Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог - психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауы
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
3. Қазақстан Республикасының шет тілі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы
4. 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мемлекеттік бағдарламасы
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы
6. Еуропалық білім беру жобасында (1996 ж.)
7. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңдары
8. Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары
9. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Тіл дегеніміз - әрбір халықтың ұлттық болмысының дамуындағы тарихы мен тағдырын, тəрбиесі мен тағылымын, тұлғааралық қарым-қатынасты жүзеге асыруды сипаттайтын рухани құнды қазынасы.
Цифрландыру - бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыратын жетістік кепілі.
Цифрландыру технологиялары дегеніміз - бұл бұрын-сонды адамзат бастан кешпеген ғажайып әлемнің жаңа құралдары.
Көптілділік - әлеуметтік ортада жеке адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін бірнеше тілдік құралдарды пайдалану арқылы қары-қатынас жасауы.
Көп тілді білім беру - білім беру кеңістігінде қоғамның қажеттіліктеріне байланысты оқу жоспарындағы пәндерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде меңгеруді мақсат ететін үдеріс болып табылады.
Қарым-қатынас - жеке тұлғалардың өзара әрекет ету барысында танымдық жəне эмоциялық-бағалаушы сипатты ақпаратпен алмасу болатын, өзара əрекетті, өзара түсінікті, өзара əсерді қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған жəне ақпараттық-энергетикалық үдерістердің өзгеше жүйесі.
Коммуникативтік құзыреттілік - адамдармен тиімді қатынасты орната білу жəне өзін ұстай алу қабілеттілігі.
Коммуникативті қабілеттілік - жеке тұлғаның жасына, біліміне, мəдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік жəне кəсіби тəжірибесіне байланысты ерекшелінеді.
Мәдениет - халықтың туған топырағында жинақталған өмірлік тәжірибесінің, тәлімі мен тәрбиесінің, өмір сүру бейнесінің жиынтығы.
Көпмəдениеттілік - жаһандық білім беру қауымдастығының тануынша білім беру саласының негізгі құзыреттілігі жəне көптілді білім беру кеңістігін қалыптастырудағы басты бағыттардың бірі
Көпмәдениетті білім беру дегеніміз - өсіп келе жатқан ұрпақтың жан дүниесін байыту, әлемдік және көптілділік сананы дамыту, мәдени құндылықтар жүйесі өзгеше көпмәдениетті көпэтникалық ортада өмір сүруге дайындығы мен білігін қалыптастыру мақсатында этникалық, жалпыұлттық және әлемдік мәдениетті игеру үдерісі.
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігі - білім алушылардың функционалдық сауаттлығы мен кез келген мәселені дұрыс шеше білу қасиеті
Педагог-психологтың кәсіби білімі - бұл жоғары білім беру жүйесінде оқытушының тікелей басшылығымен және білім алушының өздік жұмысы арқылы алынатын білімдердің жиынтығы
CLIL әдісі - оқытушының сөйлесуін азайтып, керісінше студенттердің бір-бірімен сөйлесу дағдысын қалыптастыру.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТМД - тәуелсіз мемлекеттік достастығы
ЖОО - Жоғары оқу орны
ҚР МЖМББС - Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
ХҒПК - Халықаралық ғылыми-практикалық конференция
PhD - философия докторы
ҚазҰПУ - Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
СОӨЖ - Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстары
ЭТ - Эксперименттік топ
БТ - Бақылау топ
АКТ - Ақпараттық коммуникативті технологиялар
CLIL - Content and Language Integrated Learning
ON - оқу нәтижесі
ЭПК - элективті пәндер каталогы
ЖОЖ - жеке оқу жоспары
ОЖЖ - оқу жұмыс жоспары
АБ - ағымдық баға
МБ - межелік бақылау
ҚБ - қорытынды бақылау
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
МАЗМҰНЫ
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілік - болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық факторы ретінде
2 КӨПТІЛГЕ БАҒЫТТАҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ АЯСЫНДА БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Болашақ маманның кәсіби құзіреттілігінің қалыптасуында Педагогика және психология білім беру бағдарламасының мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ...
2.2 CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша анықтаушы эксперименттік жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыру - қазақстанның дамуындағы маңызды стратегия ретінде атты жобасының мазмұны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... .
3.3 Зерттеу жұмыстары бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыс қорытындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында Тілдердің үштұғырлығы мәдени жобасын ұсынып, онда білім беру жүйесінде үш тілдің - мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау міндетін атап көрсетті [1].
Қазақстан Республикасы Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының білім алушыларды даярлау деңгейіне қойылатын талаптарда: жоғары оқу орны бітірушісінің негізгі құзыреттері жалпы білімділікке, әлеуметтік-этикалық құзыреттерге, экономикалық және ұйымдастыру-басқару құзыреттеріне, кәсіби құзыреттерге қойылатын талаптар негізінде қалыптасады. Құзыреттер - білім алушылардың оқыту үдерісі кезінде алған білімін, іскерлігін және дағдысын кәсіптік қызметте практикалық тұрғыдан қолдана білу қабілеті [2].
Тәуелсіз елімізде негізгі үш тілді дамытуға басымдық беріле отырып, мемлекетімізде өмір сүріп жатқан басқа халықтардың тілдері де назардан тыс қалған жоқ. Өйткені, мәдениет мен тілдердің саналуандығы - бұл Қазақстанның ұлттық байлығы. Яғни, еліміздегі кез-келген этностың өкілі қай тілде білім алатынын ерікті түрде таңдай алады. Қоғамымызда барлық этностардың мәдениеті мен тілін дамытудың бірегей формуласы жасалып отыр.
Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық, рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі факторларының бірі - білім беру мекемелерінде көптілді білім беруді жолға қою болып табылады.
Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларының нәтижесіне қарап бағалайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке, ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан өзгерістермен бірге біршама өзгеріп отыр. Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа үлгісін құрудың, сынақтан өткізу мен еңгізудің ауқымды міндеттері тұр. Оның жүйесінің негізгі ұстанымдары Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілген [3].
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, білім берудің жаңа сапасына қол жеткізу 12 жылдық жалпы білім беретін мектептер жағдайында мүмкін болады, ол білім тұралы құжаттардың айырбасталуын, бейіндік оқытуды, көптілдікті қамтамасыз етеді [4].
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі жас ұрпаққа ана тілі мен қоса бірнеше шет тілдерін оқу бағдарламасына еңгізіп оқытуды қарастыруда, яғни жақын болашақта көптілді білім алған мектеп түлектеріміздің халықаралық еңбек нарығындағы сұранысқа жауап беретін білікті маман болып жетілуіне септігін тигізеді [5]. Көптілді білім беру мәселесіне отандық ғалымдар мен шетелдік ғалымдар қызығушылық танытуда. Шетелдік зерттеулерде көптілді білім беру мәселесі туралы терең қарастырылған, ал отандық зерттеулерде көптілді білім беру мәселесі бойынша жеткілікті ғылыми зерттеу жүргізілмеген, бірақ осы бағыттағы жұмыстар өз бастамасын тапқан.
Көптілді білім - көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Қазақ тілі - мемлекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетел тілдерінің бірін білу тұлғаның ой-өрісін кеңейтеді, оның сегіз қырлы, бір сырлы тұлға болып дамуына жол ашады, ұлтаралық қатынас мәдениетін, толеранттылығын және планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Біздің ойымызша, қазіргі таңда болашақ педагогтарды бәсекелестікке дайындаудың бірден бір жолы - көптілділік.
Көптілділік ұғымы кең мағынада қолданылады. Бұл термин кезінде халқымыздың Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзімен дәл бүгінгі дамыған күнге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, энциклопедист ғалым, әлемде Аристотельден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігін аңғаруға болады. Мұның өзі сол кезеңнің өзінде тілдерді меңгеру мәселелерінің өзекті болғанын аңғартады [6].
Көптілді білім беру мәселесін зерттеуде өз үлестерін қосқан ғалымдар: Л.Балаян [7], Ю.Д.Дешериев [8], Б.Хасанов [9], Қ.С.Мусин [10], У.Вайнрих [11], И.Ф.Протченко [12], М.П.Алексеев [13], А.Мартине [14], Ф.П.Филин [15], В.Г.Костомаров [16], Я.А.Коменский [17], Ж.Пиаже [18], Л.С.Выготский[19], Б.Жумагулова[20], О.П.Коваль[21], А.Аренова[22], В.А.Ершов[23], Г.Д.Дмитриев[24], К.Ж.Кожахметова[25], М.Надырмағамбетова[26], А.Карбаева [27], Б.Шультер [28], К.Т.Баймуханова[29], Baker [30], Grimes Barbara[31] , Comrie Bernard [32], Crystal David [33], Dutcher Nadine [34], Richard Tucker [35], Lambert Wallace [36], Christian Dorna [37], S.L.Walter [38], J.Cummins [39], K.Hakuta [40] т.б.
Көптілділік мәселесін көптеген ғалымдар шет тілін оқыту теориясы бойынша С.С.Құнанбаева [41], көптілді білім берудің теориялық-әдіснамалық негіздерін Б.А.Жетпісбаева [42], көптілді білім берудің ұтымдылығын арттыруын Гаипов Д.Э. [43], Д.Н.Кулибаева [44], И.И.Халеева [45], Берденова С.Ж. [46], Жорабекова А.Н. [47], тіл білімінде қостілділік мәселелері Э.Д.Сүлейменова [48], М.М.Копыленко [49], З.К.Ахметжанова [50], С.Е.Байболсынова [51], М.К.Исаев [52], Б.Хасанұлы [53], Г.А.Ғабдуллина [54], Н.Ж.Шаймерденова [55] еңбектерінде қарастырылған. Ғалым Ж.Қ.Ибраева [56] еңбектерінде психолингвистика аспектісінде талқылаған.
Көптілді білім беру ұғымының ЮНЕСКО-ның тұжырымдамасына сәйкес кем дегенде үш тілді қамтиды: аймақтық немесе ұлттық және халықаралық тілді [57]. Осы тілдерді қолдану Білім берудің инклюзивтілігі мен сапасының маңызды факторы болып табылады [58].
Көптілді білім беру мәселесі бүгінгі таңда мемлекеттік деңгейінде талқыланып, білім реформалары осы жүйе аясында жұмыс жасауда. Көптілді білім беру - өскелең ұрпақтың әлемдік білім кеңістігінде еркін тыныстауға, жұмбақ ғылымдардың сырын ашуға, тілдік сананың дамуына жол ашады.
Жалпы Көптілді білім беру ұғымы 1999 жылы ЮНЕСКО-ның конференциясында бекітілген. Бұл білім беру саласында үш тілден кем емес тілдерді (ана тілі, аймақтық және ұлттық және халықаралық тілдерді) қолдануды білдіреді [57].
ЮНЕСКО халықаралық ұйымының көптілдік туралы ресми құжаттарында дүниежүзіндегі барша халықтарға өз тілдерін киберкеңістікте, яғни электрондық түрін шығарып интернет желісіне қосуды ұсынады Нәтижесінде, дүниенің кез келген жерінде интернет желісіне байланысу арқылы қалаған тілмен танысып, үйренуге мүмкіндік болады. Сонымен қатар, көптілді білім беру жүйесі арқылы шетелдік ғалымдардың еңбектерімен және дүниежүзінде күнделікті болып жатқан жаңалықтар және өзгерістермен тікелей танысу мүмкіндігіне қол жеткізуге болады. Тіл саясаты мен көптілділік қағидасы Еуропалық Одақ құрудағы басым мәселелерге айналды. 1995 жылы Еуропалық Комиссия үш еуропалық азаматтар үшін үштілділік мақсатын қойған білім туралы ресми баяндама жасады. Комиссия ақпараттық кезеңде бірыңғай нарықта көптілді қарым-қатынас дағдысының маңыздылығын атап өтті. Көптілді және танымдық электрондық Learning Management жүйесі мәселелері көптілділік, білім беру және мәдениет жыл сайын электрондық оқыту құралдарын (мысалы, Вавилон және Онтология жобасы пайдаланып Көптілділік бойынша зерттеу үшін Еуропалық Комиссия гранттарды, сонымен қатар 2007 жылдан бері Еуропалық комиссияның отырыстарында қаралды) [57].
Қазақстанда алғаш рет үштұғырлы тіл идеясы 2006 жылдың қазан айында Елбасы XII отырысы Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың Ассамблея халқы кем дегенде үш тілді білу біздің болашағымыз үшін маңызды екенін растады. Ал қазірдің өзінде 2007 жылы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында Қазақстан халқына Н.Назарбаев біз үш тілді дамыту керектігін айтты, соған сәйкес мәдени жобасын Тілдердің үштұғырлылығы, кезең-кезеңмен іске асыруды бастауды ұсынды: мемлекет ретінде қазақ, ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде орыс және ағылшын ретінде көптілді білім беру экономикаға сәтті кірігу тілі [59]: Қазақстан бүкіл әлемде үш тілде қолданатын жоғары білімді ел ретінде қабылдануы керек [59]. Осы сәттен бастап Қазақстанның жаңа тіл саясаты басталады. Көптілді білім беру Заң Қазақстан Республикасының шет тілі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы [60], 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мемлекеттік бағдарламасы [61], Білім туралы [62], Тілдер туралы мынадай заңнамасы [63]: Қазақстан Республикасының Конституциясы [64], Қазақстан Республикасының Заңы бекітілген болатын және басқалардың құқықтық негізін қалыптастырды. Жоғарыда аталған құжаттар көптілді білім берудің ролі мен орнын, көп тілді білім беруді басқарудың заманауи және тиімді жүйесін құру принциптерін анықтайды.
Бүгін біз 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды институционалдық қолдау туралы айтуға болады [65]. Көптілділіктің негізгі құзыреттіліктерін Еуразиялық мультикультурализм, байланыс және технократиялық болады. Тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы үш кезеңде жүзеге асырылып келеді. Бірінші кезеңде (2011-2013 ж.ж.) тілдерді одан әрі дамыту және дамыту үшін құқықтық және әдіснамалық базаны жетілдіруге бағытталған шаралар кешені жүзеге асырылды. Екінші кезеңін (2014-2016 ж.ж.) практикалық мемлекеттік тілді зерттеу және пайдалану, жаңа технологиялар мен әдістерді іске асыру жөніндегі шаралар, сондай-ақ тілдік әралуандықты сақтау пакетін жүзеге асыру жоспары. Үшінші фаза (2017-2020 ж.ж.) қоғамдық өмірдің барлық салаларында мемлекеттік тілдің, оның дұрыс қолдану және басқа да тілдерді лауазымдарының одан әрі сақтау меншік деңгейінің сапасын өзектілігі дәрежесін жүйелі мониторинг арқылы нәтижелерін топтастыруды жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттік тілді меңгерген ересек тұрғындардың бағдарламасы үлесін қорытындысы бойынша, 2017 жылға қарай 2014 жылы - 20%, 2020 жылы - 80% құрайды, 2020 жылға қарай орыс тілін білетін қазақтардың үлесі кемінде - 90% құрайды. Ағылшын тілін меңгерген республика халқының үлесі: 2014 жылы - 10%, 2017 жылы - 15%, 2020 жылы - 20%, 2020 жылы - 12% халықтың үлесі 2017 жылға қарай, 2014 жылы - 10%-ға, үш тілді (орыс Молдова және ағылшын) иелік 15%-ға дейін болатынын атап көрсеткен.
Көптілді білім беру мәселесі Л.Балаян [7], Ю.Д.Дешериев [8], Б.Хасанов[9], Қ.С.Мусин [10], У.Вайнрих [11], И.Ф.Протченко [12], М.П.Алексеев [13], А.Мартине [14], Ф.П.Филин [15], В.Г.Костомаров [16], Я.А.Коменский [17], Ж.Пиаже [18], Л.С.Выготский [19], Б.Жумагулова [20], О.П.Коваль [21], В.А.Ершов [23], Г.Д.Дмитриев [24], К.Ж.Кожахметова [25], М.Надырмағамбетова [26], А.Карбаева [27], Б.Шультер [28], К.Т.Баймуханова [29], Baker [30], Grimes Barbara [31], Comrie Bernard [32], Crystal David [33], Dutcher Nadine[34], Richard Tucker [35], Lambert Wallace.E.[36], Christian Dorna [37], S.L.Walter [38], J.Cummins [39], K.Hakuta [40] еңбектерінде қарастырылған.
Болашақ педагог-психологтарды көптілді білім беру жағдайында құзыреттілік негізінде бәсекеге қабілетті, шығармашылық, өзін-өзі дамытуға қабілеттерін арттыру бүгінгі күннің талабы.
Құзыреттілік амал Еуропалық білім беру жобасында (1996 ж.) негізі қаланып, еліміздегі білім беруді ұйымдастыруға қатысты барлық құжаттардың басты парадигмалық идеясы ретінде басшылыққа алынады.
Болашақ педагог-психологтарды дайындау мәселесі психология мен педагогикада кең түрде қарастырылған деуге болады. Зерттеу барысында зерделенген еңбектер төмендегідей топтастырылды:
- болашақ педагог-психологтардың кәciби ic-әpeкeткe дaяpлығын қaлыптacтыpу жәнe өзiн-өзi әpi қapaй үздiкciз бiлiм aлу apқылы дaмытуының мoдeлiн құpылымдaу (C.И.Apxaнгeльcкий [66], A.A.Вepбицкий [67], В.A.Cлacтeнин [68] және т.б.);
- маманды кәсіби даярлау үдерісінің психологиялық-педагогикалық негіздері, мамандықтың мәні, өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсыну (Ю.К.Бабанский [69], Н.В.Кузьмина [70], В.В.Сериков [71], Н.Д.Хмель [72], С.М.Кеңесбаев[73], К.М.Беркімбаев [74], Ұ.М. Әбдіғапарова [75], және т.б.);
- болашақ педагог-психологтардың танымдық, коммуникативтік әрекеттерінің түрлері мен оларды белсендіру мәселелері (Қ.Б.Жарықбаев [76], С.М.Жақыпов [77], М.Ә.Перленбетов [78], Н.Б.Жиенбаева [79], А.Р.Ерментаева [80], және т.б.);
- болашақ педагогтардың шығармашылық әлеуетін, кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру (Ж.Ы.Намазбаева [81], Б.А.Тұрғынбаева [82], М.А.Абсатова [83], және т.б.);
- білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін (Ш.Х.Құрманалина [84], К.С.Кудайбергенева [85], Б.Т.Кенжебеков [86], Г.Ж.Меңлібекова [87], Б.Р.Қасқатаева [88], М.В.Семёнова [89], С.И.Ферхо [90], және т.б.).
Дегенмен зерттеу барысында жоғары оқу орындарында педагог-психологтарды кәсіби әрекетке дайындау үдерісін көптілді білім беру талаптарына сай қайта қарау, оның теориясы мен ғылыми-әдістемелік негіздерін жаңарту мәселесі арнайы зерттелмегендігі анықталды. Атап айтсақ,
- ЖОО болашақ педагог-психолог мамандарын көптілді білім беру талаптарына сай дайындауға деген қоғамдық сұраныс пен оған негіз болатын теориялық тұғырлардың айқындалмауы арасындағы; болашақ педагог-психологтарда көптілді білім беру жағдайына байланысты құзыреттіліктерін қалыптастырудың объективті қажеттілігі мен оның жүзеге асуын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген тиімді әдістері мен жолдарының айқындалмауы арасындағы қарама-қайшылықтардың бар екендігін көрсетеді.
Осы аталған қарама-қайшылықтардан көптілді білім беру жағдайындағы педагог-психологтардың өз педагогикалық іс-әрекетін тиімді атқаруларына қажетті құзыреттіліктердің құрылымы қандай, оны кәсіби білім алу барысында қалыптастыру қандай жолдар мен әдістер арқылы іске асырылуы тиіс деген зерттеу мәселесі туындайды.
Мәселенің көкейкестілігі мен аталған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу тақырыбын Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру - деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындағы біртұтас педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: болашақ педагог-психологтардың көптілді білім беру жағдайында еңбек етуге қажетті кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу болжамы: егер, болашақ педагог-психологтарды дайындау үдерісінде мотивациялық, танымдық, іс-әрекеттік компоненттерден тұратын, әдіс, құралдары, көрсеткіштері айқындалған модель жүзеге асырылып, білім алушы көптілді білім беру жайлы білімдер мен кәсіби білік, дағдыларды өзіндік белсенді әрекет нәтижесінде меңгерсе, онда олардың көптілді білім беру жағдайындағы кәсіби құзыреттіліктерін кіріктірілген тұлғалық сапа ретінде қалыптастырудың тиімділігі артады, өйткені бұл жағдайда жоғары оқу орынының педагогикалық үдерісінің көптілді білім беру білім беру талаптарына сәйкестенуі мүмкін болады.
Зерттеу міндеттері:
- Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде сипаттама беру;
- Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырларын және коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілікті педагогикалық-психологиялық фактор ретінде айқындау;
- CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде анықтау;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін және құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесін жасау;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша эксперименттік жұмыс нәтижелерінің тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыста сынақтан өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: ЖОО білім мазмұны мен әдістерінің көптілді білім беру жағдайының талаптарына сай жаңғыртылуы болашақ педагог-психологтардың көптілді білім беру жағдайына қажетті құзыреттіліктерін қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша тарихи-қоғамдық заңдылықтар дамуын ашатын философиялық қағидалар, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара бірлігі туралы тұжырымдамалары, ғалым педагогтардың, психологтардың, философтардың, әлеуметтанушылар мен мәдениеттанушылардың еңбектері, көзқарастары, тұжырымдары, зерттеулерімен анықталады.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және әлеуметтану бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңдары; Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары; Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, ғылыми педагогикалық мерзімді басылымдар және автордың педагогикалық тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: диссертациялық жұмысты жүргізу барысында қолданылған теориялық (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық ғылыми әдебиеттерге теориялық әдіснамалық талдау жасау, салыстыру, озық іс-тәжірибелерді жинақтау; зерттеудің нәтижесін жобалау, үлгілеу, тұжырымдау); эмпирикалық (сауалнама, тест, педагогикалық бақылау, тәжірибелік- эксперименттік жұмыстар жүргізу); статистикалық (зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық тұрғыдан өңдеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде сипаттама берілді;
2. Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары және коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілік педагогикалық-психологиялық фактор ретінде айқындалды;
3. CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде анықталды;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері және құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
4. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі жасалды;
5. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша эксперименттік жұмыс нәтижелерінің тиімділігі тәжірибелік-эксперименттік жұмыста сынақтан өткізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы зерттеу барысында қол жеткізген теориялық қағидалар мен тұжырымдар білім беру мазмұнын жаңартуға арналған практикалық оқу материалдарын жасауға мүмкіндік берді. Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыру негіздері тақырыбында дайындалған элективті курсының бағдарламасын жоғары оқу орындарында, педагогикалық колледждерде қолдану арқылы педагог-психологтарды дайындау ісін модернизациялау, сапасын арттыруға ықпал етеді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
1. Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде;
2. Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары және коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілік - педагогикалық-психологиялық фактор ретінде;
3. CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы;
4. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері және құрылымдық-мазмұндық моделі;
5. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі және эксперименттік жұмыс нәтижелері.
Зерттеу базасы: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті.
Зерттеу кезеңдері: Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыруға арналған тәжірибелік-педагогикалық жұмысқа қойылған мақсатқа сай үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезең (2016-2017жж.) зерттеу мәселесі анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараты дайындалды. Отандық, шетелдік іргелі ғылыми зерттеулерге талдау жасау барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық-әдіснамалық негіздері анықталды. Тақырып бойынша материалдар сұрыпталып, жинақталды. Ғылыми мақалалар дайындалып, басылымдарда жарық көрді. Тәжірибелік алаңдар анықталып, эксперименттік жұмыстың жоспары, элективті курстың оқу бағдарламасы дайындалды.
Екінші кезең (2017-2018жж.) теориялық материалдарды жүйелеу жалғасын тапты, анықтау эксперименті барысында болашақ педагог-психологтардың тест, сауалнама арқылы алғашқы білім деңгейлері тексерілді, нәтижелері қорытындыланды, қалыптастыру эксперименті жүргізіліді. Студенттерге арналған элективті курсы үшін жұмыстар (семинар, тренинг) байқаудан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең (2019-2020жж.) қалыптастыру эксперименті жалғасын тапты, алынған нәтижелер сұрыпталып, өңделіп, құрылымы бойынша жүйеленді, ұсыныстар әзірленді, диссертация талаптарға сай рәсімделді.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің мақсаты мен міндеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен, зерттеу әдістерінің, тәжірибе-эксперимент жұмыстарының жоспарлы және жүйелі іске асуымен, ұсыныстардың жалпы білім беретін мектептердің, орта және жоғары оқу орындарының іс-тәжірибелеріне енгізілуімен, сондай-ақ зерттеудің негізгі мәселелері мен нәтижелері ғылыми-практикалық конференцияларда талқылануымен қамтамасыз етіледі. Докторанттың өзіндік іс-әрекетінің қалыптасуына арналған философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектердегі қағидалардың басшылыққа алынуымен, ЖОО оқу үдерісіне зерттеудің нәтижелерін енгізуімен дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы: Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама түрінде ҚР БжҒМ Білім және Ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған журналдарда және Scopus базасына енген шетелдік басылымдарда, халықаралық конференциялар жинақтары материалдарында жарық көрді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация мазмұнын кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалар құрайды.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, объектісі, пәні, міндеті, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу базасы, қорғауға ұсынылатын қағидалары сипатталады.
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде көптілді білім беру жағдайында болып жатқан құбылыстарға сәйкес, көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде сипатталады, көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары айқындалады, коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілікті болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық факторы ретінде анықталады.
Көптілге бағыттаған білім беру бағдарламаларының аясында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің қалыптасуы атты екінші бөлімде болашақ маманның кәсіби құзіреттілігінің қалыптасуында Педагогика және психология білім беру бағдарламасының мүмкіндіктері анықталады; CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде айқындалады; болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері және құрылымдық-мазмұндық моделі жасалады.
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары атты үшінші бөлімде болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша анықтаушы эксперименттік жұмыс нәтижелері анықталады; болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі жасалады; зерттеу жұмыстары бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыс қорытындыларының тиімділігі сынақтан өткізіледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша жүргізілген жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалынып, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу барысында пайдаланылған диагностикалық материалдар, студенттерге арналған сауалнамалар, тренингтер және тест сұрақтары ұсынылады.
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегия ретінде
Тұңғыш президентіміз Н.Назарбаев Болашаққа бағдар - рухани жаңғыру мақаласында: Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен емес, адамдарының бәсекелік қабілетімен айқындалады [91]. Сондықтан, әрбір қазақстандық, сол арқылы тұтас ұлт ХХІ ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мәдени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың санатында. Сол себепті, Цифрлы Қазақстан, Үш тілде білім беру, Мәдени және конфессияаралық келісім сияқты бағдарламалар - ұлтымызды, яғни барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы - деп қарастырылған.
Бұл бүгінгі таңда бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау - XXI ғасырдағы жоғары оқу орнының басты міндеттерінің бірі екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес, болашақ педагог-психолог - зерттеуші, еңбекқор, ұйымшыл, гуманист, белсенді патриот, көп тілді меңгерген, үш тұғырлы тіл талаптары деңгейінде жүргізе алатын болғанда ғана қоғамның мықты да білікті, көп мәдениетті, жан-жақты дамыған, шығармашылық қабілеті жоғары маман тұлғасын қалыптастырып, даярлау нәтижелі болады.
Қазақстан - көпұлтты мемлекет. Еліміз бірнеше ұлттан тұратындықтан, сол ұлттың тілін, дәстүрін білу мәдениеттілікке жатады. Сонымен қатар бір немесе бірнеше шет тілін меңгеру, тұлғаның тілдік сана дамуының халықаралық бірізділікті қамтамасыз ету - мемлекеттің басты стратегиялық міндетіне жатады. Мемлекеттік бағдарлама бойынша елімізде жаңа буын оқулықтары алты тілде: қазақ, орыс, өзбек, ұйғыр, түрік және ағылшын тілдерінде жарияланады. Ағылшын және орыс тілдері міндетті түрде жалпы білім беретін мекемелерде, орта кәсіптік білім беру мекемелерінде, ЖОО-да оқытылады. Яғни осы оқытылатын тілдердің оқу бағдарламалары мен жоспарлары жасалған. Осы ретте Қазақстанда қалыпты жағдайда екі тілді немесе көптілді білім беру үдерісі көрініс табады.
Қазіргі таңда жаһандану жағдайында білім беру кеңістігінде үлкен рөлге ие болған көптілді білім беру мәселесі жан-жақты қарастырылып, жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үдерісіне кеңінен енгізілуде. Дүние жүзінде көптілді білім беру мәселесінің қарастырылуы - экономика, саясат, мәдениет пен білім және ғылым саласындағы түбегейлі өзгерістермен байланысты заңды үдеріс.
Осыған байланысты, көптілді білім беру саясаты Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында шетел тілінен білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңдарында өз көрінісін тапқан:
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында белгілі мақсат пен міндеттер қойылған:
- əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көпдеңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды анықтау;
- азаматтық пен патриотизм, ұлтжанды қасиеттер бойына дарыған шығармашылық, рухани жəне күш-қуат мүмкіндіктері; даралығы дамыған тұлғаны қалыптастыру;
- отандық жəне əлемдік мəдениеттің жетістіктеріне баулу; қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, əдет-ғұрпы мен дəстүрлерін зерделеу; мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгерту;
- оқытудың жаңа технологиялары, оның ішінде кредиттік, қашықтықтан оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу жəне тиімді пайдалану [92,93,94].
Қазақстан Республикасында шетел тілінен білім беруді дамыту тұжырымдамасының негізгі мақсаты - шетел тілдерінен білім берудің маңызды бағыттарын анықтай отырып, үздіксіз жəне сабақтастық білім берудің ұлттық деңгейі мен моделін ұсыну. Бұл еліміздің көптілді əлемдік білім беру кеңістігіне енуіне мүмкіндік береді. Осы орайда, жүргізіліп жатқан көптеген жұмыстар халықаралық стандартқа сай шетел тілдерін меңгеру деңгейінің сапалық көрсеткіштеріне жетуді талап етеді [95].
Отандық және шетелдік дерек көздеріндегі көптілді білім беру мәселесі туралы зерттеулерге сүйенсек, әр елдің өзіне тән көптілді білім беру жүйесінің ерекшеліктері бар екендігін байқауға болады. Алайда, мұнда адами фактор айрықша рөлге ие. Көптілді білім беру мәселесін іс жүзінде жүзеге асыруда мемлекеттің ұлттық ерекшеліктеріне: тұлғалық қасиеттеріне, санасына, менталитетіне, мәдениетіне және тағы басқа ұлттық құндылықтарына ерекше көңіл бөлу қажет. Мәселен, Шығыс өркениетінде көптілді білім беру мәселесімен айналысатын CIMERA халықаралық ұйымының зерттеулері бойынша, мұнда қостілділік басым, яғни кезінде Кеңес Үкіметі орныққан бұл елдерде орыс тілінің ықпалы басым болып, кейбір жағдайларда осы тілдің үстем екендігін байқауға болады [93].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев өзінің Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан атты мақаласында: Біз білім беру саласының өзекті мəселелерін қайта қарастыруды талап ететін, адам қызметінің барлық салалары жаһандану үдерісін кешіп жатқан дəуірде өмір сүріп, жұмыс істейміз. Егемен еліміздің болашақ бағдарының ұштұғырлы тілдер саясатын негізге алып отырғаны - бүгінгі ақпараттық қоғамның жəне қашанда өз өктемдігін жүргізетін уақыт пен заманның талабы - деп қарастырылған [96].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында Қазақстан әлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де: қазақ тілін - мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін - ұлтаралық қатынас тілі ретінде және ағылшын тілін - жаһандық экономикаға нәтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы керектігіжөнінде айтылды [96].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Жолдауында көптілді білім беру үдерісіне ерекше көңіл бөлінді және Қазақстандықтардың болашағы - қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін меңгеруінде екендігі атап көрсетілді [91].
Қазақстан халқының, әсіресе, болашақ мамандардың еркін меңгеруі шығармашылық өзін-өзі жетілдіру саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен жаhандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізу бағытталуы көптілді білім беруді енгізуді негізі екендігін көре аламыз.
Қазіргі заманғы қоғамда адамнан тек білімді болуын талап етіп қана қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет, ғылым мен техниканың түрлі салаларында терең мамандануын ғана емес қоғамда өмір сүріп, тіршілік ете білуді талап етеді. Болашақ педагогтардың тұлғалық дамуының негізгі өлшемдері оның жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік, белсенділік, үш тілді меңгерген білікті маман болып табылады.
Осыған орай, білім беру саласын жаңғыртудың негізі ретінде көптілді білім беру мәселесінің мәнін ашу үшін, тіл, көптілділік, көптілді білім беру ұғымдарына тоқталуды жөн көрдік.
Көптеген ғылыми әдебиеттерде тіл мәселесіне жан-жақты анықтамалар келтірілген. Мысалы,
Тіл - адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау құралы, белгілі бір ұлттың сана-сезімі, халықтың қасиеті, оның жалпы тарихы, əдет-ғұрпы, мəдениеті қатарлыларды тұтастай өз бойына қамтып жататын күрделі ұғым.
Тіл - адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, ұлт болмысының тікелей көрінісі болып табылатын қымбат дүниесі.
Тіл - әр халықтың рухани өмірін, тарихын, ұлттық нақышын, дүниенің тілдік бейнесін, сипаттау құралы.
Тіл - халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан асыл қазынасы, рухани құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа сақтап жеткізуші формасы.
Тіл - мәдениет тасымалдаушысы, әрбір мәдениет өзін дүниеге әкелген халықтың немесе қауымның іс-әрекетінің нәтижесі.
Тіл - үйренушінің коммуникациялық хабардарлығы қазақ елінің, халқының, тарихы мен мəдениетін, экономикасын салыстыра, салғастыра дамытуға кызмет етудегі қажеттілік.
Тіл - адам өміріндегі ең шешуші рөл атқарады. Ол - танудың, түсінудің, дамудың құралы.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған тіл мәселесіне байланысты ой-пікірлер мен тұжырымдарды негізге ала отырып, біз анықтамамызды беруге тырыстық.
Мысалы, тіл дегеніміз - әрбір халықтың ұлттық болмысының дамуындағы тарихы мен тағдырын, тəрбиесі мен тағылымын, тұлғааралық қарым-қатынасты жүзеге асыруды сипаттайтын рухани құнды қазынасы.
Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында көптілділік мәселесіне айрықша көңіл бөлу - білім саласын жаңғыртуда кеңінен пайдаланып жүрген жəне тиімділігін көрсетіп келе жатқан тың тəжірибе. Мысалы, қазақстан азаматтарына шет тілдерін үйрету саласындағы негізгі мақсат ретінде көптілділікті ұсынады: еліміздің əрбір азаматы екі шет тілін меңгеруі, оның бірін жетік білуі тиіс. Бұл талап - барлық еуропалық мектептердің тәжірибесінде кеңінен қолданылады. Онда ағылшын тілімен қатар, экономикалық жағынан дамыған елдердің тілін үйренуді көздейді [93]. Бүгінде кәсіби қызметтің барлық салаларында көптілділік, цифрландыру үдерісінің ықпалы кеңінен орын алып отырғандықтан, жоғары білім беру саласында да қайта қарастырылып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Осыған орай, ақпараттық және комуникативтік құзіреттілікпен қатар, көпмəдениеттілік бүгінгі уақытта əлемдік білім беру кеңістігін қалыптастыратын білім беру құзіреттілігінің басты бағыттарының бірі болып есептеледі.
Еліміздің болашағы ойлау дәрежесі биік, дүниетанымы мол, парасатты азаматтарын дамыту үшін қазіргі таңда ұрпаққа ұлттық рухани құндылықтарды дүниежүзілік озық ой-пікірімен өзара байланыстырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет.
Көптілді білім беру ұғымының мәндік сипаттамаларына анықтамалық талдау нәтижесі келесі көптілді білім беру ұғымын анықтауға мүмкіндік береді.
Көптілділік ұғымы кең мағынада қолданылады. Бұл термин кезінде халқымыздың Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзімен дәл бүгінгі дамыған күнге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, энциклопедист ғалым, әлемде Аристотельден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігін аңғаруға болады. Мұның өзі сол кезеңнің өзінде тілдерді меңгеру мәселелерінің өзекті болғанын аңғартады.
Көптілділік мәселесін көптеген ғалымдар шет тілін оқыту теориясы бойынша С.С.Құнанбаева [97], көптілді білім берудің теориялық-әдіснамалық негіздерін Б.А.Жетпісбаева [98], көптілді білім берудің ұтымдылығын арттыруын Гаипов Д.Э [99], Д.Н.Кулибаева [100], И.И.Халеева [101], Берденова С.Ж. [46], Жорабекова А.Н. [102], тіл білімінде қостілділік мәселелері Э.Д.Сүлейменова [103], М.М.Копыленко [49], З.К.Ахметжанова [104], С.Е.Байболсынова [51], М.К.Исаев[52], Б.Хасанұлы [105], Г.А.Ғабдуллина [54], Н.Ж.Шаймерденова [55] еңбектерінде қарастырылған. Ғалым Ж.Қ.Ибраева [56] еңбектерінде психолингвистика аспектісінде талқылаған.
Осы талдаулар негізінде, көптілділік, көптілді білім беру ұғымын былайша тұжырымдап көрсетуге болады.
- В.Д.Стариченок Үлкен лингвистикалық сөздікте: көптілділік (гр.тілінен poli - көп - lingua - тіл) - белгілі бір жерде бірнеше тілді қолдану, әрбір тіл өзіндік айқын міндеттерге сәйкес қолданылады деген анықтамалар беріледі [107].
- көптілді әлемдегі білім беру, ЮНЕСКО-ның негізгі құжатында көптілді білім беру - кем дегенде үш тілді меңгеру, соның ішінде білім беруде ана тілі, өңірлік немесе ұлттық тіл және халықаралық тілді қолдану, яғни, көптілділікті өзгелерге ашық болу құралы әрі мәдениетаралық қарым-қатынас дағдыларының компоненті ретінде қарастырады [93].
- көптілді білім беру - екі не одан да көп тілде үйрену, білім беру, мәдениаралық көзқарас және өңірлік, ұлттық, жаһандық деңгейде білім беру болып табылады [94].
- Б.А.Жетпісбаева [108] көптілді білім беру - бұл мақсатқа бағытталған, ұйымдастырылған, үштүрлі оқыту үрдісі, жеке адамды тәрбиелеу мен дамытуда көптілді тұлға ретінде бір мезгілде бірнеше тілді меңгеру адамзат тәжірибесіндегі әлеуметтік маңызды фрагмент тілдік және сөйлеу қызметіндегі тілдік білім мен дағды, тіл мен мәдениетке деген эмоционалды құндылықты қарым-қатынас - деп көрсетті.
- А.Н.Садыкова [109] көптілді білім беру дегеніміз - оқу үрдісі барысында екі не одан да көп тілде білім беру екендігін қарастырды.
- Е.Д.Аманбекова [110] көптілді білім беру - үш немесе одан да көп тілді меңгеру арқылы көптілді тұлғаны қалыптастыру үрдісі;
- үш тілді меңгеру: ана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер көрсетілген:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауы
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
3. Қазақстан Республикасының шет тілі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы
4. 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мемлекеттік бағдарламасы
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы
6. Еуропалық білім беру жобасында (1996 ж.)
7. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңдары
8. Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары
9. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Тіл дегеніміз - әрбір халықтың ұлттық болмысының дамуындағы тарихы мен тағдырын, тəрбиесі мен тағылымын, тұлғааралық қарым-қатынасты жүзеге асыруды сипаттайтын рухани құнды қазынасы.
Цифрландыру - бәсекеге қабілетті экономика қалыптастыратын жетістік кепілі.
Цифрландыру технологиялары дегеніміз - бұл бұрын-сонды адамзат бастан кешпеген ғажайып әлемнің жаңа құралдары.
Көптілділік - әлеуметтік ортада жеке адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін бірнеше тілдік құралдарды пайдалану арқылы қары-қатынас жасауы.
Көп тілді білім беру - білім беру кеңістігінде қоғамның қажеттіліктеріне байланысты оқу жоспарындағы пәндерді қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде меңгеруді мақсат ететін үдеріс болып табылады.
Қарым-қатынас - жеке тұлғалардың өзара әрекет ету барысында танымдық жəне эмоциялық-бағалаушы сипатты ақпаратпен алмасу болатын, өзара əрекетті, өзара түсінікті, өзара əсерді қамтамасыз ететін мақсатқа бағытталған жəне ақпараттық-энергетикалық үдерістердің өзгеше жүйесі.
Коммуникативтік құзыреттілік - адамдармен тиімді қатынасты орната білу жəне өзін ұстай алу қабілеттілігі.
Коммуникативті қабілеттілік - жеке тұлғаның жасына, біліміне, мəдениетіне, психологиялық даму деңгейіне, өмірлік жəне кəсіби тəжірибесіне байланысты ерекшелінеді.
Мәдениет - халықтың туған топырағында жинақталған өмірлік тәжірибесінің, тәлімі мен тәрбиесінің, өмір сүру бейнесінің жиынтығы.
Көпмəдениеттілік - жаһандық білім беру қауымдастығының тануынша білім беру саласының негізгі құзыреттілігі жəне көптілді білім беру кеңістігін қалыптастырудағы басты бағыттардың бірі
Көпмәдениетті білім беру дегеніміз - өсіп келе жатқан ұрпақтың жан дүниесін байыту, әлемдік және көптілділік сананы дамыту, мәдени құндылықтар жүйесі өзгеше көпмәдениетті көпэтникалық ортада өмір сүруге дайындығы мен білігін қалыптастыру мақсатында этникалық, жалпыұлттық және әлемдік мәдениетті игеру үдерісі.
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігі - білім алушылардың функционалдық сауаттлығы мен кез келген мәселені дұрыс шеше білу қасиеті
Педагог-психологтың кәсіби білімі - бұл жоғары білім беру жүйесінде оқытушының тікелей басшылығымен және білім алушының өздік жұмысы арқылы алынатын білімдердің жиынтығы
CLIL әдісі - оқытушының сөйлесуін азайтып, керісінше студенттердің бір-бірімен сөйлесу дағдысын қалыптастыру.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ТМД - тәуелсіз мемлекеттік достастығы
ЖОО - Жоғары оқу орны
ҚР МЖМББС - Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
ХҒПК - Халықаралық ғылыми-практикалық конференция
PhD - философия докторы
ҚазҰПУ - Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті
СОӨЖ - Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстары
ЭТ - Эксперименттік топ
БТ - Бақылау топ
АКТ - Ақпараттық коммуникативті технологиялар
CLIL - Content and Language Integrated Learning
ON - оқу нәтижесі
ЭПК - элективті пәндер каталогы
ЖОЖ - жеке оқу жоспары
ОЖЖ - оқу жұмыс жоспары
АБ - ағымдық баға
МБ - межелік бақылау
ҚБ - қорытынды бақылау
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
МАЗМҰНЫ
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілік - болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық факторы ретінде
2 КӨПТІЛГЕ БАҒЫТТАҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАЛАРЫНЫҢ АЯСЫНДА БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Болашақ маманның кәсіби құзіреттілігінің қалыптасуында Педагогика және психология білім беру бағдарламасының мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ...
2.2 CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі, өлшемдері мен көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша анықтаушы эксперименттік жұмыс нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыру - қазақстанның дамуындағы маңызды стратегия ретінде атты жобасының мазмұны мен әдістемесі ... ... ... ... ... ... .
3.3 Зерттеу жұмыстары бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыс қорытындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007 жылы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында Тілдердің үштұғырлығы мәдени жобасын ұсынып, онда білім беру жүйесінде үш тілдің - мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау міндетін атап көрсетті [1].
Қазақстан Республикасы Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартының білім алушыларды даярлау деңгейіне қойылатын талаптарда: жоғары оқу орны бітірушісінің негізгі құзыреттері жалпы білімділікке, әлеуметтік-этикалық құзыреттерге, экономикалық және ұйымдастыру-басқару құзыреттеріне, кәсіби құзыреттерге қойылатын талаптар негізінде қалыптасады. Құзыреттер - білім алушылардың оқыту үдерісі кезінде алған білімін, іскерлігін және дағдысын кәсіптік қызметте практикалық тұрғыдан қолдана білу қабілеті [2].
Тәуелсіз елімізде негізгі үш тілді дамытуға басымдық беріле отырып, мемлекетімізде өмір сүріп жатқан басқа халықтардың тілдері де назардан тыс қалған жоқ. Өйткені, мәдениет мен тілдердің саналуандығы - бұл Қазақстанның ұлттық байлығы. Яғни, еліміздегі кез-келген этностың өкілі қай тілде білім алатынын ерікті түрде таңдай алады. Қоғамымызда барлық этностардың мәдениеті мен тілін дамытудың бірегей формуласы жасалып отыр.
Қазақстанда әлеуметтік-экономикалық, рухани қалыптасуының жаңа міндеттерін іс жүзінде асыруға дайын жас ұрпақты тәрбиелеудің негізгі факторларының бірі - білім беру мекемелерінде көптілді білім беруді жолға қою болып табылады.
Әлемнің жетекші елдерінің көпшілігінің білім беру жүйесі білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларының нәтижесіне қарап бағалайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды-машыққа қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, әлеуметтік және кәсіби біліктілікке, ақпаратты өзі іздеп табу, талдау және ұтымды пайдалану, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру және жұмыс істеу болып табылады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі әлемде болып жатқан өзгерістермен бірге біршама өзгеріп отыр. Қазір педагогикалық қоғамдастықтың алдында білім берудің жаңа үлгісін құрудың, сынақтан өткізу мен еңгізудің ауқымды міндеттері тұр. Оның жүйесінің негізгі ұстанымдары Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында көрсетілген [3].
Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, білім берудің жаңа сапасына қол жеткізу 12 жылдық жалпы білім беретін мектептер жағдайында мүмкін болады, ол білім тұралы құжаттардың айырбасталуын, бейіндік оқытуды, көптілдікті қамтамасыз етеді [4].
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі жас ұрпаққа ана тілі мен қоса бірнеше шет тілдерін оқу бағдарламасына еңгізіп оқытуды қарастыруда, яғни жақын болашақта көптілді білім алған мектеп түлектеріміздің халықаралық еңбек нарығындағы сұранысқа жауап беретін білікті маман болып жетілуіне септігін тигізеді [5]. Көптілді білім беру мәселесіне отандық ғалымдар мен шетелдік ғалымдар қызығушылық танытуда. Шетелдік зерттеулерде көптілді білім беру мәселесі туралы терең қарастырылған, ал отандық зерттеулерде көптілді білім беру мәселесі бойынша жеткілікті ғылыми зерттеу жүргізілмеген, бірақ осы бағыттағы жұмыстар өз бастамасын тапқан.
Көптілді білім - көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Қазақ тілі - мемлекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетел тілдерінің бірін білу тұлғаның ой-өрісін кеңейтеді, оның сегіз қырлы, бір сырлы тұлға болып дамуына жол ашады, ұлтаралық қатынас мәдениетін, толеранттылығын және планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Біздің ойымызша, қазіргі таңда болашақ педагогтарды бәсекелестікке дайындаудың бірден бір жолы - көптілділік.
Көптілділік ұғымы кең мағынада қолданылады. Бұл термин кезінде халқымыздың Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзімен дәл бүгінгі дамыған күнге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, энциклопедист ғалым, әлемде Аристотельден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігін аңғаруға болады. Мұның өзі сол кезеңнің өзінде тілдерді меңгеру мәселелерінің өзекті болғанын аңғартады [6].
Көптілді білім беру мәселесін зерттеуде өз үлестерін қосқан ғалымдар: Л.Балаян [7], Ю.Д.Дешериев [8], Б.Хасанов [9], Қ.С.Мусин [10], У.Вайнрих [11], И.Ф.Протченко [12], М.П.Алексеев [13], А.Мартине [14], Ф.П.Филин [15], В.Г.Костомаров [16], Я.А.Коменский [17], Ж.Пиаже [18], Л.С.Выготский[19], Б.Жумагулова[20], О.П.Коваль[21], А.Аренова[22], В.А.Ершов[23], Г.Д.Дмитриев[24], К.Ж.Кожахметова[25], М.Надырмағамбетова[26], А.Карбаева [27], Б.Шультер [28], К.Т.Баймуханова[29], Baker [30], Grimes Barbara[31] , Comrie Bernard [32], Crystal David [33], Dutcher Nadine [34], Richard Tucker [35], Lambert Wallace [36], Christian Dorna [37], S.L.Walter [38], J.Cummins [39], K.Hakuta [40] т.б.
Көптілділік мәселесін көптеген ғалымдар шет тілін оқыту теориясы бойынша С.С.Құнанбаева [41], көптілді білім берудің теориялық-әдіснамалық негіздерін Б.А.Жетпісбаева [42], көптілді білім берудің ұтымдылығын арттыруын Гаипов Д.Э. [43], Д.Н.Кулибаева [44], И.И.Халеева [45], Берденова С.Ж. [46], Жорабекова А.Н. [47], тіл білімінде қостілділік мәселелері Э.Д.Сүлейменова [48], М.М.Копыленко [49], З.К.Ахметжанова [50], С.Е.Байболсынова [51], М.К.Исаев [52], Б.Хасанұлы [53], Г.А.Ғабдуллина [54], Н.Ж.Шаймерденова [55] еңбектерінде қарастырылған. Ғалым Ж.Қ.Ибраева [56] еңбектерінде психолингвистика аспектісінде талқылаған.
Көптілді білім беру ұғымының ЮНЕСКО-ның тұжырымдамасына сәйкес кем дегенде үш тілді қамтиды: аймақтық немесе ұлттық және халықаралық тілді [57]. Осы тілдерді қолдану Білім берудің инклюзивтілігі мен сапасының маңызды факторы болып табылады [58].
Көптілді білім беру мәселесі бүгінгі таңда мемлекеттік деңгейінде талқыланып, білім реформалары осы жүйе аясында жұмыс жасауда. Көптілді білім беру - өскелең ұрпақтың әлемдік білім кеңістігінде еркін тыныстауға, жұмбақ ғылымдардың сырын ашуға, тілдік сананың дамуына жол ашады.
Жалпы Көптілді білім беру ұғымы 1999 жылы ЮНЕСКО-ның конференциясында бекітілген. Бұл білім беру саласында үш тілден кем емес тілдерді (ана тілі, аймақтық және ұлттық және халықаралық тілдерді) қолдануды білдіреді [57].
ЮНЕСКО халықаралық ұйымының көптілдік туралы ресми құжаттарында дүниежүзіндегі барша халықтарға өз тілдерін киберкеңістікте, яғни электрондық түрін шығарып интернет желісіне қосуды ұсынады Нәтижесінде, дүниенің кез келген жерінде интернет желісіне байланысу арқылы қалаған тілмен танысып, үйренуге мүмкіндік болады. Сонымен қатар, көптілді білім беру жүйесі арқылы шетелдік ғалымдардың еңбектерімен және дүниежүзінде күнделікті болып жатқан жаңалықтар және өзгерістермен тікелей танысу мүмкіндігіне қол жеткізуге болады. Тіл саясаты мен көптілділік қағидасы Еуропалық Одақ құрудағы басым мәселелерге айналды. 1995 жылы Еуропалық Комиссия үш еуропалық азаматтар үшін үштілділік мақсатын қойған білім туралы ресми баяндама жасады. Комиссия ақпараттық кезеңде бірыңғай нарықта көптілді қарым-қатынас дағдысының маңыздылығын атап өтті. Көптілді және танымдық электрондық Learning Management жүйесі мәселелері көптілділік, білім беру және мәдениет жыл сайын электрондық оқыту құралдарын (мысалы, Вавилон және Онтология жобасы пайдаланып Көптілділік бойынша зерттеу үшін Еуропалық Комиссия гранттарды, сонымен қатар 2007 жылдан бері Еуропалық комиссияның отырыстарында қаралды) [57].
Қазақстанда алғаш рет үштұғырлы тіл идеясы 2006 жылдың қазан айында Елбасы XII отырысы Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың Ассамблея халқы кем дегенде үш тілді білу біздің болашағымыз үшін маңызды екенін растады. Ал қазірдің өзінде 2007 жылы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан Жолдауында Қазақстан халқына Н.Назарбаев біз үш тілді дамыту керектігін айтты, соған сәйкес мәдени жобасын Тілдердің үштұғырлылығы, кезең-кезеңмен іске асыруды бастауды ұсынды: мемлекет ретінде қазақ, ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде орыс және ағылшын ретінде көптілді білім беру экономикаға сәтті кірігу тілі [59]: Қазақстан бүкіл әлемде үш тілде қолданатын жоғары білімді ел ретінде қабылдануы керек [59]. Осы сәттен бастап Қазақстанның жаңа тіл саясаты басталады. Көптілді білім беру Заң Қазақстан Республикасының шет тілі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы [60], 2001-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мемлекеттік бағдарламасы [61], Білім туралы [62], Тілдер туралы мынадай заңнамасы [63]: Қазақстан Республикасының Конституциясы [64], Қазақстан Республикасының Заңы бекітілген болатын және басқалардың құқықтық негізін қалыптастырды. Жоғарыда аталған құжаттар көптілді білім берудің ролі мен орнын, көп тілді білім беруді басқарудың заманауи және тиімді жүйесін құру принциптерін анықтайды.
Бүгін біз 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруды институционалдық қолдау туралы айтуға болады [65]. Көптілділіктің негізгі құзыреттіліктерін Еуразиялық мультикультурализм, байланыс және технократиялық болады. Тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы үш кезеңде жүзеге асырылып келеді. Бірінші кезеңде (2011-2013 ж.ж.) тілдерді одан әрі дамыту және дамыту үшін құқықтық және әдіснамалық базаны жетілдіруге бағытталған шаралар кешені жүзеге асырылды. Екінші кезеңін (2014-2016 ж.ж.) практикалық мемлекеттік тілді зерттеу және пайдалану, жаңа технологиялар мен әдістерді іске асыру жөніндегі шаралар, сондай-ақ тілдік әралуандықты сақтау пакетін жүзеге асыру жоспары. Үшінші фаза (2017-2020 ж.ж.) қоғамдық өмірдің барлық салаларында мемлекеттік тілдің, оның дұрыс қолдану және басқа да тілдерді лауазымдарының одан әрі сақтау меншік деңгейінің сапасын өзектілігі дәрежесін жүйелі мониторинг арқылы нәтижелерін топтастыруды жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттік тілді меңгерген ересек тұрғындардың бағдарламасы үлесін қорытындысы бойынша, 2017 жылға қарай 2014 жылы - 20%, 2020 жылы - 80% құрайды, 2020 жылға қарай орыс тілін білетін қазақтардың үлесі кемінде - 90% құрайды. Ағылшын тілін меңгерген республика халқының үлесі: 2014 жылы - 10%, 2017 жылы - 15%, 2020 жылы - 20%, 2020 жылы - 12% халықтың үлесі 2017 жылға қарай, 2014 жылы - 10%-ға, үш тілді (орыс Молдова және ағылшын) иелік 15%-ға дейін болатынын атап көрсеткен.
Көптілді білім беру мәселесі Л.Балаян [7], Ю.Д.Дешериев [8], Б.Хасанов[9], Қ.С.Мусин [10], У.Вайнрих [11], И.Ф.Протченко [12], М.П.Алексеев [13], А.Мартине [14], Ф.П.Филин [15], В.Г.Костомаров [16], Я.А.Коменский [17], Ж.Пиаже [18], Л.С.Выготский [19], Б.Жумагулова [20], О.П.Коваль [21], В.А.Ершов [23], Г.Д.Дмитриев [24], К.Ж.Кожахметова [25], М.Надырмағамбетова [26], А.Карбаева [27], Б.Шультер [28], К.Т.Баймуханова [29], Baker [30], Grimes Barbara [31], Comrie Bernard [32], Crystal David [33], Dutcher Nadine[34], Richard Tucker [35], Lambert Wallace.E.[36], Christian Dorna [37], S.L.Walter [38], J.Cummins [39], K.Hakuta [40] еңбектерінде қарастырылған.
Болашақ педагог-психологтарды көптілді білім беру жағдайында құзыреттілік негізінде бәсекеге қабілетті, шығармашылық, өзін-өзі дамытуға қабілеттерін арттыру бүгінгі күннің талабы.
Құзыреттілік амал Еуропалық білім беру жобасында (1996 ж.) негізі қаланып, еліміздегі білім беруді ұйымдастыруға қатысты барлық құжаттардың басты парадигмалық идеясы ретінде басшылыққа алынады.
Болашақ педагог-психологтарды дайындау мәселесі психология мен педагогикада кең түрде қарастырылған деуге болады. Зерттеу барысында зерделенген еңбектер төмендегідей топтастырылды:
- болашақ педагог-психологтардың кәciби ic-әpeкeткe дaяpлығын қaлыптacтыpу жәнe өзiн-өзi әpi қapaй үздiкciз бiлiм aлу apқылы дaмытуының мoдeлiн құpылымдaу (C.И.Apxaнгeльcкий [66], A.A.Вepбицкий [67], В.A.Cлacтeнин [68] және т.б.);
- маманды кәсіби даярлау үдерісінің психологиялық-педагогикалық негіздері, мамандықтың мәні, өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсыну (Ю.К.Бабанский [69], Н.В.Кузьмина [70], В.В.Сериков [71], Н.Д.Хмель [72], С.М.Кеңесбаев[73], К.М.Беркімбаев [74], Ұ.М. Әбдіғапарова [75], және т.б.);
- болашақ педагог-психологтардың танымдық, коммуникативтік әрекеттерінің түрлері мен оларды белсендіру мәселелері (Қ.Б.Жарықбаев [76], С.М.Жақыпов [77], М.Ә.Перленбетов [78], Н.Б.Жиенбаева [79], А.Р.Ерментаева [80], және т.б.);
- болашақ педагогтардың шығармашылық әлеуетін, кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру (Ж.Ы.Намазбаева [81], Б.А.Тұрғынбаева [82], М.А.Абсатова [83], және т.б.);
- білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін (Ш.Х.Құрманалина [84], К.С.Кудайбергенева [85], Б.Т.Кенжебеков [86], Г.Ж.Меңлібекова [87], Б.Р.Қасқатаева [88], М.В.Семёнова [89], С.И.Ферхо [90], және т.б.).
Дегенмен зерттеу барысында жоғары оқу орындарында педагог-психологтарды кәсіби әрекетке дайындау үдерісін көптілді білім беру талаптарына сай қайта қарау, оның теориясы мен ғылыми-әдістемелік негіздерін жаңарту мәселесі арнайы зерттелмегендігі анықталды. Атап айтсақ,
- ЖОО болашақ педагог-психолог мамандарын көптілді білім беру талаптарына сай дайындауға деген қоғамдық сұраныс пен оған негіз болатын теориялық тұғырлардың айқындалмауы арасындағы; болашақ педагог-психологтарда көптілді білім беру жағдайына байланысты құзыреттіліктерін қалыптастырудың объективті қажеттілігі мен оның жүзеге асуын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген тиімді әдістері мен жолдарының айқындалмауы арасындағы қарама-қайшылықтардың бар екендігін көрсетеді.
Осы аталған қарама-қайшылықтардан көптілді білім беру жағдайындағы педагог-психологтардың өз педагогикалық іс-әрекетін тиімді атқаруларына қажетті құзыреттіліктердің құрылымы қандай, оны кәсіби білім алу барысында қалыптастыру қандай жолдар мен әдістер арқылы іске асырылуы тиіс деген зерттеу мәселесі туындайды.
Мәселенің көкейкестілігі мен аталған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу тақырыбын Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру - деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындағы біртұтас педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: болашақ педагог-психологтардың көптілді білім беру жағдайында еңбек етуге қажетті кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу болжамы: егер, болашақ педагог-психологтарды дайындау үдерісінде мотивациялық, танымдық, іс-әрекеттік компоненттерден тұратын, әдіс, құралдары, көрсеткіштері айқындалған модель жүзеге асырылып, білім алушы көптілді білім беру жайлы білімдер мен кәсіби білік, дағдыларды өзіндік белсенді әрекет нәтижесінде меңгерсе, онда олардың көптілді білім беру жағдайындағы кәсіби құзыреттіліктерін кіріктірілген тұлғалық сапа ретінде қалыптастырудың тиімділігі артады, өйткені бұл жағдайда жоғары оқу орынының педагогикалық үдерісінің көптілді білім беру білім беру талаптарына сәйкестенуі мүмкін болады.
Зерттеу міндеттері:
- Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде сипаттама беру;
- Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырларын және коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілікті педагогикалық-психологиялық фактор ретінде айқындау;
- CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде анықтау;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін және құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесін жасау;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша эксперименттік жұмыс нәтижелерінің тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыста сынақтан өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: ЖОО білім мазмұны мен әдістерінің көптілді білім беру жағдайының талаптарына сай жаңғыртылуы болашақ педагог-психологтардың көптілді білім беру жағдайына қажетті құзыреттіліктерін қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша тарихи-қоғамдық заңдылықтар дамуын ашатын философиялық қағидалар, жалпыадамзаттық және ұлттық құндылықтардың өзара бірлігі туралы тұжырымдамалары, ғалым педагогтардың, психологтардың, философтардың, әлеуметтанушылар мен мәдениеттанушылардың еңбектері, көзқарастары, тұжырымдары, зерттеулерімен анықталады.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және әлеуметтану бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңдары; Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары; Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, ғылыми педагогикалық мерзімді басылымдар және автордың педагогикалық тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: диссертациялық жұмысты жүргізу барысында қолданылған теориялық (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық ғылыми әдебиеттерге теориялық әдіснамалық талдау жасау, салыстыру, озық іс-тәжірибелерді жинақтау; зерттеудің нәтижесін жобалау, үлгілеу, тұжырымдау); эмпирикалық (сауалнама, тест, педагогикалық бақылау, тәжірибелік- эксперименттік жұмыстар жүргізу); статистикалық (зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық тұрғыдан өңдеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1. Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде сипаттама берілді;
2. Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары және коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілік педагогикалық-психологиялық фактор ретінде айқындалды;
3. CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде анықталды;
- Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері және құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды;
4. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі жасалды;
5. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша эксперименттік жұмыс нәтижелерінің тиімділігі тәжірибелік-эксперименттік жұмыста сынақтан өткізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы зерттеу барысында қол жеткізген теориялық қағидалар мен тұжырымдар білім беру мазмұнын жаңартуға арналған практикалық оқу материалдарын жасауға мүмкіндік берді. Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыру негіздері тақырыбында дайындалған элективті курсының бағдарламасын жоғары оқу орындарында, педагогикалық колледждерде қолдану арқылы педагог-психологтарды дайындау ісін модернизациялау, сапасын арттыруға ықпал етеді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
1. Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде;
2. Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары және коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілік - педагогикалық-психологиялық фактор ретінде;
3. CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы;
4. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері және құрылымдық-мазмұндық моделі;
5. Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі және эксперименттік жұмыс нәтижелері.
Зерттеу базасы: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті.
Зерттеу кезеңдері: Көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыруға арналған тәжірибелік-педагогикалық жұмысқа қойылған мақсатқа сай үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезең (2016-2017жж.) зерттеу мәселесі анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараты дайындалды. Отандық, шетелдік іргелі ғылыми зерттеулерге талдау жасау барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық-әдіснамалық негіздері анықталды. Тақырып бойынша материалдар сұрыпталып, жинақталды. Ғылыми мақалалар дайындалып, басылымдарда жарық көрді. Тәжірибелік алаңдар анықталып, эксперименттік жұмыстың жоспары, элективті курстың оқу бағдарламасы дайындалды.
Екінші кезең (2017-2018жж.) теориялық материалдарды жүйелеу жалғасын тапты, анықтау эксперименті барысында болашақ педагог-психологтардың тест, сауалнама арқылы алғашқы білім деңгейлері тексерілді, нәтижелері қорытындыланды, қалыптастыру эксперименті жүргізіліді. Студенттерге арналған элективті курсы үшін жұмыстар (семинар, тренинг) байқаудан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең (2019-2020жж.) қалыптастыру эксперименті жалғасын тапты, алынған нәтижелер сұрыпталып, өңделіп, құрылымы бойынша жүйеленді, ұсыныстар әзірленді, диссертация талаптарға сай рәсімделді.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің мақсаты мен міндеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен, зерттеу әдістерінің, тәжірибе-эксперимент жұмыстарының жоспарлы және жүйелі іске асуымен, ұсыныстардың жалпы білім беретін мектептердің, орта және жоғары оқу орындарының іс-тәжірибелеріне енгізілуімен, сондай-ақ зерттеудің негізгі мәселелері мен нәтижелері ғылыми-практикалық конференцияларда талқылануымен қамтамасыз етіледі. Докторанттың өзіндік іс-әрекетінің қалыптасуына арналған философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектердегі қағидалардың басшылыққа алынуымен, ЖОО оқу үдерісіне зерттеудің нәтижелерін енгізуімен дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы: Зерттеудің негізгі қағидалары ғылыми баяндама түрінде ҚР БжҒМ Білім және Ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған журналдарда және Scopus базасына енген шетелдік басылымдарда, халықаралық конференциялар жинақтары материалдарында жарық көрді.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация мазмұнын кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалар құрайды.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, объектісі, пәні, міндеті, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу базасы, қорғауға ұсынылатын қағидалары сипатталады.
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде көптілді білім беру жағдайында болып жатқан құбылыстарға сәйкес, көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегиясы ретінде сипатталады, көптілді білім беру жағдайында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің әдіснамалық тұғырлары айқындалады, коммуникативті қабілеттілік пен көпмәдениеттілікті болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық факторы ретінде анықталады.
Көптілге бағыттаған білім беру бағдарламаларының аясында болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігінің қалыптасуы атты екінші бөлімде болашақ маманның кәсіби құзіреттілігінің қалыптасуында Педагогика және психология білім беру бағдарламасының мүмкіндіктері анықталады; CLIL интеграциялық технологиясы көптілді білім беру жағдайында педагога-психологтардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастырудың маңызды құралы ретінде айқындалады; болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттіліктерін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері және құрылымдық-мазмұндық моделі жасалады.
Болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары атты үшінші бөлімде болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бойынша анықтаушы эксперименттік жұмыс нәтижелері анықталады; болашақ педагог-психологтардың кәсіби құзіреттілігін көптілді білім беру жағдайында қалыптастыру бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі жасалады; зерттеу жұмыстары бойынша жүргізілген эксперименттік жұмыс қорытындыларының тиімділігі сынақтан өткізіледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша жүргізілген жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалынып, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу барысында пайдаланылған диагностикалық материалдар, студенттерге арналған сауалнамалар, тренингтер және тест сұрақтары ұсынылады.
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көптілді білім беру қазақстанның дамуындағы маңызды стратегия ретінде
Тұңғыш президентіміз Н.Назарбаев Болашаққа бағдар - рухани жаңғыру мақаласында: Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен емес, адамдарының бәсекелік қабілетімен айқындалады [91]. Сондықтан, әрбір қазақстандық, сол арқылы тұтас ұлт ХХІ ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мәдени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың санатында. Сол себепті, Цифрлы Қазақстан, Үш тілде білім беру, Мәдени және конфессияаралық келісім сияқты бағдарламалар - ұлтымызды, яғни барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы - деп қарастырылған.
Бұл бүгінгі таңда бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау - XXI ғасырдағы жоғары оқу орнының басты міндеттерінің бірі екендігін көрсетеді. Осыған сәйкес, болашақ педагог-психолог - зерттеуші, еңбекқор, ұйымшыл, гуманист, белсенді патриот, көп тілді меңгерген, үш тұғырлы тіл талаптары деңгейінде жүргізе алатын болғанда ғана қоғамның мықты да білікті, көп мәдениетті, жан-жақты дамыған, шығармашылық қабілеті жоғары маман тұлғасын қалыптастырып, даярлау нәтижелі болады.
Қазақстан - көпұлтты мемлекет. Еліміз бірнеше ұлттан тұратындықтан, сол ұлттың тілін, дәстүрін білу мәдениеттілікке жатады. Сонымен қатар бір немесе бірнеше шет тілін меңгеру, тұлғаның тілдік сана дамуының халықаралық бірізділікті қамтамасыз ету - мемлекеттің басты стратегиялық міндетіне жатады. Мемлекеттік бағдарлама бойынша елімізде жаңа буын оқулықтары алты тілде: қазақ, орыс, өзбек, ұйғыр, түрік және ағылшын тілдерінде жарияланады. Ағылшын және орыс тілдері міндетті түрде жалпы білім беретін мекемелерде, орта кәсіптік білім беру мекемелерінде, ЖОО-да оқытылады. Яғни осы оқытылатын тілдердің оқу бағдарламалары мен жоспарлары жасалған. Осы ретте Қазақстанда қалыпты жағдайда екі тілді немесе көптілді білім беру үдерісі көрініс табады.
Қазіргі таңда жаһандану жағдайында білім беру кеңістігінде үлкен рөлге ие болған көптілді білім беру мәселесі жан-жақты қарастырылып, жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үдерісіне кеңінен енгізілуде. Дүние жүзінде көптілді білім беру мәселесінің қарастырылуы - экономика, саясат, мәдениет пен білім және ғылым саласындағы түбегейлі өзгерістермен байланысты заңды үдеріс.
Осыған байланысты, көптілді білім беру саясаты Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасында шетел тілінен білім беруді дамыту тұжырымдамасында, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңдарында өз көрінісін тапқан:
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында белгілі мақсат пен міндеттер қойылған:
- əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көпдеңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды анықтау;
- азаматтық пен патриотизм, ұлтжанды қасиеттер бойына дарыған шығармашылық, рухани жəне күш-қуат мүмкіндіктері; даралығы дамыған тұлғаны қалыптастыру;
- отандық жəне əлемдік мəдениеттің жетістіктеріне баулу; қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, əдет-ғұрпы мен дəстүрлерін зерделеу; мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгерту;
- оқытудың жаңа технологиялары, оның ішінде кредиттік, қашықтықтан оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу жəне тиімді пайдалану [92,93,94].
Қазақстан Республикасында шетел тілінен білім беруді дамыту тұжырымдамасының негізгі мақсаты - шетел тілдерінен білім берудің маңызды бағыттарын анықтай отырып, үздіксіз жəне сабақтастық білім берудің ұлттық деңгейі мен моделін ұсыну. Бұл еліміздің көптілді əлемдік білім беру кеңістігіне енуіне мүмкіндік береді. Осы орайда, жүргізіліп жатқан көптеген жұмыстар халықаралық стандартқа сай шетел тілдерін меңгеру деңгейінің сапалық көрсеткіштеріне жетуді талап етеді [95].
Отандық және шетелдік дерек көздеріндегі көптілді білім беру мәселесі туралы зерттеулерге сүйенсек, әр елдің өзіне тән көптілді білім беру жүйесінің ерекшеліктері бар екендігін байқауға болады. Алайда, мұнда адами фактор айрықша рөлге ие. Көптілді білім беру мәселесін іс жүзінде жүзеге асыруда мемлекеттің ұлттық ерекшеліктеріне: тұлғалық қасиеттеріне, санасына, менталитетіне, мәдениетіне және тағы басқа ұлттық құндылықтарына ерекше көңіл бөлу қажет. Мәселен, Шығыс өркениетінде көптілді білім беру мәселесімен айналысатын CIMERA халықаралық ұйымының зерттеулері бойынша, мұнда қостілділік басым, яғни кезінде Кеңес Үкіметі орныққан бұл елдерде орыс тілінің ықпалы басым болып, кейбір жағдайларда осы тілдің үстем екендігін байқауға болады [93].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев өзінің Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан атты мақаласында: Біз білім беру саласының өзекті мəселелерін қайта қарастыруды талап ететін, адам қызметінің барлық салалары жаһандану үдерісін кешіп жатқан дəуірде өмір сүріп, жұмыс істейміз. Егемен еліміздің болашақ бағдарының ұштұғырлы тілдер саясатын негізге алып отырғаны - бүгінгі ақпараттық қоғамның жəне қашанда өз өктемдігін жүргізетін уақыт пен заманның талабы - деп қарастырылған [96].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Жолдауында Қазақстан әлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де: қазақ тілін - мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін - ұлтаралық қатынас тілі ретінде және ағылшын тілін - жаһандық экономикаға нәтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы керектігіжөнінде айтылды [96].
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың үстіміздегі жылғы Жолдауында көптілді білім беру үдерісіне ерекше көңіл бөлінді және Қазақстандықтардың болашағы - қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін меңгеруінде екендігі атап көрсетілді [91].
Қазақстан халқының, әсіресе, болашақ мамандардың еркін меңгеруі шығармашылық өзін-өзі жетілдіру саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен жаhандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізу бағытталуы көптілді білім беруді енгізуді негізі екендігін көре аламыз.
Қазіргі заманғы қоғамда адамнан тек білімді болуын талап етіп қана қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет, ғылым мен техниканың түрлі салаларында терең мамандануын ғана емес қоғамда өмір сүріп, тіршілік ете білуді талап етеді. Болашақ педагогтардың тұлғалық дамуының негізгі өлшемдері оның жалпы адамзаттық құндылықтарға бағытталуы, ізгілік, зиялылық, креативтілік, белсенділік, үш тілді меңгерген білікті маман болып табылады.
Осыған орай, білім беру саласын жаңғыртудың негізі ретінде көптілді білім беру мәселесінің мәнін ашу үшін, тіл, көптілділік, көптілді білім беру ұғымдарына тоқталуды жөн көрдік.
Көптеген ғылыми әдебиеттерде тіл мәселесіне жан-жақты анықтамалар келтірілген. Мысалы,
Тіл - адамдар арасындағы қарым-қатынас жасау құралы, белгілі бір ұлттың сана-сезімі, халықтың қасиеті, оның жалпы тарихы, əдет-ғұрпы, мəдениеті қатарлыларды тұтастай өз бойына қамтып жататын күрделі ұғым.
Тіл - адамзат баласының ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік төл мәдениетімен ұштасып, ұлт болмысының тікелей көрінісі болып табылатын қымбат дүниесі.
Тіл - әр халықтың рухани өмірін, тарихын, ұлттық нақышын, дүниенің тілдік бейнесін, сипаттау құралы.
Тіл - халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан асыл қазынасы, рухани құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа сақтап жеткізуші формасы.
Тіл - мәдениет тасымалдаушысы, әрбір мәдениет өзін дүниеге әкелген халықтың немесе қауымның іс-әрекетінің нәтижесі.
Тіл - үйренушінің коммуникациялық хабардарлығы қазақ елінің, халқының, тарихы мен мəдениетін, экономикасын салыстыра, салғастыра дамытуға кызмет етудегі қажеттілік.
Тіл - адам өміріндегі ең шешуші рөл атқарады. Ол - танудың, түсінудің, дамудың құралы.
Сонымен, жоғарыда қарастырылған тіл мәселесіне байланысты ой-пікірлер мен тұжырымдарды негізге ала отырып, біз анықтамамызды беруге тырыстық.
Мысалы, тіл дегеніміз - әрбір халықтың ұлттық болмысының дамуындағы тарихы мен тағдырын, тəрбиесі мен тағылымын, тұлғааралық қарым-қатынасты жүзеге асыруды сипаттайтын рухани құнды қазынасы.
Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-экономикалық даму жағдайында көптілділік мәселесіне айрықша көңіл бөлу - білім саласын жаңғыртуда кеңінен пайдаланып жүрген жəне тиімділігін көрсетіп келе жатқан тың тəжірибе. Мысалы, қазақстан азаматтарына шет тілдерін үйрету саласындағы негізгі мақсат ретінде көптілділікті ұсынады: еліміздің əрбір азаматы екі шет тілін меңгеруі, оның бірін жетік білуі тиіс. Бұл талап - барлық еуропалық мектептердің тәжірибесінде кеңінен қолданылады. Онда ағылшын тілімен қатар, экономикалық жағынан дамыған елдердің тілін үйренуді көздейді [93]. Бүгінде кәсіби қызметтің барлық салаларында көптілділік, цифрландыру үдерісінің ықпалы кеңінен орын алып отырғандықтан, жоғары білім беру саласында да қайта қарастырылып, зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Осыған орай, ақпараттық және комуникативтік құзіреттілікпен қатар, көпмəдениеттілік бүгінгі уақытта əлемдік білім беру кеңістігін қалыптастыратын білім беру құзіреттілігінің басты бағыттарының бірі болып есептеледі.
Еліміздің болашағы ойлау дәрежесі биік, дүниетанымы мол, парасатты азаматтарын дамыту үшін қазіргі таңда ұрпаққа ұлттық рухани құндылықтарды дүниежүзілік озық ой-пікірімен өзара байланыстырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет.
Көптілді білім беру ұғымының мәндік сипаттамаларына анықтамалық талдау нәтижесі келесі көптілді білім беру ұғымын анықтауға мүмкіндік береді.
Көптілділік ұғымы кең мағынада қолданылады. Бұл термин кезінде халқымыздың Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзімен дәл бүгінгі дамыған күнге сәйкес айтылғандай. Тарихи деректерге жүгінсек, энциклопедист ғалым, әлемде Аристотельден кейін екінші аға ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70-ке жуық ұлттың тілін жетік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалдырып кеткендігін аңғаруға болады. Мұның өзі сол кезеңнің өзінде тілдерді меңгеру мәселелерінің өзекті болғанын аңғартады.
Көптілділік мәселесін көптеген ғалымдар шет тілін оқыту теориясы бойынша С.С.Құнанбаева [97], көптілді білім берудің теориялық-әдіснамалық негіздерін Б.А.Жетпісбаева [98], көптілді білім берудің ұтымдылығын арттыруын Гаипов Д.Э [99], Д.Н.Кулибаева [100], И.И.Халеева [101], Берденова С.Ж. [46], Жорабекова А.Н. [102], тіл білімінде қостілділік мәселелері Э.Д.Сүлейменова [103], М.М.Копыленко [49], З.К.Ахметжанова [104], С.Е.Байболсынова [51], М.К.Исаев[52], Б.Хасанұлы [105], Г.А.Ғабдуллина [54], Н.Ж.Шаймерденова [55] еңбектерінде қарастырылған. Ғалым Ж.Қ.Ибраева [56] еңбектерінде психолингвистика аспектісінде талқылаған.
Осы талдаулар негізінде, көптілділік, көптілді білім беру ұғымын былайша тұжырымдап көрсетуге болады.
- В.Д.Стариченок Үлкен лингвистикалық сөздікте: көптілділік (гр.тілінен poli - көп - lingua - тіл) - белгілі бір жерде бірнеше тілді қолдану, әрбір тіл өзіндік айқын міндеттерге сәйкес қолданылады деген анықтамалар беріледі [107].
- көптілді әлемдегі білім беру, ЮНЕСКО-ның негізгі құжатында көптілді білім беру - кем дегенде үш тілді меңгеру, соның ішінде білім беруде ана тілі, өңірлік немесе ұлттық тіл және халықаралық тілді қолдану, яғни, көптілділікті өзгелерге ашық болу құралы әрі мәдениетаралық қарым-қатынас дағдыларының компоненті ретінде қарастырады [93].
- көптілді білім беру - екі не одан да көп тілде үйрену, білім беру, мәдениаралық көзқарас және өңірлік, ұлттық, жаһандық деңгейде білім беру болып табылады [94].
- Б.А.Жетпісбаева [108] көптілді білім беру - бұл мақсатқа бағытталған, ұйымдастырылған, үштүрлі оқыту үрдісі, жеке адамды тәрбиелеу мен дамытуда көптілді тұлға ретінде бір мезгілде бірнеше тілді меңгеру адамзат тәжірибесіндегі әлеуметтік маңызды фрагмент тілдік және сөйлеу қызметіндегі тілдік білім мен дағды, тіл мен мәдениетке деген эмоционалды құндылықты қарым-қатынас - деп көрсетті.
- А.Н.Садыкова [109] көптілді білім беру дегеніміз - оқу үрдісі барысында екі не одан да көп тілде білім беру екендігін қарастырды.
- Е.Д.Аманбекова [110] көптілді білім беру - үш немесе одан да көп тілді меңгеру арқылы көптілді тұлғаны қалыптастыру үрдісі;
- үш тілді меңгеру: ана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz