Картоп дақылын тыңайту
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Муссалимова Д.И.
Солтүстік Қазақстан жағдайында картоп өнімділігіне органикалық тыңайтқыштардың әсері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В080100 - Агрономия мамандығы
Петропавл, 2019
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға рұқсат етілді
___________
Кафедра меңгерушісі
___________ Тоқтар М.Т.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Солтүстік Қазақстан жағдайында картоп өнімділігіне органикалық тыңайтқыштардың әсері
5В080100 - Агрономия мамандығы бойынша
Орындаған Муссалимова Д.И.
Ғылыми жетекші
аға оқутышы Набиев С.К.
Петропавл, 2019
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
5
Анықтамалар
6
Белгілер мен қысқартулар
8
Кіріспе
9
1 Әдебиетке шолу
11
1.1 Картоптың халық-шаруашылық маңызы
11
1.2 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері
12
1.3 Картоптың биологиялық ерекшеліктері
16
1.4 Картопты өсіру технологиясы
20
2 Зерттеу жүргізудің шарттары мен әдістері
34
2.1 СҚМУ АБС-ның сипаттамы
34
2.2 СҚМУ АБС-ның топырақ-климаттық жағдайы
35
2.3 Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы
40
2.4 Зерттеу объектілері мен әдістемесі
41
2.5 Агротехника және тәжірибе схемасы
45
3 Зерттеу нәтижелері
46
3.1 Өсімдіктің өсуі мен дамуының фенологиялық бақылауы
46
3.2 Картоптың танаптық өнгіштігіне органикалық тыңайтқыштардың әсері
48
3.3 Органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануға байланысты картоптың өнімділігі
49
3.4 Биохимиялық көрсеткіштер бойынша органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануға байланысты Каратоп сортты картопты бағалау
52
4 Зерттеудің экономикалық тиімділігі
53
5 Алынған зерттеу нәтижелерінің экологиялық бағалау
56
6 Тіршілік қауіпсіздігі негіздері
59
Қорытынды
61
Өндіріске ұсыныс
62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
63
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста стандарттарға сәйкес келесі нормативтік сілтемелер пайдаланылды:
МЖМБС 5.03.016 - 2009- Дипломдық жұмысты рәсімдеу.
МСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
ҚР МЖМБС 3.08.359-2006 - 5В080100 "Агрономия" мамандығы.
МСТ 8.417. Физикалық шамалар бірліктері.
МСТ 9327. Есептегі суреттер мен кестелер.
МСТ 26545 - 85 - Картоп түсімінің құрылымын ҒЗКХ әдістемесі бойынша анықтау.
МСТ 7001-91 Тұқымдық картоп. Техникалық шарттар.
МСТ 28372-93 Жаңа піскен азық-түліктік картоп.
МСТ 6709-72 Тазартылған су. Техникалық шарттар.
МСТ 7194-81 Картоп жаңа піскен. Қабылдау ережелері және сапаны анықтау әдістері.
МСТ 13718-68 Айналмалы таразы (торсионды). Тексеру әдістері мен құралдары.
МСТ 20081 -74. Ауылшаруашылық дақылдармен тұқым шаруашылық процесі. Негізгі ұғымдар. Терминдер мен анықтаулар.
Анықтамалар
Дала өнгіштігі-бұл егіс жағдайында өсірілген өсімдіктер санының отырғызылған өсімдіктердің (тұқымдар, түйнектер) жалпы санына қатынасы 100%.
Картоп бұтасы - түйнектен өскен көпсабақты өсімдік.
Картоптың ерте сұрыпы - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 60-70 күннен кейін тауарлық түйнек түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 80-90 күннен тұратын картоптың сорты.
Картоптың крахмалдығы - картоп түйнектеріндегі крахмалдың құрамын сипаттайтын көрсеткіш.
Картоптың кеш сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 110 және одан да көп күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 140 күннен астам болатын картоптың сорты.
Картоптың орташа ерте сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 70-80 күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 100-115 күн болатын картоп сорты.
Картоптың өзгерген өркені (столон)- сабақтың жерасты бөлігінің өркені.
Көзшелер - түйнектің тереңдеуінде орналасқан бүршіктер тобы.
Орташа кеш картоп сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 100-110 күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 125-140 күн болатын картоп сорты.
Орташа пісетін картоп сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 80-100 күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 115-125 күн болатын картоп сорты.
Өзіндік құн - бұл өндіріс процесінде пайдаланылатын (жұмыс, қызмет) табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар, еңбек ресурстары және оны өндіру мен өткізуге жұмсалатын басқа да шығындардың құндық бағасы.
Өнімі - шаруашылықта, өңірде немесе елде егілген барлық алқаптан белгілі бір ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру нәтижесінде алынған өсімдік шаруашылығы өнімінің жалпы (жалпы) түсімі.
Өнгіштігі-бұл өсірілген өсімдіктер санының отырғызылған түйнектердің жалпы санына қатынасы, 100%.
Өнімнің құрылымы-осы учаскедегі өнімнің көлемін анықтайтын элементтердің жиынтығы мен арақатынасы.
Өсімдіктердің жинауда сақталуы - бұл тазартуда сақталған өсімдіктер санының өсірілген өсімдіктердің жалпы санына % - да көрсетілген қатынасы.
Пайда - табыстар (тауарлар мен қызметтерді сатудан түскен түсім) мен осы тауарлар мен қызметтерді өндіруге немесе сатып алуға және өткізуге жұмсалған шығындар арасындағы айырма
Рентабельділік-бұл пайданың % - да көрсетілген өндіріс шығындарына (шығындарға) қатынасы.
Сорт-өнімнің өнімділігі мен сапасын арттыру мақсатында белгілі бір табиғи және өндірістік жағдайларда өсіру үшін іріктеп алынған және көбейтілген, шығу тегі бойынша ұқсас бір дақылдың шаруашылық биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша ұқсас өсімдіктерінің жиынтығы.
Табыс - кәсіпкерлік қызмет жүзеге асырылатын кәсіпкерлік субъектілерінің (ұйымдар мен кәсіпкерлердің) шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелерінің ең маңызды көрсеткіштерінің бірі.
Түйнек - бағананың ұшының өсуі нәтижесінде қалыптасқан және бүршіктің алып жүретін қоректік заттар қоры бар столонның қалыңдаған бөлігі.
Түйнек түзілу - түйнектердің өсу және даму процестері
Түйнектің сақталғыштығы - сақтау және (немесе) тасымалдау кезеңі ішінде елеулі өзгертусіз өз сапасын сақтау үшін қалыпты жағдайларда түйнектің сақталу қасиеті.
Фенологиялық бақылаулар деп мәдени өсімдіктердің даму кезеңдерін бақылау түсініледі. Фазалар деп сыртқы морфологиялық белгілердің пайда болуын түсінеді.
Экономикалық тиімділік - бұл алынған өндіріс нәтижелерінің -- өнімдер мен қызметтердің және еңбек шығындарының және өндіріс құралдарының арақатынасы.
Белгілер мен қысқартулар
г - грам
см - сантиметр
м - метр
м2- шаршы метр
мм - миллиметр
га - гектар
кг - килограмм
т - тонна
% - пайыз
ºС - градус
СҚО - Солтүстік Қазақстан облысы
цга - центнер гектар
ж - жыл
тга - тонна гектар
ц - центнер
Данам2 - шаршы метрге келетін өсімдік саны
млн. - миллион;
т.б. - тағы басқа
аш - ауыл шаруашылығы
pH - сутегі көрсеткіші;
тг - теңге
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің елімізде картоп халықты азық - түлікпен қамтамасыз етуде аса құнды және күнделікті азық - түлікпен алмастыруға болмайтын ерекше рөл атқарады. Солтүстік Қазақстанда картоп тек өз тұтынуы үшін ғана емес, сонымен қатар республиканың басқа облыстарға шығару үшін де өсіріледі.
Соңғы жылдары ірі-тауар шаруашылықтарында картоп егетін алқаптар жаппай қысқартылып , ал жеке қосалқы шаруашылықтарда көбейіп жатыр. Бұл сорттарға қойылатын талаптарға, атап айтқанда дәмдік қасиеттеріне және дара дақыл егісін пайдаланғанда төзімділіктің өзгеруіне әкелді. Органикалық тыңайтқыштар ауыл шаруашылығы дақылдардың өнімділігін және өнім сапасын арттыруға ықпал ететін тиімді және тез әсер ететін фактор болып табылады. Тынайтқыштардың көмегімен зат алмасу процестерінің бағытын өзгертуге, өсімдіктердің химиялық құрамына, ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың жиналуына, демек, өнім сапасына әсер етуге болады. Осыған байланысты бұл мәселе біздің тарапымыздан зерттеуге алынды.
Соңғы оңжылдықта топыраққа енгізілетін тыңайтқыштар мен химиялық мелиорация құралдарының саны айтарлықтай азайды, бұл ауыл шаруашылығы жерлерінің құнарлығының төмендеуіне әкелді. Органикалық тыңайтқыштарды қолдану неғұрлым жоғары тиімділікке қол жеткізе алады, егер мамандар барлық қажетті ұсыныстарды қатаң сақтаса, топырақтың қоректену элементтерімен қамтамасыз етілуін ескерсе, оларды өсімдіктердің биологиялық талаптарына сәйкес енгізетін болса, онда органикалық тыңайтқыштарды қолдануы неғұрлым жоғары тиімділікке қол жеткізе алады.
Ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын тыңайтқыштар жүйесін жергілікті жағдайларды ескере отырып әзірлеу және онда агробиологиялық және техникалық ғылымдардың қазіргі заманғы жетістіктерін көрсету қажет. Органикалық тыңайтқыштарды қолдану компенсаторлық режімде өсімдікті тамақтандыруды реттеу құралы ретінде пайдаланылуы керек. Бұл, ең алдымен, ылғал және органикалық тыңайтқыштардың тапшылығын жою.
Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша картоп өсімдіктерінің өсуі мен дамуына органикалық заттардың қатты әсер ететіні анықталды. Бұл ретте, енгізілетін тыңайтқыштардың оңтайлы арақатынасы мен дозалары негізгі рөл атқарады.
Зерттеудің мақсаты.
Картоп түйнегінің өнімділігі мен сапасын қалыптастыруға органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерде қолдануды зерттеу.
Зерттеу міндеттері. Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- агробиологиялық станцияның топырақ - климаттық жағдайын зерттеу;
- картоптың өсуі мен дамуына органикалық тыңайтқыштардың әртүрлі дозаларының әсерін анықтау;
- органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдану кезінде картоптың өнімділігін анықтау;
- картопты өсіру кезінде органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолданудың экономикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеудің жаңалығы:
Алғашқы рет Агробиологиялық станция жағдайында "Каратоп" картоп сортының өсуіне органикалық тыңайтқыштардың енгізу дозалары зерттелді.
Практикалық маңыздылығы. Тыңайтқыштармен далалық тәжірибе негізінде 19,0 тга кем емес алуға мүмкіндік беретін, зерттелетін дақылға арналған органикалық тыңайтқыштардың оңтайлы дозалары орнатылған.
Картопты өсіру кезінде органикалық тыңайтқыштарды тиімді қолдану өндірістің өнімділігі мен тиімділігін арттыруға әкеледі. Дала жағдайында жүргізілген зерттеулерден алынған деректері неғұрлым тиімді органикалық тыңайтқыштарды және оларды пайдаланудың оңтайлы мөлшерін анықтауға мүмкіндік берді, бұл ұсыныс өндіріс үшін негіз бола алады.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
- картоп түсімінің өсуі мен қалыптасуында көңнің тоннада әр түрлі мөлшерін сынау;
- органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануға байланысты картоптың биохимиялық көрсеткіштері бойынша Каратоп сортының өнімділігін анықтау және бағалау;
- картопты өсіру кезінде көңнің тоннада әр түрлі мөлшерін қолдануды экономикалық бағалау.
Әдебиетке шолу
1.1 Картоптың халық - шаруашылық маңызы
Халық арасында Нан-астық атасы, картоп-анасы, Картоп-нанға қосымша немесе Картоп-нанға үнем. Шындығында, картоп - жан-жақты пайдаланылатын маңызды ауыл шаруашылығы дақылы. Картоптың түйнегі, ең алдымен, тағамға кеңінен және әртүрде қолданылады. Бір килограмм түйнек 840 калорияға дейін және адамның тәуліктік рационында айтарлықтай орын алады, сондықтан оны заңды түрде екінші нан деп атайды (1- кесте).
Кесте 1.1 - картоп түйнектеріндегі қоректік элементтердің құрамы, шикі массаға %
Зат
Орташа құрамы
Тербеліс диапазоны
құрғақ зат
23,7
13,1...36,8
крахмал
17,5
8,0...29,4
еритін көмірсулар
0,5
0,0...8,0
шикі клетчатка
0,7
0,2...3,5
шикі протеин
2,0
0,7...4,6
шикі май
0,1
0,004...1,0
күл
1,1
0,4...1,9
Картоп түйнегінде 25%-ға таяу құрғақ зат болады, оның ішінде 14- 22% крахмал, 1,4-3% белок, 1%-ға таяу клетчатка, 0,2-0,3% май, 0,8-1% күл болады. Картоп белогі өзінің құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогінен анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында адам және жануарлар ағзасында (организмінде) синтезделмейтін амин қышқылдары - ванилин, лизин, триптофан, лейцин ж.б. бар. Жаңа қазылып алынған картоп түйнегінде көптеген дәрумендер кездеседі.Картоптың 200 - 300 граммын қолдана отырып біз С дәруменінің бір күндік нормасын аламыз. Бұл дәруменді көптеген аурулардың алдын алу ретінде қолданады. Жүзім, қызыл алша, алманың кейбір сорттарының құрамында болатын С дәрумені картоптың құрамында әлде қайда көп кездеседі. С дәруменінен басқа адам ағзасына өніммен бірге В, А, РР және К дәрумені түседі. В дәрумені жүйке жүйесі және қан айналым ауруларының алдын алады; ал А, РР,және К дәрумендері ағзаның дұрыс дамуына өз септігін тигізеді. Әсіресе құрамында лимон, аскорбин және барлық алмастырылмайтын амин қышқылдары бар картоп шырыны өте құнды болып табылады. Сонымен қатар картоп түйнегіндегі минералды тұздар бізді бірқатар құнды элементтермен: кальциімен, темірмен, йодпен, күкіртпен қамтамасыз етеді[34].
Егер тауық жұмыртқасының биологиялық құндылығын 100% деп есептесек, онда бидай белогінің құндылығы 63-65%, ал картопта - 84- 85%. Біздің елімізде тағам, тігін, қағаз және басқа өнеркәсіп салаларына қажетті крахмал өндірісінің негізгі шикізаты болып табылады. Одан спирт, глюкоза, декстрин, көмір қышқылын ж.б. өндіреді. Құрамында 17% крахмалы бар бір тонна түйнектен орта есеппен 112 л спирт, 55 кг сұйық көмір-қышқылын, 39,0 кг сивуш майын немесе 170 кг крахмал мен 100,0 кг картоп ұнын немесе 80 кг глюкоза мен 65 кг гидрол өндіруге болады[35].
Картоп -- малдарға жақсы жем. Органикалық заттарының қорытылуы (83 - 97%) бойынша ол малазықтық тамыржемістер сияқты, өсімдік азықтарының ішінде бірінші орында. Картоп өсімдігінде улы зат - соланин болады. Қайнатқанда соланин бұзылатындықтан, малға жем ретінде оны қайнатып, немесе буда ұстап барып береді. Картоп, әсіресе сауын малы, шошқа және құстар үшін малазықтық дақыл ретінде де жоғары бағаланады. Мал азығына түйнектер, сабақжапырағы және өнеркәсіптік өңдеудің қосымша өнімдері (барда, мезге) пайдаланылады. 100 кг картоп түйнегінде 31 азықтық өлшем және 1,6 кг қорытылған протеин бар. Картоптың сабақ-жапырағы тамыржемістер, қырыққабат жапырақтары және жүгерімен қоспалары мал тәбетпен жейтін тамаша сүрлем береді. Картоптың әр гектардан 150 ц түйнек пен 80 ц сабаңжапырақ өнімінің малазықтық құндылығы шамамен 5500 азықтық өлшемге (а.ө.) тең[35].
Картоптың агротехникалық және агро-экономикалық маңызы да зор. Отамалы дақыл ретінде ол көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына жақсы алғы дақыл, мелиорация мен тыңайтқышқа қайтарымы мол. Жоғары агротехника жағдайында бір орынға қайта отырғызуға, тіпті дара дақыл ретінде өсіруге болады. Сонымен қатар, картоп бір өлшем жерде жоғары өнім құрайтын потенциалды мүмкіндігі бар өнімді танаптық дақылдардың бірі. Танаптарда картоп өсіру, - деп жазған кезінде Ресей ғалымы академик Д.Н. Прянишников, - бұрын бір масақ өскен жерде енді үш масақ алуға болады деген сөз. Сондай- ақ, ол өзінен кейін танаптарды таза қалдырып егіншілік мәдениетінің жалпы деңгейін көтереді және жаздық дақылдардың, ап ерте пісетін сорттары - күздіктердің жақсы алғы дақылы болып есептелінеді. Картоптың жоғары өнімділігі, экологиялық бейімделгіштігі, түрлі пісу мерзімдеріндегі сорттарының болуы, оның қамсыздандыру дақылы ретінде маңызын арттырады[36].
1.2 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері
Картоп (Solarium tuberosum L.) - Алқалар тұқымдасына (Solanaceae) жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Қоңыр салқын климатта оны біржылдық дақыл ретінде егеді және тек қана түйнегімен көбейтеді. Картоп өсімдігін тұқым арқылы да алуға болады, бірақ бұл әдіс күрделі, сондықтан практика жүзінде түйнек арқылы өсіреді.
Өсімдікті түйнек арқылы өсіргенде, сабақ түйнек көзінен дамиды. Ұрық тамыршасын түзбейді, сабақ негізінің буындарынан екінші қатардағы тамыршалар пайда болады және одан горизонтальды бағыттағы жер асты сабақтары - столондар дамиды[79].
Картоптың тамыр жүйесі - шашақты. Картоп бұтасының биіктігі 80-100 см, 2-6 жеке сабақтардан тұрады. Сабағы - үш немесе төртқырлы, туктенген, жасыл түсті. Сортына байланысты сабағы тік тұратын немесе жатып қалатын болып келеді. Әрбір сабақта ұзындығы 15-20 см болатын 5-6 столон дамиды. Столондардың соңы жуаңданып келіп түйнектерге айналады.
Жапырағы күрделі, қиын қауырсынды. Олар бірнеше жұп бөліктер мен бөлікшелерден тұрады да, жапырақ діңгегінің ортасында орналасады. Жапырақ бөліктерінің размері, формасы және орналасуы - сорттарына тән белгі.
Гүл шоғыры - бірнеше (2-3) гүл қиыршығынан тұрады. Гүлдері тостағанша мен 5 қалақты күлтеден тұрады, түсі - ақ, көк немесе қызғыл - күлгін. Гүлдерінің түсі сорттың маңызды белгілеріне жатады. Әрбір гүлде жасыл - сары тозаңды 5 аталық және бағанаша ұзындығы әр түрлі аналығы болады[80].
Жемісі - шар тәріздес шырынды екі ұялы жеміс, онда көптеген ұсақ тұқымдар болады. Тұқымдардың түсі сұр, ақ, жаншылған. 1000 тұқымының салмағы 0,5 г.
Түйнектері - түрлі формалы (домалақ, ұзынша, сопақ және басқа) және түсті (ақ, қызыл, күлгін және басқа реңді) болып келеді. Түйнек сырты кеуіп кетуден және аурулардан қорғайтын жұқа қабықпен қапталған. Картоп түйнектері шашақтану кезеңі мен гүлдеудің басында түзіледі. Түйнекте көзшелер орналасқан. Олар қойнында бүршігі орналасқан жетілмеген жапырақтар. Көзшелердің көбі түйнектердің үстіңгі бөлігінде болады.Түйнектер өскіндерінің өніп шығуы жоғарғы бүршіктерден (төменгілері өспеуіде мүмкін) басталады. Картоп - қоңыр салқын климат өсімдігі. Оның толық жтеілуіне қажетті жылу мөлшері сортқа байланысты. Ерте пісетін сорттарының вегетациялық кезеңі 70-90 күн, осы кездері оларға 1000 - 1200 0С жуық белсенді температура қажет болса, кейін пісетін сорттары 150-180 күнде вегетациясын аяқтайды, оларға 3000 0С дейін температура керек. Картопқа жетілуінің алғашқы кезеңінде жылу өте қажет. Түйнектер 4-5 0С өне бастайды, ал 10 0С олардың өсуі қарқынды. Картоп өскіндері сәл ғана үсіктің өзін көтере алмайды, оның кеш егілетін өсімдік болатыны да сондықтан. Түйнектеу кезеңіндегі қолайлы температура 17-20 0С. Картоп көбіне жеңіл, бос, жақсы өңделген топырақтарда және де көлтабан мен жайылмалы жерлерде жақсы өседі. Оған ауыр сазды, ыза, жеңіл ағып жайылып кететін учаскелср жарамсыз болса, тұзданған топырақтарда нашар өседі. Жеңіл құмдауыт топырақтарды міндетті түрде органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз ету керек. Өндірісте жоғары өнімді сорттарды пайдалану - өнімді көбейтудің өте қарапайым және жеңіл тәсілі[81].
Картоп өсімдігінің өмірлік циклінде дамудың 4 кезеңін бөлуге болады:
1 - ші-бүйрек өсуінен бастап өскін пайда болғанға дейін;
2 - ші-жер үсті массасының, тамырлар мен столондардың вегетативтік өсу кезеңі;
3-ші кезең бутонизация, гүлдену, столондардың қарқынды өсуі және түйнектің пайда болуы (бұл өнімді қалыптастырудағы ең жауапты кезең);
4-ші кезеңің аяқталуы түйнектерде крахмалдың жинақталуы (ол сабақтың өлуінен бастап түйнектердің физикалық жетілуіне дейін).
Бірінші кезең - түйнектің өсуінен бастап өскінге дейін. Түйнекте температураның биологиялық минимумы пайда болған кезде тыныс алу қарқындылығы артады және крахмалдың қантқа айналуы орын алады, ол тамыр шоқтары бойынша түйнек - көздерге қолтық бүршікке қозғалады. Көзшедегі бүршіктері ісініп, өседі. Түйнектің жоғарғы бөлігінің көзшелері тіршілікке икемді және төменгі жағындағылардан ертерек өседі. Бұл құбылыс ұшының басым болуы деп аталады (апикальды өсу). Түйнек өркендерінің көп санын алу үшін апикальды өркендерді алдын ала өсіргенге дейін жояды.
Екінші кезең - өскіндердің пайда болуынан генеративтік органдарды қалыптастыру басталғанға дейін. Бұл кезеңде сабақтардың, жапырақтардың және тамыр жүйесінің белсенді қалыптасуы жүріп жатады. Картоп өскіндерін дамыту үшін салқын ылғалды ауа райы қажет. Бұл уақытта нәзік жас өсімдіктер ыстыққа және құрғақ заттарға өте сезімтал. Орташа ылғалды топырақта 10-12°С
кезінде 23-35-күні, 16-18°С -- 12-25-күні, 27-28°С -- 12-17-күні өскіндер пайда болады. Өңген түйнектер өңбеген түйнектерге қарағанда 6-10 күн бұрын өскіндер береді[81].
Үшінші кезең - гүлшанақтардың пайда болуынан бастап өсімдіктердің гүлденуіне дейін. Столондардың қалыптасу кезеңі. Белгілі бір мөлшерге жеткенде, столонның соңғы буынаралығы қалыңдап, жас түйнек пайда болады. Жаз уақытында картопта күлгін гүлдері болады. Олардың әрқайсысы біріккен бес тостағаншалардан және біріккен бес күлтежапырақшалармен қалыптастырылған жалпақ гүл күлтесінен тұрады. Гүл сондай-ақ 5 аталық және бір аналық ауызынан, мойнынан және түйіннен тұрады[81].
Үшінші кезеңде сабақтың қарқынды өсуі жалғасуда, өсімдіктер ылғал мен қоректену элементтерінің көп мөлшерін талап етеді. Бұл кезеңде сабағының массасы артады. Түйнектің өсуі шамалы. Түйнектің пайда болуы 2-5 аптадан кейін басталады(сурет 1.1).
Сурет 1.1 - картоптың бұтақтану фазасы
Үшінші кезеңде әдетте бір сабақ 2,5 - 4,5 түйнек құрайды, ал салмағы 90-100-350-400г шегінде ауытқиды, сондықтан бұтадағы бір ғана сабақ сақталған жағдайда қолда бар өнімге 1г - дан кем дегенде-4-5т өнім алуға болады. Негізгі сабақтардың саны түйнектің массасына, өскіндердің санына, отырғызу материалының физиологиялық жағдайына, өсіру технологиясына байланысты болады. Сабақтарының оңтайлы тығыздығы-200-220 мың сабақ га[82].
Төртінші кезең - гүлденуді қамтиды және сабақтың өсуі тоқтағанға дейін жалғасады. Осы уақытта түйнектердің неғұрлым қарқынды өсуі орын алады және түпкілікті өнімнің 65-75% - на дейін қалыптасады. Осы кезеңде қалыптасқан ауа райы өнімге әсер етеді. Жекелеген жылдары түйнек түсімінің орташа тәуліктік өсімі 2,5 - 2,8 тга-ға жетеді. Жекелеген салыстырмалы қысқа кезеңдерде 1-1,5 тга өсімдер жыл сайын дерлік белгіленеді(сурет 1.2).
Сурет 1.2 - Каратоп сұрыпты картоптың гүлдеуі
Бесінші кезең - сабақтың өсу кезеңін тоқтатқаннан және оны жойа бастағаннан бастап түйнектердің физиологиялық жетілуіне дейін. Түйнектің өсуі әлі жалғасуда, бірақ төртінші кезеңге қарағанда қарқындылығы аздау. Қоректік заттардың едәуір бөлігі түйнекке өтеді. Түйнектерде құрғақ заттардың жиналуы аяқталады, түйнектер физиологиялық пісуге жетеді және тыныштық жағдайына ауысады[83].
Сортына, жетілу дәрежесіне, сақтау жағдайларына байланысты 2-4 ай бойы түйнектер табиғи тыныштық жағдайында болуы мүмкін. Одан әрі, мерзімінен бұрын өсуді болдырмау үшін сақтау кезінде ауа температурасын 2-4°с дейін төмендетіп, картоптың түйнектерін амалсыз тыныштық жағдайында орналастырады.
Тез пісетін әр түрлі сұрыптар үшін әр кезеңнің ұзақтығы әртүрлі болады.Тез пісетін сорттарда өскіндерден гүлдену басталғанға дейін ауа райына байланысты - 27-36 күн, орташа пісетін сорттарда - 38 күн, кеш пісетін сорттарда - 46-48 күн өтеді. Тез пісетін сорттардағы өнімнің қарқынды жиналуы 26-28 күн, орташа ерте пісетін сорттардағы - 34-36 күн, ал орта және кеш пісетін сорттардағы - 43-45 күн бойы жалғасады.
Өсіп шыққан түйнектер 6-10 күн бұрын өскіндер бере бастайды, өсіп шықпағандарға қарағанда.
Беттегі өскін пайда болғаннан кейін + 6 + 8°С температурада дамиды, алғашқы жапырақтары +11+13°С температурада ғана белсенді қалыптасады[84].
1.3 Картоптың биологиялық ерекшеліктері
1.Температураға қойылатын талаптар
Картоп айтарлықтай жылусүйгіш өсімдік. Картоп - қоңыржай климат дақылы, бірақ оның икемділігі мен адамның араласуының арқасында бұл дақылды солтүстік ендікте өсіреді. Түйнектер топырақтың + 7-ден + 12оС-қа дейінгі температурада қарқынды өсе бастайды,бүршіктер + 3-тен + 6оС-қа дейінгі температурада оянады. Шамамен +20°С температуда түйнектердің неғұрлым тез өсуі байқалады. Картоптың тамыры +7 °С төмен емес температурада түзіледі[536].
Профессор А. Г. Лорха бақылауының мәліметтері бойынша, + 11+ 12°С кезінде өскіндер 23-ші күні, +14+15 °С кезінде - 17-18-ші күні, +18+25°С кезінде 12-13-ші күні және +27+28°С кезінде 6-7-ші күні пайда болады.
Сабақтың өсуі және түйнектің пайда болуы үшін топырақтың қолайлы температурасы +15°С-тан +20°С-қа дейін, оның + 30 °С-қа дейін жоғарылауы өсімдіктің өсуін тежейді. Ауа температурасы +42°С жоғары болғанда сабақ өсуді тоқтатады. Сабақ топырақ температурасының-1-1,5°С дейін қысқа мерзімді төмендеуіне ғана шыдайды, оның өсуі +7°С төмен температурада тоқтатылады.
Сабақтардың, жапырақтардың және гүлденудің оңтайлы температурасы- + 16-дан + 22°С дейін[536].
Картоп өскіні -1,5°с дейін қысқа мерзімді қатуға төзе алады. Түйнектер -1°С температурада қатып, шіриді. Ботаникалық тұқымдардан алынған өскіндер -7°С дейін температураға шыдайды.
Түйнектердің қарқынды өсуі топырақтың +16-дан +19°С-қа дейін қызуы кезінде байқалады. Топырақ температурасының +6 +7°с дейін төмендеуі және оның +23+25°С дейін көтерілуі олардың өсуін тежейді, ал +29+30°С температурада түйнектің пайда болуы тоқтатылады.
Картоп - өте жарық сүйгіш қысқа күнді өсімдік. Жарық болмаған немесе жеткіліксіз болған жағдайда түйнектер түссізденген , ұзын буынаралықтары өсінділермен өседі, олар оңай сынады. Әлсіз жарық кезінде өскіндер қысқа және боялған, толық жарық кезінде - қысқа, қалың, жасыл. Жарық жетіспеген жағдайда өсімдіктер созылып, олардың дамуы баяулайды, жапырақтары көмірқышқыл газын ассимиляциялау қабілетін жоғалтады. Сондықтан картопты дұрыс орналастыру өте маңызды. Олардың солтүстік-оңтүстік бағытында өсімдіктер күн бойы батыс-шығыс бағытымен салыстырғанда біркелкі жарықтандырылады[538].
Картоптың жер үстіндегі органдары ұзақ күн кезінде жақсырақ өседі және дамиды, қысқа күн кезінде түйнек қалыптасуы қарқынды жүреді.
Ұзақ және қарқынды жарықтандыру жағдайында өсімдіктер жақсы өсіп, тіпті төмен температурада да дамиды.
Столондар мен түйнектер жасыл түске ие болады, оларда хлорофилл түзіледі және улы зат - соланиннің жиналуы күрт өседі. Соланиннің жиналуы олардың ауруларға төзімділігін арттырады,көгалдандырылған түйнектер жақсы тұқымдық өнімділікке ие.
2. Ылғалға қойылатын талаптар
Картоп - топырақтың ылғалдылығына талап ететін өсімдік, бірақ артық ылғалды көтере алмайды. Топырақтың біркелкі ылғалдануы - өсімдіктердің қалыпты дамуы үшін маңызды шарт. Мерзімді құрғақшылық кезінде төменгі жапырақтары солып және құрғап қалады, сабақтар дамымайды, түйнектер ұсақ өседі, нәтижесінде өнім төмендейді. Жақсы өнім алу үшін борпылдақ, құнарлы, құрылымдық топырақ қажет: картоптың тамыр жүйесі басқа өсімдіктердің тамырларына қарағанда оттегіні көп тұтынады. Тамыр жүйесінің оттекке қол жетімділігіне қарай түйнектердің дәмдік сапасы мен үгілгіштігі байланысты. Ауыр балшық топырақтарында, әдетте, үлкен тығыздалу байқалады, ал жиі ылғалдану-бұл жағдайларда дәмдік сапасы төмен, ұсақ түйнектер қалыптасады. Мұндай топыраққа олардың физикалық қасиеттерін жақсарту үшін компост, құм салу керек. Топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз қышқыл(pH-5,5-6,0). Картоп жоғары қышқылдыққа шыдай алады, сонымен қатар әктасқа жақсы әсер етеді. Ылғалға қажеттілік даму фазасы бойынша өзгереді. Өз дамуының басында картоп аналық түйнегі бар ылғал қоры есебінен өмір сүре алады. Топырақтың егістік қабатындағы өнімді ылғал қоры 15 мм-ден кем емес болса, картоптың өскіні кешіктірілмейді. Өсу кезінде ылғалдың максималды тұтынуы жүреді.
Критикалық кезең - гүлдену басталғаннан сабақтың өсуін тоқтатқанға дейінгі фаза. Осы кезеңде ылғалдың жетіспеуі түйнек түсімінің азаюына алып келеді [31].
Картоптың транспирациялық коэффициенті 400-500 тең және өсу жағдайына байланысты 230-700 шегінде өзгереді [32].
Картоптың өсуі және түйнектердің жоғары түсімінің пайда болуы үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар топырақтың ылғалдылығы 70 - 80 %, тамырдың негізгі массасының таралу аймағында, түйнектің пайда болу кезеңінде және түйнектерде крахмалдың жиналуы кезінде толық далалық ылғалдылықтан 60 - 65% кезінде жасалады. Ылғалдың артықтығы картоптың вегетациясын тездетеді, бірақ топырақтың 85% - дан жоғары ылғалдылығы кезінде сабағы тез өледі, ал түйнектер өсуде уақытша тоқтатылады [33].
Топырақтың ылғалдылығы мен температурасына және сорттардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты бір өсімдік вегетация кезеңінде шамамен 60-70 л.суды булайды, бұл шамамен 3000 тга құрайды және 300 мм атмосфералық жауын - шашынға сәйкес келеді.
Топырақ құнарлы және оның су ұстағыш қабілеті көп болса, онда жақсы өнім алу үшін суды аз қолдану керек.
3.Топыраққа және ауа режиміне қойылатын талаптар
Картоптың жақсы өсуі және дамуы үшін қоректік заттардың жоғары мөлшері болуы керек. Картоптың құрғақ затының құрамында 26 түрлі химиялық элементтер бар. Картоп азот, фосфор, калий, кальций және магнийге мұқтаж. Жапырақтары өсіп, гүлдену кезеңінде максималды деңгейге жеткенде қоректік элементтеріне қажеттілігі артады. Бұл уақытта өсімдіктер топырақтан 60% азот және фосфор және 50% калий тұтынады. Сабақтың жойылып кетуі басталғаннан кейін қоректену элементтеріне қажеттілік бірте-бірте азаяды және құрғағаннан кейін тоқтатылады.
Орташа есеппен 1Ц өнімді қалыптастыру үшін өсімдіктер топырақтан 0,62 кг азот, 0,3 кг фосфор, 1,45 кг калий, 0,4 кг кальций және 0,2 кг магний шығарады. Өсімдіктің сыртқы белгілеріне қарап қоректендіру элементтерінің қандай түрінің жетіспеуін білуге болады. Азоттың топырағында жеткіліксіз болған жағдайда картоптың жер асты органдары әлсіз дамиды, жапырақтары бозғылт - жасыл түске боялады және жоғарғы жағы бұрылады, түйнектің өнімі мен крахмалдығы төмендейді. Азоттың артық болуы кезінде сабақтың шамадан тыс өсуі байқалады, түйнектің түзілуі кешіктіріледі және вегетация кезеңі ұзарады. Өсімдікке азоттың жетіспеушілігі де артықшылығы да зиянды болады. Қалыпты азотты қоректену кезінде зауыт калий мен фосфорды жақсы сіңіреді[35].
Фосфордың жеткілікті қоректенуі тамыр жүйесінің жақсы дамуына ықпал етеді, түйнектің пайда болу кезеңі ертерек басталады, түйнектердің түсімі мен крахмалдылығы артады, олардың сақталғыштығы мен тұқымдық сапасы жақсарады. Фосфордың жетіспеушілігі кезінде өсімдіктердің дамуы, әсіресе гүлдену мен жетілуі кешіктіріледі, өркендер мен тамырлардың өсуі баяулайды, жапырақтары ұсақ және тар.
Калий фотосинтез, ақуыз және көмірсулар процестерінде үлкен рөл атқарады, картоптың өнімділігі мен сапасына айтарлықтай әсер етеді, аяз бен ауруларға төзімділікті арттырады. Калий жетіспеген жағдайда жапырақтары қола түске ие болады, әжімді болады және уақытынан бұрын жойылады, тамыр жүйесі әлсіз дамиды, түйнектер бірнеше ұзартылған пішінге ие болады, ұсақ болады.
Картоптың қалыпты өсуі мен дамуы үшін және түйнектің жоғары өнімін алу үшін кальций, магний, темір, марганец, күкірт, мыс, мырыш қажет. Картоптың дамуы үшін қажетті топырақтағы осы элементтердің барлығы болған жағдайда ғана оның ең жоғары өнімділігі қамтамасыз етіледі[36].
Картоп топыраққа жоғары талаптар қояды. Бірде-бір дақылда егіннің көлемі және әсіресе жинау мерзімі топырақтың сулы-физикалық қасиеттеріне және оның құнарлылық деңгейіне байланысты емес.
Картоп - қопсытылған, ауа және су өткізбейтін, ылғал қажетсінетін, жоғары дақылдалған, құнарлы топырақ (құмды, құмайт, жеңіл және орташа көмірлі, сондай - ақ қышқылсыз шымтезек) дақылдары. Түйнектің пайда болу аймағында топырақ тығыздығы аз болған сайын және тамыр жүйесін оттегімен жабдықтау жақсы болса, соғұрлым өнім жоғары болады. Картоп үшін жеңіл, ылғалды тез жоғалтатын құмды топырақтар, ауыр саздақтар мен тегістелген шымтезек. Басқа өсімдіктерден жақсы топырақ қышқылдығын арттырады, бірақ ол үшін әлсіз қышқыл топырақ ең жарамды. Неғұрлым тығыз топырақтарда өскіндер кешіктіріледі және бірқатар жағдайларда отырғызу түйнектері шіриді. Сондықтан барлық вегетациялық кезең бойы топырақты бос күйінде ұстау маңызды.
Борпылдақ топырақта топырақ пен атмосфералық ауа арасындағы газ алмасу жақсы жүреді[37].
Өсіп келе жатқан түйнектердің оттегіге қажеттілігі басқа өсімдіктерге қарағанда көп. Топырақтағы оттегінің жетіспеушілігі өсіп келе жатқан түйнектердің, ал кешірек кезеңде ересек өсімдіктердің өлуіне әкелуі мүмкін. Тамырдың оттегінің тәуліктік қажеттілігі 1 мгг құрғақ затты құрайды. Өсіп келе жатқан түйнектер мен столондар оттекке аса жоғары қажеттілігі бар.
Топырақтағы ауаның құрамы оның ұңғымалылығы мен кеуектілігіне байланысты. Жақсы өңделген құрылымдық топырақтарда ұңғымалық топырақ көлемінің 65% - ын құрайды. Ұңғымалылық топырақтың тығыздығына байланысты. Топырақ борпылдақ болған сайын, оның ұңғымалылығы мен ауа сыйымдылығы соғұрлым көп. Тамырдың қалыпты тыныс алуы үшін оттегінің концентрациясы 5% - дан кем болмауы керек, түйнектердің қалыптасуы мен өсуі үшін топырақ ауасының 20% - дан кем болмауы керек [25].
Картоп топыраққа жоғары талаптар қояды. Бір де бір дақылда егіннің көлемі, әсіресе жинау топырақтың сулы-физикалық қасиеттеріне және оның құнарлылық деңгейіне байланысты емес [36].
4.Қоректену элементтеріне қойылатын талаптар.
Картоп өсімдіктері тұтынылатын қоректік элементтердің саны көптеген факторларға байланысты және оларды топырақтан егінмен шығару арқылы анықталады. Картоп орта есеппен 1 т түйнектен 5-6 кг N, 1,5-2 кг Р2O5 және 7-10 кг К2O шығарады.
Осылайша, негізгі қоректену элементтерінен картоп ең көп калий, содан кейін азотты және ең аз фосфорды тұтынады. Дәнді дақылдарға қарағанда топырақтан қоректік элементтерді едәуір көп алып тастағанда, картоп бірлігіне қарағанда 2-2,5 есе артық экономикалық құнды өнім береді[8].
Бірінші кезеңде картоп өсімдігі аз қоректік элементтерді талап етеді. Ол аналық түйнегінің есебінен тамақтануға деген қажеттілікті едәуір дәрежеде қанағаттандырады. Картоп жер үсті массасының қарқынды өсуі кезеңінде және түйнектің пайда болуы кезеңінде қоректік элементтердің ең көп санын тұтынады. Вегетация соңында қоректік элементтердің түсуі азаяды және жапырақтардың кебуінің басында тоқтатылады.
Топырақта азоттың жетіспеуі кезінде картоптың жер үсті органдарының нашар дамуы байқалады, өсімдіктердің жапырақтанушылығы, жапырақ аппараты жұмысының өнімділігі және түйнектердің түсімі азаяды. Азотпен артық мөлшерде қоректендіру кезінде сабақтың шамадан тыс өсуі байқалады, түйнектің түзілуі кешіктіріледі және вегетация кезеңі ұзарады; өсімдіктердің әртүрлі ауруларға төзімділігі төмендейді және нитраттар жинақталады. Қалыпты азотты тамақтану кезінде картоп өсімдігі калий мен фосфорды жақсы сіңіреді.
Картоптың фосформен жақсы қамтамасыз етілуі өскіндерден бастап өсімдіктердің дамуын жеделдетеді. Тамыр жүйесінің қалыптасу қарқыны артады, түйнектің пайда болу кезеңі ертерек басталады, түйнектердің түсімі мен крахмалдығы артады, олардың сақталғыштығы мен тұқымдық сапасы жақсарады. Фосфордың жетіспеушілігі кезінде өсімдіктің қалыпты дамуы бұзылады: бұтаның бұтақтылығы төмендейді, бүрлену, гүлдену және түйнектің пайда болуы кешіктіріледі. Түйнектерде қоңыр дақтар пайда болады, олардың крахмалдығы азаяды, ал дәм сапасы төмендейді[8] .
Калий, фотосинтез, ақуыз және көмірсулар алмасу процесі үшін үлкен мәнге ие, картоп түсімінің көлеміне және оның сапасына (әсіресе крахмалдылық) айтарлықтай әсер етеді, өсімдіктердің ауруларға төзімділігін арттырады. Калий өсімдіктердің су режимінде ерекше рөл атқарады. Картопта калийдің тапшылығы кезінде өсімдіктің өсуі мен дамуында, оның анатомиялық-морфологиялық құрылымында бұзылулар болады. Тірек ұлпалары мен тамыр жүйесі әлсіз дамиды. Калий жетіспеушілігі кезінде түйнектер ұсақ болады, бірнеше ұзартылған пішін алады және қыс мезгілінде нашар сақталады. Көп хлор бар калий тыңайтқыштары крахмал дәнінің мөлшерін азайтады.
1.4 Картопты өсіру технологиясы
Картоп өсірудің өндірістік (индустриальная) технологиясы төмендегідей негізгі элементтерді қарастырады:
1) картоп плантациясын дұрыс орналастыру:
2) топырақ өңдеудің дұрыс жүйесін жасау;
3) органикалық және минералды тыңайтқыштардың жеткілікті мөлшерін (нормасын) енгізу;
4) алдын-ала қырқалар тілу;
5) отырғызылатын түйнектерді сапалы дайындау;
6) жоғары өнімді картоп отырғызатын машиналарды пайдаланып дер кезінде және сапалы түрде түйнектерді отырғызу;
7) уақытында күтіп-баптау (агротехникалық және химиялық тәсілдерді тиімді жүргізе отырып арамшөптерге, зиянкестерге, ауруларға қарсы тиімді күрес жүргізу);
8) шабу немесе десикациялау арқылы дер кезінде сабақ-жапырақ массасын аластату;
9) сапалы жинау және түйнектерді жинағаннан кейін сақтауға дайындау.
Картоп плантациясын дұрыс орналастыру (ауыспалы егістер).
Ауыспалы егісте картоптың алғы дақылдарға талаптары топырақ пен климат жағдайларынна байланысты өзгереді. Ылғал жеткілікті аймақтарда өзінен кейін мүмкіндігінше көп тамыр мен аңыз қалдықтарын қалдыратын танаптарды арамшөптерден тазартуға себептесетін және топырақта зиянкеситер, саңырауқұлақ пен бактериялық ауру қоздырғыштарының жинақталуы мен көбеюінің алдын алатын дақылдар жақсы алғы дақылдарға жатады[540].
Жоғары өнім алудың басты шарттарының бірі - картоппен қаныққан ауыспалы егіс көлемінің 50-60% дейін сүрі жер - отамалы, шөпті-отамалы дақыл және отамалы дақыл сияқты мамандандырылған ауыспалы егістерді игеру болып табылады. Негізінен картопты Қазақстанда суармалы жерлерде өсіреді және оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастырып өсірген дұрыс. Еліміздің солтүстік аудандарында, негізінен кәдімгі оңтүстік қара топырақтарында және ылғал мол түсетін басқа аймақтарда картопты суарылмайтын, тәлімі жерлерде өсіруге болады. Аталған ерекшеліктерді ескере отырып суармалы жағдайда өсірілетін картоп үшін мынадай ауыспалы егістер кескіндері ұсынылады:
1. Көпжылдық шөптер (2 жыл) - картоп - тамыржемістер-картоп;
2. Біржылдық шөптер - картоп - жүгері - картоп;
3. Жүгері - картоп - тамыржемістер - картоп;
4. Қырыққабат(орамжапырақ) - картоп - қияр - картоп - пияз - картоп. Тәлімі (суарылмайтын) жерлерде;
1. Ықтырмалы сүрі жер - картоп - бидай;
2. Ықтырмалы сүрі жер - картоп - сұлы + бұршақ тұқымдастардың қоспасы - картоп;
3. Ықтырмалы сүрі жер - картоп - жүгері - картоп.
Келтірілген ауыспалы егістер кескіндерін жобалы деп қарастырған дұрыс. Белгілі бір ауыспалы егісті таңдап алу нақты картоп өсірілетін аймақ пен шаруашылық жағдайларына, өсіру мақсаттарына, егістік алқаптардың құрылымына, мамандануына және басқаларға байланысты өзгереді[541].
Ғылыми мекемелер деректері мен озат шаруашылықтар тәжірибелеріне қарағанда суармалы жерлерде картоп үшін ең жақсы алғы дақылдар: көпжылдық шөптер, асбұршақ, жүгері, қант қызылшасы және т.б. Сонымен қатар көкөніс дақылдары ішінде қияр, пияз, қырыққабат және бақша дақылдарынан кейін өсірілген картоп өнімі жоғары болады. Солтүстік Қазақстан жағдайында және басқа қуаңшылықты аймақтарда суарылмайтын картоп үшін жақсы алғы дақыл ықтырмалы сүр танабы болса, Қазақстанның Оңтүстік шығысында жасыл балаусаға өсірілген асбұршақ пен сұлы қоспасы екені дәлелденген[541].
Топырақ өңдеу жүйесі. Толыққанды егін көгін алу, пәрменді өсу және даму, қуатты тамыр жүйесін қалыптастыру үшін картопқа борпас, ауа өткізгіш топырақ қажет. Борпас топырақтарда минерализация үрдісі қарқынды жүреді, соған сәйкес сіңімді қоректік заттар мол жинақталады. Тығыз топырақтарда тамыр нашар және беткі қабатта ғана дамиды, әлсіз дамыған тамыр жүйесі өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз ете алмайды, әсіресе жиі қайталанатын қуаншылықта. Сонымен қатар тығыз топырақта ұсақ, деформацияға ұшырған және крахмалдығы төмен түйнектер түзіледі. Бұл ерекшелікті Солтүстік Қазақстанда кең тараған механикалық құрамы ауыр топырақтарда ескерген жөн.
Топырақ өңдеудің нәтижесінде борпас құрылым ғана жасалмайды, сонымен бірге арамшөптер, аурулар мен зиянкестердің жойылуына да алғы шарт жасалады, егіс паясы, органикалық және минералды тыңайтқыштар топыраққа сіңіріледі. Өнімнің қалыптасуына ықпал ететін топырақтың су және жылу ережелері де айтарлықтай реттеледі[542].
Жүргізу кезегі мен мерзіміне қарай картопқа арнап топырақ өңдеу негізгі (сүрі жер өңдеу немесе сүдігер жырту) және отырғызар алдындағы өңдеуден құралады. Топырақ өңдеу тәсілі мен мерзімі алғы дақылдарға топырақ тығыздығы мен арамшөптермен ластануына және өсіру жағдайларына (суармалы немесе тәлімі жерлерде) байланысты өзгереді[542].
Суармалы жерлерде сүдігерлік өңдеу кайырмалы соқалармен 30 -- 35 см тереңдікте жүргізіледі және бір мезгілде алқапқа шашылған көң де жыртылып сіңіріледі. Егер алғы дақыл ерте жиналса, онда араңдату мақсатымен топырақты әуелі қопсытқыштармеп өңдейді, соның нәтижесінде арамшөп пен зиянкестердің жойылуына мүмкіндік туады. Егер алғы дақыл кеш жиналса онда алқап бірден жыртылады да, кейіннен өскен арамшөпті қосымша культивация жүргізу арқылы жояды. Көктемде, топырақтың физикалық пісуі жеткен кезде негізгі өңдеу бағытына көлденең, немесе айқыш-ұйқыш бағытта орташа ауырлықтағы тісті тырмалармен, немесе ауыр топырақта -- ауыр тырмалармен өңдейді. Отырғызар алдындағы топырақ өңдеу жазықтілгіш құралдарымен 18 -- 22 см, ал ауыр саздау топырақта 30 см тереңдікке дейін өңдейді. Көктемде қайырмалы соқалармен қайта жырту жургізілмейді, өйткені ол топырақты кептіріп жібереді және өнімді төмендетеді[543].
Картопты суармайтын жерлерде өсіргенде топырақты негізгі өңдеу таза сүрі жер дайындау, немесе сүдігер жырту түрінде терең қопсытқыштармен жүргізіледі. Мұнда ылғал корын жинау мен оны сақтау маңызды рөл атқарады. Ерте көктемгі тырмалау БИГ-3 иректісті тырмамен жургізіледі, картопты дәл отырғызар алдында топырақты сыдыра жыртқыштар немесе культиваторлармен 14 -- 16 см тереңдікке қопсытады.
Әсіресе суармалы жерлерде топырақ нашар өңделген болса және алқап беті тегіс болмаса картоп отырғызар алдында тегістегіштердің көмегімен бұл кемшіліктер түзетіледі. Мұның өзі отырғызуды сапалы жүргізуге және түйнектерді оңтайлы тереңдікке сіңіруге мүмкіндік жасайды[543].
Тыңайтқыш қолдану жүйесі. Картоп өніміне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Муссалимова Д.И.
Солтүстік Қазақстан жағдайында картоп өнімділігіне органикалық тыңайтқыштардың әсері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В080100 - Агрономия мамандығы
Петропавл, 2019
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Қорғауға рұқсат етілді
___________
Кафедра меңгерушісі
___________ Тоқтар М.Т.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Солтүстік Қазақстан жағдайында картоп өнімділігіне органикалық тыңайтқыштардың әсері
5В080100 - Агрономия мамандығы бойынша
Орындаған Муссалимова Д.И.
Ғылыми жетекші
аға оқутышы Набиев С.К.
Петропавл, 2019
Мазмұны
Нормативті сілтемелер
5
Анықтамалар
6
Белгілер мен қысқартулар
8
Кіріспе
9
1 Әдебиетке шолу
11
1.1 Картоптың халық-шаруашылық маңызы
11
1.2 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері
12
1.3 Картоптың биологиялық ерекшеліктері
16
1.4 Картопты өсіру технологиясы
20
2 Зерттеу жүргізудің шарттары мен әдістері
34
2.1 СҚМУ АБС-ның сипаттамы
34
2.2 СҚМУ АБС-ның топырақ-климаттық жағдайы
35
2.3 Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы
40
2.4 Зерттеу объектілері мен әдістемесі
41
2.5 Агротехника және тәжірибе схемасы
45
3 Зерттеу нәтижелері
46
3.1 Өсімдіктің өсуі мен дамуының фенологиялық бақылауы
46
3.2 Картоптың танаптық өнгіштігіне органикалық тыңайтқыштардың әсері
48
3.3 Органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануға байланысты картоптың өнімділігі
49
3.4 Биохимиялық көрсеткіштер бойынша органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануға байланысты Каратоп сортты картопты бағалау
52
4 Зерттеудің экономикалық тиімділігі
53
5 Алынған зерттеу нәтижелерінің экологиялық бағалау
56
6 Тіршілік қауіпсіздігі негіздері
59
Қорытынды
61
Өндіріске ұсыныс
62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
63
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста стандарттарға сәйкес келесі нормативтік сілтемелер пайдаланылды:
МЖМБС 5.03.016 - 2009- Дипломдық жұмысты рәсімдеу.
МСТ 7.1-2003. Библиографиялық жазба. Құжаттың библиографиялық сипаттамасы. Жалпы талаптар және құрастыру ережелері.
ҚР МЖМБС 3.08.359-2006 - 5В080100 "Агрономия" мамандығы.
МСТ 8.417. Физикалық шамалар бірліктері.
МСТ 9327. Есептегі суреттер мен кестелер.
МСТ 26545 - 85 - Картоп түсімінің құрылымын ҒЗКХ әдістемесі бойынша анықтау.
МСТ 7001-91 Тұқымдық картоп. Техникалық шарттар.
МСТ 28372-93 Жаңа піскен азық-түліктік картоп.
МСТ 6709-72 Тазартылған су. Техникалық шарттар.
МСТ 7194-81 Картоп жаңа піскен. Қабылдау ережелері және сапаны анықтау әдістері.
МСТ 13718-68 Айналмалы таразы (торсионды). Тексеру әдістері мен құралдары.
МСТ 20081 -74. Ауылшаруашылық дақылдармен тұқым шаруашылық процесі. Негізгі ұғымдар. Терминдер мен анықтаулар.
Анықтамалар
Дала өнгіштігі-бұл егіс жағдайында өсірілген өсімдіктер санының отырғызылған өсімдіктердің (тұқымдар, түйнектер) жалпы санына қатынасы 100%.
Картоп бұтасы - түйнектен өскен көпсабақты өсімдік.
Картоптың ерте сұрыпы - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 60-70 күннен кейін тауарлық түйнек түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 80-90 күннен тұратын картоптың сорты.
Картоптың крахмалдығы - картоп түйнектеріндегі крахмалдың құрамын сипаттайтын көрсеткіш.
Картоптың кеш сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 110 және одан да көп күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 140 күннен астам болатын картоптың сорты.
Картоптың орташа ерте сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 70-80 күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 100-115 күн болатын картоп сорты.
Картоптың өзгерген өркені (столон)- сабақтың жерасты бөлігінің өркені.
Көзшелер - түйнектің тереңдеуінде орналасқан бүршіктер тобы.
Орташа кеш картоп сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 100-110 күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 125-140 күн болатын картоп сорты.
Орташа пісетін картоп сорты - тұқымдық түйнектерді топыраққа отырғызғаннан кейін 80-100 күннен кейін тауарлық түйнектер түсімінің қалыптасуымен сипатталатын және өсу кезеңі 115-125 күн болатын картоп сорты.
Өзіндік құн - бұл өндіріс процесінде пайдаланылатын (жұмыс, қызмет) табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар, еңбек ресурстары және оны өндіру мен өткізуге жұмсалатын басқа да шығындардың құндық бағасы.
Өнімі - шаруашылықта, өңірде немесе елде егілген барлық алқаптан белгілі бір ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру нәтижесінде алынған өсімдік шаруашылығы өнімінің жалпы (жалпы) түсімі.
Өнгіштігі-бұл өсірілген өсімдіктер санының отырғызылған түйнектердің жалпы санына қатынасы, 100%.
Өнімнің құрылымы-осы учаскедегі өнімнің көлемін анықтайтын элементтердің жиынтығы мен арақатынасы.
Өсімдіктердің жинауда сақталуы - бұл тазартуда сақталған өсімдіктер санының өсірілген өсімдіктердің жалпы санына % - да көрсетілген қатынасы.
Пайда - табыстар (тауарлар мен қызметтерді сатудан түскен түсім) мен осы тауарлар мен қызметтерді өндіруге немесе сатып алуға және өткізуге жұмсалған шығындар арасындағы айырма
Рентабельділік-бұл пайданың % - да көрсетілген өндіріс шығындарына (шығындарға) қатынасы.
Сорт-өнімнің өнімділігі мен сапасын арттыру мақсатында белгілі бір табиғи және өндірістік жағдайларда өсіру үшін іріктеп алынған және көбейтілген, шығу тегі бойынша ұқсас бір дақылдың шаруашылық биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша ұқсас өсімдіктерінің жиынтығы.
Табыс - кәсіпкерлік қызмет жүзеге асырылатын кәсіпкерлік субъектілерінің (ұйымдар мен кәсіпкерлердің) шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелерінің ең маңызды көрсеткіштерінің бірі.
Түйнек - бағананың ұшының өсуі нәтижесінде қалыптасқан және бүршіктің алып жүретін қоректік заттар қоры бар столонның қалыңдаған бөлігі.
Түйнек түзілу - түйнектердің өсу және даму процестері
Түйнектің сақталғыштығы - сақтау және (немесе) тасымалдау кезеңі ішінде елеулі өзгертусіз өз сапасын сақтау үшін қалыпты жағдайларда түйнектің сақталу қасиеті.
Фенологиялық бақылаулар деп мәдени өсімдіктердің даму кезеңдерін бақылау түсініледі. Фазалар деп сыртқы морфологиялық белгілердің пайда болуын түсінеді.
Экономикалық тиімділік - бұл алынған өндіріс нәтижелерінің -- өнімдер мен қызметтердің және еңбек шығындарының және өндіріс құралдарының арақатынасы.
Белгілер мен қысқартулар
г - грам
см - сантиметр
м - метр
м2- шаршы метр
мм - миллиметр
га - гектар
кг - килограмм
т - тонна
% - пайыз
ºС - градус
СҚО - Солтүстік Қазақстан облысы
цга - центнер гектар
ж - жыл
тга - тонна гектар
ц - центнер
Данам2 - шаршы метрге келетін өсімдік саны
млн. - миллион;
т.б. - тағы басқа
аш - ауыл шаруашылығы
pH - сутегі көрсеткіші;
тг - теңге
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің елімізде картоп халықты азық - түлікпен қамтамасыз етуде аса құнды және күнделікті азық - түлікпен алмастыруға болмайтын ерекше рөл атқарады. Солтүстік Қазақстанда картоп тек өз тұтынуы үшін ғана емес, сонымен қатар республиканың басқа облыстарға шығару үшін де өсіріледі.
Соңғы жылдары ірі-тауар шаруашылықтарында картоп егетін алқаптар жаппай қысқартылып , ал жеке қосалқы шаруашылықтарда көбейіп жатыр. Бұл сорттарға қойылатын талаптарға, атап айтқанда дәмдік қасиеттеріне және дара дақыл егісін пайдаланғанда төзімділіктің өзгеруіне әкелді. Органикалық тыңайтқыштар ауыл шаруашылығы дақылдардың өнімділігін және өнім сапасын арттыруға ықпал ететін тиімді және тез әсер ететін фактор болып табылады. Тынайтқыштардың көмегімен зат алмасу процестерінің бағытын өзгертуге, өсімдіктердің химиялық құрамына, ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың жиналуына, демек, өнім сапасына әсер етуге болады. Осыған байланысты бұл мәселе біздің тарапымыздан зерттеуге алынды.
Соңғы оңжылдықта топыраққа енгізілетін тыңайтқыштар мен химиялық мелиорация құралдарының саны айтарлықтай азайды, бұл ауыл шаруашылығы жерлерінің құнарлығының төмендеуіне әкелді. Органикалық тыңайтқыштарды қолдану неғұрлым жоғары тиімділікке қол жеткізе алады, егер мамандар барлық қажетті ұсыныстарды қатаң сақтаса, топырақтың қоректену элементтерімен қамтамасыз етілуін ескерсе, оларды өсімдіктердің биологиялық талаптарына сәйкес енгізетін болса, онда органикалық тыңайтқыштарды қолдануы неғұрлым жоғары тиімділікке қол жеткізе алады.
Ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын тыңайтқыштар жүйесін жергілікті жағдайларды ескере отырып әзірлеу және онда агробиологиялық және техникалық ғылымдардың қазіргі заманғы жетістіктерін көрсету қажет. Органикалық тыңайтқыштарды қолдану компенсаторлық режімде өсімдікті тамақтандыруды реттеу құралы ретінде пайдаланылуы керек. Бұл, ең алдымен, ылғал және органикалық тыңайтқыштардың тапшылығын жою.
Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша картоп өсімдіктерінің өсуі мен дамуына органикалық заттардың қатты әсер ететіні анықталды. Бұл ретте, енгізілетін тыңайтқыштардың оңтайлы арақатынасы мен дозалары негізгі рөл атқарады.
Зерттеудің мақсаты.
Картоп түйнегінің өнімділігі мен сапасын қалыптастыруға органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерде қолдануды зерттеу.
Зерттеу міндеттері. Мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- агробиологиялық станцияның топырақ - климаттық жағдайын зерттеу;
- картоптың өсуі мен дамуына органикалық тыңайтқыштардың әртүрлі дозаларының әсерін анықтау;
- органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдану кезінде картоптың өнімділігін анықтау;
- картопты өсіру кезінде органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолданудың экономикалық тиімділігін анықтау.
Зерттеудің жаңалығы:
Алғашқы рет Агробиологиялық станция жағдайында "Каратоп" картоп сортының өсуіне органикалық тыңайтқыштардың енгізу дозалары зерттелді.
Практикалық маңыздылығы. Тыңайтқыштармен далалық тәжірибе негізінде 19,0 тга кем емес алуға мүмкіндік беретін, зерттелетін дақылға арналған органикалық тыңайтқыштардың оңтайлы дозалары орнатылған.
Картопты өсіру кезінде органикалық тыңайтқыштарды тиімді қолдану өндірістің өнімділігі мен тиімділігін арттыруға әкеледі. Дала жағдайында жүргізілген зерттеулерден алынған деректері неғұрлым тиімді органикалық тыңайтқыштарды және оларды пайдаланудың оңтайлы мөлшерін анықтауға мүмкіндік берді, бұл ұсыныс өндіріс үшін негіз бола алады.
Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:
- картоп түсімінің өсуі мен қалыптасуында көңнің тоннада әр түрлі мөлшерін сынау;
- органикалық тыңайтқыштардың әр түрлі мөлшерін қолдануға байланысты картоптың биохимиялық көрсеткіштері бойынша Каратоп сортының өнімділігін анықтау және бағалау;
- картопты өсіру кезінде көңнің тоннада әр түрлі мөлшерін қолдануды экономикалық бағалау.
Әдебиетке шолу
1.1 Картоптың халық - шаруашылық маңызы
Халық арасында Нан-астық атасы, картоп-анасы, Картоп-нанға қосымша немесе Картоп-нанға үнем. Шындығында, картоп - жан-жақты пайдаланылатын маңызды ауыл шаруашылығы дақылы. Картоптың түйнегі, ең алдымен, тағамға кеңінен және әртүрде қолданылады. Бір килограмм түйнек 840 калорияға дейін және адамның тәуліктік рационында айтарлықтай орын алады, сондықтан оны заңды түрде екінші нан деп атайды (1- кесте).
Кесте 1.1 - картоп түйнектеріндегі қоректік элементтердің құрамы, шикі массаға %
Зат
Орташа құрамы
Тербеліс диапазоны
құрғақ зат
23,7
13,1...36,8
крахмал
17,5
8,0...29,4
еритін көмірсулар
0,5
0,0...8,0
шикі клетчатка
0,7
0,2...3,5
шикі протеин
2,0
0,7...4,6
шикі май
0,1
0,004...1,0
күл
1,1
0,4...1,9
Картоп түйнегінде 25%-ға таяу құрғақ зат болады, оның ішінде 14- 22% крахмал, 1,4-3% белок, 1%-ға таяу клетчатка, 0,2-0,3% май, 0,8-1% күл болады. Картоп белогі өзінің құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогінен анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында адам және жануарлар ағзасында (организмінде) синтезделмейтін амин қышқылдары - ванилин, лизин, триптофан, лейцин ж.б. бар. Жаңа қазылып алынған картоп түйнегінде көптеген дәрумендер кездеседі.Картоптың 200 - 300 граммын қолдана отырып біз С дәруменінің бір күндік нормасын аламыз. Бұл дәруменді көптеген аурулардың алдын алу ретінде қолданады. Жүзім, қызыл алша, алманың кейбір сорттарының құрамында болатын С дәрумені картоптың құрамында әлде қайда көп кездеседі. С дәруменінен басқа адам ағзасына өніммен бірге В, А, РР және К дәрумені түседі. В дәрумені жүйке жүйесі және қан айналым ауруларының алдын алады; ал А, РР,және К дәрумендері ағзаның дұрыс дамуына өз септігін тигізеді. Әсіресе құрамында лимон, аскорбин және барлық алмастырылмайтын амин қышқылдары бар картоп шырыны өте құнды болып табылады. Сонымен қатар картоп түйнегіндегі минералды тұздар бізді бірқатар құнды элементтермен: кальциімен, темірмен, йодпен, күкіртпен қамтамасыз етеді[34].
Егер тауық жұмыртқасының биологиялық құндылығын 100% деп есептесек, онда бидай белогінің құндылығы 63-65%, ал картопта - 84- 85%. Біздің елімізде тағам, тігін, қағаз және басқа өнеркәсіп салаларына қажетті крахмал өндірісінің негізгі шикізаты болып табылады. Одан спирт, глюкоза, декстрин, көмір қышқылын ж.б. өндіреді. Құрамында 17% крахмалы бар бір тонна түйнектен орта есеппен 112 л спирт, 55 кг сұйық көмір-қышқылын, 39,0 кг сивуш майын немесе 170 кг крахмал мен 100,0 кг картоп ұнын немесе 80 кг глюкоза мен 65 кг гидрол өндіруге болады[35].
Картоп -- малдарға жақсы жем. Органикалық заттарының қорытылуы (83 - 97%) бойынша ол малазықтық тамыржемістер сияқты, өсімдік азықтарының ішінде бірінші орында. Картоп өсімдігінде улы зат - соланин болады. Қайнатқанда соланин бұзылатындықтан, малға жем ретінде оны қайнатып, немесе буда ұстап барып береді. Картоп, әсіресе сауын малы, шошқа және құстар үшін малазықтық дақыл ретінде де жоғары бағаланады. Мал азығына түйнектер, сабақжапырағы және өнеркәсіптік өңдеудің қосымша өнімдері (барда, мезге) пайдаланылады. 100 кг картоп түйнегінде 31 азықтық өлшем және 1,6 кг қорытылған протеин бар. Картоптың сабақ-жапырағы тамыржемістер, қырыққабат жапырақтары және жүгерімен қоспалары мал тәбетпен жейтін тамаша сүрлем береді. Картоптың әр гектардан 150 ц түйнек пен 80 ц сабаңжапырақ өнімінің малазықтық құндылығы шамамен 5500 азықтық өлшемге (а.ө.) тең[35].
Картоптың агротехникалық және агро-экономикалық маңызы да зор. Отамалы дақыл ретінде ол көптеген ауыл шаруашылығы дақылдарына жақсы алғы дақыл, мелиорация мен тыңайтқышқа қайтарымы мол. Жоғары агротехника жағдайында бір орынға қайта отырғызуға, тіпті дара дақыл ретінде өсіруге болады. Сонымен қатар, картоп бір өлшем жерде жоғары өнім құрайтын потенциалды мүмкіндігі бар өнімді танаптық дақылдардың бірі. Танаптарда картоп өсіру, - деп жазған кезінде Ресей ғалымы академик Д.Н. Прянишников, - бұрын бір масақ өскен жерде енді үш масақ алуға болады деген сөз. Сондай- ақ, ол өзінен кейін танаптарды таза қалдырып егіншілік мәдениетінің жалпы деңгейін көтереді және жаздық дақылдардың, ап ерте пісетін сорттары - күздіктердің жақсы алғы дақылы болып есептелінеді. Картоптың жоғары өнімділігі, экологиялық бейімделгіштігі, түрлі пісу мерзімдеріндегі сорттарының болуы, оның қамсыздандыру дақылы ретінде маңызын арттырады[36].
1.2 Картоптың морфологиялық ерекшеліктері
Картоп (Solarium tuberosum L.) - Алқалар тұқымдасына (Solanaceae) жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Қоңыр салқын климатта оны біржылдық дақыл ретінде егеді және тек қана түйнегімен көбейтеді. Картоп өсімдігін тұқым арқылы да алуға болады, бірақ бұл әдіс күрделі, сондықтан практика жүзінде түйнек арқылы өсіреді.
Өсімдікті түйнек арқылы өсіргенде, сабақ түйнек көзінен дамиды. Ұрық тамыршасын түзбейді, сабақ негізінің буындарынан екінші қатардағы тамыршалар пайда болады және одан горизонтальды бағыттағы жер асты сабақтары - столондар дамиды[79].
Картоптың тамыр жүйесі - шашақты. Картоп бұтасының биіктігі 80-100 см, 2-6 жеке сабақтардан тұрады. Сабағы - үш немесе төртқырлы, туктенген, жасыл түсті. Сортына байланысты сабағы тік тұратын немесе жатып қалатын болып келеді. Әрбір сабақта ұзындығы 15-20 см болатын 5-6 столон дамиды. Столондардың соңы жуаңданып келіп түйнектерге айналады.
Жапырағы күрделі, қиын қауырсынды. Олар бірнеше жұп бөліктер мен бөлікшелерден тұрады да, жапырақ діңгегінің ортасында орналасады. Жапырақ бөліктерінің размері, формасы және орналасуы - сорттарына тән белгі.
Гүл шоғыры - бірнеше (2-3) гүл қиыршығынан тұрады. Гүлдері тостағанша мен 5 қалақты күлтеден тұрады, түсі - ақ, көк немесе қызғыл - күлгін. Гүлдерінің түсі сорттың маңызды белгілеріне жатады. Әрбір гүлде жасыл - сары тозаңды 5 аталық және бағанаша ұзындығы әр түрлі аналығы болады[80].
Жемісі - шар тәріздес шырынды екі ұялы жеміс, онда көптеген ұсақ тұқымдар болады. Тұқымдардың түсі сұр, ақ, жаншылған. 1000 тұқымының салмағы 0,5 г.
Түйнектері - түрлі формалы (домалақ, ұзынша, сопақ және басқа) және түсті (ақ, қызыл, күлгін және басқа реңді) болып келеді. Түйнек сырты кеуіп кетуден және аурулардан қорғайтын жұқа қабықпен қапталған. Картоп түйнектері шашақтану кезеңі мен гүлдеудің басында түзіледі. Түйнекте көзшелер орналасқан. Олар қойнында бүршігі орналасқан жетілмеген жапырақтар. Көзшелердің көбі түйнектердің үстіңгі бөлігінде болады.Түйнектер өскіндерінің өніп шығуы жоғарғы бүршіктерден (төменгілері өспеуіде мүмкін) басталады. Картоп - қоңыр салқын климат өсімдігі. Оның толық жтеілуіне қажетті жылу мөлшері сортқа байланысты. Ерте пісетін сорттарының вегетациялық кезеңі 70-90 күн, осы кездері оларға 1000 - 1200 0С жуық белсенді температура қажет болса, кейін пісетін сорттары 150-180 күнде вегетациясын аяқтайды, оларға 3000 0С дейін температура керек. Картопқа жетілуінің алғашқы кезеңінде жылу өте қажет. Түйнектер 4-5 0С өне бастайды, ал 10 0С олардың өсуі қарқынды. Картоп өскіндері сәл ғана үсіктің өзін көтере алмайды, оның кеш егілетін өсімдік болатыны да сондықтан. Түйнектеу кезеңіндегі қолайлы температура 17-20 0С. Картоп көбіне жеңіл, бос, жақсы өңделген топырақтарда және де көлтабан мен жайылмалы жерлерде жақсы өседі. Оған ауыр сазды, ыза, жеңіл ағып жайылып кететін учаскелср жарамсыз болса, тұзданған топырақтарда нашар өседі. Жеңіл құмдауыт топырақтарды міндетті түрде органикалық тыңайтқыштармен қамтамасыз ету керек. Өндірісте жоғары өнімді сорттарды пайдалану - өнімді көбейтудің өте қарапайым және жеңіл тәсілі[81].
Картоп өсімдігінің өмірлік циклінде дамудың 4 кезеңін бөлуге болады:
1 - ші-бүйрек өсуінен бастап өскін пайда болғанға дейін;
2 - ші-жер үсті массасының, тамырлар мен столондардың вегетативтік өсу кезеңі;
3-ші кезең бутонизация, гүлдену, столондардың қарқынды өсуі және түйнектің пайда болуы (бұл өнімді қалыптастырудағы ең жауапты кезең);
4-ші кезеңің аяқталуы түйнектерде крахмалдың жинақталуы (ол сабақтың өлуінен бастап түйнектердің физикалық жетілуіне дейін).
Бірінші кезең - түйнектің өсуінен бастап өскінге дейін. Түйнекте температураның биологиялық минимумы пайда болған кезде тыныс алу қарқындылығы артады және крахмалдың қантқа айналуы орын алады, ол тамыр шоқтары бойынша түйнек - көздерге қолтық бүршікке қозғалады. Көзшедегі бүршіктері ісініп, өседі. Түйнектің жоғарғы бөлігінің көзшелері тіршілікке икемді және төменгі жағындағылардан ертерек өседі. Бұл құбылыс ұшының басым болуы деп аталады (апикальды өсу). Түйнек өркендерінің көп санын алу үшін апикальды өркендерді алдын ала өсіргенге дейін жояды.
Екінші кезең - өскіндердің пайда болуынан генеративтік органдарды қалыптастыру басталғанға дейін. Бұл кезеңде сабақтардың, жапырақтардың және тамыр жүйесінің белсенді қалыптасуы жүріп жатады. Картоп өскіндерін дамыту үшін салқын ылғалды ауа райы қажет. Бұл уақытта нәзік жас өсімдіктер ыстыққа және құрғақ заттарға өте сезімтал. Орташа ылғалды топырақта 10-12°С
кезінде 23-35-күні, 16-18°С -- 12-25-күні, 27-28°С -- 12-17-күні өскіндер пайда болады. Өңген түйнектер өңбеген түйнектерге қарағанда 6-10 күн бұрын өскіндер береді[81].
Үшінші кезең - гүлшанақтардың пайда болуынан бастап өсімдіктердің гүлденуіне дейін. Столондардың қалыптасу кезеңі. Белгілі бір мөлшерге жеткенде, столонның соңғы буынаралығы қалыңдап, жас түйнек пайда болады. Жаз уақытында картопта күлгін гүлдері болады. Олардың әрқайсысы біріккен бес тостағаншалардан және біріккен бес күлтежапырақшалармен қалыптастырылған жалпақ гүл күлтесінен тұрады. Гүл сондай-ақ 5 аталық және бір аналық ауызынан, мойнынан және түйіннен тұрады[81].
Үшінші кезеңде сабақтың қарқынды өсуі жалғасуда, өсімдіктер ылғал мен қоректену элементтерінің көп мөлшерін талап етеді. Бұл кезеңде сабағының массасы артады. Түйнектің өсуі шамалы. Түйнектің пайда болуы 2-5 аптадан кейін басталады(сурет 1.1).
Сурет 1.1 - картоптың бұтақтану фазасы
Үшінші кезеңде әдетте бір сабақ 2,5 - 4,5 түйнек құрайды, ал салмағы 90-100-350-400г шегінде ауытқиды, сондықтан бұтадағы бір ғана сабақ сақталған жағдайда қолда бар өнімге 1г - дан кем дегенде-4-5т өнім алуға болады. Негізгі сабақтардың саны түйнектің массасына, өскіндердің санына, отырғызу материалының физиологиялық жағдайына, өсіру технологиясына байланысты болады. Сабақтарының оңтайлы тығыздығы-200-220 мың сабақ га[82].
Төртінші кезең - гүлденуді қамтиды және сабақтың өсуі тоқтағанға дейін жалғасады. Осы уақытта түйнектердің неғұрлым қарқынды өсуі орын алады және түпкілікті өнімнің 65-75% - на дейін қалыптасады. Осы кезеңде қалыптасқан ауа райы өнімге әсер етеді. Жекелеген жылдары түйнек түсімінің орташа тәуліктік өсімі 2,5 - 2,8 тга-ға жетеді. Жекелеген салыстырмалы қысқа кезеңдерде 1-1,5 тга өсімдер жыл сайын дерлік белгіленеді(сурет 1.2).
Сурет 1.2 - Каратоп сұрыпты картоптың гүлдеуі
Бесінші кезең - сабақтың өсу кезеңін тоқтатқаннан және оны жойа бастағаннан бастап түйнектердің физиологиялық жетілуіне дейін. Түйнектің өсуі әлі жалғасуда, бірақ төртінші кезеңге қарағанда қарқындылығы аздау. Қоректік заттардың едәуір бөлігі түйнекке өтеді. Түйнектерде құрғақ заттардың жиналуы аяқталады, түйнектер физиологиялық пісуге жетеді және тыныштық жағдайына ауысады[83].
Сортына, жетілу дәрежесіне, сақтау жағдайларына байланысты 2-4 ай бойы түйнектер табиғи тыныштық жағдайында болуы мүмкін. Одан әрі, мерзімінен бұрын өсуді болдырмау үшін сақтау кезінде ауа температурасын 2-4°с дейін төмендетіп, картоптың түйнектерін амалсыз тыныштық жағдайында орналастырады.
Тез пісетін әр түрлі сұрыптар үшін әр кезеңнің ұзақтығы әртүрлі болады.Тез пісетін сорттарда өскіндерден гүлдену басталғанға дейін ауа райына байланысты - 27-36 күн, орташа пісетін сорттарда - 38 күн, кеш пісетін сорттарда - 46-48 күн өтеді. Тез пісетін сорттардағы өнімнің қарқынды жиналуы 26-28 күн, орташа ерте пісетін сорттардағы - 34-36 күн, ал орта және кеш пісетін сорттардағы - 43-45 күн бойы жалғасады.
Өсіп шыққан түйнектер 6-10 күн бұрын өскіндер бере бастайды, өсіп шықпағандарға қарағанда.
Беттегі өскін пайда болғаннан кейін + 6 + 8°С температурада дамиды, алғашқы жапырақтары +11+13°С температурада ғана белсенді қалыптасады[84].
1.3 Картоптың биологиялық ерекшеліктері
1.Температураға қойылатын талаптар
Картоп айтарлықтай жылусүйгіш өсімдік. Картоп - қоңыржай климат дақылы, бірақ оның икемділігі мен адамның араласуының арқасында бұл дақылды солтүстік ендікте өсіреді. Түйнектер топырақтың + 7-ден + 12оС-қа дейінгі температурада қарқынды өсе бастайды,бүршіктер + 3-тен + 6оС-қа дейінгі температурада оянады. Шамамен +20°С температуда түйнектердің неғұрлым тез өсуі байқалады. Картоптың тамыры +7 °С төмен емес температурада түзіледі[536].
Профессор А. Г. Лорха бақылауының мәліметтері бойынша, + 11+ 12°С кезінде өскіндер 23-ші күні, +14+15 °С кезінде - 17-18-ші күні, +18+25°С кезінде 12-13-ші күні және +27+28°С кезінде 6-7-ші күні пайда болады.
Сабақтың өсуі және түйнектің пайда болуы үшін топырақтың қолайлы температурасы +15°С-тан +20°С-қа дейін, оның + 30 °С-қа дейін жоғарылауы өсімдіктің өсуін тежейді. Ауа температурасы +42°С жоғары болғанда сабақ өсуді тоқтатады. Сабақ топырақ температурасының-1-1,5°С дейін қысқа мерзімді төмендеуіне ғана шыдайды, оның өсуі +7°С төмен температурада тоқтатылады.
Сабақтардың, жапырақтардың және гүлденудің оңтайлы температурасы- + 16-дан + 22°С дейін[536].
Картоп өскіні -1,5°с дейін қысқа мерзімді қатуға төзе алады. Түйнектер -1°С температурада қатып, шіриді. Ботаникалық тұқымдардан алынған өскіндер -7°С дейін температураға шыдайды.
Түйнектердің қарқынды өсуі топырақтың +16-дан +19°С-қа дейін қызуы кезінде байқалады. Топырақ температурасының +6 +7°с дейін төмендеуі және оның +23+25°С дейін көтерілуі олардың өсуін тежейді, ал +29+30°С температурада түйнектің пайда болуы тоқтатылады.
Картоп - өте жарық сүйгіш қысқа күнді өсімдік. Жарық болмаған немесе жеткіліксіз болған жағдайда түйнектер түссізденген , ұзын буынаралықтары өсінділермен өседі, олар оңай сынады. Әлсіз жарық кезінде өскіндер қысқа және боялған, толық жарық кезінде - қысқа, қалың, жасыл. Жарық жетіспеген жағдайда өсімдіктер созылып, олардың дамуы баяулайды, жапырақтары көмірқышқыл газын ассимиляциялау қабілетін жоғалтады. Сондықтан картопты дұрыс орналастыру өте маңызды. Олардың солтүстік-оңтүстік бағытында өсімдіктер күн бойы батыс-шығыс бағытымен салыстырғанда біркелкі жарықтандырылады[538].
Картоптың жер үстіндегі органдары ұзақ күн кезінде жақсырақ өседі және дамиды, қысқа күн кезінде түйнек қалыптасуы қарқынды жүреді.
Ұзақ және қарқынды жарықтандыру жағдайында өсімдіктер жақсы өсіп, тіпті төмен температурада да дамиды.
Столондар мен түйнектер жасыл түске ие болады, оларда хлорофилл түзіледі және улы зат - соланиннің жиналуы күрт өседі. Соланиннің жиналуы олардың ауруларға төзімділігін арттырады,көгалдандырылған түйнектер жақсы тұқымдық өнімділікке ие.
2. Ылғалға қойылатын талаптар
Картоп - топырақтың ылғалдылығына талап ететін өсімдік, бірақ артық ылғалды көтере алмайды. Топырақтың біркелкі ылғалдануы - өсімдіктердің қалыпты дамуы үшін маңызды шарт. Мерзімді құрғақшылық кезінде төменгі жапырақтары солып және құрғап қалады, сабақтар дамымайды, түйнектер ұсақ өседі, нәтижесінде өнім төмендейді. Жақсы өнім алу үшін борпылдақ, құнарлы, құрылымдық топырақ қажет: картоптың тамыр жүйесі басқа өсімдіктердің тамырларына қарағанда оттегіні көп тұтынады. Тамыр жүйесінің оттекке қол жетімділігіне қарай түйнектердің дәмдік сапасы мен үгілгіштігі байланысты. Ауыр балшық топырақтарында, әдетте, үлкен тығыздалу байқалады, ал жиі ылғалдану-бұл жағдайларда дәмдік сапасы төмен, ұсақ түйнектер қалыптасады. Мұндай топыраққа олардың физикалық қасиеттерін жақсарту үшін компост, құм салу керек. Топырақ ерітіндісінің реакциясы әлсіз қышқыл(pH-5,5-6,0). Картоп жоғары қышқылдыққа шыдай алады, сонымен қатар әктасқа жақсы әсер етеді. Ылғалға қажеттілік даму фазасы бойынша өзгереді. Өз дамуының басында картоп аналық түйнегі бар ылғал қоры есебінен өмір сүре алады. Топырақтың егістік қабатындағы өнімді ылғал қоры 15 мм-ден кем емес болса, картоптың өскіні кешіктірілмейді. Өсу кезінде ылғалдың максималды тұтынуы жүреді.
Критикалық кезең - гүлдену басталғаннан сабақтың өсуін тоқтатқанға дейінгі фаза. Осы кезеңде ылғалдың жетіспеуі түйнек түсімінің азаюына алып келеді [31].
Картоптың транспирациялық коэффициенті 400-500 тең және өсу жағдайына байланысты 230-700 шегінде өзгереді [32].
Картоптың өсуі және түйнектердің жоғары түсімінің пайда болуы үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар топырақтың ылғалдылығы 70 - 80 %, тамырдың негізгі массасының таралу аймағында, түйнектің пайда болу кезеңінде және түйнектерде крахмалдың жиналуы кезінде толық далалық ылғалдылықтан 60 - 65% кезінде жасалады. Ылғалдың артықтығы картоптың вегетациясын тездетеді, бірақ топырақтың 85% - дан жоғары ылғалдылығы кезінде сабағы тез өледі, ал түйнектер өсуде уақытша тоқтатылады [33].
Топырақтың ылғалдылығы мен температурасына және сорттардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты бір өсімдік вегетация кезеңінде шамамен 60-70 л.суды булайды, бұл шамамен 3000 тга құрайды және 300 мм атмосфералық жауын - шашынға сәйкес келеді.
Топырақ құнарлы және оның су ұстағыш қабілеті көп болса, онда жақсы өнім алу үшін суды аз қолдану керек.
3.Топыраққа және ауа режиміне қойылатын талаптар
Картоптың жақсы өсуі және дамуы үшін қоректік заттардың жоғары мөлшері болуы керек. Картоптың құрғақ затының құрамында 26 түрлі химиялық элементтер бар. Картоп азот, фосфор, калий, кальций және магнийге мұқтаж. Жапырақтары өсіп, гүлдену кезеңінде максималды деңгейге жеткенде қоректік элементтеріне қажеттілігі артады. Бұл уақытта өсімдіктер топырақтан 60% азот және фосфор және 50% калий тұтынады. Сабақтың жойылып кетуі басталғаннан кейін қоректену элементтеріне қажеттілік бірте-бірте азаяды және құрғағаннан кейін тоқтатылады.
Орташа есеппен 1Ц өнімді қалыптастыру үшін өсімдіктер топырақтан 0,62 кг азот, 0,3 кг фосфор, 1,45 кг калий, 0,4 кг кальций және 0,2 кг магний шығарады. Өсімдіктің сыртқы белгілеріне қарап қоректендіру элементтерінің қандай түрінің жетіспеуін білуге болады. Азоттың топырағында жеткіліксіз болған жағдайда картоптың жер асты органдары әлсіз дамиды, жапырақтары бозғылт - жасыл түске боялады және жоғарғы жағы бұрылады, түйнектің өнімі мен крахмалдығы төмендейді. Азоттың артық болуы кезінде сабақтың шамадан тыс өсуі байқалады, түйнектің түзілуі кешіктіріледі және вегетация кезеңі ұзарады. Өсімдікке азоттың жетіспеушілігі де артықшылығы да зиянды болады. Қалыпты азотты қоректену кезінде зауыт калий мен фосфорды жақсы сіңіреді[35].
Фосфордың жеткілікті қоректенуі тамыр жүйесінің жақсы дамуына ықпал етеді, түйнектің пайда болу кезеңі ертерек басталады, түйнектердің түсімі мен крахмалдылығы артады, олардың сақталғыштығы мен тұқымдық сапасы жақсарады. Фосфордың жетіспеушілігі кезінде өсімдіктердің дамуы, әсіресе гүлдену мен жетілуі кешіктіріледі, өркендер мен тамырлардың өсуі баяулайды, жапырақтары ұсақ және тар.
Калий фотосинтез, ақуыз және көмірсулар процестерінде үлкен рөл атқарады, картоптың өнімділігі мен сапасына айтарлықтай әсер етеді, аяз бен ауруларға төзімділікті арттырады. Калий жетіспеген жағдайда жапырақтары қола түске ие болады, әжімді болады және уақытынан бұрын жойылады, тамыр жүйесі әлсіз дамиды, түйнектер бірнеше ұзартылған пішінге ие болады, ұсақ болады.
Картоптың қалыпты өсуі мен дамуы үшін және түйнектің жоғары өнімін алу үшін кальций, магний, темір, марганец, күкірт, мыс, мырыш қажет. Картоптың дамуы үшін қажетті топырақтағы осы элементтердің барлығы болған жағдайда ғана оның ең жоғары өнімділігі қамтамасыз етіледі[36].
Картоп топыраққа жоғары талаптар қояды. Бірде-бір дақылда егіннің көлемі және әсіресе жинау мерзімі топырақтың сулы-физикалық қасиеттеріне және оның құнарлылық деңгейіне байланысты емес.
Картоп - қопсытылған, ауа және су өткізбейтін, ылғал қажетсінетін, жоғары дақылдалған, құнарлы топырақ (құмды, құмайт, жеңіл және орташа көмірлі, сондай - ақ қышқылсыз шымтезек) дақылдары. Түйнектің пайда болу аймағында топырақ тығыздығы аз болған сайын және тамыр жүйесін оттегімен жабдықтау жақсы болса, соғұрлым өнім жоғары болады. Картоп үшін жеңіл, ылғалды тез жоғалтатын құмды топырақтар, ауыр саздақтар мен тегістелген шымтезек. Басқа өсімдіктерден жақсы топырақ қышқылдығын арттырады, бірақ ол үшін әлсіз қышқыл топырақ ең жарамды. Неғұрлым тығыз топырақтарда өскіндер кешіктіріледі және бірқатар жағдайларда отырғызу түйнектері шіриді. Сондықтан барлық вегетациялық кезең бойы топырақты бос күйінде ұстау маңызды.
Борпылдақ топырақта топырақ пен атмосфералық ауа арасындағы газ алмасу жақсы жүреді[37].
Өсіп келе жатқан түйнектердің оттегіге қажеттілігі басқа өсімдіктерге қарағанда көп. Топырақтағы оттегінің жетіспеушілігі өсіп келе жатқан түйнектердің, ал кешірек кезеңде ересек өсімдіктердің өлуіне әкелуі мүмкін. Тамырдың оттегінің тәуліктік қажеттілігі 1 мгг құрғақ затты құрайды. Өсіп келе жатқан түйнектер мен столондар оттекке аса жоғары қажеттілігі бар.
Топырақтағы ауаның құрамы оның ұңғымалылығы мен кеуектілігіне байланысты. Жақсы өңделген құрылымдық топырақтарда ұңғымалық топырақ көлемінің 65% - ын құрайды. Ұңғымалылық топырақтың тығыздығына байланысты. Топырақ борпылдақ болған сайын, оның ұңғымалылығы мен ауа сыйымдылығы соғұрлым көп. Тамырдың қалыпты тыныс алуы үшін оттегінің концентрациясы 5% - дан кем болмауы керек, түйнектердің қалыптасуы мен өсуі үшін топырақ ауасының 20% - дан кем болмауы керек [25].
Картоп топыраққа жоғары талаптар қояды. Бір де бір дақылда егіннің көлемі, әсіресе жинау топырақтың сулы-физикалық қасиеттеріне және оның құнарлылық деңгейіне байланысты емес [36].
4.Қоректену элементтеріне қойылатын талаптар.
Картоп өсімдіктері тұтынылатын қоректік элементтердің саны көптеген факторларға байланысты және оларды топырақтан егінмен шығару арқылы анықталады. Картоп орта есеппен 1 т түйнектен 5-6 кг N, 1,5-2 кг Р2O5 және 7-10 кг К2O шығарады.
Осылайша, негізгі қоректену элементтерінен картоп ең көп калий, содан кейін азотты және ең аз фосфорды тұтынады. Дәнді дақылдарға қарағанда топырақтан қоректік элементтерді едәуір көп алып тастағанда, картоп бірлігіне қарағанда 2-2,5 есе артық экономикалық құнды өнім береді[8].
Бірінші кезеңде картоп өсімдігі аз қоректік элементтерді талап етеді. Ол аналық түйнегінің есебінен тамақтануға деген қажеттілікті едәуір дәрежеде қанағаттандырады. Картоп жер үсті массасының қарқынды өсуі кезеңінде және түйнектің пайда болуы кезеңінде қоректік элементтердің ең көп санын тұтынады. Вегетация соңында қоректік элементтердің түсуі азаяды және жапырақтардың кебуінің басында тоқтатылады.
Топырақта азоттың жетіспеуі кезінде картоптың жер үсті органдарының нашар дамуы байқалады, өсімдіктердің жапырақтанушылығы, жапырақ аппараты жұмысының өнімділігі және түйнектердің түсімі азаяды. Азотпен артық мөлшерде қоректендіру кезінде сабақтың шамадан тыс өсуі байқалады, түйнектің түзілуі кешіктіріледі және вегетация кезеңі ұзарады; өсімдіктердің әртүрлі ауруларға төзімділігі төмендейді және нитраттар жинақталады. Қалыпты азотты тамақтану кезінде картоп өсімдігі калий мен фосфорды жақсы сіңіреді.
Картоптың фосформен жақсы қамтамасыз етілуі өскіндерден бастап өсімдіктердің дамуын жеделдетеді. Тамыр жүйесінің қалыптасу қарқыны артады, түйнектің пайда болу кезеңі ертерек басталады, түйнектердің түсімі мен крахмалдығы артады, олардың сақталғыштығы мен тұқымдық сапасы жақсарады. Фосфордың жетіспеушілігі кезінде өсімдіктің қалыпты дамуы бұзылады: бұтаның бұтақтылығы төмендейді, бүрлену, гүлдену және түйнектің пайда болуы кешіктіріледі. Түйнектерде қоңыр дақтар пайда болады, олардың крахмалдығы азаяды, ал дәм сапасы төмендейді[8] .
Калий, фотосинтез, ақуыз және көмірсулар алмасу процесі үшін үлкен мәнге ие, картоп түсімінің көлеміне және оның сапасына (әсіресе крахмалдылық) айтарлықтай әсер етеді, өсімдіктердің ауруларға төзімділігін арттырады. Калий өсімдіктердің су режимінде ерекше рөл атқарады. Картопта калийдің тапшылығы кезінде өсімдіктің өсуі мен дамуында, оның анатомиялық-морфологиялық құрылымында бұзылулар болады. Тірек ұлпалары мен тамыр жүйесі әлсіз дамиды. Калий жетіспеушілігі кезінде түйнектер ұсақ болады, бірнеше ұзартылған пішін алады және қыс мезгілінде нашар сақталады. Көп хлор бар калий тыңайтқыштары крахмал дәнінің мөлшерін азайтады.
1.4 Картопты өсіру технологиясы
Картоп өсірудің өндірістік (индустриальная) технологиясы төмендегідей негізгі элементтерді қарастырады:
1) картоп плантациясын дұрыс орналастыру:
2) топырақ өңдеудің дұрыс жүйесін жасау;
3) органикалық және минералды тыңайтқыштардың жеткілікті мөлшерін (нормасын) енгізу;
4) алдын-ала қырқалар тілу;
5) отырғызылатын түйнектерді сапалы дайындау;
6) жоғары өнімді картоп отырғызатын машиналарды пайдаланып дер кезінде және сапалы түрде түйнектерді отырғызу;
7) уақытында күтіп-баптау (агротехникалық және химиялық тәсілдерді тиімді жүргізе отырып арамшөптерге, зиянкестерге, ауруларға қарсы тиімді күрес жүргізу);
8) шабу немесе десикациялау арқылы дер кезінде сабақ-жапырақ массасын аластату;
9) сапалы жинау және түйнектерді жинағаннан кейін сақтауға дайындау.
Картоп плантациясын дұрыс орналастыру (ауыспалы егістер).
Ауыспалы егісте картоптың алғы дақылдарға талаптары топырақ пен климат жағдайларынна байланысты өзгереді. Ылғал жеткілікті аймақтарда өзінен кейін мүмкіндігінше көп тамыр мен аңыз қалдықтарын қалдыратын танаптарды арамшөптерден тазартуға себептесетін және топырақта зиянкеситер, саңырауқұлақ пен бактериялық ауру қоздырғыштарының жинақталуы мен көбеюінің алдын алатын дақылдар жақсы алғы дақылдарға жатады[540].
Жоғары өнім алудың басты шарттарының бірі - картоппен қаныққан ауыспалы егіс көлемінің 50-60% дейін сүрі жер - отамалы, шөпті-отамалы дақыл және отамалы дақыл сияқты мамандандырылған ауыспалы егістерді игеру болып табылады. Негізінен картопты Қазақстанда суармалы жерлерде өсіреді және оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастырып өсірген дұрыс. Еліміздің солтүстік аудандарында, негізінен кәдімгі оңтүстік қара топырақтарында және ылғал мол түсетін басқа аймақтарда картопты суарылмайтын, тәлімі жерлерде өсіруге болады. Аталған ерекшеліктерді ескере отырып суармалы жағдайда өсірілетін картоп үшін мынадай ауыспалы егістер кескіндері ұсынылады:
1. Көпжылдық шөптер (2 жыл) - картоп - тамыржемістер-картоп;
2. Біржылдық шөптер - картоп - жүгері - картоп;
3. Жүгері - картоп - тамыржемістер - картоп;
4. Қырыққабат(орамжапырақ) - картоп - қияр - картоп - пияз - картоп. Тәлімі (суарылмайтын) жерлерде;
1. Ықтырмалы сүрі жер - картоп - бидай;
2. Ықтырмалы сүрі жер - картоп - сұлы + бұршақ тұқымдастардың қоспасы - картоп;
3. Ықтырмалы сүрі жер - картоп - жүгері - картоп.
Келтірілген ауыспалы егістер кескіндерін жобалы деп қарастырған дұрыс. Белгілі бір ауыспалы егісті таңдап алу нақты картоп өсірілетін аймақ пен шаруашылық жағдайларына, өсіру мақсаттарына, егістік алқаптардың құрылымына, мамандануына және басқаларға байланысты өзгереді[541].
Ғылыми мекемелер деректері мен озат шаруашылықтар тәжірибелеріне қарағанда суармалы жерлерде картоп үшін ең жақсы алғы дақылдар: көпжылдық шөптер, асбұршақ, жүгері, қант қызылшасы және т.б. Сонымен қатар көкөніс дақылдары ішінде қияр, пияз, қырыққабат және бақша дақылдарынан кейін өсірілген картоп өнімі жоғары болады. Солтүстік Қазақстан жағдайында және басқа қуаңшылықты аймақтарда суарылмайтын картоп үшін жақсы алғы дақыл ықтырмалы сүр танабы болса, Қазақстанның Оңтүстік шығысында жасыл балаусаға өсірілген асбұршақ пен сұлы қоспасы екені дәлелденген[541].
Топырақ өңдеу жүйесі. Толыққанды егін көгін алу, пәрменді өсу және даму, қуатты тамыр жүйесін қалыптастыру үшін картопқа борпас, ауа өткізгіш топырақ қажет. Борпас топырақтарда минерализация үрдісі қарқынды жүреді, соған сәйкес сіңімді қоректік заттар мол жинақталады. Тығыз топырақтарда тамыр нашар және беткі қабатта ғана дамиды, әлсіз дамыған тамыр жүйесі өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз ете алмайды, әсіресе жиі қайталанатын қуаншылықта. Сонымен қатар тығыз топырақта ұсақ, деформацияға ұшырған және крахмалдығы төмен түйнектер түзіледі. Бұл ерекшелікті Солтүстік Қазақстанда кең тараған механикалық құрамы ауыр топырақтарда ескерген жөн.
Топырақ өңдеудің нәтижесінде борпас құрылым ғана жасалмайды, сонымен бірге арамшөптер, аурулар мен зиянкестердің жойылуына да алғы шарт жасалады, егіс паясы, органикалық және минералды тыңайтқыштар топыраққа сіңіріледі. Өнімнің қалыптасуына ықпал ететін топырақтың су және жылу ережелері де айтарлықтай реттеледі[542].
Жүргізу кезегі мен мерзіміне қарай картопқа арнап топырақ өңдеу негізгі (сүрі жер өңдеу немесе сүдігер жырту) және отырғызар алдындағы өңдеуден құралады. Топырақ өңдеу тәсілі мен мерзімі алғы дақылдарға топырақ тығыздығы мен арамшөптермен ластануына және өсіру жағдайларына (суармалы немесе тәлімі жерлерде) байланысты өзгереді[542].
Суармалы жерлерде сүдігерлік өңдеу кайырмалы соқалармен 30 -- 35 см тереңдікте жүргізіледі және бір мезгілде алқапқа шашылған көң де жыртылып сіңіріледі. Егер алғы дақыл ерте жиналса, онда араңдату мақсатымен топырақты әуелі қопсытқыштармеп өңдейді, соның нәтижесінде арамшөп пен зиянкестердің жойылуына мүмкіндік туады. Егер алғы дақыл кеш жиналса онда алқап бірден жыртылады да, кейіннен өскен арамшөпті қосымша культивация жүргізу арқылы жояды. Көктемде, топырақтың физикалық пісуі жеткен кезде негізгі өңдеу бағытына көлденең, немесе айқыш-ұйқыш бағытта орташа ауырлықтағы тісті тырмалармен, немесе ауыр топырақта -- ауыр тырмалармен өңдейді. Отырғызар алдындағы топырақ өңдеу жазықтілгіш құралдарымен 18 -- 22 см, ал ауыр саздау топырақта 30 см тереңдікке дейін өңдейді. Көктемде қайырмалы соқалармен қайта жырту жургізілмейді, өйткені ол топырақты кептіріп жібереді және өнімді төмендетеді[543].
Картопты суармайтын жерлерде өсіргенде топырақты негізгі өңдеу таза сүрі жер дайындау, немесе сүдігер жырту түрінде терең қопсытқыштармен жүргізіледі. Мұнда ылғал корын жинау мен оны сақтау маңызды рөл атқарады. Ерте көктемгі тырмалау БИГ-3 иректісті тырмамен жургізіледі, картопты дәл отырғызар алдында топырақты сыдыра жыртқыштар немесе культиваторлармен 14 -- 16 см тереңдікке қопсытады.
Әсіресе суармалы жерлерде топырақ нашар өңделген болса және алқап беті тегіс болмаса картоп отырғызар алдында тегістегіштердің көмегімен бұл кемшіліктер түзетіледі. Мұның өзі отырғызуды сапалы жүргізуге және түйнектерді оңтайлы тереңдікке сіңіруге мүмкіндік жасайды[543].
Тыңайтқыш қолдану жүйесі. Картоп өніміне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz