Қазақ поэзиясындағы Абай бейнесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті

ЖУМАБАЙ АҚЕРКЕ ҚАНАТҚЫЗЫ

ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБАЙ БЕЙНЕСІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Нұр-сұлтан 2020
Қорғауға жіберілді
Қазақ әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д., профессор
___________ Р.Тұрысбек
________________ 2020 ж.

5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Қазақ поэзиясындағы Абай бейнесі

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Орындаған:
Жумабай А.Қ

Ғылыми жетекші:
ф.ғ.д., профессор
Әлтай А.Д

Нұр-Сұлтан, 2020
МАЗМҰНЫ

І. КІРІСПЕ

І.Тарау
1. Қазақ өлеңдеріндегі Абай тұлғасының сан қырлылығы.
2. Абай заманы, ақын бейнесінің әжесі Зере және әкесі Құнанбай тұлғаларымен үндестігі
ІІ.Тарау
1.ХХ ғасырдағы Абай бейнесінің жырлануы
2.Тәуелсіздік кезеңдегі қазақ поэзиясындағы Абай бейнесі

ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ

Пайдаланылған әдебиет тізімі

Кіріспе диплом жұмысының өзекті мәселелерін, ғылыми жаңашылдығын және практикалық маңыздылығын, қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, сонымен қатар диплом жұмысының мақсаты мен міндеттерін, зерттеу объектісін, берілген теориялық және әдіснамалық негіздері мен диплом жұмысының жазылуының практикалық базасын құрайды. Кіріспенің көлемі 3беттен тұрады.

1. Қазақ өлеңдеріндегі Абай тұлғасының сан қырлылығы.

Абай қазақ әдебиетінде жаңа көркемдік әдістің негізін салушы ақын. Қазақ халқы Абай шығармашылығынан рухани нәр алып қана қоймай, сонымен қатар ақыннан ойландырған, толғандырған әлеуметтік сауалдарға жауап іздеді. Қазақтың Абай дәуірінен кейінгі демократтық, халықтық әдебиеті сол арнада дамыды. Поэзияда бірінші болып Абайдың тұлғасын сан қырлы сомдаған, ақынның ұстаздық бейнесін ашқан оның шәкірттері. Абай есімінің қазақ поэзиясында алғаш аталуы оның шәкірттерімен байланысты болғандығы бекер емес. Өзінің айналасында жүрген шәкірттері Абай жайында аз зерттеген жоқ. Абай бейнесінің жалпы қазақ әдебиетінде жырлануы одан кейінгі ақындар Сұлтанмахмұт, Мағжан, Қасымдардан бастап бүгінгі әдебиетке дейін созылып жатқан кең тақырыпты қамтиды. Ақынның бейнесін поэзия арқылы жеткізген ақындар бастауында Көкбай ақынның, Шәкәрімнің өлеңдері тұрса, одан кейін Абай бейнесін өз өлеңдерінде сомдаған К.Жантайұлы, Ә.Тәңірбергенұлы, М.Әділханұлы, Ә.Найманбайұлы, Б.Айтқожаұлы, У.Шондабайұлы поэзиядағы дәстүр жалғастығына айналды.
Абай поэзиясын жоғары бағалаған және шама-шарқына қарай соның ізімен жүрмек болған ақындардың ішінен Б.Айтқожаұлы, Т.Жомартбаев тәрізді ақындарды ерекше атап көрсетуге болады. Б.Айтқожаұлы оннан астам өлеңі мен бір поэмасы енген Шын мақсұттар атты жинағын Абай қандай? деген өлеңмен ашып, онда ұлы ақынды былайша сипаттайды:

Кешегі айтылғалы Абай сөзі,
Әркімнің мәлім болды сыр мінезі.
Білмегенге - қараңғы қайда жүрсе,
Білгендер әдетінен болады мезі.

Жазылған кітаптары жүр шашылып,
Қанжардай-ақ жүрекке тік шаншылып.
Үй басы іздеп жүріп бәрін кетті,
Ескер деп осынымды қол тапсырып.
Оқыдық та ойладық - болды қандай,
Дәмін көрген жүрген жоқ құмарланбай.
Көз көріп, сөз сөйлесіп отырдық біз,
Көрушіге ермек үшін шығарғандай.

Б.Айтқожаұлы өлеңінде Абайдың бейнесін дана, ұлы ақын ретінде көрсеткісі келіп, оның еңбегінің, айтқан нақыл сөздерінің сол кездері бағаланбай, баспа бетін көрмей, жинақталмай жүргенін айтқысы келген. Абайдың ел қамын ойлар ақын ретіндегі қырларын да атап өткен. Бұл Абайдың көзін көрген, өз замандас-шәкіртінің айтқандары болса, ұлы ақынның немере інісі Шәкәрімнің де Абай бейнесін ашарда Жастарға өлеңінде дәл осы айтылған қырларын көрсеткенін байқаймыз:

Сақ болалық, бір шоқып, бір қаралық!
Қарауылдар мезгіл ғой, тұр, қаралық!
Жүз айтқанмен, өз
генің бәрі надан,
Жалыналық Абайға, жүр, баралық!

Бұл өлең жолдарында Шәкәрім ұлы ақынның даналығын тағы бір айқындай түскен. Жалыналық Абайға, жүр, баралық! деген жолдарда Шәкәрім Абай қалаған ақындық мектептің өкілі ретінде, Абайдың ұстаздық қырын ерекше бағалаған. Ақын Шәкәріммен қоса, Абай қалап кеткен ақындық мектептің алғашқы өкілдерінің қатарында ақынның ұлдары Мағауия, Ақылбай, Тұрағұл және т.б сол замандағы ұлы ақын ізімен жүрген көптеген ақындар бар.
М. Әуезов:Абай өзі үшін, елі үшін ізденді, ізденді де тапты және бар тапқаны мен тудырғанын ұстаздыққа салды. Ақын болып өсер ақынды тәрбиеледі- деп жазған. Абай өзі нәр алған рухани бұлақ көздерін игеріп қана қоймай, өзінің сана сарабында, қайнар жүрегінде қорытып, ұрпаққа үлгі етіп ұсынуда дарынды шәкірттер даярлап, жаңа, тың әдеби дәстүрлі жол салды. Яғни ұстаз Абай қазақ әдебиеті тарихында ақындық мектептің іргетасын қалады. Ұстаздық жолында Абай ақындық мектебіндегі өзінің ұстаздық еңбектеріне, үлгі-өнегелеріне мыналарды жатқызамыз: әдебиет тарихында тың идеялық-көркемдік бағыт қалыптастыру, шәкірттеріне тарихи, реалистік және романтикалық эпикалық шығармалар жаздыру, мораль философиясын, толық адам ілімін адам тәрбиелеудің рухани құралы ретінде ұсыну, сөз өнерін ұлт, адамзат мүддесі жолындағы әділеттің күрес құралы етуді мақсат етті. Абайдың ақындық мектебінен тәлім алған Абай дәстүрін жалғастырушылардың қатарындағы Ақылбай мен Мағауия Абай тапсырмасы негізінде романтикалық поэмаларды жазды.Мысалы, Мағауияның Медіғат-Қасым, Ақылбайдың Дағыстан, Зұлыс поэмалары. Көкбай мен Шәкәрімнің тарихи жырлар тудыруы, Шәкәрім Абайдың Толық адам ілімін Ар ғылымына ұштастыра дамытуы, Абайдың тапсырмасы негізінде Шәкәрімнің Қалқаман-Мамыр және Еңлік-Кебек , поэмаларын жазғанын атап айтуға болады.
Шәкәрім тікелей Абайдың тапсырмасы бойынша Қалқаман-Мамыр дастанын қағаз бетіне түсірді. Шамамен 1722жылы тарихта болған оқиға болып саналатын Қалқаман мен Мамырдың тарихы Абай өмір сүрген заманда да маңыздылығын жоғалтпаған мәселе болып саналады. М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясында суреттелген Қодар мен Қамқаның өлімі де, Шәкәрім жазған Қалқаман мен Мамыр оқиғасы да феодалдық-патриархалдық дәуірдегі озбырлық пен әдет-ғұрыпты әшкерелейді, еркіндікті аңсаған халық идеясын бейнелейді. Бір-біріне ғашық болған аталас екі жастың өлімі сол замандағы салт-сананы паш етеді. Мамыр өзінің туысы Көкенай батырдың қолынан қаза тапса, Қалқаман Кеңгірбай бидің қолынан қашып, Бұхара жаққа кетеді делінген. Абай осы сынды лирикалық поэмаларды өз шәкірттеріне жырлау тасырмасын бекер бермеген. Абай жолы романында айтылғандай, Қодар мен Қамқаның оқиғасына үкім шығарар сәтте ауыл ақсақалдары мен билері дәл осы кешегі өткен Қалқаман мен Мамырдың оқиғасын тілге тиек етеді.Поэмадағы махаббат мәселесі Шәкәрімнің жалпы адамгершілік, азаматтық көзқарасының негізі ретінде көрініп, оның Абаймен бағыттас, бостандық сүйгіш екендігін айқындайды. Шәкәрімнің өз шығармашылығының мазмұнына, философиялық болмысына баса мән беретініндей, ол көркемдік-эстетикалық талаптардың да үддесінен шығып отырады. [Гүлнар Апеева, Абайдың ақындық дәстүрі поэмалары, алматы, таймас, 2016, 138б]
Қайым Мұхаметханов Абайдың шәкірттерінің ұстаз тапсырмасымен жазылған поэмалары жайында былай дейді: Абай шәкірттерінің ақын әсерімен жазылған өлең, поэмаларында демократтық сарын, гуманизм айқын танылады. Бұл бір жағынан Абайдың өзіне, екінші жағынан оның шәкірттеріне алдыңғы қатарлы орыс әдебиетінен келіп жатқан үлгі, өнеге болды. - дейді. Абай негізін қалаған поэма жанрының керегесін шәкірт ақындардың шығармалары одан әрі кеңейтіп, кемелдендіре түсті. Ақын шәкірттеріне ұсынған поэмалардың тақырыптарының төркіні әртүрлі болып келеді. Бірі қазақ жерінде болған тарихи оқиғалар негізінде, келесі бірі шығыстың сарындағы аңыздар негізіндегі туындыларды ұсынса, кейбірін орыс және Еуропа әдебиетіне үңілдіріп отырған.
Адамзат өмірінде болып өткен тарихи оқиғадан тамыр тарататын талай аңыздар, бір жағынан, Абай шәкірттерінің шеберлік шыңына көтерілуіне себеп болса, екінші жағынан, олар халық тарихының алтын әріптерімен жазылған көркем шежіресіне айналды. Мәселен Шәкәрім мен Көкбай, Мағауия мен Уәйіс ақындар қалам тербеген Еңлік-Кебек, Сабалақ, Қанды жап, Тәуке-Жікібай поэмалары ұлт тағдырының ұмытылмас сәттерінің көрінісі болып қалды. Ақылбай Құнанбаев ұстазы Абайдың ақылымен тау халқының өмірінен сыр шертетін Дағыстан, Африкадағы зұлыстар жайынан Зұлыс сияқты тамаша романтикалы поэмалар жазып, қазақ әдебиетінде поэма жанрының жаңа түрін дамытқан талантты ақын [Қ.Мұхаметханұлы. Абайдың ақын шәкірттері. Алматы: РГЖИ Дәуір,1993. 1-кітап. -224б ] [Гүлнар Апеева, Абайдың ақындық дәстүрі поэмалары, алматы, таймас, 2016,12б]
Абай тапсырмасымен жазылған орны бөлек поэмалардың бірі - Ақылбай Құнанбаевтың Дағыстан поэмасы. Бұл поэма орыс классиктерінің сарынына еліктеп, солардың даналығына жетуді мақсат етіп жазылған десек те болады:

Сөкпе қалса сөзімнің шалалары,
Кітапта жазған орыс даналары,
Бұрын талай соғыста ойран болған,
Көрінді Дағыстанның қалалары. - деп жазған.

Абай шәкіртсіз ғалым тұл дейді. Ақын айналасына көкірегі ояу, өнерге ұмтылғыш, тілі орамды жастарды жинады. Абайдың алғаш өмірбаянын жазып, жинақтаған Кәкітай Ысқақов Абайдың насихатын тыңдап, қасында болған жігіттер өзгелерден біртүрлі... дейді. Абайдан тәлім алған жас ақындардың барлығы да басқа жұрттан ерекшеленіп, дараланып тұратыны ақиқат. Абайдың шәкірттерінің бірі ақын Көкбай қалада жүрген кезіндегі жазған бір өлеңінде:

Семейге Абай келсе бізде думан,
Ән салып, босамаймыз айғай-шудан.
Бас қосу, бақастасу, мәжіліс құру,
Секілді бір ғалымның жолын қуған.

Тарихтан неше түрлі Абай сөйлеп,
Өзгелер отырады аузын буған.
Бір барсаң мәжілісінен кеткің келмес,
Хакімдей Аплатон аңырап тұрған..., - дейді.

Абай қалаға келген сайын оқып жүрген жастарды жинап, қалай білім алып жүргендеріне қызып, ақылын айтып, білгенін үйретіп, ән салғызып, өлең оқытып, талаптарын мақтап мәжіліс құрады екен. Ол жастардың көбісін Абайдың өзі оқуға түсірген деседі. Көкпайдың Семейге Абай келсе бізде думан дегені де осы. Көкбай Абайдың замандасы болғандықтан, ұлы ақынның басынан кешкендерін қатар басынан кешті :

Абай сүйіп қасына, жолдасқа алды,
Бұрынғы отказ қылдым жолдастарды.
Жаңа жарық дүниеге келгендей боп,
Көрген соң аққан бұлақ, асқан дарды.

Сонда да қапы қалдым сулай алмай,
Хакімнің хикметіне улай алмай.
Бақталас пен барымта басты заман,
Астына кете бардық тулай алмай, - дейді.

Абай дүниеден өткен соң Көкбай көп қиындықтар көреді. Сол кезеңдердің бірінде жазған өлеңінде Көкбай ақын :

Бұл күнде жалғыз қалдым Абай кетіп,
Тірліктің дәнекері бірнәрсе етіп...
Арманым Абайменен бірге кетпей,
Қалыппын тентек елді құр күзетіп.
Көнбеген Абайға да асау, долы,
Бұл елді алу қиын тез түзетіп, - деп жазады.

Көкбайдың жинақталған өлеңдерінің арасында Абайға арнаған бір шумақ өлеңі бар :
Жәннәтта жайың болғыр Абай құтып,
Қасында бос жүріппін шатып-бұтып.
Осындай ен дарияны жайлағанда,
Тым болмаса қалмаппын тына жұтып.

Бұл өлең жолдарында Абай құтып деп хакімді ерекше биік бағалаған. Араб тілінен құтып сөзі темірқазық деген мағынаны білдіреді.
Мұхтар Әуезов Абай шәкірттері туралы атты мақаласында: Абайдың өзі тірісінде, оның айналасына жинаған талапкер, өнерлі жастардың саны көп болған. Бұлардың ішінде әншілер, композиторлар, халық фольклорын жинаушылар, әнші ақындар емес, орыс мәдениетін білуге талпынған жай көзі ашық жастар аз емес еді. Бұлар әр буыннан шыққан болатын. Іштерінде жас шағынан Абайға тетелес: Көкбай, Мұқа,Әсет, Әріп сияқтылардан бастап, Абайдың балалары: Ақылбай, Мағауия және інісі Кәкітай сияқты көп адамдар болды. Ақылбай, Мағауия, Көкбай сияқты ақындар туралы айта келіп, М.Әуезов: Бұлардың еңбектерін шолуда, алдын-ала есте тұтатын бір жайды ескерте кету керек. Ол - осы шәкірт ақындардың еңбек үлгілерінен айқындап көріне түсетін, Абайдың өзіндік ерекшелігі болады. Өзге ақындар шәкірт деп аталған соң, Абай әрине олардың басшысы - ұстаз ақын болмаққа керек. Әрбір әдебиеттік мектеп осындай аға мен іні ақындарының екі буынынан құралатын болса, ең алдымен сол әдебиеттік мектепте басшы ақынның бағыты, өзгеше идеялары, өз халқының әдебиет тарихына кіргізген анық тарихтық, көркемдік жаңалықтары - қысқасын айтқанда, барлық қасиеттері, әралуан түрде бой көрсететін болады - дейді.
Мұхтар Әуезов осы айтқандарын ғылыми тұрғыдан дәлелдеп, 1950 жылы Абай шәкірттері туралы атты әдеби зерттеу мақаласын жазып, онда Ақылбай, Мағауия, Көкбай ақындардың шығармаларына талдау жасап, өмір тарихтары жөнінде мағлұмат берген. Қайым Мұхамедханов Абайдың ақын-шәкірттері тақырыбын 1940 жылдардан бастап зерттеп, ұлы ақынның 150 жылдық мерейтойы қарсаңында 1993 жылы Абайдың ақын шәкірттері деп аталатын
4 кітаптан тұратын зерттеу еңбегін жазған болатын. Жинаққа Абайдың ақын шәкірттері Ақылбай Абайұлы Құнанбаевтың Дағыстан, Зұлыс поэмалары, Мағауия Абайұлы Құнанбаевтың Медіғат-Қасым, Еңлік-Кебек поэмалары мен өлеңдері, Тұрағұл Абайұлы Құнанбаевтың М. Горькийден аударған Челкаш әңгімесі мен Әкем Абай туралы дейтін естелігі енген болатын.
Бұл ғылыми еңбектерден, саналы ғұмырын шәкірт тәрбиелеуге арнаған дана ақын Абайдың ұстаздық бейнесін де байқай аламыз.

Шәкәрімнің Жастарға өлеңінің мына жолдарында :

Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,
Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан.
Тегін білсең - аласың, бос береді,
Тұстасынан ешкім жоқ мұны тапқан.

Құрбыласы қулық пен айла баққан,
Олардан алдамшы деп көңлі қайтқан.
Енді бізге ақылын көрсетіп тұр,
Алушы жоқ па екен деп жастар жақтан.

- деп , ақын мұрасының өзінен кейінгі жастарға үлгі-өнеге боларын біліп, үлкен үміт артқандығы байқалады. Өмір сүрген заманында қулық пен айланың құрбаны болғандығын атап өтер тұстары да Шәкәрімнің сол озбыр заманның куәгері екендігін тағы да айқындай түседі:

Надандар төрт аяқты малға ұқсайды,
Қаңғырған тамақ іздеп аңға ұқсайды,
Өз бетімен табатын өнері жоқ,
Талапсыз, өлі сүйек жанға ұқсайды.

Шәкәрім Абай заманындағы надан адамның бейнесін, дәл ақынның өзі секілді суреттеген. Абай поэзиясы - өз заманындағы қоғамдық өмірдің ең көкейтесті, ең күрделі және маңызды мәселелерін қозғаған, толғаған поэзия. Оның өлеңдері мен қара сөздерінде қазақ өмірін көркем бейнелеген телегей теңіз шындық бар екені белгілі. Шәкәрім Абайдың дәл осы тұсын анық айта білген ақын. Абай поэзиясына осындай күш-қуат беріп тұрған - оның, шығармасында қазақ халқының бүкіл өмірінің, әсіресе сол дәуірдегі қоғамдық өмірінің шындығын терең бейнелеуінің жарқырап көрінуін Шәкәрім шебер жеткізе білген. Шәкәрімнің Жастарға өлеңі - Абай ғұмырнамасынан қажетті дерек бере алатын құнды шығарма:

Қой, жігіттер, күн болды ойланарлық,
Білім, әдет, ақылды ойға аларлық.
Надандықтан еліріп босқа жүрсек,
Мына заман көрсетер бізге тарлық!

Шәкәрім өз заманында Абайды оқуға, одан білім, әдет, ақылды алуға үндейді. Ақын Шәкәрім өмір сүрген заманда да халық арасында надандықтың тарқамағаны байқалады. Абайдың айтып кеткен толық адам ілімін адам тәрбиелеудің рухани құралы ретінде ұсынуды Шәкәріммен қоса ұлы ақынның басқа да шәкірттері жалғастырған.

Мынау Абай - бір ғалым жол шығарлық
Замандасы болмады сөзді ұғарлық.
Амалы жоқ, айналды енді бізге,
Күн туды етегіне жабысарлық.

Ұлы ақын өзі өмір сүрген заманда сөзін ұғар замандасы болмағандығы рас. Амалы жоқ, айналды енді бізге - деп, ұлы ақынның жазып қалдырған мол мұрасы келер ұрпаққа азық боларын айтады. Расында да, Абайдың қазақ әдебиетінде салған сара жолымен қазіргі күнге дейін қазақ ақындары жүріп келеді. Өмірде де, ақындық өнерде де Шәкәрім Абай ағасына арқа сүйеп, артынан көп мұра қалдырған. Бірақ ақынның біраз шығармасы бізге дейін жеткен жоқ. Абай өмірден өткенде Шәкәрімге жалғыздық қатты батады. Рухани сүйеу болған Абайды жоқтап :

Кім жалғыз, бұл жалғанда - есті жалғыз
Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.
Жалтандап жалғыз Абай өткен жоқ па
Қазақтан табылды ма соның пары

деп жырлаған шәкірттің басына ұстаздың күйігі орнайды. Абайды қажытқан, құсаға батырған қалың тобыр зілбатпан адамсыздығын арқалап Шәкәрімді қуалайды :

Жолама қулар маңайға,
Не қылмадың талайға?
Кім жағады сендерге
Тартқызған азап Абайға.
Соның да тілін алмадың,
Сабадың, сөктің, қарғадың.
Көріне қашан кіргенше
Арсылдап иттей қалмадың.

Абай бейнесін бүгінгі күнге мұра етіп, жырлап кеткен ақындар қатарында дәстүрлі қазақ ақындары ерекше орын алады. Олардың бастауында Жамбыл ақын, Нұрпейіс Байғанин, Омар Шораяқұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы және т.б дәстүрлі ақындар бар. Ғалымдар Абайды өзінің қатарласы, замандасы ақын Жамбылмен көп ұқсастырып, салыстырып жатады. Жамбылдың Абаймен ұқсас тұсы - екеуі де Алланың хақ жолындағы ақындар. Ұлы ақынның екеуі де пайғамбардың бар екендігіне сеніп, Алланың ақ жолын ұстанып, ораза ұстап, намаздарын қаза қылмаған. Жамбыл да Абай сияқты Жамбыл тауында дүниеге келген:

Солайша Жамбыл тауда Жамбыл туған,
Қырық күн маймен сылап, тұзбен жуған, -

дейді. Екі ақынның осы ұқсастықтарын байқай отырып, олардың арасында ерекше бір байланыс барын сезуге болады. Осы тұста, Жамбыл ақынның өз замандасының ауыр қасіретіне бей-жай қарамағандығы оның Жалғызбын деп жүрмесін өлеңінен байқалады. Абайға ұлы Әбдірахманнан айрылу өте ауыр тиеді. Жамбылдың Абайға арнаған жоқтау өлеңінен ерекше қолдауды көруге болады:

Сәлем айт, барсаң Абайға,
Кеңесі кеткен талайға.
Ауырды жеңген қара жер,
Сабырлы болсын қалайда!
Бір жұтқан судай дүниесін,
Ащысын татып күймесін.
Жапанға біткен бәйтерек,
Жалғызбын деп жүрмесін!

Дәстүрлі ақындардың тағы бір өкілі Нұрпейіс Байғанин Абайға арнау өлеңінде :

Көңіл салып оқыңыз Абай жырын,
Аузынан шыққан жыры шекер-шырын.
Үлгілі айтқан жыры ақын Абай,
Халыққа үлгі берген бізден бұрын.

деп, халықты Абай мұрасын оқуға үндейтін болса, ақын Омар Шораяқұлы Қазақта ондай ақын қайдан болсын деген өлеңінде былай дейді:
Абайдың оқығанмын өлең сөзін,
Сол кезде пайда болған маған сезім.
Іші - алтын, сырты - күміс сөз жақсысын,
Уаһ, дариқ! Ескермепті албырт кезім.

Абай өз өлеңінде Іші - алтын, сырты - күміс сөз жақсысын, Қазақтың келістірер қай баласы? дейді. Омар ақын Абайдың өлеңіндегі үзіндіге Уаһ, дариқ! Ескермепті албырт кезім деп жауап қатады.
Аталған дәстүрлі ақындар қатарында Нарманбет ақын елдік сөзді мейілінше дербес үнмен, терең тебіреніспен айта білген ақын. Сол арқылы ол поэзияның әлеуметтік мәнін, ақынның азаматтық парызын саралап, түсіне білген:

Өзімді алма, сөзімді ал деген Абай,
Алмаса да сөз жазды талай-талай.
Ағат болса, ғапуын өтінемін,
Сен соның інісі едің деме пәлі-ай! дейді.

Абайдың ізін жалғаушы ақындардың қатарында Тұрмағамбет Ізтілеуұлы бар.
Ақын 1910 жылы өз замандасының бейнесін ашатын Абайды оқыған да деген өлеңінде:
Артында атақты ердің қалса сөзі,
"Өлді" деп ойламаймын оның өзі.
Қисынсыз кедергінің керегі не,
"Базарлап" болғаннан соң қайтар кезі.
Ерлердің ертедегі өтіп кеткен
Әлі жүр халық аузында алтын тезі.
Абайдың айтқандарын оқығанда
Болады: "Бәрінің де бар, - деп, - көзі".
Өлген соң оған біз де "қауышармыз",
"Ұйықтасын" торқа болып киген бөзі.

Абайды өлді ойламаймыз, оның өлеңдері мен қалдырған мұрасы әркез халық аузында жүреді. Абайдың айтқандарын оқығанда Болады: Бәрінің де бар, -деп, - көзі дейді. Абайды оқыған адамның көзі ашылып, ой саларлық дерек алады. Ақынмен келесі дүниеде қауышармыз дейді Тұрмағамбет ақын.
Абайдың сан қырлы бейнесін ашатын ақындар поэзиясының ішінде дәстүрлі ақындар ерекше орын алады. Солардың қатарында өлеңдері бүгінге дейін жеткен ақындар : Үмбетәлі Кәрібаевтың Абай жайында, Нартай Бекежановтың Абай, Шәкір Әбеновтың Абай ақындығы және Абай сөзі құлпырмақ күнде гүлдеп, Нұрлыбек Баймұратұлының Абай, Доскей Әлімбаевтың Абайға сынды арнау өлеңдері сақталған.
Абайдың шәкірттерінің бірі ұлы ақынды өзіне өмірде де, өнерде де арқа сүйер аға еткен шәкірт, ақын замандасы - Уәйіс Шондыбайұлы. Уәйістің бойында ұлы ақыннан мұра етерлік барлық өнер дарыған. Ақын, шебер сазгер, әнші сынды сан алуан өнерді бойына жиған Уәйіс жастайынан елге танылған. Тобықтымен көршілес Керей елінің жас ақынын Абайдың көзі бірден шалады. Уәйіс ақын жайында құнды дерек беретін Өкітай Ахметовтың мұрағатында ақынның төмендегідей жыр жолдары сақталған:

Атақ-даңқ өзі келді іздемей-ақ,
Кезіктім Ыбырайға он үш жаста-ақ.
Дауылдай өртке тиген өлең шықты
Аман болсын абырой, тіл менен жақ.

Бұл жерде Ыбырай дегені - Абай. Жас кезінен Абайдың назарына іліккен Уәйіс ақын Қ.Мұхамедханұлының айтуы бойынша 1894-1895 жылдары Абайдың шақыруымен Тобықты еліне келген.
Абай жолын қуған әрбір ақынның өлең құрылысындағы жаңашылдық қырларын, әсірісе поэзияда ой түйдектерінің оралымын өзара жымдастыра өргізіп, сонымен бірге тілдік көркемдеуіш құралдарды тапқырлықпен сұрыптап ала білудегі шеберліктері арқылы көрініс беріп отырады. Қазақ поэтикалық тіліндегі Абай дәстүрінің қалыптасу, даму үрдісін айқындай түсу, оның шәкірттерінің тілін нақтырақ зерттеуді қажет етеді. Абай поэзияға еріккеннің ермегі емес, керісінше саңлақ сана мен нәзік сезімнің толғанысынан барып, ішкі жан құбылысына ұласатын қуаттың әсерінен пайда болатын жанды туынды деп санайды. Осы орайда профессор Құдайберген Жұбановтың Абай біздің жазба әдебиеттің атасы болғанда, өлеңін, қара сөздерін тек қағазға жазғандығымен ғана емес, жазба әдебиет пен ауыз әдебиеттің осы айырмашылығын ашқандығымен де атасы болады. Қазақ әдебиетін ауыз әдебиеті дәрежесінен шығарып, неше мың жылдай көнігіп, етке, қанға сіңіп болған ескі ауыз әдебиет дағдысынан құтқарған адам - Абай. Ескі ауыз әдебиетіндегі артық қыстырмалардан алғаш тазартқан да Абай, - деген пікірге келіспеске болмайды.
Абай бейнесін озық жылаған ақындардың қатарында Қасым Аманжолов бар. Ол өзінің Абайға айтарым арнау өлеңінде :

Атаның ұлы емессің,
(Кешіре жатар Кеңгірбай),
Халықтың ұлы боп өстің
"Ибраһим" демей, - деді "Абай".

Абай десе Абайсың,
Абайладың жан-жақты,
Риза еттің жарайсың
"Қалың елің - қазақты".

- деп, Абайдың шыққан тегін тілге тиек етеді. Абайдың өз әкесі Құнанбай, атасы - Өскембай, арғы атасы - Ырғызбай. Аталарының барлығы да ру ішінде үстемдік жүргізген адамдар. Ақынның бұлардан арғы аталары Айдос, Олжай болады. Олжайдың үш ұлы : Айдос, Қайдос, Жігітек. Тобықтының атақты жуан биі Кеңгірбай - осы Жігітектің баласы. Қасым Аманжоловтың айтқаны да осы жуан би Кеңгірбай Абайдың арғы атасы болып келеді. Құнанбай тұқымындағы ел билігін сонау Ырғызбайдан бері тарататындар болғанымен, негізгі биліктің бұл тұқымға ауысуы Кеңгірбайдан бері. Кеңгірбайдың батасын алу үшін ұлын жетелеп Зере әже үш жыл қатарынан Кеңгірбайға барған екен деген мәліметтер де бар. Өлеңде Абайдың азан шақырып қойған есімі Ибраһим демей, халық оны Абай деп, халық үшін Абай ақын болып қалғандығын да атайды. Абай деп ақынды бала кезінен әжесі Зере еркелетіп атап кетіп, кейін бүкіл халық ғұлама ақынды дәл осы есіммен танитын болатынын абыз әже сезгендей. Ақын Қасым Аманжолов та Абайдың ел батасын алған, халқына тигізген еңбегі мол, халықтың адамы ретінде мақсатына жеткен ақын - Абайдың бейнесін аша білген. Қасым ақын Абайдың қоғамдық қызметке жастай араласқанын жазған:

Өзің бастап ашарсың
Пленумды, съезді;
Құнсыз өлең, нашар сын,
Көпірмелі көп сөзді.

Абайдың сол дәуірдің өмірлік қайшылықтарын ақын ретінде терең сезіне білгендігі көрінген. Оның туып өскен ортасы мен өмір сүрген кезеңі, тұтас дәуірі, ақындық айналасы мен тағдыры басқа ақындардан ерекше. Абай өмір сүрген заман, оның шыққан тегі мен отбасы, Абайдың ақындық ортасы ақынның поэзияға ерекше көзқараспен келуіне үлкен ықпал етті. Ақындық өнерге қоғамдық қызмет ретінде қараған Абай оның алдындағы мақсат-міндетті жақсы түсіне біліп, осы жолда қазақ поэзиясын алдыңғы қатарлы мәдениеті дамыған елдердің дәрежесіне көтеруге күш салған ақын.
Ал мына жолдарында :

Сіздін кітаптарыңыз...
Тиражын бір санаңыз.
Тек бұл емес барыңыз;
Мынаңыз бар, анаңыз...
Орысша да қазақша,
Қытайшасы және бар...

Абайды Еуропа мектебімен, орыс әдебиетінің классик дәуірлерімен жанастырып, ұштастыратын тұстарын да келтірген. Ақындығының өсіп, ойы қалыптасып, көзқарасы тереңдей түсуіне орыс және шығыс әдебиетінің Абайға бергені мол екендігі белгілі. Ұлы ақынның аудармашылық қабілетін де Қасым ақын астыртын атап көрсеткісі келген. Абай туралы М.С.Сильченко жазған еңбегінде Абай жайында зерттеп, ақынның Батыс, Шығыс әдебиетіне және қазақ халқының фальклорына деген қарым-қатынасы жайын, Қансонарда шығады бүркітші аңға , Өлең сөздің патшасының Шығыстың ұлы ақындары Низами, Науаи үлгісімен ұштасып жатқанын түсіндіреді. Ақынның шығыс үлгісінде жазған өлеңдеріне түсінікті ғалым М.Бөжеев осылай келтіреді : Шығыс ақындарына еліктеп өлеңдер жазған жас Абай ақындық өре көрсету дәрежесіне бірден жетпеген. Ол кей өлеңдерінде араб, парсы сөздерін орынсыз қолданды. Ақындық өрісі көтерілген соң ғана Абай мұндай өлеңдер жазудан бас тартты. Бірақ бұдан барып, Абай Шығыс поэзиясынан рухтану, шығыстық сюжет, мотивтерге оралу ісін мүлде тоқтатқан еді дей алмаймыз. (М.Бөжеев Абайдың ақындық айналасы Алматы Жазушы баспасы, 1971ж, 27-б.) Абай орыс әдебиетінің классиктерімен де етене араласып, олардың шығармаларын аударып, өзінің де орыс тілінде жазған бірнеше өлеңдері бар екендігі де белгілі. Заки Ахметов Лермонтов және Абай атты еңбегінде ақынның Лермонтовтан аударған шығармаларының көркемдік идеялық ерекшеліктері, екі ақынның творчестволық қарым-қатынасын сөз еткен болатын. Абайдың демократиялық түсініктері, өмірді сынай көрсету әдісі кейде Лермонтовқа ұқсас келетіндігі айтылады. Абайдың ақындық өнерінің бір тамыры Лермонтов творчествосында жатқаны, оның орыс мәдениетін қадірлегені, озық ойлы адамдарынан нәр ала білгені, өзінің шеберлігін шындай түскендігі көрінеді. Абай қадірлеп, жұртшылығына нұсқаған құбылысы Еуропа мәдениеті - орыс халқының мәдениеті болды. Ақын көрген әдебиет мектебінің басы Крылов, Пушкин, Лермонтовтардан басталды. Абай шығармасында әлеуметтік сарынның жаңа ағымын тудырып, өсіріп, ең алдымен, әзірлеген жағдай - сол кездегі көпшілік қоғам тұрмысының өз қалпы болды. Абайды Еуропа мектебімен, орыс әдебиетінің классик дәуірлерімен жанастырып, қабыстыратын өткел осындай қоғамдық, тарихи өткелдер болды. Мазмұн сарыны, ішкі бағыт, қоғам күйін орыс халқының асыл қазынасынан алып отырды.
Абайдың аудармашылдығын тәуелсіздік кезең әдебиетінің өкілі, ақын Оразақын Асқар да жырлаған. Абайға арнаған Дара ақын өлеңінде :

"Қаламқастан" авторы бар тарайды ән,
Аударма да басталады Абайдан.
"Ғақылия" қарасөздің қайнары,
Той тарқамас Абай соққан сарайдан.

Айттым сәлем, Қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас... деп басталатын Абайдың әйгілі әнін білмейтін қазақ кем де кем. Расында авторы белгілі әндердің бастауында қазақтың дана ақынының өлеңі тұр. Әннің мәтініне мән берсек, Абайдың әйел затының әйдігі, хор қызындай сұлуға соншалық ынтық болғанын анық аңғарамыз. Сонда Ұлы ақынның жүрегін жаулаған, тұла бойын оттай күйдірген Қаламқас ару кім болды екен? деген сауалдың құлақты қылтитатыны заңдылық. Әрине, ақынның жүрегін жаулаған ару Абай жолынан есімі елге таныс Сүйіндіктің қызы Тоғжанға арналды делінген. Абайдың әндерінің де халық аузында тарағандығын айтады. Абай әндерінің мелодикасы, ырғағы, формасы, өзіне дейінгі келген қазақ әндеріне ұқсамайтын, ерекше туындылар болғандықтан, халық жадында ерекше жатталып, бүгінгі күнге дейін Желсіз түнде жарық-ай, Көзімнің қарасы, Аттым сәлем, Қаламқас, Сегізаяқ әндері халыққа кең тараған. Оразақын аудармашылық Абайдан бастау алатынын дәл айтқан. Сонымен қатар Ғақылия қарасөздің қайнары деп, Абайдың өсиеттерін атайды. Мұхтар Әуезов өзінің Абай жайлы зерттеулерінде : 1890 жылдардан бастап ұстаздық, үгітшілік жолына түскен соң Абай өлеңді аз жазғанымен, қара сөзбен айтатын өсиетті көп жазады. Ғақлия деген өсиеттері сол 1890 жыл мен 1898 жылдардың арасында жазылған дейді.
Ғақлия - қазақтың өз мінін өзі көретін, оны түзейтін ғажайып айнасы. Абайда проза кітап екеу. Көзі тірісінде біріншісі - кітап Ғақлия, екіншісі - Ғақлиат тасдиқат (қысқаша Тасдиқ) аталып, бөлек көшіріліп келген. Оған архив қорында сақтаулы Мүрсейіт Бікіұлының көшірме қолжазбалары куә. Бірінші қолжазбасында Абай 41 қара сөзін енгізіп, оған Ғақлия деп ат қойған. Ғақлия арабтың сөзі ақылмен, оймен түсіну деген мағына береді.

Болса деді өмірдің әр сәті ізгі,
Халық құптап, одан үміт жат үзді.
Әулиеден артық көріп пір тұтты,
Фердаусиды, Низамиды, Хафизді.

- деп, Абайдың жас кезінен Шығыс ақындарына еліктегенін, үлгі тұтқанын, сол шығыс сарынында өлеңдер жазғанын тағы да атап өтеді. М.Әуезов Абайдың жастық шағындағы үш өлеңі Иузи раушан, көзі гауһар, Физули, Шәмси, Сәйхали, Әлиф би өлеңдерін шығыс классиктеріне таза еліктеу, бірақ шағатай әулетіндегі сопылық лирикадан бөлек деп таниды. М.Әуезов Абайдың шығармашылығында шығыстық сарынға еліктеуді ақыннның бала кезінен басталып, өмірінің соңына дейін созылғандығын баса айтады. Абайдың шығыс ақындарымен қарым-қатынасына тоқтала келіп: Алдағы уақытта Абайдың Науаи, Низами, Физулилерге қарым-қатынасын зерттеуді тарихи принципке құра отырып, бұл қатынастардағы екі түрлі кезеңнің яғни: шығыс классиктеріне еліктеген жастық шағы (1860-1865), мен Абай творчествосындағы марқайған тұсындағы (1886-1890) негізгі айырмашылықты анықтау керек, - деп екі кезеңге бөліп қарайды. Осы аталған екі кезең аралығында (1860-1865), (1886-1890) Абайдың өнер мен ақындық жолында шығыстық сарын белгілерінің өсуі, толысуы жатыр.
Дегенмен Абай тек шығыс ақындарымен ғана емес, сонымен қатар орыс ақындарымен де үндес болды. Солардың арасында орыс ақыны Лермонтовпен жан дүниесінің тұтастығын ерекше атап өтуге болады.Оразақын Асқар өз өлеңінде Абайдың осы орыстың классигімен ерекше байланысын байқайды:

Кемеңгердің болмайды деп бөтені,
Таныстырған Лермонтовты, Гетені.
Әр заманға айтары бар сарқылмас,
Айтыңдаршы, Абайға кім жетеді.

Лермонтовпен ерекше байланыста болғандығын академик Зәки Ахметов Социалистік Қазақстан газетіне жарияланған Лермонтов пен Абай атты мақаласында былай деп жазды: Орыс халқының осындай озат идеяларының жыршысы болған Лермонтовты қазақ ақыны Абай Құнанбаев ерекше қадір тұтты. Лермонтов шығармаларынан ол орыс халқының биік талап-жігерін, адал ниетін көрді. Лермонтов шығармаларынан ол өз творчестволық өсуінде көп үйренді, көп нәр алды. Абай творчествосы - қазақ өмірінің туындысы. Оған Лермонтов шығармаларын өте жақын еткен жағдайларды да алдымен сол қазақ өмірінен іздеу керек. Абай өмір сүрген кез - орыс халқы мен қазақ халқының достастығы нығая түскен кез еді. - дейді. Расымен де Абай Лермонтовты күшті әшкерелеуші, батыл сыншы деп көрді. Абай Лермонтов шығармаларын сүйіп оқып,сол шығармалардан бағыт-бағдар алып отырды. Осы ізденістің арқасында Абайдың Лермонтовтан 30-ға жуық шығарма аударған. Солардың қатарында Ой, Асау той, тентек жиын опыр-топыр, Жалау, Өзіңе сенбе жас ойшыл, Қанжар, Теректің сыйы, Тұтқындағы батыр, Жартас, Күнді уақыт итеріп сынды біршама өлеңдері халық арасында кең тараған.
Тәуелсіздік жылдарындағы әдебиет өкілдерінің ішінен ұлы ақын Абайдың өнерін дәріптеп, оған бір емес бірнеше өлеңдер арнағын ақын - Оразақын Асқар. Ақын Үйлесім өлеңінде Абайдың мұрасының терең зерттеу керегін, қай заманда болмасын Абай мұрасын зерттеу актуалдығын жоғалтпағандығын айтады :

Әндерін айға тыңдаттық,
Жырымен болды жер егіз.
Қалдырған жоқпыз жұмбақ қып,
Қапысыз шешіп келеміз.

Абайдың жұмбағын әлі күнге дейін зерттеушілер қапысыз шешіп келуде. Ақынның өнері, шығармалары туралы айтқанда біз әр түрлі зерттеу, баяндау тәсілдерін жүргізуге ұмтылып келеміз. Абай - таусылмас кен. Абайды оқыған сайын, ізденген сайын түбіне бойлай алмайтын тұңғиыққа ұқсас.
Ұлы ақын жайында ғалымдар аз зерттеген жоқ, өз заманынан бастап бүгінгі күнге дейін Абай жайында зерттелген еңбектер мен жазылған кітаптардың санында шек жоқ екендігі рас :

Бар демес бүгін жат аулым,
Жартасқа ғана жеткен үн.
Энциклопедия атаулың,
Абаймен ашты беттерін.

Оразақын айтқандай, Абайға арнап жазылған энцилопедиялар мен зерттеу еңбектері қазақ әдеиетінде ең көлемді, ең сүбелі екендігі мәлім. Солардың арасында Мұхтар Әуезовтің, Қажым Жұмалиевтың, Сәбит Мұқановтың, Ысқақ Дүйсенбаевтың, Зәки Ахметовтың, Мұхаметжан Қаратаев, Мекемтас Мырзахметовтың зерттеулерінде бас ақын Абай туаралы салиқалы пікірлер айтылған.
Қазақ әдебиетінде жазылған тұңғыш роман-эпопея да Абай өмірі жайында екендігін Оразақын Асқар айтады :

Абай - дара портретім үйге ілген,
Абай томы бас боп кітап жидым мен.
Абай тұңғыш эпопеям, қазақты
Күллі әлемге сүйдірген.

Мұхтар Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясы қазақ әдебиетінің көркемдік деңгейін көтерген, жаңа эстетикалық игіліктер жасаған, тақырыптық ауқымы кең шығармалардың бірі де бірегейі. Эпопеядағы мол қуат, алуан сөздер, күйлер, бояулар, образдар, идеялар романды әлемдік әдебиеттің үздік туындылары қатарына қосты. Реалистік сәттерді мол қамтыған роман - Абайдың өмірі, оның шеккен бейнеті, тартқан азабы, көрген қызығы жайында. Абайдың өсу жолымен танысқан әр адам рухани байиды, кемелденеді. Өмір сүрудің адамдық, ізгі жолдарына қарай ұмты лады. Жазушы өзінің кейіпкері Абайды халықпен тығыз байланыста суреттеген. Абайдың өсу жолдары оқыған адамға үлгі болардай тағылым. Бұл тұрғыда қазақтың тұңғыш роман-эпопеясы Абай жолы шынымен де қазақты бүкіл әлемге танытқан теңдесі жоқ туынды.
Оразақын Асқар Абайды өзінің пірі тұтқан:

Бар Абай аян берген талай түнім,
Шықпайды қолдаса Абай қалайша үнім.
Болғанда өлең - сөздің патшасы,
Патшасы ақындардың - Абай пірім.

Мағжан Жұмабаев секілді Оразақын да Абайды өзіне шабыттандырушы, жамау жырдан сақтаушы, шеберлік шыңына бағыттаған рухани ұстаз еткенін байқаймыз:

Абайдың өзі берген шабыт маған,
Абайдан мұра еткем алып қалам.
Бос мақтау, жамау жырдан сақтандырып,
Шеберлік шыңына өзі бағыттаған.

Хакім Абайдың бейнесіне арнау өлеңдердің барлығы әртүрлі оқиғалар мен деректердің сабақтастырыла жырлануы ақынның келбетін аша түседі.

3.Абай заманы, ақын бейнесінің әжесі Зере және әкесі Құнанбай тұлғаларымен үндестігі
Ұлттық әдебиеттану ғылымының үлкен бір саласы - Абайтану ұлы ақынның саяси-қоғамдық көзқарастары, өнері мен шығармашылығы, ақын заманының келбетін тыңғылықты зерттейді. Абайтану ғылымымен қатар, ақын заманының келбетін бейнелеу поэзия жанрында да ерекше белең алды.
Абай - XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ойшыл. Бұл заманның ең басты белгілері - халық көшпелі өмірден ауысып, қыс қыстауы, жаз жайлауы белгіленіп, тұрақтылық қалыптасты. Көшпелі өмір негізінен жойыла бастады. Қазақ жерінде қалалар салынып, бұрыннан барлары көркейе түсті. Қазақ сахарасында қала мәдениеті орын тепті. Қазақ халқы буржуазиялық ұлт болып қалыптасуға мықты бет алды. Қазақ даласына өзге идеялар тарай бастады. Олардың мазмұндары әркелкі болатын: діни идеология, орыстың жер ауып келген саяси-демократтық бағытындағы интеллигенциялар идеологиясы. Хат танып үлгерген қазақтар Батыс, орыс мәдениеті үлгілерімен таныса бастады. Қазақ даласында ояну дәуірі басталды. [Ғ.Есім. Хакім Абай,] фоллант, астана 2012,62б
Абайдың ақындық жолға келуі халқымызда болып жатқан өтпелі кезеңмен тұспа-тұс болды. Осылайша Абай тек ақын болып емес, ғұлама ойшыл әрі гуманист болып қалыптасуы заңдылық. Көптеген ғалымдар бұл өтпелі заманда халық басынан ауыр тұрмысты кешті, Абай тумағанда оның орнына қазақ халқы үшін Абай сияқты ғұлама сол заманда тапшы болар еді дейді. Ақын өмір сүрген XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды капиталистік жүйемен басқару аяқталып қалған кез болатын. Аға сұлтандар, билер өткен қоғам қалдықтары секілді өмір сүрді. Абай елдегі бұл ахуалға әрине қарсы пікір айтар ойшыл болып қалыптасты. Бірақ, осы кезеңде Ресейде ұлт аймақтарды басқару буржуазиялық жүйемен жүргізілді. Елді мекендер есепке алынды, ал билікті заң органдары қолдарына алған болатын. Сәйкесінше қазақ жерінде көшпелі замандағы қоғам рухани даму жағынан айтарлықтай өзгеріске түсті. Халық отырықшылыққа айналды. Қоғамда болып жатқан сан алуан құбылыстар халық өміріне орныға бастады. Елді басқарудың жаңа формасы қалыптаса бастады. Абай өмір сүрген уақытта қоғамдық, әлеуметтік қайшылықтар шиеленісіп, осыған сай қоғамдық ой-сана мөлшері сапалық ерекшеліктерін айқын аңғартты. Осындай жағдайда қазақ өлеңіне өзгеше өлшем, жаңа тыныс, жаңа сапа қажет болды. Абай қазақ поэзиясын, қазақ ақындарын әлемдік ойлауға келтіріп, сол дәрежиеге жеткізгісі келді. Абай - қоғам дамуының объективті заңдылығын танып, соған мойын ұсынған ақын. Абай алғашында өзі жазған өлеңдерін өз атынан емес, Көкбай ақын атынан шығарып отыруына да оның өмір сүрген ортасы, айналасы, шыққан тегі үлкен әсер етті. Абай өз өлеңдерін өзінің атынан жариялай алмауы, кейіннен оның жазған өлеңдерінің көзі тірісінде жинақталып баспа бетін көрмеуін заман талабына сілтеуге болады. Ақын көз жұмғаннан кейін оның ең алғашқы жинағы 1909 жылы інісі Кәкітайдың арқасында Қазан қаласында жарық көрді.
Аты әлемге мәшһүр болған Абайдың өскен ортасы дегенде, ең бірінші назарға алынатыны оның отбасы, туған жері, өзінің әулеті болмақ. Ақын әулетін, шыққан ортасын жете танып білмей, оның шығармашылығын зерттеу, ақынға арнау өлеңдер жазу мүмкін емес. Абайдың туып-өскен, тәрбиеленген шаңырағын танып білу аз, сол әулеттің ақынға не бергенін анықтағанда ғана Абай әулетінің рухани ықпалын біле аламыз. Абайдың өскен ортасы дегенде, ең алдымен көзімізге Зере бейнесі елестейді. Себебі, бала ақын тәрбиесінің уыз шағы аналар ортасынан басталды. Абайдың әжесі Зеренің аңыз ертегілерін ұйып тыңдап , анасы Ұлжанның даналық сөздеріне қанып өсуінің, оның ақындық тұлғасының қалыптасуына деген өзіндік ықпалының үлесі мол. Абайға әсер еткен өз ата-анасы, кәрі құйма құлақ әжесі Зере десек, нағашы жұрты шақпа тілді, күлдіргі, нағыз сөз тапқыш Шаншарлар ұрпағынан да Абадың бойына сіңгені көп. Абайға негізгі әсер еткен фактор ретінде ғалым Қ.Жұбанов мынаны айтады: Бірі - емшек сүтімен қатар құлағына кіріп, сүйегіне сіңген ананың әлди, әлди, ақ бөпем, атаның сал-сал білегі, қойшының әні, қыздың сыңсуы, қаралы қатынның жоқтауынан бастап көркемдік сезімін шырбыдай шырмаған халық әдебиеті (Ердембеков Б.А Абайдың әдеби ортасы 2.1 Әулеттің ақынға әсері, 51) . Осы тұста Абайдың ақындық өнерінің қалыптасуына әулеттің басқа өкілдеріне қарағанда әжесі Зеренің сіңірген еңбегі көп деп атап өткен дұрыс. Абайдың өлең-жырға әуестігін шыңдаған - оның әжесі Зере. Зере қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Жарма ауданын мекендейтін Матай руы, оның Қойкел тармағынан шыққан. Қойкелден Бектемір, Бектемірден Теңізбай, одан Жанәлі деген ұл, Тоқбала атты қыз туады. Зере осы Тоқбала. Оның Зере аталып кетуі жайында әр түрлі деректер бар. Б.Сапаралы : Бір болжам бойынша қыз бала күнінен тіл көзден сақтайды деп құлаққа сырға, мұрнына зере сырға тағып жүргендіктен шыққан дейді. Зере атауының шығуына байланысты осы сынды түрлі жорамалдар мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.