Дебит шоттың аты Кредит шоттың аты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
Экономиканың дамуы жағдайында коммерциялық ұйымның шаруашылық операцияларының экономикалық мәні мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Бәсекелестік нарық жағдайындағы кәсіпорынның бухгалтерлік есеп беру процестерінің теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Коммерциялық ұйымның қызметін жүзеге асыруда дебиторлық және кредиторлық берешектің маңызы мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
Коммерциялық ұйымның есеп айырысу операцияларының жүзеге асыру жолдарына жалпы шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Родина ЖШС-нің шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен қолданыстағы есеп саясатына жалпылама сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
ХХХ ЖШС-нің есеп айырысу операциясына талдау жасау ... ... ... ... ...20
Ұйымның есеп айырысуында дебиторлық және кредиторлық берешектің пайда болуы және оған мониторинг жүргізу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Ұйым қызметін жүзеге асыруындағы есеп айырысулар мен олардан туындаған берешектердің есебін (ұйым мысалында) жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ..35
Есеп айырысу операцияларын, кредиторлық және дебиторлық берешек есебін жетілдіру жолдарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Коммерциялық ұйымның дебиторлық және кредиторлық берешек мониторингісін қызметін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ХХХ ЖШС мысалында есеп айырысу операцияларын жетілдіру жолдарын модельдеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі нарық жағдайында өнім өндіру кез-келген кәсібін жүзеге асырушы жеке және заңды тұлғалар арасындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жаһанданудың бұл сатысында бәселекелестерден басым болатындай, нарықтың елеулі үлесін алу жолында бәсекеге қабілетті және сұранысы жоғары болатын өнімді таңдау барлық кәсіпкерліктің алға қойған мақсатына жету. Менің дипломдық жұмысымда коммерциялық ұйымның есеп айырысулар жүйесін талдап, ұйымның кредиторлық және дебиторлық берешегіне тоқталатын боламын.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілгеннен немесе жөңелтілгеннен кейінгі кезеңнен бастап, тауарлардың қашан сатылғандығына дейінгі уақыт аралығында дұрыс мәліметтерді жинау. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп есептелінеді.
Өзіндік құнды калькуляциялау алдымен ұйым үшін негізгі пайдасының басты мысалы ретінде танылса, ал оның тиімділігі мен дұрыстығы мемлекет және оның дамуында да айтарлықтай маңызға ие. Оны Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың кезекті жолдауларынан да байқауға болады: Оның басты міндеті - Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін экономикалық өсімнің жаңа моделің құру, Жаңа технологиялар, роботтандыру мен автоматтандыру еңбек ресурстарына және адам капиталының сапасына қатысты талаптарды күрделендіруде, Нақты экономиканы өркендету үшін қаржы секторларының рөлін күшейтіп, ұзақ мерзімді макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету қажет.
Дұрыс дебиторлық және кредиторлық берешек көп жағдайда ұйымның күшті және әлсіз жақтарын түсінудің объективтілігіне, оның қаржылық тұрақтылығына, сонымен қатар, бизнестің болашақ перспективаларына байланысты. Дебиторлық және кредиторлық берешектерді есепке алу және олардың іске асырылуы ұйымдағы сенімділік өлшемдеріне байланысты ең маңызды міндет болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бәсекеге қабілетті өнім қалыптастыру барысында ұйымның дебиторлық және кредиторлық берешегін дұрыс анықтау, экономиканың дамуы жағдайында коммерциялық ұйымның шаруашылық операциларын тиіді жүргізуді жүзеге асыру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сәйкес келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
Дебиторлық және кредиторлық берешекті есепке алудың негіздері мен принциптерін анықтау;
Дебиторлық және кредиторлық берешектің есебін дұрыс ұйымдастыру;
Дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысудың негізгі бухгалтерлік жазбаларын келтіру;
ХХХ ұйымының дебиторлық және кредиторлық берешегі есебіне талдау жүргізу;
ХХХ ұйымы негізінде есеп жүргізудің шетелдік тәжірибесін қолданысқа енгізу;
Отандық есеп айырысу жүйесі мен шетел тәжірибесінің айырмашылығына талдау жүргізу;
Ұйым үшін тиімді болып табылатын есеп айырысу жүйесін анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - ХХХ ұйымының дебиторлық және кредиторлық берешекті есепке алу туралы мәлеметтері.
Диплoмдық жұмыcтың тeopиялық жәнe әдicнaмaлық нeгiздері. Халықаралық аудит стандарттары (ХАС), Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары (ХҚЕС), ХХХ ұйымының есеп саясаты ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңы, отандық және шетел оқу әдістемелік құралдарының жиынтығы.

1 Экономиканың дамуы жағдайында коммерциялық ұйымның шаруашылық операцияларының экономикалық мәні мен мазмұны
1.1 Бәсекелестік нарық жағдайындағы кәсіпорынның бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру процестерінің теориялық аспектісі
Бухгалтерлік есеп белгілі бір әдістер мен тәсілдер бойынша ұйымның қаржылық ақпаратын есепке алу, өлшеу жүйесі. Ол кәсіпорынның жұмысын толық бақылауға, оны басқаруға, одан әрі жұмысты жоспарлауға, сондай-ақ болашақта ұйымның қызметіне экономикалық талдау жүргізуге қажетті ғылым болып табылады. Сондықтан Бухгалтерлік есеп жалпы халық шаруашылығын есепке алудың басты басымдықтарының бірі болып табылады. Бухгалтерлік есеп бірнеше жүз жыл бұрын пайда болады және бүгінгі күнге дейін дамиды. Тайпалар арасындағы шаруашылық операцияларға байланысты табылған жазбалардан бухгалтерлік есеп біздің дәуірімізге дейін V ғасырда жүргізілгені туралы деректер бар. Ал II ғасырда біздің дәуірге дейін Грецияда құрылыс шығындары есептелген және салынған үйдің қабырғасына жазылған.
"Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру" туралы Қазақстан Республикасының Заңы елдегі бухгалтерлік есеп жүргізу жүйесін айқындайды, қаржылық есептіліктің және оны пайдалану мен есепке алудың негізгі қағидаттары мен жалпы тәртібін, ішкі бақылау мен сыртқы аудит жөніндегі талаптарды, сондай-ақ ұйымдардың құқықтары мен міндеттерін белгілейді. Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық кәсіпорындар осы Заңға сәйкес бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті жүргізуге міндетті. Кәсіпорында жалпы бухгалтерлік есеп мынадай функцияларды жүзеге асырады:
Одан әрі пайдалану үшін ұйымда болатын операцияларды тіркеу және өңдеу жүргізеді;
Ұйымның қаржы-ақпараттық ақпаратын өңдейді, сондай-ақ оны қажетті уақытқа дейін сақтайды;
Пайдаланушыларға қаржылық-ақпараттық ақпаратты уақтылы ұсынады, ал осы ақпаратты пайдаланушылар осы деректер арқылы ұйымды басқару процесінде әртүрлі шешімдер қабылдайды.
Кәсіпорында бухгалтерлік есеп бойынша жұмысты орындайтын маман тәжірибе жүзінде келесі үш түрлі қиындықтарға тап болуы мүмкін:
әрбір жаңа келісімді жүргізу кезінде тиісті стандарттар мен ережелерді негізге алу қажет, шешім қабылдайтын тұлғаға қажетті есепті ақпаратты ұсыну қажет, яғни оларға қажеттілік туындайды;
кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей мақсатқа, тең дәрежеде пайдаланылатын екі тұлға болмайды, себебі мұндай ақпаратты әр түрлі тәсілдермен, әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Олардың білім және тәжірибе деңгейі әр түрлі болып келеді;
Бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес, бұл әр түрлі ойлар мен шешімдердің үйлесуі мүмкін.
Бухгалтерлік есеп мамандығына қайшы келетін екі түрлі пікірлер бар:
Бухгалтерлік есеп табиғат заңдары мен принциптеріне, басқа ғылымдарға да баға бермейді, өйткені оларды ұйымдастыру керек.
Бухгалтерлік есеп ұғымы логикалық негіздемеге, экономикалық теорияға, практикаға, бағдарламаға және жалпы келісімге негізделеді.
Осыған байланысты бухгалтерлік есеп ұғымы күнделікті өмірде болып жатқан әлеуметтік және экономикалық жағдайларға байланысты өзгереді. Кез келген маман-бухгалтердің негізгі кәсіби міндеті пайдаланушыларға уақтылы және дұрыс есептелген мәліметтерді ұсыну болып табылады.
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның және оның ұйымдарының пайдаланушыларға беретін қаржылық және ақпараттық мәліметтерінің мөлшері мен сипаттамаларына байланысты. Бұл ақпаратты пайдаланушылар инвесторлар, несие берушілер сондай-ақ, кооперативтер бола алады. Жоғарыда аталған ұйымдардағы ақпаратты пайдаланушылар кәсіпорын үшін маңызды басқару шешімдерін қабылдау кезінде кәсіпорынның қаржылық есептілігіне сүйенеді.
Ақпаратты пайдаланушылар екі топқа бөлініп қарастырылады:
Ішкі пайдаланушылар;
Сыртқы пайдаланушылар.
Бухгалтерлік есеп әдістері. Күнделікті компаниялар мен ұйымдарда болып жатқан операциялар мен процестер әртүрлі мағынаға ие. Бұл процестерді бақылау керек және олардың дұрыс орындалғанын және сәтсіз болғанын білу үшін есептік жазбаларды пайдалану керек.
Бухгалтерлік есеп әдістері келесі түрде болады:
Құжаттау;
Түгендеу;
Шоттар;
Екі жақты жазу;
Бағалау;
Калькуляциялау;
Бухгалтерлік баланс;
Есеп беру.
Бухгалтерлік есептің негізгі функцияларының бірі пайдаланушыларға кәсіпорынның мүлкі мен қаржылық жағдайы туралы ақпараттық деректерді уақтылы ұсыну болып табылады. Мұндай ақпараттық ақпараттың негізгі көзі бухгалтерлік баланс болып табылады. "БАЛАНС "сөзі француз тілінен алынған" таразы "немесе" тепе-теңдік" дегенді білдіреді. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы актив және пассив деп аталатын кестенің екі бөлімінен тұрады. Сол жағында, яғни кәсіпорынның қаражаты, заттай және ақшалай шығыстар, оң жақ, яғни пассивті бөлігінде қорландыру көздері активінде қаралады. Активтерді, яғни мүлікті бухгалтерлік есепке алу стандартына сәйкес оған тиесілі кәсіпорын балансының бөлімінде қолда бар деп қаралады. Ұйым бұл мүлікті кәсіпорындардың әлеуетті табысы ретінде таниды,өйткені оларды пайдалана отырып, олар болашақта пайда ала алады. "Баланс пассиві" бөлімінде кәсіпорынды қорландыру көздері туралы мәліметтер жазылады. Ұйымның қорландыру көздері меншікті капиталға және тартылған капиталға бөлінеді. Тартылған капитал деп кәсіпорынның міндеттемелері, яғни кредитордың берешегі деп түсіндіріледі. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвестордың мүддесін білдіреді және активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегере отырып қалдық сомасынан тұрады. Инвестордың кредитордан айырмашылығы, инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндеттемелерді шегере отырып, қалдық сомасы бар, яғни меншікті капиталы бар және кәсіпорынның иесі болып табылады.
актив = меншікті капитал + міндеттеме
Әдетте, кәсіпорынның бухгалтерлік балансы есеп беру күніне негізделеді және айдың, тоқсанның немесе жылдың басында жасалады. Баланстық активтер екіге бөлінеді: ұзақ мерзімді активтер және қысқа мерзімді активтер. Ұзақ мерзімді активтерге материалдық емес активтер, негізгі құралдар, ұзақ мерзімді инвестициялар және ұзақ мерзімді дебиторлық берешек кіреді.
Бухгалтерлік есептің пассивті бөлімі үш бөлімнен тұрады. Біріншісі меншікті капитал деп аталады, ол кәсіпорынның жарғылық капиталын, резервтік қорларды, бөлінбеген пайданы немесе жабылмаған шығынды білдіреді. Екінші бөлімге кәсіпорынның ұзақ мерзімді несиелері мен қарыздары, үшінші бөліміне ұйымның алдағы кезеңдегі міндеттемелері, бюджетке қарыздар, бюджеттен тыс ұйымдар алдындағы қарыздар, жеткізушілерге, мердігерлерге қарыздар, жұмысшылар мен жұмысшылар алдындағы қарыздар, зейнетақы қорларына қарыздар және басқа да кредиторлық берешек жатқызылады.
Кәсіпорынның бухгалтерлік шоттары ұйымның бухгалтерлік баланс баптарының негізінде ашылады. Сондықтан бухгалтерлік шоттың атаулары баланс баптарының атауларына сәйкес келуі тиіс. Есепті кезеңнің басындағы баланс бағанынан бухгалтерлік шоттың бастапқы қалдығын алған кезде, керісінше, шоттың соңғы қалдығы есепті кезеңнің аяғындағы баланс бағанына жазылады. Бухгалтерлік баланс активінің баптарына сәйкес ашылатын шот , яғни мүлікті, ақшаны және т.б. есепке алуға арналған шот - автивті шот деп аталады, ал пассив баптарына сәйкес ашылатын шот, яғни кәсіпорынның меншікті капиталы мен міндеттемелерін есепке алуға арналған шот-пассивті шот деп аталады.
Кесте 1
Дебит және кредит шоттарының аты
Дебит шоттың аты Кредит шоттың аты
Бастапқы қалдық
активтердің көбеюі (+)
айналым
соңғы қалдық

активтердің азаюы (-)
айналым

1 - кесте мәліметтері бойынша активті шоттың бастапқы және соңғы қалдығы шоттың дебит жағына жазылады.Сонымен қатар бұндай шоттардың көбеюі дебит жағына, ал азаюы кредит жағына жазылады.
Бухгалтерлік есептің басты мақсаты құжаттарда көрсетілген шаруашылық операцияларға бақылау жасау болып табылады. Екі жақты жазу қажеттілігі экономикалық құбылыстардың өзара байланысымен анықталады.. Бухгалтерлік есеп объектілері арасында белгілі бір өзара байланыс бар. Ұйымның шаруашылық құралдары мен оны құру көздері мен осы кәсіпорында орындалатын шаруашылық процестері және осы кәсіпорында орындалатын әрбір шаруашылық операциясына екі жақты экономикалық құбылыстарға әкеп соқтыратыны және олардың өзгеруі міндетті түрде баланстың екі баптарында бірдей сомаға көрсетілгені осының дәлелі болып табылады. Екі жақты жазба шаруашылық операциялары нәтижесінде бухгалтерлік есеп объектілеріндегі өзара өзгерістерді көрсетеді[1].
Шаруашылық операцияларды екі жақты жазу әдісімен есепке алу алдында мынадай жағдайларды ескеру керек:
Аталған шаруашылық операцияларының қандай объектілерге қатыстылығын;
Шаруашылық операциясының объектіге қандай әсер ететіндігін;
Аталған объектілердің есебі бухгалтерлік есептің қай шоттарда есептелінетінін;
Операцияларды шоттардың қандай бөлігіне жазу керек екендігін (дебитіне немесе кредитіне).
Бірінші операция нәтижесінде кәсіпорын материалдары мен тиісті жабдықтаушы мердігерлерге берешек қамтамасыз етіледі. Келіп түскен материалдарды есепке алу үшін "материалдар" белсенді шоты, ал мердігерлерге жеткізушілерге берешек сомасын есепке алу үшін- "жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу"пассивті шоты деп аталады. Белсенді шоттағы қаражаттың ұлғаюы шот дебетіне, ал пассивті шоттағы қорландыру көздерінің ұлғаюы шот кредитіне жазылады.Осыған сәйкес, осы операция бойынша мынадай екі жақты жазба жасалады::
Д-т: материалдар 25000тенге
К-т: "жеткізушілермен және мердігерлермен
есеп айырысу" шоты 25000 теңге
Екінші операция нәтижесінде ұйымның нақты ақшасы және тиісінше банк алдындағы қарызы азайды. Бұл операцияны алдыңғыға қарама-қарсы деп түсінуге болады. Бірінші операцияда кәсіпорынның активтері мен тиісті пассивтері өседі, екінші операцияда ұйымның активтері мен пассивтері азаяды. Осы операция бойынша ұйымның бухгалтериясында мынадай екі жақты жазба жүргізіледі.

Д-т : Банк несиесішоты 50000тенге
К-т : Ақшалар шоты 50000тенге
Үшінші операция нәтижесінде кәсіпорынның қорлану көздерінде ешқандай өзгеріс болмаған ,яғни бұл операция кәсіпорынның пассив бөлімнің баптарына ешқандай әсерін тигізбейді.
Д-т:Аяқталмаған өндірісшоты 30000тенге
К-т : Материалдар шоты 30000тенге
Төртінші операция нәтижесінде кәсіпорынды қорландыру көздерінде бір бөлім артады, ал екінші бөлім сол сомаға азаяды. Егер жоғарыда қарастырылатын үшінші операцияда өзгеріс тек белсенді бөлімде болса, онда бұл кәсіпорын активінің баптарына ешқандай әсер етпейді, тек пассивті бөліктің баптарына ғана өз әсерін тигізеді.
Осыған сәйкес, осы операция бойынша мынадай екі жақты жазба жасалады::
Д-т : "жеткізуші және мердігерлер
есеп айырысу" шоты 65000 теңгеге
К - т:"банктік кредит" шоты 65000 теңгеге
Осылайша, екіжақты жазба бірдей сомадағы дебит және кредиттік шоттардағы өзара байланысты бухгалтерлік есеп объектілерінің өзгеруін көрсетеді.
Шаруашылық операцияларды көрсету кезінде шоттар арасында пайда болатын экономикалық өзара байланыстар - шот корреспонденциясы деп аталады, ал шот өзі корреспонденцияланатын шот болып табылады. Корреспонденцияланушы шоттардың дебит пен кредитте көрсетілуі бухгалтерлік жазу немесе өткізбе деп аталады.
1.2.Коммерциялық ұйымның қызметін жүзеге асыруда дебиторлық және кредиторлық берешектің маңызы мен ерекшелігі.
Дебиторлық берешек - кәсіпорындар мен ұйымдар басқа заңды немесе жеке тұлғалар өткізген тауарлар, қызметтер үшін дебиторлық берешек (алуға шоттар), сондай-ақ аванс ретінде алынатын алдын ала төлем.
Дебиторлар осы кәсіпорындар мен ұйымдар үшін берешегі бар заңды және жеке тұлғалар болып табылады. Өтеу уақытына байланысты алынуға жататын дебиторлық берешек ағымдағы алуға жататын борыштар және ұзақ мерзімді алуға жататын борыштар болып бөлінеді. Бұл борыштарды есепке алу "Алуға тиісті шоттар" бөлімінің шоттарында жазылады.
Есепті жылдан кейінгі жыл ішінде алынатын дебиторлық берешек ағымдағы активтер санына есептеледі. Олардың қатарына жатады:
Ағымдағы активтерді сатып алуға аванстық (алдын ала төленген) төлем;
Тапсырылған шоттар бойынша алуға жататын борыштар;
Вексельдер бойынша алынуға жататын борыштар;
Әртүрлі операциялар негізінде пайда болған негізгі борыштар дебиторлық және оның еншілес ұйымдары арасындағы серіктестік;
Ұйымның лауазымды тұлғаларының (тұлғаларының) дебиторлық берешегі;
Басқа да дебиторлық берешек.
Кәсіпорынның балансында алынған вексель деп аталатын баптың сомасы ұйымға вексель бойынша төлейтін басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ресми берешегі болып саналады. Алынуға жататын шоттар бойынша борыштар иелену құқығымен байланысты активтер болып саналады. Нәтижесінде "дебиторлық берешек" - бұл иелену құқығын қоса алғанда, иелену құқығымен байланысты активпен қамтылатын одан әрі экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржылық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер санына дебиторлық берешек айналымы жатады. Яғни есептік уақыт пен дебиторлық берешекті өтеу уақыты арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық берешегі оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық берешек баға шегерімі мен сатылған өнім мен тауарлардың құнынан қайтарылған тауарлардың құны шегерілген қалдық сомасы бойынша есептеледі. Бір жылдан астам уақыт ішінде алынбаған дебиторлық берешек "ұзақ мерзімді дебитор" болып есептеледі. Дебиторлық берешектің туындау мерзімдеріне және өтеу уақытына байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Кәсіпорындар өз тауарларын сату кезінде кейде алушылардың бағасына жеңілдіктер береді. Ұйымдардың осындай қадамға баруының негізгі себебі сатып алушыларды тарту арқылы өткізілетін тауарлардың көлемін ұлғайту болып табылады. Бұдан басқа, баға жеңілдіктерін пайдалану ұйымның күмәнді қарыздарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді. Халық тәжірибесінде баға жеңілдіктері терминімен қатар сауда жеңілдігі термині қолданылады.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілер және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды есепке алу бойынша жоғарыда санамаланған тіркемелерден басқа, дебиторлық берешекті есепке алуға аналитикалық есеп карточкалары, таратып жазу парақтары, бухгалтерлік анықтамалар және тағы да басқа оқиғалар қолданылады. Жалпы есепке алу тіркелімдерін толтыру шаруашылық операциялардың мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазбалардың жиынтығын анықтау үшін қажет. Ұйымның барлық бланкілері халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарымен, жұмыс барысында қолданылатын бухгалтерлік есеп нысандары жалпы есептілікті жүргізу үшін міндетті емес. Есеп нысанын таңдау құқығы толық бас бухгалтерге тиесілі, яғни ол бастапқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым тәсілін таңдап, шоттардың корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп салымдарына үнемі қатысатын және басқа операцияларда пайдаланылатын эпизодтық болып бөлінеді. Дебиторлық берешек шоттарында есепке алынатын сомалардың дұрыстығын және толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі тиіс, ол корреспонденцияланатын шоттармен құжаттар бойынша шоттарды салыстыру жолымен жүргізіледі. Мұнда басты мақсат әрбір шоттағы соманың толықтығын, дұрыстығын және сәйкестігін анықтау болып табылады.
Дебиторлық борышты есептеудегі басты мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген немесе жөңелтілген тауарлардың қашан сатылғандығыны танылуында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп есептелінеді.
Дебиторлық берешек мынадай бөлімдерден тұрады::
"Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы".
"Күмәнді бағалы қағаздар бойынша резервтер".
"Еншілес компаниялардың дебиторлық берешегі".
"Өзге де дебиторлық берешек".
"Болашақ кезеңдердің шығыстары".
"Берілген аванстар".
Жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алынған берешек сомасы дебиторлық берешек болып табылады [2].
Күмәнді дебиторлық берешек - сатып алушылар мен тапсырыс берушілер заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін көтергеніне қарамастан, практикада оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызметтер үшін уақытында есеп айырысуды жүргізбеген немесе алуға жататын соманың бір бөлігі, ал қалған бөлігі алынбаған жағдайлар. Мұндай ахуалдың бірінші нысандары борышқор кәсіпорындар мен ұйымдардың банкроттығы немесе осы кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ борыштың талап қою мерзімінің өтуі болып табылады.
Келісім-шартқа сәйкес белгіленген мерзімде төленбеген сатып алушылардың шоттары "күмәнді борыштар" деп аталады. Күмәнді борыштарға уақтылы төленбеген, жабылмаған және тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешек жатады. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес талап қою мерзімі өткен дебиторлық берешек күмәнді борыш болып есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестікке келтіре алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мерзімінде ғана шығындарға жатқызады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындар есебінен резервте тұра алады. Күмәнді борыштар бойынша резервті есепке алу "Күмәнді борыштар бойынша резервтер шотында" қарастырылады. Күмәнді борыштар бойынша резервтер есепті жылдың соңында жеткізушілер мен сатып алушылар арасында дебиторлық берешекке түгендеу жүргізу нәтижелеріне сүйене отырып жасалады. Азаматтық кодекстің 1-бөлімінің 178-бабына сәйкес борышты өтеу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл ішінде өтелмеген берешек күмәнді қарыздарға арналған резервтер сомасы есебінен есептен шығарылады.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес талап қою мерзімі өткен дебиторлық берешек "Үмітсіз қарыз" деп танылады. Ал үмітсіз қарыздардың сомасы құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді заем бойынша резерв құрмаса және үмітсіз заемды анықтау жағдайлары туындаса, онда бұл сома кезең шығыстарына жатқызыла отырып есептен шығарылады. Сонымен қатар, осы сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте көрсетілуі тиіс.
1.3. Коммерциялық ұйымның есеп айырысу операцияларының жүзеге асырылу жолдарына жалпы шолу
Кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу шоттары бойынша операцияларды есепке алу өз қаражаттарын сақтау үшін кәсіпорындар мен ұйымдар өздері қалаған банк мекемелерінде есеп айырысу шотын ашуы тиіс. Кез келген кәсіпорындар үшін әрбір банк мекемесінен тек бір есеп айырысу шотын ашуға болады. Есеп айырысу шотын ашу үшін кәсіпорындар мен ұйымдар банк мекемесіне мынадай құжаттарды ұсынуы қажет:
Банк мекемесінің атына шот ашу туралы өтініш;
Кәсіпорынның құру туралы шешімдердің көшірмесі;
Кәсіпорынның басшысы, бухгалтері және оның орынбасары қолтаңбалары қойылған, сондай-ақ кәсіпорынның мөр таңбасы басылған арнаулы үлгідегі карточка және басқа құжаттар;
Арнайы үлгідегі Карточка және кәсіпорынның басшысы, бухгалтері және оның орынбасары, сондай-ақ кәсіпорынның мөрінің бедерімен қол қойған басқа да құжаттар;
Кәсіпорынды басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға төлеу, әдетте, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу шоттарынан жүргізіледі. Жауап беруші: рахимжан Гульмира адилбековна бабының 1-тармағына сәйкес Салық кодексінің 276-13-ҚР жұмысы бойынша алыс-беріс шикізатын өңдеу қазақстан республикасының аумағына басқа Кеден одағына мүше мемлекеттің өнімдерін кейіннен басқа мемлекеттің аумағына қайта өңдеу, қосымша құн салығы салынады нөлдік ставка бойынша шарттарды сақтау кезінде тауарларды қайта өңдеу мерзімі алыс-беріс шикізатын өңдеу, т. е. алыс-беріс шикізаты-есеп айырысу шотынан қаражат жекелеген жағдайларда төрешінің бұйрығы, сот үкімі, Салық комитетінің немесе қаржы полициясының бұйрығы және заңда көзделген басқа да жағдайлар негізінде шот иесінің келісімінсіз аударылуы мүмкін.
Есеп айырысу шотынан қолма-қол ақша алу үшін шот иесіне қызмет көрсететін банк мекемесі чек кітапшасын береді. Ұйым өкілі, әдетте, кассир есеп айырысу шотынан кәсіпорынның кассасына қолма-қол ақшаны осы чек кітапшасының тиісті түрде толтырылған чегі бойынша ала алады. Есеп айырысу шотына кәсіпорынның заңды және жеке тұлғаларға көрсетілген өнімдер мен тауарларды, материалдық құндылықтарды және басқа да активтер мен қызметтерді өткізуден түскен кірістер сомасы, банктерден және басқа да банктік емес мекемелерден алынған кредиттер, сондай-ақ басқа кәсіпорындар мен ұйымдардан алынған қарыздар сомасы енгізіледі. Ал осы шоттан кәсіпорынның басқа заңды немесе жеке тұлғалардан сатып алған мүліктері мен заттарының құны, бюджетке және бюджеттен тыс мекемелерге төлемдер сомасы төленеді. Сонымен қатар, осы шоттан кәсіпорын кассасына жұмысшылар мен қызметшілердің еңбегіне ақы төлеу және басқа да мақсаттар үшін нақты ақша алынады. Банк мекемесі шот иесінің, яғни кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу шотындағы ақша көлеміндегі ақшаны қабылдау, төлеу және есептеу жөніндегі тапсырмаларын орындайды. Есеп айырысу шоты бойынша операциялар біріздендірілген белгілі бір құжаттар негізінде жүргізіледі. Негізгі есеп айырысу құжаттары: төлем тапсырмасы, есеп айырысу чегі, төлемдік талап-тапсырма, инкассалық өкім, салық және кеден органдарының инкассалық өкімі және басқа да құжаттар болып табылады.
Есеп айырысу құжаттарында оларға қол қоюға құқығы бар екі лауазымды тұлғаның қолы болуы тиіс. Онсыз құжат орындауға қабылданбайды. Банк мекемесі өзіне қызмет көрсететін кәсіпорындармен және ұйымдармен, яғни есеп айырысу шотының иесімен келісе отырып, белгіленген мерзімде оларға шоттың көшірмесін жібереді. Осы үзіндімен бірге есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялардың негізі болып табылатын есеп айырысу құжаты ұсынылады. Үзінді көшірмеде кәсіпорындар мен ұйымдардың ай басындағы және айдың соңындағы шоттарындағы қаражаттың қалдығы және операция бойынша есеп айырысу шотына түскен қаражаттың, яғни есептелген және жұмсалған, яғни жұмсалған қаражаттың сомасы көрсетіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтериясында банк мекемесі берген шоттың көшірмесіне жазылған соманың дұрыстығы және олардың көшірмесімен бірге берілген құжаттарға сәйкестігі тексеріледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақша қаражаты арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізген кезде мыналарды басшылыққа алған жөн:
Ақша қаражаттары арқылы есеп айырысу операцияларының толықтығы мен уақтылығы;
Кәсіпорындар мен ұйымдарға ақшаның толық пайдаланылуын және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
Есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорынның ақшасын есептеу және жұмсаудың дұрыстығы.
Қазіргі уақытта ақша қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды проблема болып табылады. Бәсекеге қабілеттілік кәсіпорындар мен ұйымдарды одан әрі дамыту үшін қажетті жабдықтармен қамтамасыз етуді талап етеді. Ақша мен оның баламаларын дұрыс ашу және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижелерін дұрыс бағалау үшін қажет.
Ақша қаражаттары шоттарында міндеттемелерді шұғыл тәртіппен өтеу үшін төлем жүргізуге қабілетті активтер ғана есепке алынады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшасы олардың кассасындағы ақшадан, есеп айырысу және валюталық шоттардағы ақшадан, аккредитивтердегі, чектердегі ақшадан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшадан тұрады.
Ақша қаражаттары қатарына кәсіпорындар мен ұйымдардың меншігіндегі пошта маркалары, алынған вексельдер, жұмысшылар мен қызметшілерге іссапар шығыстары, жұмысшылар мен қызметшілердің өзге де дебиторлық берешегі үшін аванс ретінде берілген сомалар жатпайды. Олар бухгалтерлік есепте дебиторлық берешек бөлімінде есептеледі [3].
Кассалық операцияларды есепке алу - кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасы жұмысшыларға есептелген жалақы бойынша есеп айырысуға, көлік құралдарына күнделікті шығындарды төлеуге, кеңсе тауарларын сатып алуға, хат-хабарларды және басқа да бұйымдарды пошта арқылы жіберуге арналған. Касса ақшаны сақтауға арналған сейфі бар дабыл орнатылған арнайы жабдықталған үй-жайда орналастыруды талап етеді. Кассадағы нақты ақша Сургут арқылы мөрленген касса қызметкерінің мөрі бар мөрленген сейфте сақталуы тиіс. Кассалық қызметкерлер кассадағы ақшаның сақталуына толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің есеп айырысу шотынан қолма-қол ақшаны осы есеп айырысу шоты ашылған банк мекемесі берген чек кітапшасы бойынша ғана ала алады. Банк мекемесінен қолма-қол ақша алу үшін кәсіпорынның касса қызметкері чек кітапшасында парақты толтырады. Бұл чек парағын толтыру кезінде чекте банк мекемесінен нақты алынған, яғни кәсіпорынның іс жүзінде жұмсауына жататын ақша сомасы және осы сома қандай мақсаттарға жұмсалатыны көрсетілуге тиіс. Толтырылған чекке бас бухгалтер мен кәсіпорынның басшысы қол қояды және осы ұйымның мөрімен бекітіледі. Чек қол қойылмайды алмайынша болмайды толтырылған барлық тиісті ақпарат.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан нақты ақша шығыс кассалық ордері немесе ақша алу үшін тиісті түрде жасалған басқа да құжаттар бойынша, өтініштер, шоттар және басқа да құжаттар бойынша беріледі. Бұл құжаттарда кассалық ордердің деректемелері көрсетілген мөртабан қойылуы тиіс. Егер кассалық шығыс ордеріне қоса берілген құжаттарда кәсіпорын мен ұйым басшысының "рұқсат етемін" деген жазуы және қолы болса, онда кассалық шығыс ордеріне оның қолы қажет деп саналмайды. Кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасынан шығыс кассалық ордері бойынша адамдарға ақша берген кезде касса қызметкері түпнұсқалық құжатты немесе адамның, нақты ақша алушының жеке басын куәландыратын басқа да құжаттарды көрсетуді талап етуге тиіс. Кассалық кіріс ордерін және оның түбіртегін, сондай-ақ кассалық шығыс ордерін және орнына жүретін немесе оған қосымша тіркелетін құжаттарды кәсіпорындар мен ұйымдар бухгалтериясының қызметкерлері сиямен немесе шарикті қаламмен анық толтыруға тиіс. Бұл құжаттардың өзгеруі оларда сандар мен әріптерді түзетуге, өзгертуге ешқандай рұқсаты жоқ.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда жәрдемақылар, сыйақылар, жұмысшылар мен қызметшілерге жалақы төлеу бойынша тізімдемелер қолданылады. Бұл тізімдемелер тіркеу журналында жалақы, жәрдемақы және сыйақылар төленгеннен және бөлінгеннен кейін ғана тіркеледі. Қолма-қол ақшаны кәсіпорындар мен ұйымдардың кассасына қабылдау немесе кассадан ақша төлеу кезінде касса қызметкері кассалық кіріс және шығыс кассалық ордерлердің дұрыс толтырылуына, осы құжаттарда ұйымның басшысы мен бас бухгалтерінің қолдарының болуына және оларда ордерлерде көрсетілген қосымша күндердің болуына тексеру жүргізуге міндетті[4]. Осы операцияларды орындағаннан кейін касса қызметкері тиісті құжаттар орнына өзінің қолын қоюы тиіс. Кассалық операцияларды есепке алу кассалық кітапта тіркелуі тиіс.
Қолданылған әдебиет көздері
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы 2007 жылғы 28 ақпандағы № 234-III Қазақстан Республикасының Заңы (2012.26.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
Тайгашинова К.Т. Управленческий учет.учебное пособие.-Алматы:Экономика,2008.-333 с.
Ержанов А.К., Айтанаева Ә.Қ., Жұманова Г.Ш., Баянова М.С., Иматаева Ә.Е. Басқару есебі: Оқу құралы. - Алматы: 2009. - 304 б.
Шеремет А. Д. Управленческий учет: Учебное пособие. М.:ФБК-ПРЕСС, 1999.-33бет.

2 Родина ЖШС-нің шаруашылық қызметінің экономикалық мәні мен қолданыстағы есеп саясатына жалпылама сипаттама
Родина ЖШС-нің есеп айырысу операциясына талдау жасау
Жалпы есепке алу жұмысын жүргізу бойынша, атап айтқанда, қарастырылатын дебиторлық берешекті есепке алу бухгалтердің жұмыс технологиясы көбінесе қабылданған есепке алу нысанына, пайдаланылатын автоматтандыру құралдарына, топтастыру және бағалау тәсілдеріне, сондай-ақ құжат айналымын ұйымдастырумен байланысты басқа да көптеген факторларға, активтердің құнын өтеуге, түгендеуге, пайдаланылатын есепке алу тіркелімдеріне, сондай-ақ шаруашылық операцияларын тіркеу тәсілдеріне байланысты. ҚР Қаржы Министрлігі жанындағы бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы департаменті Бухгалтерлік есептің журнал-ордерлік нысанының тіркелімдерін пайдалануды регламенттеді, олардың тізбесін әзірлеу кестелері, журнал-ордерге 12 ведомость, 14 журнал-ордер және Бас кітап қамтиды. Журнал-ордер және оларға ведомостар олардың түсу мерзімдерін ескере отырып, бастапқы құжаттардың деректері негізінде толтырылады. Бастапқы құжаттарда тіркелген шаруашылық операциялары топтастырылады:
экономикалық қамту бойынша;
синтетикалық шоттардың кредиті немесе дебеті бойынша өзара байланысты. Журнал-ордер және оларға ведомостар барлық синтетикалық шоттарды қамтиды
Бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарын бекіту туралы Және пассивті болып бөлінетін ҚР-ның (дебиторлық берешектің шоттарын қоса алғанда) шоттары. Осы бөлініске сүйене отырып, журнал-ордерлерді құру негізінен несие белгісі бойынша жүзеге асырылады.
Дебиторлық берешекті есепке алу үшін тікелей пайдаланылуы мүмкін:
№ 7 журнал - ордер-1250 "қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі" шотының кредиті бойынша.
№ 8 журнал-ордер - 1420 "қосылған құн салығы" шотының кредиті бойынша; 1270 "алуға қысқа мерзімді сыйақылар; 1280 "Өзге дебиторлық берешек" - 1200 "қысқа мерзімді дебиторлық берешек" кіші бөлімі және 1610 "қысқа мерзімді аванстар" шоттары бойынша; - 1600 "Өзге қысқа мерзімді активтер"кіші бөлімі.
№ 8 ордер журналына Ведомость-берілген аванстар бойынша.
№ 10 журнал-ордер-1290 "күмәнді талаптар бойынша резервтер", 1620 "болашақ кезеңдердің шығыстары"кіші бөлімі шоттарының кредиті бойынша.
№ 11 журнал-ордер-1210-кіші бөлім шоттарының кредиті бойынша
"сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді берешегі", 1220 "еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі".
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды есепке алу жөніндегі Ведомость. Есептік тіркелімдерді толтырудың бастапқы пункті шаруашылық операциясының мазмұнын көрсететін сымдар жиынтығын анықтау болып табылады.
2007 жылғы 23 мамырда Қаржы министрлігінің бұйрығымен бекітілген ҚР № 185 "бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспары", 1200 "қысқа мерзімді дебиторлық берешек" кіші бөлімі қысқа мерзімді дебиторлық берешекті есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттар топтарын қамтиды:
1210 "Қысқа мерзімді дебиторлық сатып алушылар мен тапсырысшылардың берешегі", онда операциялар бойынша есеп айырысу сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен сатылған активтер және көрсетілген қызметтер үшін бір жылға дейінгі мерзімге және өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешек сатып алушылар мен тапсырыс берушілер.
1220" еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі", онда бір жылға дейінгі мерзімде сатылған активтер мен көрсетілген қызметтер үшін еншілес ұйымдармен есеп айырысу бойынша операциялар және еншілес ұйымдардың өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешегі көрсетіледі.
1230" қауымдасқан және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі", онда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.