдап алынады.
oo тәуекелділікке қатынас - жасампаз тәуекелділік. Тәуекелдік нұсқаларының жиынтығын теңгерімдеу [28].
Кеңес экономикасындағы кәсіпкерліктің оң және теріс жақтарын бағалай отырып, халықтың бір бөлігі тарапынан олардың қабылдамауын және оларға бағынбауын ескере отырып, біз кәсіпкерлік ашытқы өнімі екенін мойындауымыз керек, онсыз біздің экономикамыздың нарықтық ашытқысы болмайды.
Л. Абалкинаны басшылыққа ала отырып, кәсіпкерлікпен экономикалық табыс факторларының келесі байланысын көрсетеміз:
1. елде жоғары ұлттық идеяны жүзеге асыруға, өзінің практикалық қызметінде табысқа жету мүмкіндігін іске асыруға қабілетті іскер, іскер және жігерлі адамдардың тұтас тобын құрмай-ақ табыс болмайды.
2. жалпыұлттық идеяны іске асыруда, алға қойылған мақсаттарға қол жеткізуде табиғи және ұзақ мерзімді одақтастар ретінде үкімет пен кәсіпкерлік топтардың күш-жігерін біріктірмей табыс болмас.
3. қоғамда кәсіпкерлік қызметтің беделін қалыптастырмай, табысты құрметтей отырып, шаруашылық табыстың өзін дербес және жоғары әлеуметтік құндылықтардың бірі ретінде қарастырмай табысқа жете алмайды.
Кәсіпкерліктің тән белгісінің бірі оның іс-әрекеттің салыстырмалы қысқа мерзімді, тактикалық тәсілдеріне тиесілілігіне негізделген. Шағын мағынада кәсіпкерлік ұзақ мерзімді кезеңге есептелген экономикалық стратегияға тікелей қатысы жоқ. Алайда, стратегиялық жобаларға да кәсіпкерлік идеялар мен кәсіпкерліктің жекелеген ошақтары қатыса алады. Мысалы, егер ұзақ мерзімді жоба пайда табуды өзінің негізгі мақсатын қойса, тәуекелмен және жауапкершілікпен ұштасқан, ерекше емес идеяларға негізделген болса, оны кәсіпкерлік деп есептеу заңды. Алайда, көп жағдайда кәсіпкерлік әрекеттер салыстырмалы қысқа мерзімді мәмілелерге сай келеді.
Автордың ойынша, кәсіпкерлік сипатты деп санауға болады. Клиент, ақша, валюта, материалдар, көлік, үй-жайлар, байланыс, байланыс, қажетті адамдар, құжаттар, айналма жолдар - кәсіпкердің сөзсіз еңбегі. Сондықтан ол мәңгі асығады және оған ешқашан уақыт жетіспейді, ол жұмыс және демалыс күндерін сирек ажыратады, ерте тұрып, кеш ұйқыға кетеді, бір уақытта бірнеше іс жасауға тырысады. Тыныш, тыныш өмір кәсіпкердің бейнесімен байланысты емес.
Кәсіпкерлік қызметтің сипаты, оны белгісіздіктің жоғары деңгейі - аралық және түпкілікті нәтижелердің айтарлықтай күтпеген жағдайында сөзсіз жүргізуге тура келеді. Ал бұл, өз кезегінде, тәуекелдің шарасыздығын, шығын қаупін білдіреді. Алайда, есеп айырысқан абайлап кәсіпкерде мәмілені жүзеге асыру нәтижесінде ұтысқа мүмкіндік әдетте осындай шығын көлеміне қарағанда жоғары. Бұл ретте белсенді және іздеуші, батыл, батыл және үмітсіз адамдардың кәсіпкерлікке тартылуының таусылмайтын көзі жасалды. Алайда, бұл ретте кәсіпкер өзіне алатын жауапкершіліктің үлесі мемлекеттің қанатында жоспарлы-өкімдік қызмет жағдайында орын алатынынан жоғары емес.
Кәсіпкерлік қызмет дәйектілікпен немесе параллель жүзеге асырылатын мәмілелердің жиынтығын білдіреді, олардың әрқайсысы салыстырмалы түрде қысқа, нақты уақыт интервалымен шектелген. Мәміле - кәсіпкерлік ғимарат салынатын негізгі кірпіш. Бұл ретте мәміле деп өзара пайда алу мүддесінде екі немесе бірнеше шаруашылық жүргізуші субъектілердің жазбаша шартқа немесе ауызша келісімге негізделген өзара іс-қимылы түсініледі [33].
1.2 Кәсіпкерліктің іскерліктің формалары
Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік елеулі қиындықтарға тап болса да, жетілген факт болып саналады. Ол заңмен қорғалған және үнемі даму үстінде.
Коммерциялық емес ұйым деп өзінің қызметінде пайда болуды мақсат қоймайтын және алынған пайданы қатысушылардың арасында бөлмейтін құрылым аталады. Өнеркәсібі дамыған елдерде коммерциялық емес ұйымдар өте қарқынды дамып келеді. Коммерциялық емес ұйымдар халықтың әртүрлі топтарының іс-әрекетін үйлестіріп, олардың мүдделерін қорғайды. Осы ұйымдар ғылым және білім беру саласында, сондай-ақ жобаларды іріктеп, сараптау, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында зерттеу жүргізіліп, қор портфельдерін қалыптастырумен айналысатын инвестициялық делдалдық саласында ойдағыдай жұмыс істейді.
Қазақстанда коммерциялық емес ұйымдардың қызметі тиісінше дамымаған, қазіргі кезде олардың жылдам қалыптасып келе жатқанымен, шаруашылық жүйедегі алатын орны мардымсыз.
Коммерциялық емес ұйымның мәртебесі аталмыш кәсіпорындардың кәсіпкерлік қызметпен айналысып, пайда алуға құқықсыз екенін білдірмейді. Ең бастысы ұйым пайда алу мақсатын қоя алмайды, ал алынған табыс қатысушылардың арасында бөлінбейді, тек жарғылық міндеттерге жету үшін пайдаланылады.
Коммерциялық емес ұйымдарға тұтынушылар кооперативтері, қоғамдық және діни ұйымдар, қайырымдылық қорлары, мекемелер, заңды тұлғалардың одақтары мен қауымдастықтары жатады.
Тұтынушылар кооперативі - қатысушылардың материалдық және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында құрылатын, азаматтар мен заңды тұлғалардың ерікті бірлестігі. Тұтынушылар кооперативтері коммерциялық емес ұйымдардың арасында ерекше рөл атқарады. Басқа коммерциялық емес ұйымдар сияқты емес заңды тұлға ретіндегі кооперативке қатысты олардың мүліктік құқықтары мен міндеттемелері сақталады. Бір жағынан, олар кооперативтің міндеттемелері бойынша біріккен және субсидиарлық мүліктік жауапкершілікте болып, пайда болатын залалды қосымша жарналардың есебінен жабуға тиіс, ал екінші жағынан, кооператив қызметінен алынған пайданы өзінің мүшелері арасында бөлуге құқылы.
Қор - мүшелер болмайтын, азаматтар мен заңды тұлғалардың ерікті мүліктік жарнасының негізінде құрылған және өз қызметінде қоғамға пайдалы істерді іске асыратын ұйым. Қорлар қайырымдылық, мәдени-ағарту, әлеуметтік, білім беру және өзге қызметті жүзеге асыру үшін құрылады. Белгіленген тәртіппен құрылғаннан кейін қор өзіне берілген мүліктің жеке-дара меншік иесіне айналады, ал оның құрылтайшылары құрылған ұйым қатысында кез келген мүліктік құқықтары мен міндеттемелерін жоғалтады. Қор таратылған жағдайда оның мүлкі жарғылық мақсаттарды орындауға жұмсалады. Қордың өзіне кәсіпкерлік қызметпен айналысуға тыйым салынады, алайда олар шаруашылық қоғамдарын құрып, соларға қатысуға құқылы. Қорды құрылтайшылар бекіткен жарғыға сәйкес құрылатын басшы органдар басқарады. Мұның өзінде қордың қызметін қадағалайтын Қамқоршылық кеңесі тағайындалуы тиіс. Қор Жарғысының ережелерін өзгертуге Жарғыда өзгерісті тек сот органдары енгізуге құқылы. Қор тек соттың шешімімен ғана таратылады.
Мекеме - меншік иесі коммерциялық емес функцияларды орындау үшін құратын және өзі толықтай немесе ішінара қаржыландыратын мекеме. Қормен салыстырғанда мекеме өзіне берілген меншіктің меншік иесі болмайды, ол тек осы меншікті жедел басқару құқығымен басқарады. Меншік иесі мекеме мүлкі қатысында өзінің барлық құқығын сақтайды және мекеменің міндеттемелері бойынша субсидиарлық жауапкершілікте болады. Мекеме меншік иесінің шешімі бойынша таратылуы мүмкін.
Заңды тұлғалардың бірлестігі - заңды тұлғалардың қызметін үйлестіру немесе оған қатысушылардың ортақ мүддесін қорғау мақсатында құратын шартты бірлестік. Заңды тұлғалардың бірлестігі әдетте қауымдастық немесе одақ деп аталады, олардың мүлкі бірлестіктің міндеттемелері бойынша жарғыда белгіленген тәртіп пен шарттарда мүліктік жауапкершілікте болатын мүшелердің жарналарының есебінен қалыптасады. Бірлестіктерге кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға тыйым салынады, онымен айналысу үшін арнайы шаруашылық қоғамдар құрылады немесе бірлестік соған қатысады [4].
Қоғамдық және діни ұйым - материалдық емес қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында азаматтардың мүдделерін біріктіру негізінде құрылатын ерікті бірлестік. Осы ұйымдардың меншігі өзіне қатысушылар беретін мүлік пен солардың жарналарының есебінен құралады. Ұйым мүшелерінің ұйымның міндеттемелері бойынша ешқандай мүліктік міндеттемесі, ал ұйым өзінің мүшелерінің міндеттемесі бойынша жауапкершілігі болмайды [6].
Әлеуметтік кәсіпкерлік - коммерциялық емес, үкіметтік және бизнес ұйымдардың сипатын танытатын, жеке сектордың назарын инновацияларға, тәуекелдерге баруға, әлеуметтік мәселелерді шешу мен жоғары дәрежеде трансформациялануға аудартатын кәсіпкерлік формасы. Әлеуметтік кәсіпкерлік процесі әлеуметтік мүмкіндікті кәсіпорын тұжырымдамасына салған кезден басталады. Сол кезден бастап, мақсаттың орындалуы үшін ресурстар анықталып, жұмылдырады.
Әлеуметтік кәсіпкерлікке әртүрлі анықтама беруге болады. Солардың ішінде ғалымдар мен кәсіпкерлердің мойындап жүргені - Джоанна Майр мен Игнаси Мартидің анықтамасы. Майр мен Мартидің пікірінше, әлеуметтік кәсіпкерлік дегеніміз - ресурстарды жаңаша жолдармен байланыстыру арқылы құндылықтар қалыптастыратын процесс... Бұл ресурстардың комбинациялары әлеуметтік құндылықтарды жасауға мүмкіндік беретін жолдарды тануға және пайдалануға негізделген. Бұл жұмыс әлеуметтік өзгерістерді ынталандыру немесе әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы жүзеге асады... Процесс ретінде қарастырылғанда, әлеуметтік кәсіпкерлікке көрсетілетін қызметтер мен өнімдерді ұсыну кіреді, алайда осы процесс барысында жаңа ұйымдар да құрылуы мүмкін. Маңыздысы, әлеуметтік кәсіпкерлік жаңа ұйымда да, бұрыннан қалыптасқан ұйымда да теңдей іске асырылуы мүмкін және оны әлеуметтік кәсіпкерлік деп атаса болады. Әлеуметтік кәсіпкерлік тұрақты дамудың негізі бола алады. Г.Х. Брандтланд қысқаша атап өткендей: Ағымдағы қажеттіліктерді қанағаттандырып қана қоймай, келешек ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыруына да нұқсан келтірмеу [5].
Кәсіпорын - қоғамдағы еңбек бөлінісі жүйесіндегі оқшауланған дербес өндірістік-шаруашылық бірлік, яғни заңды тұлға құқығы берілген шаруашылық жүргізуші субъект; өндірістік-шаруашылық қызметті ұйымдастырудың негізгі нысаны. Ол әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатымен еңбек ұжымын пайдалана отырып, өнім өндіреді, жұмыстарды орындайды, қызметтер көрсетеді және өндіріс құрал-жабдығы мен басқа да мүлікке меншік нысандарына қарамастан заңды тұлға ретінде және шаруашылық есеп принципіне сүйеніп әрекет етеді. Бұл бір адамның немесе бір отбасының, жеке иеленушінің бизнесі болуы мүмкін. Мұндай кәсіпорындар тиімді жұмысқа, іс-әрекет бостандығы мен икемділікке өте жоғары ынталандырушылығымен ерекшеленеді. Олар сауда, фермерлік, шағын кәсіпкерлік және қызмет көрсету салаларында кеңінен таралған. Жеке бизнесте қаржы меншігі мен тәуекелдігі жоғары, бұл жерде бизнесменге шектеусіз жауапкершілік жүктеледі. Осыған байланысты, бизнестегі экономикалық жауапкершіліктің екі қағидасын анықтап алу өте қажет:
а) шектеусіз жауапкершілік қағидасы, бұл жерде кәсіпкер фирманың мүмкін болатын қарыздары мен шығындары үшін толықтай жауап береді.
б) шектеулі жауапкершілік қағидасы - Лтд принципі (ағылшынша шектеулі дегенді білдіреді). Компания қатысушыларының жауапкершіліктері олардың жеке салымдарының мөлшеріне қарай шектеледі.
Серіктестік - бірлескен бизнес үшін үлестерін біріктірген бір немесе бірнеше адамдардың кәсіпорны. Мұндай кәсіпорындар жоғары қаржылық мүмкіндіктерді, тәуекелділіктің аздығын, сонымен қатар икемділіктің аздығын иеленеді.
а) жауапкершілігі шектеусіз толық серіктестіктер;
ә) аралас серіктестіктер - сенімге құрылған серіктестік - бір қатысушының жауапкершілігі шектеусіз, қалғандары - өз салымдары есебінен;
б) шектеулі серіктестік - тауар әркім өз салымымен тәуекелдікке барады.
Акционерлік қоғам - акцияларын сату арқылы көптеген жеке капиталдардың бірігуі жолымен капиталы құралатын ірі кәсіпорын.
а) жабық АҚ - акцияларын тек құрылтайшыларына ғана сатады;
ә) ашық АҚ - акцияларын еркін сатады және сатып алады (ҚР Азаматтық кодексі 195-бет).
АҚ-ның бірқатар артықшылықтары бар: ірі жобаларды жүзеге асыра алады, акционерлерді басқару ісіне қатыса алады және жақсы нәтижелікке мүдделі. АҚ - көптеген адамдар үшін капитал салуға тиімді сала.
Унитарлы кәсіпорын - мүлкі бөлінбейтін әрі қоғамдық меншік болып табылатын мемлекеттік кәсіпорын. Унитарлы кәсіпорындар өзінің шаруашылық қызметін өзіне бекітілген өндірістік қорларды жедел пайдалану негізінде жүргізіледі. Ал олардың жауапкершілігі осы қорлар шегінде шектеледі.
Фирма (кәсіпорын) - бірынғай басқару жүйесіндегі ұйым. Нарықта бір немесе бірнеше тауар түрлерін сату және қызмет көрсету ұсыныстарымен меншік иелеріне пайда келтіру мақсатымен құрылған.
Фирмалар өз қызметін бір немесе бірнеше құрылымдық бірліктерге жинақталып, атқарады. Оқшау тұрған өндірістік бөлімшелерде не аумақтарда фирма иелері немесе олардың жалдамалы қызметкерлері осы кәсіпорынның өндірістік жұмыстарын жүзеге асырады. Мысалы, фирманың түрлік цехтары, бөлімдері, филиалдары оның құрылымдық бірліктері болып табылады. Фермер меншігіндегі жер жайылымдары, сонымен бірге тракторлары, құрал-жабдықтары орналасқан аумақ бөлігі шаруашылық фирмасының құрылымдық бірліктері болып табылады.
Фирманы түрлі белгілер бойынша жіктейді. Құрылымдық бірліктердің жиынтығы есебінен тігінен және көлдененіңен біріккен фирмаларды айыруға болады.
Тігінен біріккен фирма - бұл өндіріс процесін толық тұрғыда иеленген фирма. Мысалы, АҚШ-дағы автокөлік өнеркәсібі кен тасымалдау үшін темір кен орындарын, поездер мен пароходтарды, көмір алу үшін көмір шахталарын, құрыш шығаратын және бөлшектер жасайтын құрыш құю зауыттарын иеленді, дайын автокөліктерді құрастыру процесімен айналысып және оларға жайлар әзірледі. Бұл тігінен біріккен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz