Девиантты мінез - құлықтың пайда болу себептері
Мазмұны
Кіріспе4
1 Жасөспірімді дұрыс әлеуметтендіру
1.1 Әлеуметтендіру процесіндегі жеке адам және оның әлеуметтенуіне әсер етуші факторлары7
1.2 Отбасы - әлеуметтендіру процесінің жетекші институты 11
1.3 Мектеп - әлеуметтендіру институты және әлеуметтік-педагогикалық жүйе ретінде 14
2 Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзету жолдары
2.1 Әлеуметтік ауытқушылық және девиантты мінез-құлық ұғымдарына түсінік19
2.2 Девиантты мінез-құлықтың пайда болу себептері 27
2.3 Қиын балаларды тәрбиелеудің мәні, себептері, мәселелері 44
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқан ұрпақтарын тәрбиелеу мен оларға білім берудегі маңызды бағыт - балалар және жасөспірімдермен жүргізілетін психологиялық және педагогикалық жұмыс. Жасөспірімдердің қылмыстық істерінің өршуі, әлеуметтік жетімдік пен жасөспірімдердің назардан тыс қалуының етек алуы барлық азаматтық институттарға бірнеше міндеттер жүктейді: кәмелетке жетпеген азаматтардың құқықтық әлеуметтенуі мен мемлекетімізде болып жатқан өзгерістерге бейімделуін жетілдіру мақсатында кешендік және кәсіби шаралар даярлау [1].
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғам мүддесіне сай лайықты жан-жақты жетілген ертеңгі қоғам иегері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру - отбасының, балабақшаның, мектептің, барша адамзаттың міндеті болып отыр. Мектептегі және отбасындағы баланың, жасөспірімнің мінез-құлқын, адамгершілік қасиетін, рухани құндылықтарын және тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына мектептегі педагогтар, әлеуметтік педагогтар мен психологтар қауымы, бала өмірінің жаңа бастауы ретінде оның әлеуметтік ортаға бейімделу деп қарастырды. Еліміздің нарықтық қатынастар кезеңінде болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе, жас ұрпақтың сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Дегенмен, бүгінгі таңда болмысымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуға, ұстаздардың сонымен қатар ата-аналардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Бұл міндетке халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлі тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы үшін қызмет етуге дайын азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады. Бұл мәселеге байланысты Елбасымыз Н. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында: Жаңа жағдайға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады, - деп атап көрсетті. Осыған байланысты бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие ісінің мазмұны Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология, педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің қажеттігі туындауда.
Соңғы жылдары елдегі әлеуметтік қайшылықтардың асқынуы кәмелетке толмаған жасөспірімдердің арасында қылмыстық істер жасауына жағдай туғызуда. Дөрекілік күйдегі бейресми жастар құрамдары саны өсуде, олардың өзгермелі теріс пиғылдары сана-сезімдері қаталдыққа, озбырлыққа, өтірікшілдікке, жеке басын ойлау бағдарламаларын мінездейді. Мектептер мен отбасы жағдайларында кейбір жасөспірімдердің талап-тілектерімен келіспеу, ой-пікірлерімен санаспау, жеке дара ерекшеліктері мен бейім қабілеттерін ескермеулеріне бұлар тарапынан қарсылық туғызса, оларға ұсынылған идеялар мұраттардың күйреуі, табиғи түрде шиеленіске апарады. Жасөспірімдердің тәрбиесіндегі теріс мінез-құлқы, маскүнемдікке, нашақорлыққа, дөрекілік және т.б. мәселелерге байланысты педагогика саласында көптеген қазақстандық ғалымдардың еңбектерін білеміз. Алайда жасөспірімдерді тәрбиелеу үрдісіндегі мектеп пен отбасының бірлескен әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктеріне байланысты зерттеулердің жоқтығы, қажетті зерттеу деңгейі арасындағы қайшылықтар біздің зерттеуіміздің өзектілігін айқындайды.
Зерттеу пәні. Девиантты мінез-құлыққа бейім жасөспірім балалармен алдын алу жұмыстарын жүргізу барысында әлеуметтік- педагогикалық жағдай жасау.
Зерттеу нысаны. Зерттеудің объектісі болып жасөспірімнің әлеуметтенуі, девиантты мінез-құлық және оның түрлері, қиын балалардың шығу себептері, сондай-ақ олардың алдын алу әдіс-тәсілдері табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - қазіргі замандағы мектеп пен отбасы ынтымақтастығы нәтижесінде жасөспірімдерді тәрбиелеу жүйесін қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық тиімді жолдарын анықтау. Ол үшін келесідей міндеттер орындау көзделді:
жасөспірімдерді тәрбиелеу туралы мәселенің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
жасөспірімдердің әлеуметтенуіне отбасының, балабақшаның мектептің, құрдастарының және көптеген факторлардың қаншалықты әсер тигізетінін айқындау;
девиантты мінез-құлықтың түсінігін, пайда болу себебін, негізгі белгілерін, түрлерін, ерекшеліктерін, сондай-ақ түзету жолдарын айқындау.
Зерттеу әдісі. Жұмыс жасөспірімдердің дұрыс әлеуметтенуіне арналған болғандықтан, жеткіншектерді әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан қарастыру үшін негізге алынған талдау, түзету, алдын алу, сондай-ақ сауықтыру шаралары қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмысты зерттеу аясында төмендегідей ғылыми нәтижелер алынды:
бұл жұмыс білім беру саласындағы девиантты мінез-құлықты балаларды түзету және алдын алу әдістерін қамтиды;
зерттеу барысында баланың девиантты тәртібінің себебі анықталды;
қиын баланың пайда болу себебін әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан анықтап алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмысты зерттеу барысында жасөспірімдерді тәрбиелеу үрдісіндегі мектеп пен отбасына байланысты педагогика және әлеуметтану саласының тарихы мен теориясын, педагогикалық қырларын ашып, жасөспірімдерді дұрыс әлеуметтендірудің ғылыми негіздерін өз деңгейінде толықтырады.
Жасөспірімдерді тәрбиелеу үрдісіндегі мектеп пен отбасы
ынтымақтастығын нығайтатын әлеуметтік педагогика рөлінің маңыздылығы анықталады. Зерттеудің нәтижелерін девиантты мінез-құлықтың пайда болу себептері мен факторлары, қиын бала түсінігі және оның алдын алу, түзету секілді мәселелері бойынша семинарлар өткізуде, арнаулы курстар өткізуде, қоғамдық практикада және мақала жазған кезде пайдалануға болады.
1 Жасөспірімді дұрыс әлеуметтендіру
1.1 Әлеуметтендіру процесіндегі жеке адам және оның әлеуметтенуіне әсер етуші факторлары
Қазақстан Республикасы 1995 жылғы Конституциясы бойынша өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Соның ішіне жасөспірімдерді де жатқызуға болады.
Әлеуметтендіру дегеніміз - сана-сезімі, психикасы, мінез-құлқына нұқсан келген не болмаса басқаларға ұқсамайтын ерекше қабілетті жасөспірімдерді қоғамдық ортада толыққанды өмір сүруіне қайтару үшін істелетін жұмыс жүйесі. Адам туған сәттен бастап әлеуметтендіру ықпалына түседі. Отбасы тәрбиесі, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының барлығы да оқушыларды әлеуметтендіруге арналған деуге болады. Себебі сол арқылы балалар болашақта қоғамдық ортада қатарынан қалмай өмір сүруге үйренеді, қажетті білік, дағдыларды бойына сіңіреді. Бұл әрекеттерді меңгере алмаған, оқу-тәрбиеге көнбеген балалар арнайы әлеуметтендіру шаралары арқылы әлеуметтендіріледі.
Жасөспірімдерді әлеуметтік өзгерістерге бейімдеу, олардың қажеттіліктерінің негізінде жоспарланып, мынадай негізгі бөлімдерден құралады:
дәстүрлі мектепшілік іс-шараларға, ұжымдық шығармашылық істерге жалпы мектептік мерекелерге қатыстыру;
сынып ұжымының қызығушылықтарына және сұраныстарына сәйкес өткізілетін іс-шараларға қатыстыру;
оқушылармен даралап жұмыс жүргізу.
Оқушыларға үнемі жетістік ситуацияны жасау арқылы біз оған өзінің шығармашылық қабілеттілік, даралық мүмкіндіктерін ашуға, өзін-өзі түсінуге көмектесеміз. Жұмыс барысында олардың кішкентай жетістіктерін көріп, айтып, оларды ұжымның шығармашылық істерінен шетте қалдырмауға тырысып, марапаттап, қолдап отыруымыз керек. Cонда ғана олар мұғалімнің, өзінен үлкен адамның өздеріне деген ізгі қатынастарына сенеді [2].
Я.А. Коменский мен Ж.Ж. Руссо сияқты ұлы педагогтар тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау, ойлау ерекшеліктерін есепке алып отыруды ұсынған.
Жасөспірімдік кезең және оның ерекшеліктеріне тоқталып өтер болсақ, 11 жастан бастап бала организмінің жетілу процесінің басталуына сәйкес оның бойында физиологиялық, психологиялық және педагогикалық, әлеуметтік өзгерістер пайда болады. Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жасөспірімдік шағы 10-15 жас аралығына сәйкес келеді. Бұл кезде баланың бойы тез өседі. Балалардың сабақ үлгерімі төмендеп, тәртібі нашарлайды. Бұл кезеңде балаға ерекше тәрбиелік қамқорлық қажет. Өйткені, осы кезеңнен бастап бала дамуының өтпелі кезеңі басталады. Ол алғашқы кезеңі болғандықтан елеусіз, байқалмай өтеді.
Жасөспірімдік шақ пен жастық шақтың арасында ап-айқын көрініп тұрған аралық шек жоқ, ол шартты түрде ғана алынады, тіпті, көп жағдайда бірімен-бірі үйлесімді болып кетеді. 14-15 жас пен 16-17 жас аралығы кей жағдайларда ерте жастық шақ болып есептеледі, ал кейбір жағдайларда жасөспірімдік шақтың соңы болып есептеледі. Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша, жасөспірімдік шақ олардың білім, жұмыс және отбасын құрған кезінде аяқталады. Осы кезеңнен ісі еркін болады, бірақ соған жауап бере алатын болуы тиіс. Әрине, ересектер де қателік жіберіп, кейбір нәрселерге жауапкершіліксіз қарайды, бірақ олар соған жауап береді, ал жасөспірімдердің ісі үшін көбінесе ата-анасы жауап береді [43].
Тұлғаның әлеуметтенуі - күрделі және қарама-қайшы үдеріс, онда көптеген кедергілер мен қиындықтарды үнемі бағындыруға тура келеді. Бірақ бұл балалар мен жасөспірімдерге әлдеқайда қиын келеді. Олардың жолдарында кездесетін қиындықтар мен қайшылықтар әлеуметтенудің үдерісін баяулайды. Олардың арасында кеш есею, әлеуметтік енжарлық, шағын әлеуметтік жас, кеш әлеуметтік есею және т.б [46].
Әрбір адам, әсіресе, балалық шағында және ерте жастық шағының қарсаңында әлеуметтендіру процесінің негізгі объектісі болады. Оған дәлел жастардың осы қоғамға сай тәрбиеленуі, заңға мойынсынуы, берік отбасын құруға біртіндеп дағдылануы және т.б. әрекеттерге қызығушылық танытып, ынтамен дағдылануға талпынуы бола алады. Мектеп жасына дейінгі кезеңде аурушаңдық, рухани соққы алу, отбасындағы жоқшылық, кедейшілік те кейде әлеуметтік ауытқуға алып келеді. Бастауыш мектеп жасында ата-анасының ішімдікке салынуы, өгей әке мен шешенің болуы, тәрбиеде дұрыс қамқорлықтың болмауы баланың тілінің дұрыс дамымауына әкеліп соқтырады. Сондай-ақ ата-аналардың ажырасуы, мұғалімнің қатал қарым-қатынасы бала дамуында, яғни әлеуметтенуінде үлкен рөл ойнайды.
Қоғамның қай кезеңінде болсын тұлғаны өзі өмір сүріп отырған қоғамына лайықты азамат етіп тәрбиелеу, қоғамның адам тәрбиесіне қоятын талаптарын қанағаттандыру мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Осы мақсатта біз ерте кездердегі бабаларымыздың тәрбие тәжірибелерінде әлеуметтендіру мәселесінің қалай қойылып келгендігіне назар аударып көрейік.
Қарама-қарсы негіздердің күресі - дамудың қайнар көзі. Жеке адамның, әсіресе, балалық және жасөспірімдік шақтарында дамып жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Тәрбие халықтық дәстүрлер мен ізгі қасиеттерді жас ұрпақтың бойына сіңіру арқылы баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыруды көздейді. Баланың дамуы күрделі қайшылықтары бар процесс болып табылады. Бұған негізгі педагогикалық үш фактор әсер етеді:
1. Тұқымқуалаушылық;
2. Орта;
3. Тәрбие.
Ұрпақтарда ата-аналарға тән биологиялық ұқсастықтың болуы тұқымқуалаушылық деп аталады. Мысалы: балаға ата-анадан дене қалыптасуы, шаштың түсі, көздерінің, терілерінің түсі ауыса алады. Осының бәрі туа біткен дене ерекшеліктері деп аталады.
И.П. Павловтың іліміне сәйкес адам туылған кезде толып жатқан туа біткен қасиеттерімен туылады. Олар: тамақтану, қорғану, бағдарлау, тілдің дамуы, тік жүру және т.б. Бұл қасиеттер адамдармен араласу барысында қалыптасады. Егер бала адаммен қарым-қатынаста болмаса, ол жүре де, сөйлей де алмайды.
Адамның дамуына орта ықпал етеді. Олар: географиялық орта, үй-іші ортасы, әлеуметтік орта және ұжымдық орта болып бөлінеді. Мысалы солтүстік аймақта өмір сүретін адамдар мен оңтүстікте өмір сүретін адамдардың мінез-құлқы мен әрекетінде өзгешеліктер кездеседі. Өйткені олар өмір сүретін ортаның температурасы мен табиғаты олардың болмысына өз ықпалын тигізеді.
Тәрбие - баланың дамуына ықпал ететін негізгі әрі шешуші фактор болып табылады. Тәрбиенің басқа факторлардан айырмашылығы - ол адамның дамуына әрқашан да мақсат көздеп ықпал етуі. Сондықтан тәрбие адам дамуы үшін басқарушы рөл атқарады. Жеке адамның, әсіресе, балалық және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбиенің сипаты мен дамудың арасында екіжақты байланыс болады.
Әлеуметтену процесіне бірнеше негізгі факторлар әсер етеді. Олар: мегафакторлар, макрофакторлар, мезофакторлар және микрофакторлар.
Мегафакторларға (мего - өте үлкен, жалпы деген мағынаны білдіреді) космос, планета, әлем және т.б. жатқызуға болады. Космостың Жер планетасындағы адамдар өміріне тигізетін әсері ертеден-ақ көптеген ойшылдарды ойландырып келген.
Макрофактор (макро - үлкен деген мағынаны білдіреді), оған ел, қоғамдық этнос, мемлекеттің әлеуметтенуге әсерін түсінеміз. Ел - мәдени-географиялық феномен. Бұл географиялық жағдайы мен табиғи ерекшеліктері арқылы айқын ерекшеленетін, белгілі шекарасы бар территория. Ол мемлекеттік егемен немесе басқа елдің билігінде болуы мүмкін.
Мезофактор (мезо - орта, аралық деген мағынаны білдіреді) - бұлар үлкен адамдар тобының әлеуметтенуге тигізетін әсері. Әлеуметтенудің мезофакторларына этнос, аймақ, халық жатады.
Мезофакторлардың жекелеген адамдарға әсері арқылы төртінші топ факторы анықталады. Оны микрофактор деп атаймыз (микро - кіші деген мағынаны білдіреді). Әлеуметтендірудің микрофакторларына отбасы, тәрбие институттары, құрдастар тобы, микроорта, ұйымдар (соның ішінде діни ұйымдар да) жатады.
Тәрбие институттары - нақтылы әлеуметтік-кәсіби құрылымға немесе
нақтылы жас аралығындағы адамдардың дамуы үшін мақсатты да жоспарлы ұйымдастыру мақсатында қоғам мен мемлекет тарапынан арнайы ұйымдастырылған ұйым. Мұндай ұйымдардың басым бөлігі өскелең ұрпақты тәрбиелеу мақсатында құрылады. Олар: қоғамдық-мемлекеттік, мемлекеттік, діни және әр түрлі типтегі жеке меншік оқу-тәрбие мекемелері (мектепке дейінгі білім беру мекемелері, жалпы білім беретін орта және профильдік мектептер, лицейлер мен гимназиялар, колледждер мен курстар, жоғары оқу орындары және т.б.); балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық-саяси және клубтық ұйымдары (тұрақты, маусымды және уақытша); өскелең ұрпақтың әлеуметтік-мәдени және басқа да сауықтыру жұмыстарының басқа да типтерімен шұғылданатын ұйымдар, балаларды, жасөспірімдер мен жастарды қамқорлыққа алудың жеке даралық және топтық ұйымдары, бойында әлеуметтік ауытқуы бар балалармен жұмыс істейтін және оның алдын алу жұмыстарын ұйымдастыру, балалар мінез-құлқындағы ауытқуларды профилактика жасау мен қайта тәрбиелеу және реабилитациялау мекемелері. Адамды әлеуметтендіру процесінде тәрбие институттары екі жақты рөл атқарады. Біріншіден, әлеуметтендірудің бір бөлігі әлеуметтік бақылаушы ретінде әлеуметтік-тәрбие берушілік рөлді атқарса, екіншіден, кез келген қоғамның мүшесі ретінде тәрбиеленушілер оларға стихиялы түрде ықпал етеді. Кез келген тәрбие институындағы адамдардың қарым-қатынас процесі кезінде өзара ықпал болады, ол өзінің сипаты жағынан әлеуметтендіру институтындағы ұйымдастырушылардың көзқарасы мен тәрбиелік іс-шараның мақсатына сәйкес келмеуі мүмкін.
Құрдастар тобы да әлеуметтендірудің маңызды факторы болып табылады. Адам кез келген жаста өз құрдастарымен қарым-қатынас жасауға мұқтаж болады. Кішкентай балалар да бір-бірімен ойыншықтарын алмасу арқылы, бір-біріне қарап күлу арқылы қарым-қатынас жасайды, мектепке дейінгі жастағы балаларда қарым-қатынас жасау маңызды. Қарым-қатынастан шектелген бала өзінің коммуникативтік дамуында өз құрдастарынан кешеуілдеп қалады. Әйтсе де балалардың тілі ересектермен қарым-қатынас арқылы дамиды, ал интуитивтік-коммуникативтік қабілеттері өз құрадастарымен қарым-қатынас негізінде дамиды. Балалардың қарым-қатынасқа деген мұқтаждығы жоғары болғанымен, шын мәніндегі достық пен бейресми бірлестіктер жасөспірімдік жаста пайда болады. Бұл жаста бала өзін тұлға ретінде сезіне бастайды, оның төңірегінде ойлана бастайды. Өзіндік Мен концепциясы күрделене түседі. Өзіндік Менін басқалар көзімен көргісі келетін балада еліктеу басым болады. Өзі сол топқа жатпайтын, бірақ сол бейнеге ұқсауға талпынатын әрекеттер жасай бастайды. Жасөспірімнің бейресми топ мүшелеріне еліктеуіне қажеттілігінің себебі мынада болуы мүмкін:
oo ақпараттың қызығуы. Отбасында, мектепте айтылмайтын ақпараттар жасөспірімдер тобы арасында айтылуы мүмкін. Нақты айтқанда, бұл мәселе қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынастарға қатысты болуы мүмкін. Мұндай ақпараттардың жасөспірімдер арасында қарастырылмауы немесе тым кеш қарастырылуы олардың жыныстық жетілуінің кешеуілдеуіне әкеліп
соқтыруы мүмкін;
oo қарым-қатынастың, эмоционалдық байланыстың қызықтыруы;
oo лидерлік немесе керісінше арнайы топ мүшесі ретінде қарым-қатынасқа енуге деген жеке қызығушылығын жүзеге асыру мақсатының болуы [3].
1.2 Отбасы - әлеуметтендіру процесінің жетекші институты
Әрбір адамның жетіліп дамуында отбасы маңызды рөл ойнайды. Сондықтан қоғамның қай кезеңінде болмасын отбасы тәрбиесін ұйымдастыру мәселелері ең өзекті мәселе ретінде көптеген ойшылдар мен ғалымдарды ойландырып келген.
Бүгінге дейін Шығыстың Ұлы ойшылдары әл-Фараби, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, М. Хайдари және т.б. классик педагогтар Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, А. Дистервег және т.б., қазақ ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, кеңес педагогары А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, Н.Д. Крупская және т.б., қазақ зиялылары М. Әуезов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Көбеев және т.б. отбасы тәрбиесі мәселелерін жан-жақты қарастырып, зерттеген.
Бүгінгі таңда отбасы тәрбиесі мәселелерінің ғылыми негіздері Ресей ғалымдары Ю. Азаров, А. Пинт, И. Гребенников, Л. Белова және т.б. тарапынан зерттелді. Ал Қазақстанда Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев, Ж. Әбиев, Р. Төлеубекова, Г. Байдельдинова, Б. Айтмамбетова, С. Қоңырбаева және т.б. ғалымдар тарапынан кеңінен зерттеліп келеді. Отбасындағы тәрбие көптеген ғылым саласында (социология, педагогика, психология, экономика, демография, құқықтану және т.б.) кеңінен зерттеліп, бүгінгі қоғам талаптарына сай отбасы тәрбиесін ұйымдастыру мәселелері көпшіліктің қызығушылығын арттырып отыр. Отбасындағы адамдардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасының сипатына қарай М. Галагузова оларды авторитарлы, демократиялық және эгалитарлық деп бөлді. Авторитарлық отбасы өзінің қарым-қатынастағы қаталдығымен сипатталады. Мұндай отбасыларында әйелдің еріне бағынышты немесе ері әйелінен аса алмайды және балаларды ата-аналарының дегенінен шыға алмайды. Демократиялық отбасыларындағы қарым-қатынас толық өзара түсіністік пен сыйластыққа негізделеді. Ал эгалитарлық отбасылары ондағы ересектердің тең құқылығымен ерекшеленеді. Мұндай отбасыларындағы адамдар үшін отбасы мәселелеріне қарағанда жеке басының мәселелері бірінші орында тұрады.
Отбасының атқарар қызметіне де ғалымдар көзқарасы әр түрлі. Г.М. Свердлов пен В.А. Рясенцев отбасының негізгі қызметі ұрпақ жалғастырудан, тәрбие беруден, шаруашылық жүргізуден және өзара көмек көрсетуден тұрады деп түсіндіреді.
С.Д. Лаптенюк: тұрмыстық-шаруашылық, ұрпақ жалғастырушылық, тәрбие берушілік, отбасы мүшелерінің бос уақытын ұйымдастырушылық, - десе, Н.Г. Юркевич: рухани қарым-қатынас, сексуалдық қызмет, баланың туылуы, тәрбиедегі ынтымақтастық, бос уақытты ұйымдастырушылық, отбасы шаруашылығын жүргізуге қажетті құрал-жабдықтарды жинақтау, бос уақытты ұйымдастыру, өзара моральдық және материалдық көмек беру деп түсіндіреді.
Қазақстандық әлеуметтанушылар М. Тәжин мен Б.Аяғанов өз зерттеулерінде: Қазіргі қоғамдағы отбасының негізгі қызметі: дүниеге адам әкелу; әлеуметтендіру, яғни балаларды осы қоғамда өмір сүруге әзірлеу; экономикалық, яғни балалардың есею геніне дейін көмек беру; сексуалдық қызмет, яғни қоғамда жыныстық қатынастарды реттеу деп көрсетеді.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан, отбасы тәрбиесіне әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына мынадай анықтамалар берілген. Мәселен, Р.Н. Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық сөздігінде: Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және бірге туып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысы десе, Ж. Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас туыстар тобы деп анықтама берілген. Ғалым-педагог өзінің зерттеуінде отбасы баланың Өмір жолын бастайтын және қоршаған шыңдық, орта туралы тиянақты да терең әсер алатын ұжымы екенін, соның негізінде онда білім, әдет, мінез-құлық пен өмірге деген көзқарастың қалыптасатынын дәлелдеп көрсетеді.
А.С. Макаренко отбасындағы тәрбиенің негізі еңбекте екенін айта келіп, балаларды отбасы өміріне қатыстыру ерте кезден ойын әрекетінде, соңынан еңбекке ұласу арқылы басталуы керек дейді. Оның Ата-аналар кітабы, Тәрбиенің жаңа жолдары, Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар және т.б. еңбектері ата-аналарға отбасы тәрбиесінде кеңес беруге арналған.
Ата-аналардың бүгінгі міндеттері бала тәрбиесі екенін кеңес педагогтарының бірі - В.А. Сухомлинский былай түсіндіреді: Егер сіз жер бетінде өзіңізден кейін із қалдыруды армандасаңыз көрнекті жазушы немесе ғалым т.с.с. болу міндетті емес. Жақсы бала тәрбиелеп-ақ, өзіңізге қоғамнан берік орын қалдыра аласыз, - деп ата-ананың қоғамдағы ең бірінші міндеті бала тәрбиелеу екенін ескертеді. Отбасында балаларды тәрбиелеу мәселелері мен оның педагогикалық жолдарын көрсетуде осы ғасырдың басында өмір сүрген қазақ ағартушылары да өз ойлары мен еңбек үлестерін қосты.
Осы тұста М. Жұмабаевтің Педагогика деп аталатын еңбегін айта аламыз. Онда баланы тәрбиелеудің жолдары айқын жазылған. Ол: мақсат - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару, - дейді. М. Жұмабаев бұл еңбекте баланың жан-жақты жетілуінің психологиялық мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата-аналар мен тәрбиешілерге балалардың ересектерден ерекшелігін біліп, ескере отырып тәрбиелеуді ұсынады. Отбасындағы тәрбие ата-ананың жеке басының ықпалымен жүзеге асады. Тіпті баланың мінез-құлқы да отбасында ата-ана ықпалымен, отбасындағы психологиялық ахуал жағдайына байланысты қалыптасады. Мұның себебін психолог Н. Айғабылов былай түсіндіреді: Бала мінезі көпшілік жағдайда әке-шешесінің мінезіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап кейбір ата-аналар мінез тума қасиетке ие емес пе екен деген ойға келеді. Бала мінезінің әке-шешесінің мінез ерекшеліктеріне ұқсас келуі, біріншіден, отбасында барлығына ортақ жалпы жағдайдың әсер ететіндігі болса, екіншіден, баланың ересек кісілерге еліктеуінен болады. Отбасының ықпалы мен педагогикалық мүмкіндіктері көптеген педагог-ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Т.М. Афанасьева өзінің Семья деген еңбегінде: Кез келген жұмыс саласы және бос уақытты өткізуге біздің өзіндік ерекшелігіміз, қабілетіміз, сапалық қасиетіміздің қандай да бір бөлігі қажет болып жатады. Бір жерде біздің ақылымыз, екіншісіне шеберлігіміз, үшіншісіне ептілігіміз, төртіншісіне сезімталдылығымыз және т.б. қажетке асады. Ал балаға ата-ананың жеке басындағы қасиеттер толығымен керек: ақылы да, шеберлігі де, күші де, мейірімі де, көз әлпеті де, дауыс ырғағы да, тіпті балаға әке-шешесінің иісі де қымбат, әрі маңызды, - делінген. Жеке бастың рухани және эмоциялық негізін қалау - отбасы тәрбиесінің мақсаты мен мәні. Отбасы тәрбиесінің керемет мүмкіндіктерімен қатар онда мәселелер мен қиыншылықтар да жоқ емес. Ал Ж.Б. Қоянбаев кейбір отбасыларындағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: Әке мен шеше өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, қайта оны жуып шаяды. Солай бола тұрса да олар балаларынан тәртіпті болуды талап етеді. Мұндай жағдай балаларды дұрыс жолдан тайғызып, оларды екі жүзділікке итермелейді. Демек кейбір ата-аналар балаларды тәрбиелеудегі ең бастысы - тәрбиелеу мен жетілдіру үрдісін дұрыс басқаруды біле бермейді.
Өкінішке орай, бүгінгі зерттеулер жас отбасыларының 50-70%-ға жуығы ата-аналарынан бөлек жеке тұрғысы келетіндігін айтатынын көрсетті. Бұл отбасындағы тәрбиенің ұйымдастырылуына екіжақты ықпал етеді. Біріншіден, жас отау иелері ерте өз бетінше өмір сүруге бейімделсе, екіншіден, отбасындағы ұрпақтар сабақтастығы үзіледі. Отбасындағы ересектер немере қызығынан шектеліп, жас отбасылары бала күтімі мен отбасы өмірін дәстүрлі тұрғыда ұйымдастыру бойынша көмек алудан шектеледі. Шын мәнісінде халқымызда отбасы тәрбиесі ұрпақтар сабақтастығы негізінде жалғасып туып келген. Қариясы бардың қазынасы бар деп ұққан халқымыз ересектер кеңесіне мұқтаж болған. Жас отау иелерін отбасылық қарым-қатынас пен бала күтіміне байланысты әр түрлі дәстүрлер мен талаптарға сүйеніп отырған. Тіпті болмағанда отбасылық өмірге бауып, кейіннен еншісін беріп бөлек шығарған. Ата-аналар отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастыру үшін, ең алдымен отбасы қызметін жақсы білуі тиіс. Балаларды тәрбиелеуде ата-аналарға белгілі бір білімдер мен қабілеттіліктер қажет болады. Осы тұста Н.Г. Пирогов өзінің таңдамалы шығармаларында: Баланы дұрыс түсініп, қарым-қатынас жасау үшін оны біздің өміріміздің өрісіне емес, біз өзіміз олардың ойлау өрісіне енуіміз қажет, - деп ата-аналарға балаларды түсіну үшін олардың ойымен ойлап, солардың көзімен көре білудің қажеттілігін түсіндіреді.
Осы тұста А.О. Пинт: Ата-аналар балаларға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез-құлқындағы әрбір ұсақ-түйек өзгерістерді байқап білуге қабілетті болу керек. Педагогтар секілді кез келген ата-анаға да педагогикалық такт өте қажет. Олар балаларын суықтап қалудан немесе әр түрлі ауруға шалдығудан қорғап, алдын ала жүреді де, өздері тарапынан орын алатын дөрекі сөздері мен әрекеттері арқылы олардың жүйке жүйелеріне кері әсер ететінін ескере бермейді, - дей келіп, бала тәрбиесінде ата-аналардың бойында педагогикалық байқағыштық, педагогикалық елестету, педагогикалық такт және ұйымдастырушылық қабілеттіліктердің болуын ұсынады, ал О.Р. Кунц: Жақсы адам, тек оны дұрыс тәрбиелегенде ғана қалыптасады, - деп дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналардың қоғамдық мекемелермен байланысын ұдайы орнатып отыруы тиімді болатынын ескертеді. Бұл мәселелерді тиімді шешу үшін ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын көтерудің ошағы мектеп болып отыр. Сондықтан ең алдымен ата-аналармен жұмыс жүргізіп, олар білуге тиісті білімдерді өмір талабына сай насихаттап отыру сынып жетекшілерінен терең білімділікті қажет етеді [3].
1.3 Мектеп - әлеуметтендіру институты және әлеуметтік-педагогикалық жүйе ретінде
Әлеуметтендіру мен әлеуметтік тәрбиелеуде мектеп бірінші дәрежелі рөлді атқарады. Бала мектепке 7 жасар ерте балалық шағында келіп, одан көп жылдар көлемінде қалыптасқан тұлға ретінде 17-18 жасында үлкен өмірге қадам басады. Мектепте бала тек оқып қана қоймайды, тұлғалық қалыптасуының қарқынды даму кезеңін өткізеді. Мектеп қабырғасында бала немесе жасөспірім оқып білім алатын, болашақ өміріне қажетті белгілі бір дағды мен қабілеттерді игеретін болғандықтан, дәстүрлі мектептерді оқу орны, оқу мекемелері деп атайды. Көптеген педагогикалық ұжымдар қоғамдағы әлеуметтік тұрақсыздық пен идеологиялық белгісіздік жағдайында мектептің негізгі міндеті - балаларға сапалы білім беру ұстанымдарын өз деңгейінде атқара алмады.
Сапалы білім алған адам өмірде міндетті түрде тәрбиелі әрі қоғамдық істерге жан-жақты дайын болады деп саналды. Бірақ тарихи тәжірибелерге талдау жасау мен практика мұның дұрыс емес екендігін көрсетіп берді. Бүгінгі жағдай білім берудің негізгі мекемесі ретіндегі мектептің тәрбие берушілік, тұлғалық-қалыптастырушылық қызметі мектептің тек білім берушілік қана емес, әлеуметтік және тұлғалық-дамытушылық, тәрбие берушілік жүйе болуын талап етеді. Бұл мектептің білім беру жүйесі ретіндегі анықтамасын теріске шығармайды. Сонымен, бүгінгі мектеп адамның әлеуметтік қалыптасуы үшін оның қоғамдық қарым-қатынас жүйесіне енуіне, оның еркін, шығармашылық тұлға ретінде жан-жақты қалыптасуына жағдай жасайтын білім берушілік-тәрбиелік жүйе болуы тиіс.
Мектептегі білім беруді жүзеге асырудың жалпы бағдары тек тұлғалық және әлеуметтік болуы мүмкін емес. Бұл екі бағыт оқыту мен тәрбиенің әлеуметтік-тұлғалық бағдарында гармониялы үйлесім табуы тиіс. Бұл бағыттылықты мектеп қандай жағдайда жүзеге асыра алады? Бүгінгі жағдайда мектеп осы рөлді атқара ала ма? Ол үшін мектеп, біріншіден, өзінің қызметінің маңызды бөлігіне оқу процесі енетін тәрбие жүйесі ретінде өзін жетілдіріп отыратын тәрбие мекемесі болуға тиіс. Екіншіден, тәрбие міндеттерін жүзеге асыру үшін мектеп басқа да әлеуметтік институттармен тығыз байланыста болуы, яғни отбасыларымен, мектепке дейінгі, қосымша және кәсіби білім беру мекемелерімен, денсаулық, мәдениет, дене тәрбиесі және спорт мекемелерімен, тәртіп сақтау органдарымен, әр түрлі қоғамдық және өндіріс бірлестіктерімен және т.б. олардың тәрбиелік, әлеуметтендірушілік потенциалын пайдалануға мүмкіндік алуы тиіс. Үшіншіден, мектептерде және шағын аудандарда әр түрлі жастағы оқушыларға әрекеттер мен қарым-қатынастың түрлерін қамтитын орта болуы тиіс. Төртіншіден, әлеуметтік тәрбиенің мақсатын жүзеге асыру үшін тек қана әлеуметтік педагогтар, психологтар және директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары ғана емес, бүкіл педагогикалық ұжым және оның жақтастарының бәрі қамтылуы керек. Бесіншіден, мектепте оқушылардың өздік әрекеттері, өзін-өзі басқарудың қоғамдық органы, балалар және жасөспірімдердің қоғамдық ұйымдары, бастамалар көрсету үшін мүмкіндіктер мен оқушылардың өмірлік әрекеттері және оқудағы таңдау бағытының дамуы қажет.
Бүгінгі жалпы білім беретін мектептер тәрбие институты ретінде мынадай әлеуметтендіру мекемелерінің рөлін атқарады:
oo оқушыларды оқыту арқылы тәрбие берушілік қызмет іске асырылатын білім және тәрбие беру мекемелерінің рөлі;
oo мектептегі оқудан тыс жұмыстар негізінде педагогтардың ұйымдастырылуымен өткізілетін шаралар арқылы оқушылардың өмірге бейімділігін қалыптастыру мақсат еткен ұйымның рөлі;
oo оқушылардың өмірін мақсатты түрде оқушылардың бос уақыттарындағы өзара қарым-қатынастары арқылы ықпал ететін әлеуметтік-психологиялық топ рөлін атқарады.
Мектеп әлеуметтік-психологиялық топ ретінде оқушылардың өзара қарым-қатынасқа түсетін алаңы ретінде олардың өз белсенділіктерін іске асыру мен көрсетуіне және басқа рөлдік қарым-қатынастарда тәжірибе жинақтауға үлкен мүмкіндік туғызады. Американдық ғалым У. Глассер: Егер баланың тұлғалық сұраныстары отбасында ашылмаса, онда ол міндетті түрде мектепте ашылуы тиіс. Өмірлік жетістікке қол жеткізу үшін бала мектепте отбасында жетіспеген қатынастарды, яғни құрдастарымен өзара ыстық ықыласты қарым-қатынасты, ересектермен қарым-қатынасты, өзара сенім мен түсіністік секілді ықпалдарды алуы тиіс. Өзімен-өзі қалған жалғыздықты бала немесе ересек еш уақытта да рухани қанағаттанушылықты сезінбейді. Осы тұста мектеп жалғыздықтан құтқарудың немесе жеңілдетудің тамаша ортасы болып табылады.
Мектеп баланың өзіне деген сенімінің артуына және өз бағасын жоғарылатуды қалыптастыруға мүмкіндік туғызуды қамтамасыз етеді. Сондықтан мектептегі сабақ баланың өмірінде кездескен қиыншылықтарын академиялық тұрғыдан болсын, әлеуметтік сипаттағы болсын мәселелерін өз бетінше шеше алатындай, дағдыларды қалыптастыратындай етіп ұйымдастырылуы тиіс, - деген болатын. Қазіргі уақыттағы мақсат - оқыту мен тәрбиелеудің жаңа формаларын іздестіру нәтижесінде дәстүрлі тұйықталған мектептерді ашық оқу орындарына айналдыру.
Оқыту мен тәрбиедегі Ашықтық принципі жаһандық тенденцияны
көздейді. Бұл фактор жастарды әлеуметтендірудің мазмұны мен формасын жаңаша айқындайды.
Төмендегідей іс-шаралар отбасы тәрбиесінде орын алып отырған мәселелерді біршама шешуге мүмкіндік туғызады:
oo мектептерде ата-аналарға педагогикалық-психологиялық тұрғыда кеңес беретін Ата-аналар университеттерін ашуды жандандыру қажет;
oo мектептегі сыныптың ата-аналар жиналысында ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын арттыруға бағытталған тақырыптық жиындар ұйымдастырылуы тиіс;
oo мектеп қабырғасында Ер балаларды отбасылық өмірге даярлауға арналған бағдарлама, Қыз балаларды отбасылық өмірге даярлау бағдарламасын жасау қажет;
oo бұқаралық ақпарат құралдары арқылы (теледидар, радио, газет, журнал және т.б.) отбасы тәрбиесін ұлттық дәстүрлі жетілдіруді мақсат еткен бағдарламалар, сұхбаттар мен кездесулерді жиі насихаттау арқылы қоғамдық пікір қалыптастыруға қол жеткізу қажет.
Ата-аналар жиналысы - бұл мұғалімнің қолындағы маңызды педагогикалық құрал болып табылады. Онда ата-аналарға балалары туралы айтуға, белгілі бір кедергілерді шешуді бірге жоспарлауға болады. Өзара түсінік пен өзара көмек болған кезде ғана ата-аналар жиналысы нәтиже береді.
Бүгінгі күннің талабына сай отбасы өмірін ұйымдастырып, балалар бойында ұнамды қасиеттерді қалыпастыруда ата-аналар білімдерін жетілдіру қажеттілік болып отыр. Бұл білімдер мектептің ата-аналарға арналған іс-шараларының мазмұнына ендірілуімен жүзеге асырылмақ [3].
Жасөспірімдердің күрделілігі - олардың тұрақсыздығы, өздерінің іс-әрекеттеріне сын көзбен қарамауы, басқалардың, әсіресе мұғалімнің іс-әрекеттерін әр уақытта сынауында. Мұғалімнің жасөспірімдердің сеніміне кіруі оңай емес. Мұғалімді төмендегідей қасиетіне қарап құрметтейді, сыйлайды:
1) әділдігі;
2) сабақты қызықты өткізуі;
3) көңіл бөлгіштігі;
4) талап етушілігі;
5) бірсөзділігі;
6)тапқырлығы.
Осы келтірілген алты қасиеттің біреуі мұғалімнің бойында болса, жасөспірім ол мұғалімге сенім артады. Бірақ егер де мұғалім балаға бір әділетсіздікті көрсетсе немесе бір рет оның көңілін қалдырса, онда ол алғашқы көзқарасын өзгертеді. Себебі жасөспірім айтқан сөзге беріктікті, тұрақтылықты қалайды да, мұғалімнің іс-әрекетіне түпкілікті баға бере алмайды. Осыған қарап айтарымыз мұғалімнің жасөспірімнің сеніміне кіруі қандай оңай болса, оның сенімінен шығып кетуі одан да тез. Мұғалімнің көп жағдайда оқушыға қойған талабы оқушының көңілінен шықпауы мүмкін. Біз бұл жерде бір ғана мысалды келтірдік. Мектеп өмірінде ондай мысалдардың бірнешеуі кездеседі. Сол шым-шытырық жағдаяттан мұғалім сүрінбей өтуі тиіс. Ол үшін әр уақытта ұстаздық әдепті сақтап, түрлі жағдаятты сауатты шешіп, шатақ, текетіреске бармаған жөн. Мұғалім баланы айқаймен жеңбейді, ұжымның тамырын басып көріп, өзінің қатесіне орынды баға беріп қана балалар ұжымын ақылмен басқарады.
Жұмысты осылай жүргізу үшін мұғалім оқушылар ұжымының тыныс-тіршілігін, іс-әрекетін олардың лидерлерінен, қақтығыс неден туындағанын, мұғалімнің шешімінің аяғы неге соқтыратынын, қандай нәтиже беретінін болжағаны дұрыс. Мұғалім - адам қатынасының дәрігері. Мұғалімнің осындай іс-әрекетті жүргізуінің төрт кезеңі бар.
Бірінші кезеңге - мұғалімнің оқушылармен оқу-тәрбие жұмысын жүргізуді ұйымдастыруы, оның шәкірттерді сол жұмысқа жұмылдырудағы ұстаздық қабілеті жатады.
Екінші кезеңге - мұғалімнің балалар тексеруінен сүрінбей өтуі немесе оның психологиялық тұрақтылығы жатады. Бұл жерде мұғалімнің балалар сыныбына әсері, шыдамдылығы, ерік, қажыр-қайраты, жігері, қайсарлығы, табандылығы, айтқан сөзін, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуі, талапты орындатуы керек. Жас мұғалімдердің қателігі осы келтірілген әрекеттерді аяғына дейін жеткізе алмайды, шыдамсыздық білдіреді де балалармен қарым-қатынасты бүлдіреді. Ондай жастар мұғалім болуға шыдамай мектептен қашады. Жасөпірімдер жүрексіз, қорқақ мұғалімдерді де, қорықпайтын, тез шамданатын мұғалімдерді де сыйламайды, оларды бірден таниды және сол мұғалімдермен келіспеушілікке барады. Көп жағдайда осындай мұғалімдер ұтылады, жасөспірімдер ұтады. Осының себебінен қанша мұғалім жұмысынан кетті.
Үшінші кезең екінші кезеңнің жалғасы болып табылады. Ол - мұғалімнің ұстаздыққа деген құнды бейімділігін тексеруден өткізу. Мәселен, мұғалімнің талап ете білуі, мейірімділігі, бір беттілігі, әділдігі, ілтипаттылығы, қайырымдылығы, адалдығы, ізгі ниеті сияқты қасиеттерін балалар тексеруден өткізеді. Әрине, бұл тексеріс әр түрлі жастағы балалар арасында әр түрлі жағдайда өтеді. Жасөспірімдер бастауыш сынып оқушыларынан ерекше. Олар өздерінің бірбеткейлігімен мұғалімге сыншы. Мұғалімнің айтқанын, істегенін, іс-қимылын сынап отырады. Мұғалім сол сыннан сүрінбей өтсе ғана ол нағыз мұғалім.
Төртінші кезең - мұғалімнің пәнін, тәрбие жұмысын жете білуі, әдістемелік дайындығы. Осы кезең де балалардың назарынан тыс қалмайды. Төртінші кезең мұғалімнің оқушылармен танысу барысындағы қорытынды тексеруден өтуі болып табылады. Бұл кезеңдер әр мұғалімдеәр түрлі жағдайда, әр түрлі мерзімде өтуі мүмкін. Тексеру бір аптада немесе айлап, жылдап жүруі мүмкін. Ол мұғалімнің іскерлігіне,қабілетіне, оқушылардың біліміне, тәрбиесіне, қоршаған ортасына т.б. жағдайларға байланысты. Бірақ мұғалімнің балалар тексеруінен өтуі хақ. Мұғалімнің тексеруден өту барысында арналған ереже жоқ. Ол ережені әр мұғалім өзінше құрады, жағдаяттарды өзі ойластырады. Мұғалім жалпы жағдайды іштей сезіп, соған серпін жасауы тиіс [9].
Мектеп - оқушыларға білім беретін мекеме ғана емес, әлеуметтік тәрбиенің негізгі институты болып табылады. Жаңадан келген оқушыға
мектепке бейімделу үшін ата-аналары, мұғалімдері көмектеседі.
М.И. Бобнева әлеуметтену мен әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесі тығыз өзара байланысқан деп көрсетеді. Психологиялық механизмдер, бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара әрекет етуін жеке алғанда, жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы, психикалық құрылымы, кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтену процесінде әлеуметтік жағдайдың әсерімен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда, нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады.
Жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік мәртебесін түсінуін, сондай-ақ онымен байланысты рөлдік мінез-құлық түрі ретінде жалпы топтық міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшеліктерін жүзеге асыруды қарастырады.
Кейбір жасөспірімдерде бейімделу көрсеткішінде қатты байқалатын қиындықтар пайда болуы мүмкін. Өздерін негативті түрде ұстайды, жағымсыз эмоциялар байқалады және оқу бағдарламасын үлкен қиындықтармен меңгереді [14].
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне тән ерекшеліктер мен сипаттарын айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық процесте ескерту қажет және соған сәйкес оқыту мен тәрбие берудің тиісті түрін, әдістемесін және тәсілдерін пайдалану керек. Мектеп табалдырығын аттаған балада әлеуметтік өзгерістер пайда болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды құрастыру болып қала береді. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құбылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Бала ой қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, соғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі сұрақтар қояды. Мектеп оқушының өсуі мен дамуына қарай оның қоғамдық өмірге қатыстырып, оны азамат ретінде жаңа сатыға көтереді. Ішкі және сыртқы күштердің өзара тығыз әрекеті болған жағдайда ғана жеке адамды қалыптастыру ойдағыдай өтпек. Балдырған оқушы жан-жақты білім алады, осы білім оны мінез-құлқының толып жатқан фактілері туралы ойлауға, өзін-өзі жолдастарымен, басқа да адамдармен салыстыра қарауға мәжбүр етеді [4].
2 Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзету жолдары
2.1 Әлеуметтік ауытқушылық және девиантты мінез-құлық ұғымдарына түсінік
Қандай қоғамда болмасын, тіпті дамудың қандай сатысында болса да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар - дене немесе психологиялық, әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар. Ондай адамдар қашан да басқа адамдар тобынан ерекшеленіп тұрады және олардың қасиеттері мен іс-әрекеттерін қалыпты жағдайға сәйкес келмейді деп айтуға болады.
Қалып (норма) ұғымы медицина, психология, педагогика және физиология ғылымдарында кеңінен қолданылады. Әлеуметтік педагогикадағы қалып және ауытқу ұғымдары баланың әлеуметтік мінез-құлқы мен дамуы процесін сипаттау үшін қолданылады. Ауытқу негативті немесе позитивті сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы, баланың қалыптан ауытқуы кейде оның ақыл-ойы жағынан кемістігі болып саналса, кейде ол талантты болуымен айқындалады. Мінез-құлықтағы алкоголизм, нашақорлық, қылмыс жасау және т.б. қалыптан ауытқулар тұлғаның әлеуметтік қалыптасу процесіне және жалпы қоғамның дамуына кері әсерін тигізеді. Мінез-құлықтағы позитивті ауытқулар, яғни әлеуметтік шығармашылықтың барлық формаларына жататын экономикалық қабілеттілік, ғылыми және көркем шығармашылық және сол секілді қасиеттер керісінше әлеуметтік жүйенің дамуына, ескі қалыпты жағдайлардың орнына жаңа талаптарды алып келеді [3].
90-шы жылдары ДДСҰ үрейлі ескерту жариялаған болатын: оның мәліметтері бойынша жиырмасыншы ғасырдың соңына қарай әлемдегі балалардың он төрт пайызы психикалық аурулармен зардап шегетін болады. Бүгінгі күннің статистикасы көрсеткендей, дамуындағы, денсаулығындағы, мінез-құлқындағы ауытқушылықтар бар балалардың саны екі есе асып отыр. Олардың барлығы түзету, оңалту жұмыстарына мұқтаж. Девиантты мінез-құлықты балалармен, қауіп тобындағы балалармен жұмыс істейтін педагог ақыл-кеңесті қажет етеді. Ең алдымен оған мазасыздықтан арылуға көмектесу қажет: баланы оқытуда күтілетін нәтижеге сенім жоқ және мектепке бейімделудің мерзімі қаншалықты созылатыны да белгісіз [50].
Әлеуметтік оңалту - кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз және панасыз қалудың профилактикасы жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе4
1 Жасөспірімді дұрыс әлеуметтендіру
1.1 Әлеуметтендіру процесіндегі жеке адам және оның әлеуметтенуіне әсер етуші факторлары7
1.2 Отбасы - әлеуметтендіру процесінің жетекші институты 11
1.3 Мектеп - әлеуметтендіру институты және әлеуметтік-педагогикалық жүйе ретінде 14
2 Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзету жолдары
2.1 Әлеуметтік ауытқушылық және девиантты мінез-құлық ұғымдарына түсінік19
2.2 Девиантты мінез-құлықтың пайда болу себептері 27
2.3 Қиын балаларды тәрбиелеудің мәні, себептері, мәселелері 44
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
Кіріспе
Тәуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқан ұрпақтарын тәрбиелеу мен оларға білім берудегі маңызды бағыт - балалар және жасөспірімдермен жүргізілетін психологиялық және педагогикалық жұмыс. Жасөспірімдердің қылмыстық істерінің өршуі, әлеуметтік жетімдік пен жасөспірімдердің назардан тыс қалуының етек алуы барлық азаматтық институттарға бірнеше міндеттер жүктейді: кәмелетке жетпеген азаматтардың құқықтық әлеуметтенуі мен мемлекетімізде болып жатқан өзгерістерге бейімделуін жетілдіру мақсатында кешендік және кәсіби шаралар даярлау [1].
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезде қоғам мүддесіне сай лайықты жан-жақты жетілген ертеңгі қоғам иегері боларлық азамат тәрбиелеп өсіру - отбасының, балабақшаның, мектептің, барша адамзаттың міндеті болып отыр. Мектептегі және отбасындағы баланың, жасөспірімнің мінез-құлқын, адамгершілік қасиетін, рухани құндылықтарын және тәрбиесінің дұрыс қалыптасуына мектептегі педагогтар, әлеуметтік педагогтар мен психологтар қауымы, бала өмірінің жаңа бастауы ретінде оның әлеуметтік ортаға бейімделу деп қарастырды. Еліміздің нарықтық қатынастар кезеңінде болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе, жас ұрпақтың сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты. Дегенмен, бүгінгі таңда болмысымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуға, ұстаздардың сонымен қатар ата-аналардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Бұл міндетке халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлі тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы үшін қызмет етуге дайын азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады. Бұл мәселеге байланысты Елбасымыз Н. Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдауында: Жаңа жағдайға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады, - деп атап көрсетті. Осыған байланысты бұл күндері жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие ісінің мазмұны Отандық және әлемдік өркениетті елдердегі психология, педагогика және физиология ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің қажеттігі туындауда.
Соңғы жылдары елдегі әлеуметтік қайшылықтардың асқынуы кәмелетке толмаған жасөспірімдердің арасында қылмыстық істер жасауына жағдай туғызуда. Дөрекілік күйдегі бейресми жастар құрамдары саны өсуде, олардың өзгермелі теріс пиғылдары сана-сезімдері қаталдыққа, озбырлыққа, өтірікшілдікке, жеке басын ойлау бағдарламаларын мінездейді. Мектептер мен отбасы жағдайларында кейбір жасөспірімдердің талап-тілектерімен келіспеу, ой-пікірлерімен санаспау, жеке дара ерекшеліктері мен бейім қабілеттерін ескермеулеріне бұлар тарапынан қарсылық туғызса, оларға ұсынылған идеялар мұраттардың күйреуі, табиғи түрде шиеленіске апарады. Жасөспірімдердің тәрбиесіндегі теріс мінез-құлқы, маскүнемдікке, нашақорлыққа, дөрекілік және т.б. мәселелерге байланысты педагогика саласында көптеген қазақстандық ғалымдардың еңбектерін білеміз. Алайда жасөспірімдерді тәрбиелеу үрдісіндегі мектеп пен отбасының бірлескен әлеуметтік-педагогикалық ерекшеліктеріне байланысты зерттеулердің жоқтығы, қажетті зерттеу деңгейі арасындағы қайшылықтар біздің зерттеуіміздің өзектілігін айқындайды.
Зерттеу пәні. Девиантты мінез-құлыққа бейім жасөспірім балалармен алдын алу жұмыстарын жүргізу барысында әлеуметтік- педагогикалық жағдай жасау.
Зерттеу нысаны. Зерттеудің объектісі болып жасөспірімнің әлеуметтенуі, девиантты мінез-құлық және оның түрлері, қиын балалардың шығу себептері, сондай-ақ олардың алдын алу әдіс-тәсілдері табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - қазіргі замандағы мектеп пен отбасы ынтымақтастығы нәтижесінде жасөспірімдерді тәрбиелеу жүйесін қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық тиімді жолдарын анықтау. Ол үшін келесідей міндеттер орындау көзделді:
жасөспірімдерді тәрбиелеу туралы мәселенің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
жасөспірімдердің әлеуметтенуіне отбасының, балабақшаның мектептің, құрдастарының және көптеген факторлардың қаншалықты әсер тигізетінін айқындау;
девиантты мінез-құлықтың түсінігін, пайда болу себебін, негізгі белгілерін, түрлерін, ерекшеліктерін, сондай-ақ түзету жолдарын айқындау.
Зерттеу әдісі. Жұмыс жасөспірімдердің дұрыс әлеуметтенуіне арналған болғандықтан, жеткіншектерді әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан қарастыру үшін негізге алынған талдау, түзету, алдын алу, сондай-ақ сауықтыру шаралары қолданылады.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Дипломдық жұмысты зерттеу аясында төмендегідей ғылыми нәтижелер алынды:
бұл жұмыс білім беру саласындағы девиантты мінез-құлықты балаларды түзету және алдын алу әдістерін қамтиды;
зерттеу барысында баланың девиантты тәртібінің себебі анықталды;
қиын баланың пайда болу себебін әлеуметтік-педагогикалық тұрғыдан анықтап алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмысты зерттеу барысында жасөспірімдерді тәрбиелеу үрдісіндегі мектеп пен отбасына байланысты педагогика және әлеуметтану саласының тарихы мен теориясын, педагогикалық қырларын ашып, жасөспірімдерді дұрыс әлеуметтендірудің ғылыми негіздерін өз деңгейінде толықтырады.
Жасөспірімдерді тәрбиелеу үрдісіндегі мектеп пен отбасы
ынтымақтастығын нығайтатын әлеуметтік педагогика рөлінің маңыздылығы анықталады. Зерттеудің нәтижелерін девиантты мінез-құлықтың пайда болу себептері мен факторлары, қиын бала түсінігі және оның алдын алу, түзету секілді мәселелері бойынша семинарлар өткізуде, арнаулы курстар өткізуде, қоғамдық практикада және мақала жазған кезде пайдалануға болады.
1 Жасөспірімді дұрыс әлеуметтендіру
1.1 Әлеуметтендіру процесіндегі жеке адам және оның әлеуметтенуіне әсер етуші факторлары
Қазақстан Республикасы 1995 жылғы Конституциясы бойынша өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Соның ішіне жасөспірімдерді де жатқызуға болады.
Әлеуметтендіру дегеніміз - сана-сезімі, психикасы, мінез-құлқына нұқсан келген не болмаса басқаларға ұқсамайтын ерекше қабілетті жасөспірімдерді қоғамдық ортада толыққанды өмір сүруіне қайтару үшін істелетін жұмыс жүйесі. Адам туған сәттен бастап әлеуметтендіру ықпалына түседі. Отбасы тәрбиесі, мектептегі оқу-тәрбие жұмысының барлығы да оқушыларды әлеуметтендіруге арналған деуге болады. Себебі сол арқылы балалар болашақта қоғамдық ортада қатарынан қалмай өмір сүруге үйренеді, қажетті білік, дағдыларды бойына сіңіреді. Бұл әрекеттерді меңгере алмаған, оқу-тәрбиеге көнбеген балалар арнайы әлеуметтендіру шаралары арқылы әлеуметтендіріледі.
Жасөспірімдерді әлеуметтік өзгерістерге бейімдеу, олардың қажеттіліктерінің негізінде жоспарланып, мынадай негізгі бөлімдерден құралады:
дәстүрлі мектепшілік іс-шараларға, ұжымдық шығармашылық істерге жалпы мектептік мерекелерге қатыстыру;
сынып ұжымының қызығушылықтарына және сұраныстарына сәйкес өткізілетін іс-шараларға қатыстыру;
оқушылармен даралап жұмыс жүргізу.
Оқушыларға үнемі жетістік ситуацияны жасау арқылы біз оған өзінің шығармашылық қабілеттілік, даралық мүмкіндіктерін ашуға, өзін-өзі түсінуге көмектесеміз. Жұмыс барысында олардың кішкентай жетістіктерін көріп, айтып, оларды ұжымның шығармашылық істерінен шетте қалдырмауға тырысып, марапаттап, қолдап отыруымыз керек. Cонда ғана олар мұғалімнің, өзінен үлкен адамның өздеріне деген ізгі қатынастарына сенеді [2].
Я.А. Коменский мен Ж.Ж. Руссо сияқты ұлы педагогтар тәрбие беру кезінде бала табиғатын, оның қабылдау, ойлау ерекшеліктерін есепке алып отыруды ұсынған.
Жасөспірімдік кезең және оның ерекшеліктеріне тоқталып өтер болсақ, 11 жастан бастап бала организмінің жетілу процесінің басталуына сәйкес оның бойында физиологиялық, психологиялық және педагогикалық, әлеуметтік өзгерістер пайда болады. Педагогикалық тәжірибеде баланың жан-жақты дамуы мен мінез-құлқы жағынан қалыптасуының жасөспірімдік шағы 10-15 жас аралығына сәйкес келеді. Бұл кезде баланың бойы тез өседі. Балалардың сабақ үлгерімі төмендеп, тәртібі нашарлайды. Бұл кезеңде балаға ерекше тәрбиелік қамқорлық қажет. Өйткені, осы кезеңнен бастап бала дамуының өтпелі кезеңі басталады. Ол алғашқы кезеңі болғандықтан елеусіз, байқалмай өтеді.
Жасөспірімдік шақ пен жастық шақтың арасында ап-айқын көрініп тұрған аралық шек жоқ, ол шартты түрде ғана алынады, тіпті, көп жағдайда бірімен-бірі үйлесімді болып кетеді. 14-15 жас пен 16-17 жас аралығы кей жағдайларда ерте жастық шақ болып есептеледі, ал кейбір жағдайларда жасөспірімдік шақтың соңы болып есептеледі. Ғалымдардың тұжырымдауы бойынша, жасөспірімдік шақ олардың білім, жұмыс және отбасын құрған кезінде аяқталады. Осы кезеңнен ісі еркін болады, бірақ соған жауап бере алатын болуы тиіс. Әрине, ересектер де қателік жіберіп, кейбір нәрселерге жауапкершіліксіз қарайды, бірақ олар соған жауап береді, ал жасөспірімдердің ісі үшін көбінесе ата-анасы жауап береді [43].
Тұлғаның әлеуметтенуі - күрделі және қарама-қайшы үдеріс, онда көптеген кедергілер мен қиындықтарды үнемі бағындыруға тура келеді. Бірақ бұл балалар мен жасөспірімдерге әлдеқайда қиын келеді. Олардың жолдарында кездесетін қиындықтар мен қайшылықтар әлеуметтенудің үдерісін баяулайды. Олардың арасында кеш есею, әлеуметтік енжарлық, шағын әлеуметтік жас, кеш әлеуметтік есею және т.б [46].
Әрбір адам, әсіресе, балалық шағында және ерте жастық шағының қарсаңында әлеуметтендіру процесінің негізгі объектісі болады. Оған дәлел жастардың осы қоғамға сай тәрбиеленуі, заңға мойынсынуы, берік отбасын құруға біртіндеп дағдылануы және т.б. әрекеттерге қызығушылық танытып, ынтамен дағдылануға талпынуы бола алады. Мектеп жасына дейінгі кезеңде аурушаңдық, рухани соққы алу, отбасындағы жоқшылық, кедейшілік те кейде әлеуметтік ауытқуға алып келеді. Бастауыш мектеп жасында ата-анасының ішімдікке салынуы, өгей әке мен шешенің болуы, тәрбиеде дұрыс қамқорлықтың болмауы баланың тілінің дұрыс дамымауына әкеліп соқтырады. Сондай-ақ ата-аналардың ажырасуы, мұғалімнің қатал қарым-қатынасы бала дамуында, яғни әлеуметтенуінде үлкен рөл ойнайды.
Қоғамның қай кезеңінде болсын тұлғаны өзі өмір сүріп отырған қоғамына лайықты азамат етіп тәрбиелеу, қоғамның адам тәрбиесіне қоятын талаптарын қанағаттандыру мәселесі күн тәртібінен түскен емес. Осы мақсатта біз ерте кездердегі бабаларымыздың тәрбие тәжірибелерінде әлеуметтендіру мәселесінің қалай қойылып келгендігіне назар аударып көрейік.
Қарама-қарсы негіздердің күресі - дамудың қайнар көзі. Жеке адамның, әсіресе, балалық және жасөспірімдік шақтарында дамып жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Тәрбие халықтық дәстүрлер мен ізгі қасиеттерді жас ұрпақтың бойына сіңіру арқылы баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын, дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыруды көздейді. Баланың дамуы күрделі қайшылықтары бар процесс болып табылады. Бұған негізгі педагогикалық үш фактор әсер етеді:
1. Тұқымқуалаушылық;
2. Орта;
3. Тәрбие.
Ұрпақтарда ата-аналарға тән биологиялық ұқсастықтың болуы тұқымқуалаушылық деп аталады. Мысалы: балаға ата-анадан дене қалыптасуы, шаштың түсі, көздерінің, терілерінің түсі ауыса алады. Осының бәрі туа біткен дене ерекшеліктері деп аталады.
И.П. Павловтың іліміне сәйкес адам туылған кезде толып жатқан туа біткен қасиеттерімен туылады. Олар: тамақтану, қорғану, бағдарлау, тілдің дамуы, тік жүру және т.б. Бұл қасиеттер адамдармен араласу барысында қалыптасады. Егер бала адаммен қарым-қатынаста болмаса, ол жүре де, сөйлей де алмайды.
Адамның дамуына орта ықпал етеді. Олар: географиялық орта, үй-іші ортасы, әлеуметтік орта және ұжымдық орта болып бөлінеді. Мысалы солтүстік аймақта өмір сүретін адамдар мен оңтүстікте өмір сүретін адамдардың мінез-құлқы мен әрекетінде өзгешеліктер кездеседі. Өйткені олар өмір сүретін ортаның температурасы мен табиғаты олардың болмысына өз ықпалын тигізеді.
Тәрбие - баланың дамуына ықпал ететін негізгі әрі шешуші фактор болып табылады. Тәрбиенің басқа факторлардан айырмашылығы - ол адамның дамуына әрқашан да мақсат көздеп ықпал етуі. Сондықтан тәрбие адам дамуы үшін басқарушы рөл атқарады. Жеке адамның, әсіресе, балалық және жасөспірім шақтарында дамып, жетілуі ең алдымен тәрбиенің ықпалы арқылы жүріп отырады. Бірақ тәрбиенің сипаты мен дамудың арасында екіжақты байланыс болады.
Әлеуметтену процесіне бірнеше негізгі факторлар әсер етеді. Олар: мегафакторлар, макрофакторлар, мезофакторлар және микрофакторлар.
Мегафакторларға (мего - өте үлкен, жалпы деген мағынаны білдіреді) космос, планета, әлем және т.б. жатқызуға болады. Космостың Жер планетасындағы адамдар өміріне тигізетін әсері ертеден-ақ көптеген ойшылдарды ойландырып келген.
Макрофактор (макро - үлкен деген мағынаны білдіреді), оған ел, қоғамдық этнос, мемлекеттің әлеуметтенуге әсерін түсінеміз. Ел - мәдени-географиялық феномен. Бұл географиялық жағдайы мен табиғи ерекшеліктері арқылы айқын ерекшеленетін, белгілі шекарасы бар территория. Ол мемлекеттік егемен немесе басқа елдің билігінде болуы мүмкін.
Мезофактор (мезо - орта, аралық деген мағынаны білдіреді) - бұлар үлкен адамдар тобының әлеуметтенуге тигізетін әсері. Әлеуметтенудің мезофакторларына этнос, аймақ, халық жатады.
Мезофакторлардың жекелеген адамдарға әсері арқылы төртінші топ факторы анықталады. Оны микрофактор деп атаймыз (микро - кіші деген мағынаны білдіреді). Әлеуметтендірудің микрофакторларына отбасы, тәрбие институттары, құрдастар тобы, микроорта, ұйымдар (соның ішінде діни ұйымдар да) жатады.
Тәрбие институттары - нақтылы әлеуметтік-кәсіби құрылымға немесе
нақтылы жас аралығындағы адамдардың дамуы үшін мақсатты да жоспарлы ұйымдастыру мақсатында қоғам мен мемлекет тарапынан арнайы ұйымдастырылған ұйым. Мұндай ұйымдардың басым бөлігі өскелең ұрпақты тәрбиелеу мақсатында құрылады. Олар: қоғамдық-мемлекеттік, мемлекеттік, діни және әр түрлі типтегі жеке меншік оқу-тәрбие мекемелері (мектепке дейінгі білім беру мекемелері, жалпы білім беретін орта және профильдік мектептер, лицейлер мен гимназиялар, колледждер мен курстар, жоғары оқу орындары және т.б.); балалар мен жасөспірімдердің қоғамдық-саяси және клубтық ұйымдары (тұрақты, маусымды және уақытша); өскелең ұрпақтың әлеуметтік-мәдени және басқа да сауықтыру жұмыстарының басқа да типтерімен шұғылданатын ұйымдар, балаларды, жасөспірімдер мен жастарды қамқорлыққа алудың жеке даралық және топтық ұйымдары, бойында әлеуметтік ауытқуы бар балалармен жұмыс істейтін және оның алдын алу жұмыстарын ұйымдастыру, балалар мінез-құлқындағы ауытқуларды профилактика жасау мен қайта тәрбиелеу және реабилитациялау мекемелері. Адамды әлеуметтендіру процесінде тәрбие институттары екі жақты рөл атқарады. Біріншіден, әлеуметтендірудің бір бөлігі әлеуметтік бақылаушы ретінде әлеуметтік-тәрбие берушілік рөлді атқарса, екіншіден, кез келген қоғамның мүшесі ретінде тәрбиеленушілер оларға стихиялы түрде ықпал етеді. Кез келген тәрбие институындағы адамдардың қарым-қатынас процесі кезінде өзара ықпал болады, ол өзінің сипаты жағынан әлеуметтендіру институтындағы ұйымдастырушылардың көзқарасы мен тәрбиелік іс-шараның мақсатына сәйкес келмеуі мүмкін.
Құрдастар тобы да әлеуметтендірудің маңызды факторы болып табылады. Адам кез келген жаста өз құрдастарымен қарым-қатынас жасауға мұқтаж болады. Кішкентай балалар да бір-бірімен ойыншықтарын алмасу арқылы, бір-біріне қарап күлу арқылы қарым-қатынас жасайды, мектепке дейінгі жастағы балаларда қарым-қатынас жасау маңызды. Қарым-қатынастан шектелген бала өзінің коммуникативтік дамуында өз құрдастарынан кешеуілдеп қалады. Әйтсе де балалардың тілі ересектермен қарым-қатынас арқылы дамиды, ал интуитивтік-коммуникативтік қабілеттері өз құрадастарымен қарым-қатынас негізінде дамиды. Балалардың қарым-қатынасқа деген мұқтаждығы жоғары болғанымен, шын мәніндегі достық пен бейресми бірлестіктер жасөспірімдік жаста пайда болады. Бұл жаста бала өзін тұлға ретінде сезіне бастайды, оның төңірегінде ойлана бастайды. Өзіндік Мен концепциясы күрделене түседі. Өзіндік Менін басқалар көзімен көргісі келетін балада еліктеу басым болады. Өзі сол топқа жатпайтын, бірақ сол бейнеге ұқсауға талпынатын әрекеттер жасай бастайды. Жасөспірімнің бейресми топ мүшелеріне еліктеуіне қажеттілігінің себебі мынада болуы мүмкін:
oo ақпараттың қызығуы. Отбасында, мектепте айтылмайтын ақпараттар жасөспірімдер тобы арасында айтылуы мүмкін. Нақты айтқанда, бұл мәселе қыздар мен ұлдар арасындағы қарым-қатынастарға қатысты болуы мүмкін. Мұндай ақпараттардың жасөспірімдер арасында қарастырылмауы немесе тым кеш қарастырылуы олардың жыныстық жетілуінің кешеуілдеуіне әкеліп
соқтыруы мүмкін;
oo қарым-қатынастың, эмоционалдық байланыстың қызықтыруы;
oo лидерлік немесе керісінше арнайы топ мүшесі ретінде қарым-қатынасқа енуге деген жеке қызығушылығын жүзеге асыру мақсатының болуы [3].
1.2 Отбасы - әлеуметтендіру процесінің жетекші институты
Әрбір адамның жетіліп дамуында отбасы маңызды рөл ойнайды. Сондықтан қоғамның қай кезеңінде болмасын отбасы тәрбиесін ұйымдастыру мәселелері ең өзекті мәселе ретінде көптеген ойшылдар мен ғалымдарды ойландырып келген.
Бүгінге дейін Шығыстың Ұлы ойшылдары әл-Фараби, Ж. Баласағұни, М. Қашғари, М. Хайдари және т.б. классик педагогтар Я.А. Коменский, К.Д. Ушинский, Ж.Ж. Руссо, И.Г. Песталоцци, А. Дистервег және т.б., қазақ ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, кеңес педагогары А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский, Н.Д. Крупская және т.б., қазақ зиялылары М. Әуезов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Көбеев және т.б. отбасы тәрбиесі мәселелерін жан-жақты қарастырып, зерттеген.
Бүгінгі таңда отбасы тәрбиесі мәселелерінің ғылыми негіздері Ресей ғалымдары Ю. Азаров, А. Пинт, И. Гребенников, Л. Белова және т.б. тарапынан зерттелді. Ал Қазақстанда Ж. Қоянбаев, Р. Қоянбаев, Ж. Әбиев, Р. Төлеубекова, Г. Байдельдинова, Б. Айтмамбетова, С. Қоңырбаева және т.б. ғалымдар тарапынан кеңінен зерттеліп келеді. Отбасындағы тәрбие көптеген ғылым саласында (социология, педагогика, психология, экономика, демография, құқықтану және т.б.) кеңінен зерттеліп, бүгінгі қоғам талаптарына сай отбасы тәрбиесін ұйымдастыру мәселелері көпшіліктің қызығушылығын арттырып отыр. Отбасындағы адамдардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасының сипатына қарай М. Галагузова оларды авторитарлы, демократиялық және эгалитарлық деп бөлді. Авторитарлық отбасы өзінің қарым-қатынастағы қаталдығымен сипатталады. Мұндай отбасыларында әйелдің еріне бағынышты немесе ері әйелінен аса алмайды және балаларды ата-аналарының дегенінен шыға алмайды. Демократиялық отбасыларындағы қарым-қатынас толық өзара түсіністік пен сыйластыққа негізделеді. Ал эгалитарлық отбасылары ондағы ересектердің тең құқылығымен ерекшеленеді. Мұндай отбасыларындағы адамдар үшін отбасы мәселелеріне қарағанда жеке басының мәселелері бірінші орында тұрады.
Отбасының атқарар қызметіне де ғалымдар көзқарасы әр түрлі. Г.М. Свердлов пен В.А. Рясенцев отбасының негізгі қызметі ұрпақ жалғастырудан, тәрбие беруден, шаруашылық жүргізуден және өзара көмек көрсетуден тұрады деп түсіндіреді.
С.Д. Лаптенюк: тұрмыстық-шаруашылық, ұрпақ жалғастырушылық, тәрбие берушілік, отбасы мүшелерінің бос уақытын ұйымдастырушылық, - десе, Н.Г. Юркевич: рухани қарым-қатынас, сексуалдық қызмет, баланың туылуы, тәрбиедегі ынтымақтастық, бос уақытты ұйымдастырушылық, отбасы шаруашылығын жүргізуге қажетті құрал-жабдықтарды жинақтау, бос уақытты ұйымдастыру, өзара моральдық және материалдық көмек беру деп түсіндіреді.
Қазақстандық әлеуметтанушылар М. Тәжин мен Б.Аяғанов өз зерттеулерінде: Қазіргі қоғамдағы отбасының негізгі қызметі: дүниеге адам әкелу; әлеуметтендіру, яғни балаларды осы қоғамда өмір сүруге әзірлеу; экономикалық, яғни балалардың есею геніне дейін көмек беру; сексуалдық қызмет, яғни қоғамда жыныстық қатынастарды реттеу деп көрсетеді.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан, отбасы тәрбиесіне әлеуметтанушылық, психологиялық және педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл бөлініп, отбасы ұғымына мынадай анықтамалар берілген. Мәселен, Р.Н. Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық сөздігінде: Отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туыстық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналар мен балалардың, аға-інілер мен апа-қарындастардың және бірге туып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысы десе, Ж. Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: Отбасы - ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас туыстар тобы деп анықтама берілген. Ғалым-педагог өзінің зерттеуінде отбасы баланың Өмір жолын бастайтын және қоршаған шыңдық, орта туралы тиянақты да терең әсер алатын ұжымы екенін, соның негізінде онда білім, әдет, мінез-құлық пен өмірге деген көзқарастың қалыптасатынын дәлелдеп көрсетеді.
А.С. Макаренко отбасындағы тәрбиенің негізі еңбекте екенін айта келіп, балаларды отбасы өміріне қатыстыру ерте кезден ойын әрекетінде, соңынан еңбекке ұласу арқылы басталуы керек дейді. Оның Ата-аналар кітабы, Тәрбиенің жаңа жолдары, Балаларды тәрбиелеу туралы лекциялар және т.б. еңбектері ата-аналарға отбасы тәрбиесінде кеңес беруге арналған.
Ата-аналардың бүгінгі міндеттері бала тәрбиесі екенін кеңес педагогтарының бірі - В.А. Сухомлинский былай түсіндіреді: Егер сіз жер бетінде өзіңізден кейін із қалдыруды армандасаңыз көрнекті жазушы немесе ғалым т.с.с. болу міндетті емес. Жақсы бала тәрбиелеп-ақ, өзіңізге қоғамнан берік орын қалдыра аласыз, - деп ата-ананың қоғамдағы ең бірінші міндеті бала тәрбиелеу екенін ескертеді. Отбасында балаларды тәрбиелеу мәселелері мен оның педагогикалық жолдарын көрсетуде осы ғасырдың басында өмір сүрген қазақ ағартушылары да өз ойлары мен еңбек үлестерін қосты.
Осы тұста М. Жұмабаевтің Педагогика деп аталатын еңбегін айта аламыз. Онда баланы тәрбиелеудің жолдары айқын жазылған. Ол: мақсат - баланы тәрбиешінің дәл өзіндей етіп шығару емес, келешек өз заманына лайық қылып шығару, - дейді. М. Жұмабаев бұл еңбекте баланың жан-жақты жетілуінің психологиялық мәселелеріне кеңінен тоқтала отырып, ата-аналар мен тәрбиешілерге балалардың ересектерден ерекшелігін біліп, ескере отырып тәрбиелеуді ұсынады. Отбасындағы тәрбие ата-ананың жеке басының ықпалымен жүзеге асады. Тіпті баланың мінез-құлқы да отбасында ата-ана ықпалымен, отбасындағы психологиялық ахуал жағдайына байланысты қалыптасады. Мұның себебін психолог Н. Айғабылов былай түсіндіреді: Бала мінезі көпшілік жағдайда әке-шешесінің мінезіне өте ұқсас келеді. Осы жағдайға қарап кейбір ата-аналар мінез тума қасиетке ие емес пе екен деген ойға келеді. Бала мінезінің әке-шешесінің мінез ерекшеліктеріне ұқсас келуі, біріншіден, отбасында барлығына ортақ жалпы жағдайдың әсер ететіндігі болса, екіншіден, баланың ересек кісілерге еліктеуінен болады. Отбасының ықпалы мен педагогикалық мүмкіндіктері көптеген педагог-ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан.
Т.М. Афанасьева өзінің Семья деген еңбегінде: Кез келген жұмыс саласы және бос уақытты өткізуге біздің өзіндік ерекшелігіміз, қабілетіміз, сапалық қасиетіміздің қандай да бір бөлігі қажет болып жатады. Бір жерде біздің ақылымыз, екіншісіне шеберлігіміз, үшіншісіне ептілігіміз, төртіншісіне сезімталдылығымыз және т.б. қажетке асады. Ал балаға ата-ананың жеке басындағы қасиеттер толығымен керек: ақылы да, шеберлігі де, күші де, мейірімі де, көз әлпеті де, дауыс ырғағы да, тіпті балаға әке-шешесінің иісі де қымбат, әрі маңызды, - делінген. Жеке бастың рухани және эмоциялық негізін қалау - отбасы тәрбиесінің мақсаты мен мәні. Отбасы тәрбиесінің керемет мүмкіндіктерімен қатар онда мәселелер мен қиыншылықтар да жоқ емес. Ал Ж.Б. Қоянбаев кейбір отбасыларындағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: Әке мен шеше өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, қайта оны жуып шаяды. Солай бола тұрса да олар балаларынан тәртіпті болуды талап етеді. Мұндай жағдай балаларды дұрыс жолдан тайғызып, оларды екі жүзділікке итермелейді. Демек кейбір ата-аналар балаларды тәрбиелеудегі ең бастысы - тәрбиелеу мен жетілдіру үрдісін дұрыс басқаруды біле бермейді.
Өкінішке орай, бүгінгі зерттеулер жас отбасыларының 50-70%-ға жуығы ата-аналарынан бөлек жеке тұрғысы келетіндігін айтатынын көрсетті. Бұл отбасындағы тәрбиенің ұйымдастырылуына екіжақты ықпал етеді. Біріншіден, жас отау иелері ерте өз бетінше өмір сүруге бейімделсе, екіншіден, отбасындағы ұрпақтар сабақтастығы үзіледі. Отбасындағы ересектер немере қызығынан шектеліп, жас отбасылары бала күтімі мен отбасы өмірін дәстүрлі тұрғыда ұйымдастыру бойынша көмек алудан шектеледі. Шын мәнісінде халқымызда отбасы тәрбиесі ұрпақтар сабақтастығы негізінде жалғасып туып келген. Қариясы бардың қазынасы бар деп ұққан халқымыз ересектер кеңесіне мұқтаж болған. Жас отау иелерін отбасылық қарым-қатынас пен бала күтіміне байланысты әр түрлі дәстүрлер мен талаптарға сүйеніп отырған. Тіпті болмағанда отбасылық өмірге бауып, кейіннен еншісін беріп бөлек шығарған. Ата-аналар отбасындағы өмірді дұрыс ұйымдастыру үшін, ең алдымен отбасы қызметін жақсы білуі тиіс. Балаларды тәрбиелеуде ата-аналарға белгілі бір білімдер мен қабілеттіліктер қажет болады. Осы тұста Н.Г. Пирогов өзінің таңдамалы шығармаларында: Баланы дұрыс түсініп, қарым-қатынас жасау үшін оны біздің өміріміздің өрісіне емес, біз өзіміз олардың ойлау өрісіне енуіміз қажет, - деп ата-аналарға балаларды түсіну үшін олардың ойымен ойлап, солардың көзімен көре білудің қажеттілігін түсіндіреді.
Осы тұста А.О. Пинт: Ата-аналар балаларға жақсы тәрбие беру үшін оның мінез-құлқындағы әрбір ұсақ-түйек өзгерістерді байқап білуге қабілетті болу керек. Педагогтар секілді кез келген ата-анаға да педагогикалық такт өте қажет. Олар балаларын суықтап қалудан немесе әр түрлі ауруға шалдығудан қорғап, алдын ала жүреді де, өздері тарапынан орын алатын дөрекі сөздері мен әрекеттері арқылы олардың жүйке жүйелеріне кері әсер ететінін ескере бермейді, - дей келіп, бала тәрбиесінде ата-аналардың бойында педагогикалық байқағыштық, педагогикалық елестету, педагогикалық такт және ұйымдастырушылық қабілеттіліктердің болуын ұсынады, ал О.Р. Кунц: Жақсы адам, тек оны дұрыс тәрбиелегенде ғана қалыптасады, - деп дұрыс тәрбиелеу үшін ата-аналардың қоғамдық мекемелермен байланысын ұдайы орнатып отыруы тиімді болатынын ескертеді. Бұл мәселелерді тиімді шешу үшін ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын көтерудің ошағы мектеп болып отыр. Сондықтан ең алдымен ата-аналармен жұмыс жүргізіп, олар білуге тиісті білімдерді өмір талабына сай насихаттап отыру сынып жетекшілерінен терең білімділікті қажет етеді [3].
1.3 Мектеп - әлеуметтендіру институты және әлеуметтік-педагогикалық жүйе ретінде
Әлеуметтендіру мен әлеуметтік тәрбиелеуде мектеп бірінші дәрежелі рөлді атқарады. Бала мектепке 7 жасар ерте балалық шағында келіп, одан көп жылдар көлемінде қалыптасқан тұлға ретінде 17-18 жасында үлкен өмірге қадам басады. Мектепте бала тек оқып қана қоймайды, тұлғалық қалыптасуының қарқынды даму кезеңін өткізеді. Мектеп қабырғасында бала немесе жасөспірім оқып білім алатын, болашақ өміріне қажетті белгілі бір дағды мен қабілеттерді игеретін болғандықтан, дәстүрлі мектептерді оқу орны, оқу мекемелері деп атайды. Көптеген педагогикалық ұжымдар қоғамдағы әлеуметтік тұрақсыздық пен идеологиялық белгісіздік жағдайында мектептің негізгі міндеті - балаларға сапалы білім беру ұстанымдарын өз деңгейінде атқара алмады.
Сапалы білім алған адам өмірде міндетті түрде тәрбиелі әрі қоғамдық істерге жан-жақты дайын болады деп саналды. Бірақ тарихи тәжірибелерге талдау жасау мен практика мұның дұрыс емес екендігін көрсетіп берді. Бүгінгі жағдай білім берудің негізгі мекемесі ретіндегі мектептің тәрбие берушілік, тұлғалық-қалыптастырушылық қызметі мектептің тек білім берушілік қана емес, әлеуметтік және тұлғалық-дамытушылық, тәрбие берушілік жүйе болуын талап етеді. Бұл мектептің білім беру жүйесі ретіндегі анықтамасын теріске шығармайды. Сонымен, бүгінгі мектеп адамның әлеуметтік қалыптасуы үшін оның қоғамдық қарым-қатынас жүйесіне енуіне, оның еркін, шығармашылық тұлға ретінде жан-жақты қалыптасуына жағдай жасайтын білім берушілік-тәрбиелік жүйе болуы тиіс.
Мектептегі білім беруді жүзеге асырудың жалпы бағдары тек тұлғалық және әлеуметтік болуы мүмкін емес. Бұл екі бағыт оқыту мен тәрбиенің әлеуметтік-тұлғалық бағдарында гармониялы үйлесім табуы тиіс. Бұл бағыттылықты мектеп қандай жағдайда жүзеге асыра алады? Бүгінгі жағдайда мектеп осы рөлді атқара ала ма? Ол үшін мектеп, біріншіден, өзінің қызметінің маңызды бөлігіне оқу процесі енетін тәрбие жүйесі ретінде өзін жетілдіріп отыратын тәрбие мекемесі болуға тиіс. Екіншіден, тәрбие міндеттерін жүзеге асыру үшін мектеп басқа да әлеуметтік институттармен тығыз байланыста болуы, яғни отбасыларымен, мектепке дейінгі, қосымша және кәсіби білім беру мекемелерімен, денсаулық, мәдениет, дене тәрбиесі және спорт мекемелерімен, тәртіп сақтау органдарымен, әр түрлі қоғамдық және өндіріс бірлестіктерімен және т.б. олардың тәрбиелік, әлеуметтендірушілік потенциалын пайдалануға мүмкіндік алуы тиіс. Үшіншіден, мектептерде және шағын аудандарда әр түрлі жастағы оқушыларға әрекеттер мен қарым-қатынастың түрлерін қамтитын орта болуы тиіс. Төртіншіден, әлеуметтік тәрбиенің мақсатын жүзеге асыру үшін тек қана әлеуметтік педагогтар, психологтар және директордың тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары ғана емес, бүкіл педагогикалық ұжым және оның жақтастарының бәрі қамтылуы керек. Бесіншіден, мектепте оқушылардың өздік әрекеттері, өзін-өзі басқарудың қоғамдық органы, балалар және жасөспірімдердің қоғамдық ұйымдары, бастамалар көрсету үшін мүмкіндіктер мен оқушылардың өмірлік әрекеттері және оқудағы таңдау бағытының дамуы қажет.
Бүгінгі жалпы білім беретін мектептер тәрбие институты ретінде мынадай әлеуметтендіру мекемелерінің рөлін атқарады:
oo оқушыларды оқыту арқылы тәрбие берушілік қызмет іске асырылатын білім және тәрбие беру мекемелерінің рөлі;
oo мектептегі оқудан тыс жұмыстар негізінде педагогтардың ұйымдастырылуымен өткізілетін шаралар арқылы оқушылардың өмірге бейімділігін қалыптастыру мақсат еткен ұйымның рөлі;
oo оқушылардың өмірін мақсатты түрде оқушылардың бос уақыттарындағы өзара қарым-қатынастары арқылы ықпал ететін әлеуметтік-психологиялық топ рөлін атқарады.
Мектеп әлеуметтік-психологиялық топ ретінде оқушылардың өзара қарым-қатынасқа түсетін алаңы ретінде олардың өз белсенділіктерін іске асыру мен көрсетуіне және басқа рөлдік қарым-қатынастарда тәжірибе жинақтауға үлкен мүмкіндік туғызады. Американдық ғалым У. Глассер: Егер баланың тұлғалық сұраныстары отбасында ашылмаса, онда ол міндетті түрде мектепте ашылуы тиіс. Өмірлік жетістікке қол жеткізу үшін бала мектепте отбасында жетіспеген қатынастарды, яғни құрдастарымен өзара ыстық ықыласты қарым-қатынасты, ересектермен қарым-қатынасты, өзара сенім мен түсіністік секілді ықпалдарды алуы тиіс. Өзімен-өзі қалған жалғыздықты бала немесе ересек еш уақытта да рухани қанағаттанушылықты сезінбейді. Осы тұста мектеп жалғыздықтан құтқарудың немесе жеңілдетудің тамаша ортасы болып табылады.
Мектеп баланың өзіне деген сенімінің артуына және өз бағасын жоғарылатуды қалыптастыруға мүмкіндік туғызуды қамтамасыз етеді. Сондықтан мектептегі сабақ баланың өмірінде кездескен қиыншылықтарын академиялық тұрғыдан болсын, әлеуметтік сипаттағы болсын мәселелерін өз бетінше шеше алатындай, дағдыларды қалыптастыратындай етіп ұйымдастырылуы тиіс, - деген болатын. Қазіргі уақыттағы мақсат - оқыту мен тәрбиелеудің жаңа формаларын іздестіру нәтижесінде дәстүрлі тұйықталған мектептерді ашық оқу орындарына айналдыру.
Оқыту мен тәрбиедегі Ашықтық принципі жаһандық тенденцияны
көздейді. Бұл фактор жастарды әлеуметтендірудің мазмұны мен формасын жаңаша айқындайды.
Төмендегідей іс-шаралар отбасы тәрбиесінде орын алып отырған мәселелерді біршама шешуге мүмкіндік туғызады:
oo мектептерде ата-аналарға педагогикалық-психологиялық тұрғыда кеңес беретін Ата-аналар университеттерін ашуды жандандыру қажет;
oo мектептегі сыныптың ата-аналар жиналысында ата-аналардың педагогикалық сауаттылығын арттыруға бағытталған тақырыптық жиындар ұйымдастырылуы тиіс;
oo мектеп қабырғасында Ер балаларды отбасылық өмірге даярлауға арналған бағдарлама, Қыз балаларды отбасылық өмірге даярлау бағдарламасын жасау қажет;
oo бұқаралық ақпарат құралдары арқылы (теледидар, радио, газет, журнал және т.б.) отбасы тәрбиесін ұлттық дәстүрлі жетілдіруді мақсат еткен бағдарламалар, сұхбаттар мен кездесулерді жиі насихаттау арқылы қоғамдық пікір қалыптастыруға қол жеткізу қажет.
Ата-аналар жиналысы - бұл мұғалімнің қолындағы маңызды педагогикалық құрал болып табылады. Онда ата-аналарға балалары туралы айтуға, белгілі бір кедергілерді шешуді бірге жоспарлауға болады. Өзара түсінік пен өзара көмек болған кезде ғана ата-аналар жиналысы нәтиже береді.
Бүгінгі күннің талабына сай отбасы өмірін ұйымдастырып, балалар бойында ұнамды қасиеттерді қалыпастыруда ата-аналар білімдерін жетілдіру қажеттілік болып отыр. Бұл білімдер мектептің ата-аналарға арналған іс-шараларының мазмұнына ендірілуімен жүзеге асырылмақ [3].
Жасөспірімдердің күрделілігі - олардың тұрақсыздығы, өздерінің іс-әрекеттеріне сын көзбен қарамауы, басқалардың, әсіресе мұғалімнің іс-әрекеттерін әр уақытта сынауында. Мұғалімнің жасөспірімдердің сеніміне кіруі оңай емес. Мұғалімді төмендегідей қасиетіне қарап құрметтейді, сыйлайды:
1) әділдігі;
2) сабақты қызықты өткізуі;
3) көңіл бөлгіштігі;
4) талап етушілігі;
5) бірсөзділігі;
6)тапқырлығы.
Осы келтірілген алты қасиеттің біреуі мұғалімнің бойында болса, жасөспірім ол мұғалімге сенім артады. Бірақ егер де мұғалім балаға бір әділетсіздікті көрсетсе немесе бір рет оның көңілін қалдырса, онда ол алғашқы көзқарасын өзгертеді. Себебі жасөспірім айтқан сөзге беріктікті, тұрақтылықты қалайды да, мұғалімнің іс-әрекетіне түпкілікті баға бере алмайды. Осыған қарап айтарымыз мұғалімнің жасөспірімнің сеніміне кіруі қандай оңай болса, оның сенімінен шығып кетуі одан да тез. Мұғалімнің көп жағдайда оқушыға қойған талабы оқушының көңілінен шықпауы мүмкін. Біз бұл жерде бір ғана мысалды келтірдік. Мектеп өмірінде ондай мысалдардың бірнешеуі кездеседі. Сол шым-шытырық жағдаяттан мұғалім сүрінбей өтуі тиіс. Ол үшін әр уақытта ұстаздық әдепті сақтап, түрлі жағдаятты сауатты шешіп, шатақ, текетіреске бармаған жөн. Мұғалім баланы айқаймен жеңбейді, ұжымның тамырын басып көріп, өзінің қатесіне орынды баға беріп қана балалар ұжымын ақылмен басқарады.
Жұмысты осылай жүргізу үшін мұғалім оқушылар ұжымының тыныс-тіршілігін, іс-әрекетін олардың лидерлерінен, қақтығыс неден туындағанын, мұғалімнің шешімінің аяғы неге соқтыратынын, қандай нәтиже беретінін болжағаны дұрыс. Мұғалім - адам қатынасының дәрігері. Мұғалімнің осындай іс-әрекетті жүргізуінің төрт кезеңі бар.
Бірінші кезеңге - мұғалімнің оқушылармен оқу-тәрбие жұмысын жүргізуді ұйымдастыруы, оның шәкірттерді сол жұмысқа жұмылдырудағы ұстаздық қабілеті жатады.
Екінші кезеңге - мұғалімнің балалар тексеруінен сүрінбей өтуі немесе оның психологиялық тұрақтылығы жатады. Бұл жерде мұғалімнің балалар сыныбына әсері, шыдамдылығы, ерік, қажыр-қайраты, жігері, қайсарлығы, табандылығы, айтқан сөзін, бастаған ісін аяғына дейін жеткізуі, талапты орындатуы керек. Жас мұғалімдердің қателігі осы келтірілген әрекеттерді аяғына дейін жеткізе алмайды, шыдамсыздық білдіреді де балалармен қарым-қатынасты бүлдіреді. Ондай жастар мұғалім болуға шыдамай мектептен қашады. Жасөпірімдер жүрексіз, қорқақ мұғалімдерді де, қорықпайтын, тез шамданатын мұғалімдерді де сыйламайды, оларды бірден таниды және сол мұғалімдермен келіспеушілікке барады. Көп жағдайда осындай мұғалімдер ұтылады, жасөспірімдер ұтады. Осының себебінен қанша мұғалім жұмысынан кетті.
Үшінші кезең екінші кезеңнің жалғасы болып табылады. Ол - мұғалімнің ұстаздыққа деген құнды бейімділігін тексеруден өткізу. Мәселен, мұғалімнің талап ете білуі, мейірімділігі, бір беттілігі, әділдігі, ілтипаттылығы, қайырымдылығы, адалдығы, ізгі ниеті сияқты қасиеттерін балалар тексеруден өткізеді. Әрине, бұл тексеріс әр түрлі жастағы балалар арасында әр түрлі жағдайда өтеді. Жасөспірімдер бастауыш сынып оқушыларынан ерекше. Олар өздерінің бірбеткейлігімен мұғалімге сыншы. Мұғалімнің айтқанын, істегенін, іс-қимылын сынап отырады. Мұғалім сол сыннан сүрінбей өтсе ғана ол нағыз мұғалім.
Төртінші кезең - мұғалімнің пәнін, тәрбие жұмысын жете білуі, әдістемелік дайындығы. Осы кезең де балалардың назарынан тыс қалмайды. Төртінші кезең мұғалімнің оқушылармен танысу барысындағы қорытынды тексеруден өтуі болып табылады. Бұл кезеңдер әр мұғалімдеәр түрлі жағдайда, әр түрлі мерзімде өтуі мүмкін. Тексеру бір аптада немесе айлап, жылдап жүруі мүмкін. Ол мұғалімнің іскерлігіне,қабілетіне, оқушылардың біліміне, тәрбиесіне, қоршаған ортасына т.б. жағдайларға байланысты. Бірақ мұғалімнің балалар тексеруінен өтуі хақ. Мұғалімнің тексеруден өту барысында арналған ереже жоқ. Ол ережені әр мұғалім өзінше құрады, жағдаяттарды өзі ойластырады. Мұғалім жалпы жағдайды іштей сезіп, соған серпін жасауы тиіс [9].
Мектеп - оқушыларға білім беретін мекеме ғана емес, әлеуметтік тәрбиенің негізгі институты болып табылады. Жаңадан келген оқушыға
мектепке бейімделу үшін ата-аналары, мұғалімдері көмектеседі.
М.И. Бобнева әлеуметтену мен әлеуметтік-психологиялық бейімделу процесі тығыз өзара байланысқан деп көрсетеді. Психологиялық механизмдер, бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік ортамен өзара әрекет етуін жеке алғанда, жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы, психикалық құрылымы, кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтену процесінде әлеуметтік жағдайдың әсерімен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның қоғамда, нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады.
Жасөспірімдердің әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік мәртебесін түсінуін, сондай-ақ онымен байланысты рөлдік мінез-құлық түрі ретінде жалпы топтық міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшеліктерін жүзеге асыруды қарастырады.
Кейбір жасөспірімдерде бейімделу көрсеткішінде қатты байқалатын қиындықтар пайда болуы мүмкін. Өздерін негативті түрде ұстайды, жағымсыз эмоциялар байқалады және оқу бағдарламасын үлкен қиындықтармен меңгереді [14].
Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігіне тән ерекшеліктер мен сипаттарын айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық процесте ескерту қажет және соған сәйкес оқыту мен тәрбие берудің тиісті түрін, әдістемесін және тәсілдерін пайдалану керек. Мектеп табалдырығын аттаған балада әлеуметтік өзгерістер пайда болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды құрастыру болып қала береді. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құбылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, себеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Бала ой қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, соғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі сұрақтар қояды. Мектеп оқушының өсуі мен дамуына қарай оның қоғамдық өмірге қатыстырып, оны азамат ретінде жаңа сатыға көтереді. Ішкі және сыртқы күштердің өзара тығыз әрекеті болған жағдайда ғана жеке адамды қалыптастыру ойдағыдай өтпек. Балдырған оқушы жан-жақты білім алады, осы білім оны мінез-құлқының толып жатқан фактілері туралы ойлауға, өзін-өзі жолдастарымен, басқа да адамдармен салыстыра қарауға мәжбүр етеді [4].
2 Әлеуметтік ауытқулар, олардың себептері және түзету жолдары
2.1 Әлеуметтік ауытқушылық және девиантты мінез-құлық ұғымдарына түсінік
Қандай қоғамда болмасын, тіпті дамудың қандай сатысында болса да өзіне ерекше назар аударуды қажет ететін адамдар кездеседі. Олар - дене немесе психологиялық, әлеуметтік жағынан ауытқулары бар адамдар. Ондай адамдар қашан да басқа адамдар тобынан ерекшеленіп тұрады және олардың қасиеттері мен іс-әрекеттерін қалыпты жағдайға сәйкес келмейді деп айтуға болады.
Қалып (норма) ұғымы медицина, психология, педагогика және физиология ғылымдарында кеңінен қолданылады. Әлеуметтік педагогикадағы қалып және ауытқу ұғымдары баланың әлеуметтік мінез-құлқы мен дамуы процесін сипаттау үшін қолданылады. Ауытқу негативті немесе позитивті сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы, баланың қалыптан ауытқуы кейде оның ақыл-ойы жағынан кемістігі болып саналса, кейде ол талантты болуымен айқындалады. Мінез-құлықтағы алкоголизм, нашақорлық, қылмыс жасау және т.б. қалыптан ауытқулар тұлғаның әлеуметтік қалыптасу процесіне және жалпы қоғамның дамуына кері әсерін тигізеді. Мінез-құлықтағы позитивті ауытқулар, яғни әлеуметтік шығармашылықтың барлық формаларына жататын экономикалық қабілеттілік, ғылыми және көркем шығармашылық және сол секілді қасиеттер керісінше әлеуметтік жүйенің дамуына, ескі қалыпты жағдайлардың орнына жаңа талаптарды алып келеді [3].
90-шы жылдары ДДСҰ үрейлі ескерту жариялаған болатын: оның мәліметтері бойынша жиырмасыншы ғасырдың соңына қарай әлемдегі балалардың он төрт пайызы психикалық аурулармен зардап шегетін болады. Бүгінгі күннің статистикасы көрсеткендей, дамуындағы, денсаулығындағы, мінез-құлқындағы ауытқушылықтар бар балалардың саны екі есе асып отыр. Олардың барлығы түзету, оңалту жұмыстарына мұқтаж. Девиантты мінез-құлықты балалармен, қауіп тобындағы балалармен жұмыс істейтін педагог ақыл-кеңесті қажет етеді. Ең алдымен оған мазасыздықтан арылуға көмектесу қажет: баланы оқытуда күтілетін нәтижеге сенім жоқ және мектепке бейімделудің мерзімі қаншалықты созылатыны да белгісіз [50].
Әлеуметтік оңалту - кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз және панасыз қалудың профилактикасы жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz