Әзиз хан медресесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Медреселердің пайда болуы мен таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақстанда медресе жүйесінің құлдырау және даму кезеңдері ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ.
2.1 XIX-XX ғасырлардағы медреселердің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі Қазақстандағы медреселердің діни білім берудегі орны ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Мемлекеттік ғылым-білім үшін өткен ғасырларда қазақ руханиятында жетекші орында медреселер болғандығын есепке алып, медреселерді зерттеу, сараптау, салыстыру көп мәселелерді тиімді және тиянақты шешуге зор тірек болып отыр. Ғылыми жұмыста медреселердің қалыптасуы, таралуы, қызметі, білім беру бағдарламалары жайында айтылады. Сондай-ақ, медреселердің даму кезеңі және құлдырау кезеңдері жөнінде, Қазақстан жерінде қызмет еткен медреселер жайлы, тәуелсіздік алғаннан кейін ашылған медреселердің білім беру саласындағы қосып жатқан үлесі жайында да қарастырылған. Жұмыста медреселердің ашылуындағы мақсат - ең бірінші халық сауатын ашу, дін мамандарын көбейту, дін қызметкерлерінің білімдерін көтеру екендігі, оқып шыққан түлектер халыққа тура дінді таныстырып, халықтың жалған дін мен шынайы дінді ажырата алуына қызмет ететіндігі айтылады.
Зерттеудің өзектілігі. Тарихқа көз жүгіртсек, кез-келген қоғам мен мемлекетте білімге, ғылымға, мәдениеттің дамуына ерекше көңіл бөлінгенін көреміз. Қазіргі уақытта да халықтың білім алуына, елде ғылымның дамуына басты назар аударылады. Демек, адамзат өмірінде ғылым-білім әрқашан да маңызды орында. Осы білім беру саласында үлкен маңызы бар медреселердің білім беру әдісі, атқарған қызметі және нәтижелері жайында зерттеу беру бүгінгі күнде өзекті болып отыр. Өйткені медресе жайында теріс пікір қалыптасқан кезеңдер де болған. Мектеп-медреселердегі оқыту әдістері, оқу бағдарламалары туралы әр кезеңнің тарихшы-зерттеушілері түрлі көзқарастар ұсынып келді. Жаттанды діни-фанатикалық оқыту деген біржақты көзқарастарды орыстың миссионер-педагогтары мен әскери адамдары қалыптастырды. Кеңестік дәуірдегі тарихшылар осы көзқарастан көп алыстай қоймады. Шындығында, медреселер Батыс Еуропалық университеттерден бұрын пайда болғанына тарих куә. ІХ-Х ғасырларда-ақ медреселер барлық пән салалары бойынша білім беретін ғылым ұяларына айналған. Медреседен сабақ алған көптеген азаматтар бірқатар құнды еңбектер жазып қалдырған. Олардың ішінде әлемге әйгілі Әбу Насыр әл-Фараби, Мұхаммад Хайдар Дулати сияқты төл ғалымдарымыздың көпшілігі медреседен сабақ алып, қайталанбас еңбектер жазып қалдырды, әр түрлі тілдегі еңбектерді оқып, өзге елдер мәдениетімен танысты, ғылым үйренді.
Ислам діні дүние жүзі елдеріне Мұхаммед пайғамбардың сахабалары арқылы тарады. Ислам діні əрбір елдің əдет-ғұрыптары мен дəстүрлеріне, діліне байланысты жергілікті ерекшеліктеріне қарай орнықты. Ислам дінінің әлемге таралуы жер-жерлерде мұсылмандық оқу орындарының ашылуына әкелді. Қазақ жеріне ислам діні ту тігіп, біржола орныққаннан кейін мешіттердің жанынан медреселер де салына бастады. Өйткені, ислам тек ғибадат қана емес, үлкен өркениет те. VIII ғасырдан бастап Орта Азияда халықтың сауат ашып, терең білім алуына әсер еткен, ғылым меңгеруіне қызмет еткен оқу орындарының ішінде медреселердің орны ерекше. Белгілі төл ғұламалаларымыздың қайдан білім алғаны туралы сөз қозғайтын болсақ, көпшілігінің медреселерден сауат ашқанын көреміз. Ортағасырлық мұсылман діни оқу орындарының биік сапалық деңгейін солардың түлегі болған атақты энциклопедист ғалымдардың (әл-Фараби, Бируни, Ибн Сина, т.б.) асқан білімділігі дәлелдейді.
Медреселер барлық кезеңде шәкірттерді имандалыққа, тәрбиелілікке, әдепке, жаны таза арлылыққа тәрбиелеумен қатар, жалпы әлемдік мәдени тарихтың бір бөлігі - мұсылман дүниесі мен мәдениетіне жол ашып отырды. Медреселердегі сауат ашу, Шығыс тілдерін үйреніп, халқымыздың мәдени қорын байыту, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрін сақтаудағы тарихи үлесін жоққа шығаруға болмайды.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Бас мүфти шейх Әбсаттар қажы Дербісәліге Қазақстан Республикасы аумағында діни мамандарды даярлайтын жергілікті білім орындарын ашу туралы қолдау көрсетіп, бастама көтеруі - көрегендік саясаттың айқын көрінісі. Елбасымыздың қазақтың жастары діни ілім-білімді шетелден іздемей, өз елімізде, өз жерінде алып, жергілікті жерлерде діни сауатын ашып, дін мамандарын даярлау туралы айтқаны бүгінгі таңның негізгі талаптарының бірі болып отыр. Ал мұндай жағдайда медреселер жайында зерттеулер өте қажетті.
Зерттеу нысаны: медреселердің сауаттылықты таратудағы рөлі, қызметі.
Зерттеу пәні: медреселердің қалыптасуы, білім беру бағдарламалары, білім беру тарихындағы алатын орны.
Зерттеудің мақсат-міндеті. Медреселердің оқу-ағарту саласындағы маңыздылығы мен білім беру жүйесін талдау;
1)Орта Азияға, Қазақстанға медреселердің таралуы, қызметі жайлы қарастыру;
2)Ортағасырдағы, XIX-XX ғасырлардағы медреселердің жағдайын анықтау;
3)Медресе тарихындағы ескіше және жаңаша оқыту әдістерін талдау;
4)Қазіргі Қазақстандағы медреселердің білім беру бағдарламалары мен деңгейін қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысының мақсат-міндеттеріне сәйкес сипаттамалық зерттеу, жүйелеу, тақырыптық-мағыналық топтастыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттелу деңгейі. Қазақстандағы мұсылмандық білім жүйесін зерттеуде Әбсаттар қажы Дербісәлі, Т. Тәжібаев, Н. Сәбитов, І. Сембаев, Г. Храпченков және т.б. ғалымдар үлкен үлес қосқан. Т. Тәжібаев XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы оқу-ағарту саласын терең зерттеген. Ғалым негізінен орыс-қазақ мектептерінің білім беру жүйесіне талдау жасайды. Қазақстандағы халық ағарту ісін зерттеуде І. Сембаев, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Ж. Қысымбаев, Ә. Омаров, М. Смайылова, т.б. ғалымдар жаңа көзқарас қалыптастырды. Қ. Жарықбаев пен С. Қалиевтің Қазақ тәлім тәрбиесі (1995), Қазақстаның педогогикалық ой-пікірлер онтологиясы (1994ж.) еңбектерінде мұсылман оқуы мен тәрбиесіне жаңаша көзқарас беріліп, оның құнды сапалары сараланған. М. Смайылованың Ұлттық мектеп бастауы (1993ж.) атты зерттеуінде Қазақстандағы медреселер қызметіне алғаш рет жаңаша баға берілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде медреселердің Орта Азияға, Қазақстанға таралуы, қызметі жайлы, ортағасырдағы, XIX-XX ғасырлардағы медреселердің жағдайы, медресе тарихындағы ескіше және жаңаша оқыту әдістері, қазіргі Қазақстандағы медреселердің білім беру бағдарламалары мен деңгейі қарастырылды. Зерттеу жұмысы қазақ халқының білім алуында медреселердің маңызды орында болғанын көрсетеді, бүгінгі білім беру ісіне мұсылманша оқудың озық үлгілерін, әсіресе ұлттық тәлім-тәрбие, ұлттық психологияға тән жақсы жақтарын пайдалануға шақырады.
Зерттеудің құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, бірінші тарау екі бөлімнен, екінші тарау екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Медреселердің пайда болуы мен таралуы
Қазақ халқы ерте заманнан-ақ білімді де сауатты болуға ұмтылған. Әрбір ата-ана баласына әдептілікті үйреткен, сауатты да білімді болуға баулыған. Бұған мысал ретінде қазақтар арасында Білікті бірді жығар, білімді мыңды жығар деген мақал кеңінен тараған.
Білім беру -- тиісті оқу орны арқылы ғылыми мағлұмат беріп, адамның танымын, білімін, дағдысын, дүниеге көзқарасын жетілдіру процесі; қоғам мүшелерінің мәдениетін дамытудың негізгі шарты; мақсаты - қоғам мүшелерінің адамгершілік, интектуалды, мәдени дамуында және олардың денесінің дамуында, кәсіптік біліктілігінде жоғары деңгейге қол жеткізу болып табылатын тәрбие мен оқытудың үздіксіз процесі; жүйеге келтірілген білім, іскерлік дағды және ойлау тәсілдері көлемін меңгеру процесі мен нәтижесі. Білімділіктің басты өлшемі - білімнің жүйелілігі, ойлаудың жүйелілігі мен логикалылығы
Білім беру жүйесінің басты міндеттері -- ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіпке үйретуге бағытталған біліммен қамтамасыз ету болып табылады. Білім беру оқыту мен өз бетінше іздену негізінде жүзеге асырылады. Оқу-ағарту жұмысы Қазақстанда ерте заманнан басталған. Әсіресе, отырықшы аудандарда орта ғасырлардың өзінде-ақ (VII-VIII ғ.) көптеген мектептер мен медреселер (мұсылмандық бастауыш оқу орындары), діни білім беретін жоғары оқу орындары жұмыс істеген.
Медресе (араб т. дараса - сабақ алу, дәріс алу) - діни орта білім беретін, дін қызметкерлерін, мұсылман бастауыш мектептерінің мұғалімдерін даярлайтын орта және жоғары мұсылмандық оқу орны. Медресенің тарихы VII - VIII ғасырлардан басталады және ол ислами ағарту ісімен де тікелей байланысты. Мұхаммед пайғамбар өмір сүрген ғасырда Құран оқытылып, жаттатылатын орындар дарул қурра (қарилар үйі) деп аталды. Олар медресе ұғымының алғашқы бастауы болса да, ол кезде медресе термині халық қолданысында аталмады. Бірақ оқыту, білім беру, адам жаны мен тәнін тәрбиелеу секілді негізгі қызметтер ол дәуірде кең көлемде және үлкен жылдамдықпен жүзеге асарылып отырды. Пайғамбар мешітінің жанында тек білім алумен айналысатын, мұсылмандар тегін жатып оқитын медресе іспеттес үй болғаны белгілі. Асхабус суффа деп аталған оның тұрғындарын Пайғамбар ерекше назарда ұстайтын. Міне, ислам дініндегі ең алғашқы медресе ұғымының пайда болуы осы кезеңнен бастау алады
Ислам адам құқығына қатысты барлық конституциялар мен декларациялар қабылдануынан мың жылдан астам уақыт бұрын кез-келген азаматтың ғылым үйрену бостандығы мен құқығын анықтап, жариялап қойған. Тіпті мемлекет адамның бұл құқығының орындалуына жағдай жасауы тиіс. Мәселен, 1948 жылы қабылданған Халықаралық адам құқығы декларациясының 26 тарауында әрбір адам білім алуға құқылы, мүмкіндігінше бастауыш білімін тегін үйренуіне жағдай жасалуы тиіс деп көрсетілген. Ислам бұл декларациядан 14 ғасыр бұрын адамның мемлекет арқасында тегін білім алу құқығын бекіткен. Сондықтан Исламды - таным діні деп те атайды.
Исламдағы білімнің орны мен маңызын әлі де ашықтай түсу үшін мұндағы надандық, яғни білімсіздік категориясын алып қарайық. Ғазалидің пікірінше, надандық деген білімсіздік. Адам өзі жайында, нәпсісінің айласы мен тұзақтарынан, қылықтарынан, жалпы көркем ахлақ сияқты мәліметтерден бейхабар болуы - нағыз надандық. Адам білімді жаратылыс болғандықтан, орындаған амалдарының жақсы немесе жаман болуы өз қолында. Солай бола тұра, жаман амал жасайтын адамдардың мұндай іске қадам басуының басты себебі, өздерінің білімсіздігі. Адам надан болғандықтан солай жасайды. Басында титтей ақылы бар адам атауы өзіне, отбасына немесе қасындағыларға зияны тиетін бір амал жасамайды. Олай болса адам - дейді Ғазали, - надандықты жеңу үшін Әуелі өзін тануы қажет деген қағиданы басшылыққа ұстана отырып, өз-өзінен есеп алуы тиіс. Ол зейінін де, нәпсісін де және жүрегіндегі мінездері мен әрекеттерін де дұрыс қолдана білуді үйренуі қажет. Адамдардың көбі жүректерінің ауыратынын білмейді. Білмегендіктен оны емдеу үшін тырыспайды. Адамның әрекеті - жүрек айнасы. Оның қылықтарына қарап, жүрегінің қандай екенін білуге болады. Ғалым, адамның ең үлкен мәселелерінің бірі - ол білмеген нәрсесін білуге ұмтылмауы. Мұндай адамдар өздерінің кемтар, толық емес екенін сезбегендіктен өздерін түзетпейді немесе жаңа нәрсені үйренуге талпынбайды. Ғазали бұл хақында: Адам өзінің білімсіз екенін білмейінше, үйренуі мүлдем мүмкін емес, - деп айтады
Надандықтың дәмі ащы, зиян, жиіркенішті және тұрған бойы жамандық. Надан адам бейқамдылықтың ішінде жүргендіктен жаман нәрселерді жақсы деп қабыл алуы мүмкін. Мұндай әрекеттердің ақыры жақсылыққа апармасы анық. Ал немқұрайлық дегеніміз адамдардан нығмет пен сұлулықты алшақтатып, көңілсіздікті арттырып, қызғанышты көбейтеді.
Әл-Фараби де Азаматтық саясат трактатында надан адамдарды сөгеді. Надан адамды пікір таластырып жеңу мүмкін емес, ол өзінің білімсіздігімен жеңеді деген ойын топшылайды. Мұнда әл-Фараби му'аллим уа толиб - ұстаз және шәкірт теориясын ұстанған болатын. Адам бақытқа жетелейтін ұстазға мұқтаж. Адамның өмір сүру мақсаты ең жоғарғы бақытқа жету болатын болса, ол адам бақыттың не екенін білуі қажет және оны өзінің мақсаты етіп қойып, соған ұмтылуы тиіс. Сонан кейін ол бақытқа жету үшін не істеуі керек екенін біліп, соған әрекет жасауы керек. Әртүрлі индивидтердің түрліше қасиеттерінің айтылғанынан мынадай айқын қорытынды шығады: білуі тиіс болған нәрселер мен бақытты кез-келген адам біле бермейді. Бұл әрбір адамға берілетін қасиет емес. Ол үшін ақылгөй ұстаз керек деп ойын түйіндейді
Исламдағы білімнің теориялық және қолданбалы бағыттары бар. Теориялық ілімдердің адамға, қоғамға пайдасы тиюі үшін практикалық тұрғыда қолданылуы абзал. Мысалы, адам психология ілімінің арқасында, адамның болмысы мен мінез қасиеттерін түсінеді. Мінез-құлыққа әсер ететін факторларды біліп, нәпсімен қалай күресу қажеттілігін және жаман сипаттарды жеңіп, көркем мінезге қол жеткізудің әдістерін үйренеді. Әлеуметтік білімдер, отбасы мен қоғамда өмір сүру үшін көңіл бөлінуі қажет білімдерді қамтиды. Бұлар адамның отбасы және өзі өмір сүретін қоғам мүшелерімен дұрыс әлеуметтік қатынас құру шеңберінде тіршілік жасауына жәрдемін тигізеді. Саяси, экономикалық, құқықтық және басқару білімдері бір аймақта әділетті басқару жүйесін құруға, оның түрлі механизмдерінде еркіндік пен еріктіліктің сақталуы үшін қажет.
Исламнан бұрынғы арабтар шөлде өмір сүретіндіктен тек шөл өміріне қажетті нәрселерді білетін. Сондықтан да бұл кезде арабтар да бүгінгі түсініктегі ғылым жоқ болатын. Оларда негізінен қолданылған ауыз әдебиеті мен кейбір ғылым салалары ғана болды. Олар ауыздан-ауызға жаттатылатын. Ислам келген кезде дүние-жүзінде оқу-жазу білетіндер өте аз болатын. Араб елдерінде де жағдай солай еді. Пайғамбарлық келген кезде Меккеде 15-20 адам ғана сауатты еді. Бұлардың арасында Хз. Омар, Осман, Әлиді айтуға болады. Мәдинада одан да аз болатын. Халықтың көбі көшпенді еді. Көшпенді өмірде әр күні кездесетін қиыншылықтардың себебінен халықтың оқу-жазу үйренуге уақыты болмайтын.
Ислам діні келген кезде дүние-жүзінде оқу-жазу білетіндер өте аз болатын. Араб елдерінде де солай еді. Құранның Оқы әмірімен басталған ғылыми, мәдени шаралар тез дамыды. Мұхаммед пайғамбарға алғаш түскен Алақ сүресінің бірінші аяты Оқы! Жаратқан Иеңнің атымен оқы! Адамды Ол (ұйыған) қаннан жаратты. Оқы! Сенің Тәңірің - ең ардақты! (Ол) қаламмен (жазу) үйретті. Адамдарға білмегенін білдірді - деп оқуға бұйырады .Бірақ, бұл жерде нені оқы дейді? Әлбетте мынау ғалам деген алып кітапты Алланың атымен, Құранның тілімен оқы дейді. Қандай да бір кітап өзінің авторымен байланыстырылып оқылғанда ғана оның мән-мағынасы аңғарылады. Сондықтан Құранды түсіне оқыған адам мына әлемнің барша қыр-сырын аңғарады. Құран Алла туралы айта отырып, мына әлемдегі Оның ұлылығын көрсетеді. Химия, биология, математика, медицина, тіпті сурет өнеріне дейін барлығы да - Жаратушының құдіреті, өнері, тоқсан тоғыз, тіпті мыңдаған есімдерінің айнасы. Ендеше Құран - барша ғылымның анасы, қайнар көзі, кәусәр бұлағы. Құранды осылай түсінгенде ғана оның жер бетіне түсу мақсаты аңғарылады. Құранды оқу, оны жаттау - үлкен сауапты іс. Мұхаммед пайғамбардың Құранды үйреткен адамның сауабы көп болатынына қатысты хадистері бар. Бірақ, бұл тек оны сырғытып оқыту мен жаттатудан тұрмайды. Бұл оның бастамасы ғана. Құранды үйретудің негізгі сыры - оның тереңіне бойлау. Құран арқылы жаратылыс білімдерін меңгеру, игеру. Алла тағаланың Құранда жеті қат жер мен көкті адамзатқа бағындырдым деуінің де сыры осында. Сол ғылымды білсін дегені. Алайда, көп ғасыр бойы иісі мұсылман осыны аңғара алмады. Әлемде Құранды жатқа білетін қарилар көп. Бірақ соны жаратылыспен, ғылыммен байланыстырып тәпсірлейтін ғалымдар өте аз. Құс сыңар қанатымен ұша алмайды. Ендеше білім мен дін ортақтасқанда ғана мақсат орындалады. Ақыл мен жүрек қосылғанда ғана ақиқат туады. Осыған байланысты Әбсаттар қажы Дербісәлі Қазақстанның діни оқу орындары кітабында: Негізінде, Құран - аспан әлемі мен барша ғаламдардың жаратылыс сырын, бізді қоршаған ортадағы бүкіл құбылыстардың негізгі хикметтері мен оларды адамның пайдасына қарай ойластырудың жолдарын үйрететін иләһи кітап, - деп осы ақиқатты меңзейді. Ғалым ақыл мен жүрек қосылғанда ғана ақиқат туатынын меңзеп, кейбір мұсылмандардың жаратылыс пәндеріне қарсы болуын терістейді. Ислам әлемінің бүгінгі таңда артта қалуының басты себебі - жаратылыс ғылымын Құранмен байланыстырмауынан туындағанын алға тартады. Ол: Ал кейбіреулердің ғалам атты кітап пен Алла Тағаланың Құран атты қасиетті кітабын бір-бірінен ажыратып, адамдарды ақиқат ғылымынан алыстатқысы келгені енді-енді белгілі болуда. Құран оқыған адамның математика мен физикада жұмысы болмауы керек, Құран деген мешітке кіріп алып, мағынасын түсінбесе де, қайта-қайта оқылуға арналған кітап. Оны пендешілікке араластыруға болмайды деген секілді жалған жанашырлықпен адамдарды ғылымнан алыстатуға әрекет етілді. Сөйтіп, өкінішке қарай, бүгінгі медицинаның да, математика мен физиканың да, астрономия мен химияның да негізгі қағидалары бір кездері осы мүбарак Кітаптың жарық сәулесінен бастау алғанын адамзат ұмыта бастағандай, - деп кейбір мұсылмандардың жаңсақ пікірін ортаға салып, ішкі күйзелісін, өкінішін алға тартады
Ислам мұсылмандарға білім алуды міндеттеп қана қойған жоқ, керісінше сол үшін барлық жағдайды жасады:
1. Ислам ғалым мен надан(білімсіз, қараңғы) адамның арасына анық айырым қойды: Сен айт: білетіндер мен білмейтіндер бірдей болады ма? - Мұны тек ақыл иелері ғана ғибрат етеді
2. Құранда Ислам дүниетанымын жақсырақ түсініп, сенімін нығайту үшін айтылған ғибратты әңгімелер мен мысалдар жетіп жатыр. Құран осындай мысалдарды білім иелері ғана жақсы түсінеді деп баяндайды: Адамдарға баян еткен бұл мысалдарды ғалымдар ғана түсіне алады
3. Ислам ғалым адамды пайғамбарлардың мұрагерлерімен теңейді. Алланың елшісі: Ғұламалар - пайғамбарлардың мұрагерлері, - деп айтқан. Себебі ғалым, қасындағы адамдарға дұрыс бағыт-бағдар береді, жақсыны жақсы, жаманды жаман деп түсіндіреді. Даналық сөздер айтып, қоғамда мейірім мен бейбіт өмірдің болуына ықпал жасауы арқылы пайғамбардың міндетін атқарады.
Ислам адам ақылына көп мән береді. Бұған қатысты Ю.А. Михайлов сенім мен ақылдың (рационалды білімнің) қарым-қатынасына қатысты Пора понимать Коран кітабында жол үстінде кездескен ақсақ пен зағип адам туралы ескі қиссаны мысалға келтіреді. Біреуінің көзі көреді, бірақ жүре алмайды, екіншісі жүреді, бірақ жолды дұрыс көрмейді. Сонда ақсақ адам зағипті иығына отырғызып, әрі қарай жол сапарын бірге жалғастырады. Сондықтан да қайда? және не үшін? деген сұрақтарға жауабы бар дін ілімі, қалай? деген сұрақтың жауабын білетін ғылыммен бірге қатарласып жүргені мақұл. Сенім мен ақылдың өзара келісімі осылай болмақ, - дейді ғалым
Расында да Құран адамды білім алуға, ақиқат іздеуге, қоршаған әлемге ой жүгіртуіне жиі шақырады. Осы мәселеге қатысты Батыс әлемін алар болсақ, олардың ақыл-ой еркіндігі мен ғылыми ізденістерге Құраннан кейін мән бере бастағаны мәлім. Құран адамның әлем жаратылысына, оның болмысына ой жүгіртуіне ақырын шақырды. Мұны бірнеше кезеңдерге бөлуге болады:
Бірінші кезең, Құран адамға өзінің сезім мүшелері арқылы қоршаған әлемді танып, ой түйіндеуге шақырды: Түйелер қалай жаратылды, аспан қалай көтерілді, таулар неге тұрғызылды, жер неге жазық? Олар осыған зер салмай-ма? және Бірінің үстіне бірін көтеріп Алла жеті қат аспанды жаратты. Мейірімді Алланың жаратуынан ешқандай ақау таба алмайсың. Сен аспанға қайта-қайта көз тасташы - бір сызат көрер ме екенсің? Тағы екі рет қара, көзің талып, үмітің мүлде үзіледі
Екінші кезең, Құран адамға жан-жаққа қарап ой жүгірткен кезінде себеп пен салдарды бірге қарауға шақырады. Ол екеуін бір-бірінен ажыратуға болмайтынын ескертеді: Ол сондай Алла, сендерге көктен жаңбыр жаудырып, одан сусын және ол арқылы малдарыңды жаятын орман шығарады Құран мұнда адамды өзін қоршаған табиғатқа зер салып қарауына, өзіне берілген нығметті білуге, оны түсінуге бұйырады.
Үшінші кезең, Құран адамды өзінің ішкі дүниесі, жаны мен нәпсісі туралы ойлауға шақырады.
Пайғамбар Мәдинаға көшкеннен соң салынған Мәсжидул-Нәбәуидің солтүстік бөлімінде жерден біраз биік, үсті құрма ағашымен жабылған Суффа бөлімі бар болатын. Бұл Исламдағы алғашқы университет еді. Суффаның салынуымен Ислам оқу-ағарту ісінде жаңа дәуір басталды. Мектептің негізі салынып, бұл жерде Пайғамбардың өзі сабақ берді. Күндіз мұғалімдер Суффа шәкірттеріне дін принциптерін үйрететін. Убада ибн әс-Самит сахаба бұл жерде жазу сабағын берген, Убай ибн Кағб, Абдуллаһ ибн Мәсғуд және Муаз ибн Жәбал Құран үйреткен. Осылайша жүйелі оқыту жүйесінің және Батыста көптеген ғасырдан кейін ғана пайда болған қоғамдық оқу орнының негізі қаланды. Құран бойынша да мұсылмандардың бір бөлігі соғысқа қатыспай, ғылыммен шұғылдануы керек еді.
Исламның алғашқы ғасырларында мұсылмандар мешітті көптеген істе қолданды. Мешіт ол кезде оқу ғимараты, әскери лагерь, әкімшілік ғимараты тіпті абақты ретінде де қолданылған. Кейін мешіттер Ислам әлемінің барлық жерінде салына бастады. Мұсылмандар жеңіп, қарамағына алған әрбір ауылда бір-бірден немесе одан да көп мешіт салуды принципке айналдырды. Мешіт салу арқылы бұл өлкенің Ислам мемлекетіне қосылғаны жарияланатын. Мешіттерде сол уақыттағы барлық ғылымдар оқытылатын. Құран, хадис, фиқһ, кәлам сияқты діни ілімдермен бірге тарих, философия, медицина, астрономия оқытылды. 970 жылы Мысырда Жауһар әс-Сижилли салдырған әл-Әзһар мешіті 988 жылдан бастап ғылыми зерттеу орталығына айналды. Бұл қазір де Ислам әлеміндегі атақты университеттердің бірі. Суийти Кайрдегі Ибн Тулун мешітінде сол кездегі белгілі ғылымдардың барлығы оқытылғанын, Абдуллатиф әл-Бағдади, әл-Әзһар мешітінде әр күні түс уақытында медицина оқытылғанын айтады. Мәдинадағы Хз. Пайғамбар мешітіндегі Суффа шын мәнінде Исламдағы алғашқы университет болды. Уақыт өте Суффаға шәкірттер сыймай қалды. Пайғамбар бұның алдын алу үшін Мәдинаның әр жерінде дайындық немесе бастауыш мектеп болып саналатын бірнеше мектеп ашты. Мешіттерді Ислам әлеміндегі қуатты мемлекеттердің бірі болған Осман империясында қарастыратын болсақ, бұл кезде де әкімшілік орталық, имамдардың мәжілісі қызметін атқарды. Мешіттің жанында оның ажырамас бір бөлігі медресе, кітапхана, асхана т.б. ғимараттарының құрылыстары бірге салынып, өз алдына үлкен бір комплексті құрады.
Білім алу - адамды Аллаһқа жақындата түседі. Қасиетті Құранның адамзат баласына түсуінің мақсатының бірі де - тура діндегі жандарды білім суынан сусындатуға шақыру. Мұхаммед пайғамбар былай дейді: Кімде-кім білім іздеу жолына түссе Аллаһ Тағала оған жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер ғылым іздеушінің талабына разы болып, оның аяғының астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, ғылымға көктегілер мен жердегілер, тіпті судағы балықтарға дейін жарылқау тілейді. Қарапайым мұсылманнан ғалымның артықшылығы, айдың басқа жұлдыздардан артықшылығындай. Әлбетте, ғұламалар - пайғамбарлардың мұрагерлері. Пайғамбарлар мұраға динар немесе дирхам қалдырған жоқ, ғылымды мұраға қалдырды. Кімде-кім пайғамбардың мұрасын алса, мол үлесті алған болады.
Мұсылман әміршілері әрбір мұсылман баласының өз жасына сай білім алуына және оқу орындары мен жалпы білм берудің дамуына өзіндік үлес қосуға айрықша көңіл бөлген. Мұсылмандардың мектептегі білім беру ісінің кеңдігі - ислам өркениетінің шапшаң дамып, жарқын табыстарға жетуінің баста факторының бірі болды. Мұсылман үшін білім алу ең жоғарғы мүдде болып табылады. Мешіттен басталған оқу өмірі адам іс-әрекет ететін өмірдің барлық саласына енді. Әрбір жер - мешіттен ауруханаға, обсерваториядан медресеге дейін оқу орнына айналды. Ғалымдардың үйлері де бір-бір білім ордасы болатын. Әл-Ғазали, Әл-Фараби, Ибн-Сина секілді көптеген оқымысты мұсылмандар қоғамдық мектептерде дәріс оқығаннан кейін өз жеке кітапханаларына барып, зерттеу жұмыстарын жалғастыратын еді.
Ислам діні қанат жайған жерлерде діни уағыз бен білім тарату үшін алдымен мешіт тұрғызып отырған. 653 жылы Медина қаласында мешіт жанынан тұңғыш мектеп ашылған болатын, ал Дамаскіде 744 жылы мешіт жанындағы екінші мектеп есігін ашты. 900 жылдары дүниедегі барлық мешіт жанында ұлдар да, қыздар да оқитын бастауыш мектептер жұмыс істеп тұрды. Ол кездері негізінен балалар 5 жастан бастап мектепке барған. Алғашқы сабақтарда оларға Аллаһ тағаланың 99 көркем есімі мен Құран аяттарын жазуды үйрететін болған. Оқу мен жазудан тұратын бастауыш білім игерілгеннен кейін, оқушылар Құранды жаттауға және арифметиканы үйренуге көшкен. Сол кездің ең мықты оқу орындары саналған ірі әрі танымал мектептерде білім алғысы келгендерге араб грамматикасы мен поэзиясы, логика, алгебра, биология, тарих, құқық және теология пәндері оқытылған.
Уақыт өте келе мешіт жанындағы мектептер кейін дүниеге келген университет және де академиялар дәрежесіндегі мәнге ие бола бастады. Олардың кейбірінің халық арасындағы беделінің артып, дамығаны соншалық - бүгінге дейін қызметін жалғастырып отырғандары да бар. Олар әлемнің ең ежелгі оқу орындары қатарына жатады. Мәселен, Тунистегі Әл-Кайруван мен Әл-Зәйтуна, Египеттегі Әл-Азхар, Мароккодағы Әл-Каравийин оқу орындарын айтуға болады. Бұл жерлерде мұсылман әлемінің ең дана оқымыстылары білім алған. Мысалы, Ибн Сайиги, Ибн Бажжа, т.б. мұсылмандық ислам мешіттерінің түлектері болып табылады. Әл-Халил ибн Ахмад Ирактың Басра деп аталатын қаласындағы мектепте палсапа пәні бойынша дәріс оқыған. Оның оқушыларының бірі - Сибавайх кейін әйгілі грамматисттердің бірі болғаны белгілі. ХІХ ғасырдың басынан бүгінгі таңға дейін Каравийиннің ғалымдар кеңесі (улем) аталмыш оқу орнының даңқын аспандатып келеді. Осы кеңесте Ибн Халдун, Ибн әл-Хатиб, әл-Битруджи, Ибн Харазим, Ибн Маймун және Ибн Уаззан секілді белгілі тұлғалар өз зерттеу жұмыстарын жүргізген. Тіпті, кейін Папа Сильвестор атанып, Еуропаға араб сандарын қолданысқа енгізген Герберт те осы ғалымдар қатарында еңбек еткен.
Мұсылмандық оқу орнының даңқы жайылған сайын, онда оқуға тілек еткен студенттер қатары да рата берді. Марокко мемлекетінің Әл-Каравийин университетінде осы елден өзге, Солтүстік Америкадан, Андалусиядан, тіпті Сахарадан да талапкерлер келіп, білім алған. Азия мен Африка, Еуропа ғалымдары тарапынан үлкен құрметке ие болған Кордова университетінде оқитын студенттер саны бір кездері он бір мыңнан асқан. Ең алғашында бірнеше исламдық ғылымдар мен әдебиеттер бойынша сабақ берген аталмыш мұсылмандардың оқу орны астраномия, инженерлік өнер, медицина, логика, грамматика, шешендік өнер, тарих, география және химия мен физика пәндерінінен де білім беретін болған. Білім алап жүрген студенттерге мешіт тарапынан жәрдем-көмектер көп болған. Мәселен, Каравийинде студенттер тегін оқып қана қоймай, оларға белгілі бір уақыттарда ақшалай жәрдемақы беріліп отырған. Дамаскі қаласында болған араб саяхатшысы Ибн Джубайр мұндағы шетел студенттеріне жасалып отырған жағдайға таңдай қағып, былай деп жазады: Батыс елдеріндегі табысқа жеткісі келген жан осы қалаға оқуға келсін, өйткені мұнда білім қуған жасқа көрсетілер көмек ұшан-теңіз. Ең бастысы, студент тамақ және тұрғын үй мәселесіне алаңдамайды.
Мұсылман дәстүрі бойынша оқыту жүйесі діни және зайырлылық болып бөлінбейді. Дін мен ғылымды үйрену - әрбір мұсылман ер мен мұсылман әйелдің парызы болып саналады. Мұсылман діни оқу орындары дін мен ғылым, шариат пен қоғамның біте қайнасу ерекшелігіне байланысты дамыды. Ортағасырлық мұсылман діни оқу орындарының биік сапалық деңгейін солардың түлегі болған атақты энциклопедист ғалымдардың (әл-Фараби, Бируни, Ибн Сина, т.б.) асқан білімділігі дәлелдейді.
Медресе ішіндегі оқу бөлімшелері құжыра, қархана, дәрісхана деп аталған. Әрбір ірі медреселерде кітапханалар жұмыс істеген. Мысалы, Бұхарада ХI ғасырда ірі кітапхана болған. Осындай орта ғасыр медреселерінің зәулім ғимараттарынан Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесін айрықша атауға болады. Мұнда кезінде медреселермен бірге кітапхана да болған.
Медреседе дәріс беретін оқытушылар абыз (хафиз), ахун, молда, хазірет, одан жоғары мударрис (оқытушы, ұстаз) деп аталады. Ал оқушыларды шәкірт, талиб әл-илм (ғылым ізденуші) дейтін.
Медреселер өзінің білім беру, оқу дәрежесіне қарай төрт басқышқа бөлінді:
1. Бастауыш медресе. Оны ибтидая (бастауыш) деп атайды. Оқу мерзімі - 4 жыл.
2. Рушдия, оқу мерзімі - 3 жыл.
3. Иғдадия - жоғары оқуға дайындық, оқу мерзімі - 3 жыл.
4. Ғалия, мұнда жоғары білім береді. Оқу мерзімі - 3 жыл.
Ғалияны бітірген шәкіртке абыз, молда, халфе немесе мударрис деген атақ беріледі. Мұндай медреселерде жалпы оқу мерзімі 12 - 13 жылға созылады.
Оқу пәндері медреселердің сатысына байланысты белгіленеді. Жоғары білім беретін медреселерде араб тілі(лексика, этимология, синтаксис, риторика, тарих, Құранды оқу-игеру әдісі, ғұламалар бахасы); дін үйрену, заңнама (құранды, оның аяттарын, хадистерді талдау, фикһ, заң негіздері); фәлсафа (логика, математика, география, астрономия, медицина, табиғаттану негіздері, ой талдау фәлсафасы) оқылады. Медреселердің бағдарламасында діни оқу жағы басым болады.
Медреселерде ерте орта ғасырда тек молда ғана емес, астроном, тарихшы, тілшілер және т.б. сабақ берген. Өйткені сол кездің өзінде әл-Бируни, әл-Фараби, ибн Сина, Омар Хайям, Қашқари, Науаи, Хорезми, Ұлықбек секілді т.б. атақты ғалымдар негізгі білімді осы медреселерде алған. Заман өзгерісіне қарай медреселердің оқу бағдарламасына аздаған өзгерістер енді. ХIХ ғасыр ішінде медреселерде Шығыс әдебиетінің кейбір үлгілері оқытылды. Мысалы, Софы Аллаяр (түрік-шағатай тілінде), парсы, араб тілдерінде Қожа Ахмет Йассауи, Хожа Хафиз, Физули, Бедел шығармаларын оқытқан. Абай дәріс алған Камали хазірет медресесі діни кітаптармен қатар, Фирдоуси, Хафиз, Физули, Шамси, Сайхали, Науаи өлеңдерін үйреткені белгілі.
Орта Азия халықтарының мәдениетін зерттеушілер орта ғасырлардағы ғылым мен білімнің орталықтары қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы Хорезм, Бұхара, Самарқант, Отырар қалалары болғанын дәлелдеп отыр. Бұл қалаларда Фараби, Беруни, Хорезми, Кинди сынды ұлы ойшылдар қызмет істеп, арифметика, алгебра, геометрия, тригонометрия, геодезия, астрономия, тарих, география пәндерінің оқытылу үрдісін жасап ғылымның дамуына зор ықпал етті.
Әл-Фарабидің Үлгілі оқу туралы трактатында медресе ұстазының тұлғасы, ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас туралы айтылса, Сана туралы трактатында оқыту ісінің кейбір әдістері мен тәсілдері берілген. Сонымен қатар, Әлеуметтік - этикалық трактаты оқытудың принциптерін жан-жақты түсіндіреді
Ибн-Синаның педогогика саласындағы еңбегі мұсылмандық білім беру ісінде қомақты орын алды. Оның Үй шаруашылығы туралы еңбегі медреселерде оқитын шәкірттерді тәрбиелеу жөніндегі пікірлерге толы. Сондай- ақ, ұжымдық оқытудың маңызы мен пайдасы туралы ойлар, шәкіртті неге оқыту турулы, олардың мінез құлқы, табиғи дарыны, мұғалімнің шәкірт бойындағы ерекшеліктерін таба біліп, оны дұрыс бағытта дамыту туралы көзқарастары баяндалған. Ибн Синаның көрнекі құралдарды пайдаланып, көру, есту, түйсіну сезімі арқылы оқыту пікірлері Таңдамалы шығармаларында айтылады.
Әбу Райхан әл- Берунидің Үндістанды суреттеу және Өткен ұрпақтар ескерткіштері еңбектері тарих пәнін оқытуда негізгі оқулық болған. Ол оқыту ісінің принциптерін Геодезия еңбегінде, ал ғылыми білім беруді ұйымдастыру мен бала тәрбиесінің негізі туралы пікірлері Үндістанды суреттеу, Өткен ұрпақтар ескерткіштері еңбектерінде берілген.
Шығыстың ұлы ғұламаларының бірі әл-Хорезми өзінің Математика трактаттарында оқытудың принциптері мен әдістері туралы құнды пікірлер келтірген.
Шығыстың көрнекті ғұламаларының бірі Насреддин ат-Туси медреселердегі оқыту ісіне тікелей ат салысқан ағартушылардың бірі. Ол өзінің Ізденіс жолындағы шәкіртке өсиет және Шәкірттер тәрбиесі туралы трактаттарында мұғалім мен шәкірт арасындағы қарым-қатынас, мұғалім тұлғасы туралы әдістемелік нұсқаулар келтіреді.
Шығыстың ұлы ақыны Омар Хайям оқытудың мақсаты мен міндеті туралы құнды пікірлерін өзінің трактаттарында айтады.
Оқытудың жалпы міндеттері туралы аса құнды пікір жазған Кинди еңбектері өте маңызды.
Аталған ғұламалардың ғылым, білім саласындағы атқарған істері адамзат қоғамын алға сүйреді. XVII-XVIII ғасырлардан кейін Декарт, Бюффон, Кант, Ломоносов және басқа еуропалық ғалымдардың ғылымдағы ірі жетістіктері осынау ғұламалардың еңбектерінен бастау алады. Өйткені шығыс ғұламаларының еңбектері бірнеше ғасыр бойы Шығыстың ғана емес, сонымен қатар күллі әлем ғылымның негізін қалады.
Медреселер жүйесіне үлкен реформа жасаған Ұлықбектің оқыту ісі туралы пікірлері құнды. Оның Зидж-и Джадиди Гурагони атты еңбегі медресе ұстаздары мен олардың жазған оқулықтары туралы тарихи мәліметтер береді. Медреселерде оқулық ретінде Хидоя, Қайдони, Мухтасар, Шамсия, Әптиек, Шар-китаб, т.б. кітаптар оқытылған; олар діни сабақ берумен ғана шектелмеген. Шығыстың белгілі ғалымы ан-Насафидің логикадан дәріс берген Шамсия оқулығы табиғат құбылыстары туралы білім берген. Құранды оқытуда Тафсир оқулығының авторлары Байзави мен аз-Замахшаридің кітаптары негізге алынды. Хидоя оқулығында мұсылман заңдарынан дәрістер жинақталды. Бұл пәннен дәріс беруде мұсылман заңдары мен құқықтарына жетік заңтанушы ғалымдар имам әл-Бұхари мен имам ат-Термези еңбектері пайдаланылды. Тарих оқулықтары ретінде әл-Беруни, Ұлықбектің еңбектері оқытылған. Олардың еңбектерінде Әлем және Орта Азия тарихы бойынша дәрістер берілген.
Шығыс ғалымдары мұсылмандық оқу жүйесінің қалыптасуы мен дамуына үлкен ықпал етті. Олар өз еңбектерінде оқыту ісінің міндеттері, оқу-тәрбие әдістері жөнінде нұсқаулар беріп, әдістемелік кеңестер, мұғалімдердің міндеттері мен оларға қатысты педогогикалық ақыл-кеңестер ұсынды. Шығыс ғұламаларының ғылыми еңбектері негізінде медреселердің оқу жоспары мен оқыту бағдарламалары жасалынды.
Медреселер әдетте үлкен қалаларда орналaсты. Шеттен келген оқушыларға арналып жатақхана (хужра) салынды. Оқудың мерзімі шектелмеді (10 - 15 жылға дейін барды); шәкірттер қосалқы шарушылықпен немесе төменгі сыныптарға сабақ берумен айналыса берді. Әдетте, мұсылман діни оқу орындары жеке адамдардың өз мүлкін қайрымдылық мақсаттарға беру, уақф есебінен құрылып, жұмыс істеді. Кейін (XII ғасырда) Еуропадағы христиандық діни оқу орындарында (шіркеу, ғибадатхана жанындағы, университеттердегі Құдайтану факультеттерінде) ислам медреселеріндегі тәжірбиелер пайдаланылды. Оларда дәріс берген діндарлар мұсылман философтарының(ибн Рушд, ибн Сина, т.б.) еңбектерін пайдаланды.
Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ислам өркениеті мен мəдениеті аясында өмір сүріп, ислам дінін ұстанып келеді. VIII ғасырда Қазақстан жəне Орта Азия жеріне Ислам дінін тарату үшін арабтар жорықтар жүргізді. Атақты Кутейба ибн Муслим Мауареннахер жеріне кірді. 714 жылы Шаш (Ташкент) жəне Фарабты (Отырар) бағындырды. 751 жылы шілде айында мұсылман əскері Талас маңында Атлах деген жерде Таң империясының əскерін жойқын соғыста жеңіп шықты. Талас жеңісінен кейін Ислам діні түркі халқы ислам дінін қабылдай бастады. Бұл жеңіс Орталық Азия елдерінің діни болмысы мен наным-сенімдеріне өзгерістер әкелді.
Қарахан мемлекеті тұсында ислам діні мемлекеттік дін ретінде жарияланды. Кейіннен Алтын Орда ханы Өзбек хан да ислам дінін ресми дін ретінде жариялап, ислам дінінің таралуы жəне нығаюына зор үлес қосты. Отарлыққа дейін қазақ жерінде ислам діні толыққанды жəне бейбіт жолмен дамыды. Ислам дінінің келуімен қала мəдениеті, ғылым, білім, сауда, өнер жедел дами бастады. Оңтүстік Қазақстан жəне Жетісу жерлерінде қалалар, мешіттер, медреселер бой көтерді. Яғни, ислам дінінің келуі оң өзгерістер әкелді. Соның ішінде медреселердің ашылуы халқымыздың сауат ашып, ғылым үйреніп, түрлі тіл үйреніп, өзге ел мәдениетімен танысуына, ата-бабаларымыздың ішінен белгілі ғұламалардың шығуына себеп болды.
Еліміздегі алғашқы мешіттер мен медреселер Отырар, Түркістан, Сайрам, Тараз қалаларында салынған. Мешіт-медреселер рухани жəне ғылыми орталықтар болған. Қазіргі Қазақстан жеріне VII - VIII ғасырларда исламның келуімен медреселер тікелей байланысты болды. Бірте-бірте мұсылман білім ордалары кең-байтақ өлкемізге жайылды. Ата-бабамыз мекендеген Отырар, Сауран, Сығанақ, Женд, Кердер, Сүткент, Исфиджаб-әл-Байда-Сайрам, мерке, Тараз, Жікіл, Шелжі, Аспара, Құлан секілді шаһарларда үлкенді-кішілі мешіттер мен олардың жанынан медреселер де бой көтерді. Олар осы күнгі университет, институттардың рөлін атқарды. Сол себепті де қазақ жерінде болған аталмыш діни-рухани, мәдени-ғылыми ордалардан көптеген ғұламаларымыз шықты. Олар мәнді де маңызды, өшпес шығармалар қалдырды. Кешегі Абай хакімнің де Семейдегі Ахмет Риза медресесінде араб-парсы тілдерін үйреніп, ислам дінінің қайнар көздерінен нәр алғаны баршамызға аян. Сондай-ақ Жәңгір ханның да қыздарға арналған арнайы мектеп ашқаны жайлы деректер кездеседі.
Ислам дінінің келуімен алғаш ашылған медреселердің бірі - VIII ғасырдың аяғына қарай ашылған Отырар медресесі. Ол медресе моңғол шапқыншылығына дейін жұмыс істеген. Медреседе жан-жақтан білім іздеп келген шәкірттер он жыл бойы тәрбиеленді. Оларға бесінге дейін сабақ берілсе, бесіннен кейін медресе жұмысына салынды(аула сыпыру, ас пісіру, бау-бақша суару, т.б.). Ал, екіндіден кейін шәкірттер өз жұмыстарымен айналысты. Отырар медресесінде алғашқы бес жылда сол заманғы әлемдік үш тіл: түркі-қыпшақ, парсы, араб тілдері оқытылды. 5 жылдан кейін шәкірттерге діни сабақтармен қатар астрономия, геометрия, музыка, т.б. ілімдер бойынша жан-жақты білім берілді. Тіпті бұрынғы заманда жойылып кеткен әліппелер(мысалы, Финикия әліппесі) үйретілді. Отырар медресесінде ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби оқыған.
Қазақстандағы медреселердің ең ескісі, әрі ең үлкені Түркістан қаласының күншығысында Қаратау бөктеріне орналасқан айтулы "Қарнақ" медресесі. Қарнақ - қазақ хандары дәуірінде (XV-XVIIIғ.) маңызды рөл атқарған қалалардың бірі. Қарнақ Орта Азияның үлкен қалаларынан жырақта жатса да, мұнда діни-руханият істері үзілген емес. Ол Түркістанның солтүстік-батысында 25 шақырым жерде, қазіргі Атабай кентінің оңтүстік шетінде орналасқан. Қарнақта ашылған медресені бітіргендердің білім дәрежесі кезінде Бұхара, Самарқан, Ташкент қалаларындағы медреселердің шәкірттерінен кем болмаған. Қарнақ медресесінде қазақ халқының ахұн-жыраулары, би-шешендері ілім игеріп, халыққа имандылық, адамгершілік принцптерін насихаттаған. Олар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шортанбай Қанайұлы, Молда Муса (Мұсабек) Байзақұлы, Балмағамбет Балқыбайұлы сияқты есімдері жұртқа мәлім болған тұлғалар.
Қарнақ медресесі жайлы көпшілік арасында ол - елдің құты, Ілім Қарнақтан тараған деген сөздер тараған. Молда алдын көрген талапты жас шәкірттердің көпшілігі Қарнаққа барып, білім жетілдіріп қайтуды мақсат тұтқан. Зәруде осы медресеге келе қалса, ол шәкірт бақытты шәкірт болып есептелген. Өйткені медреседегі оқыту ісі көркейіп, өркен жайған XVIII-XIX ғасырларда келешекті ойлаған абыздар мен ел тізгінін ұстаған игі жақсылар рухани қажеттілікті айқын сезініп, ынталы балаларды оқуға жіберген, бұл жайт барлық жастардың қызығушылығын оятқан.
Бұхара медреселері - діни оқу орындары. Бұл жоғарғы діни мектептер Бұхарада ең алғаш орта ғасырларда пайда болған. Мұсылман діни орталығы ретінде танылған бұл қалаға Орталық Азияның барлық түкпірлерінен, Татарстаннан, түрлі шығыс елдерінен балалар келіп оқыған. Бұхарадағы медреселер санының 103, олардың ең бастыларының өз 60 шамалы болғандығы жөнінде мәліметтер бар. Мысалы, осында көп жылдар білім алған Садриддин Айни де Бұхарада 100-ге тарта ірі және сол шамалы ұсақ медреселер болғанын жазады. Олардың көпшілігі өз кезіндегі сәулет өнерінің ең үздік үлгілерімен салынып, әлі күнге дейін ерекше әсем де әдемі ансамбль құрап, қалаға сән беріп тұрған ғимараттар қатарына жатады. Олар:
1)Ұлықбек медресесі. Бұл оқу орны ғалымның Өзбекстанда салдырған үш медресесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Медреселердің пайда болуы мен таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қазақстанда медресе жүйесінің құлдырау және даму кезеңдері ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ.
2.1 XIX-XX ғасырлардағы медреселердің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қазіргі Қазақстандағы медреселердің діни білім берудегі орны ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының сипаттамасы. Мемлекеттік ғылым-білім үшін өткен ғасырларда қазақ руханиятында жетекші орында медреселер болғандығын есепке алып, медреселерді зерттеу, сараптау, салыстыру көп мәселелерді тиімді және тиянақты шешуге зор тірек болып отыр. Ғылыми жұмыста медреселердің қалыптасуы, таралуы, қызметі, білім беру бағдарламалары жайында айтылады. Сондай-ақ, медреселердің даму кезеңі және құлдырау кезеңдері жөнінде, Қазақстан жерінде қызмет еткен медреселер жайлы, тәуелсіздік алғаннан кейін ашылған медреселердің білім беру саласындағы қосып жатқан үлесі жайында да қарастырылған. Жұмыста медреселердің ашылуындағы мақсат - ең бірінші халық сауатын ашу, дін мамандарын көбейту, дін қызметкерлерінің білімдерін көтеру екендігі, оқып шыққан түлектер халыққа тура дінді таныстырып, халықтың жалған дін мен шынайы дінді ажырата алуына қызмет ететіндігі айтылады.
Зерттеудің өзектілігі. Тарихқа көз жүгіртсек, кез-келген қоғам мен мемлекетте білімге, ғылымға, мәдениеттің дамуына ерекше көңіл бөлінгенін көреміз. Қазіргі уақытта да халықтың білім алуына, елде ғылымның дамуына басты назар аударылады. Демек, адамзат өмірінде ғылым-білім әрқашан да маңызды орында. Осы білім беру саласында үлкен маңызы бар медреселердің білім беру әдісі, атқарған қызметі және нәтижелері жайында зерттеу беру бүгінгі күнде өзекті болып отыр. Өйткені медресе жайында теріс пікір қалыптасқан кезеңдер де болған. Мектеп-медреселердегі оқыту әдістері, оқу бағдарламалары туралы әр кезеңнің тарихшы-зерттеушілері түрлі көзқарастар ұсынып келді. Жаттанды діни-фанатикалық оқыту деген біржақты көзқарастарды орыстың миссионер-педагогтары мен әскери адамдары қалыптастырды. Кеңестік дәуірдегі тарихшылар осы көзқарастан көп алыстай қоймады. Шындығында, медреселер Батыс Еуропалық университеттерден бұрын пайда болғанына тарих куә. ІХ-Х ғасырларда-ақ медреселер барлық пән салалары бойынша білім беретін ғылым ұяларына айналған. Медреседен сабақ алған көптеген азаматтар бірқатар құнды еңбектер жазып қалдырған. Олардың ішінде әлемге әйгілі Әбу Насыр әл-Фараби, Мұхаммад Хайдар Дулати сияқты төл ғалымдарымыздың көпшілігі медреседен сабақ алып, қайталанбас еңбектер жазып қалдырды, әр түрлі тілдегі еңбектерді оқып, өзге елдер мәдениетімен танысты, ғылым үйренді.
Ислам діні дүние жүзі елдеріне Мұхаммед пайғамбардың сахабалары арқылы тарады. Ислам діні əрбір елдің əдет-ғұрыптары мен дəстүрлеріне, діліне байланысты жергілікті ерекшеліктеріне қарай орнықты. Ислам дінінің әлемге таралуы жер-жерлерде мұсылмандық оқу орындарының ашылуына әкелді. Қазақ жеріне ислам діні ту тігіп, біржола орныққаннан кейін мешіттердің жанынан медреселер де салына бастады. Өйткені, ислам тек ғибадат қана емес, үлкен өркениет те. VIII ғасырдан бастап Орта Азияда халықтың сауат ашып, терең білім алуына әсер еткен, ғылым меңгеруіне қызмет еткен оқу орындарының ішінде медреселердің орны ерекше. Белгілі төл ғұламалаларымыздың қайдан білім алғаны туралы сөз қозғайтын болсақ, көпшілігінің медреселерден сауат ашқанын көреміз. Ортағасырлық мұсылман діни оқу орындарының биік сапалық деңгейін солардың түлегі болған атақты энциклопедист ғалымдардың (әл-Фараби, Бируни, Ибн Сина, т.б.) асқан білімділігі дәлелдейді.
Медреселер барлық кезеңде шәкірттерді имандалыққа, тәрбиелілікке, әдепке, жаны таза арлылыққа тәрбиелеумен қатар, жалпы әлемдік мәдени тарихтың бір бөлігі - мұсылман дүниесі мен мәдениетіне жол ашып отырды. Медреселердегі сауат ашу, Шығыс тілдерін үйреніп, халқымыздың мәдени қорын байыту, ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрін сақтаудағы тарихи үлесін жоққа шығаруға болмайды.
Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Бас мүфти шейх Әбсаттар қажы Дербісәліге Қазақстан Республикасы аумағында діни мамандарды даярлайтын жергілікті білім орындарын ашу туралы қолдау көрсетіп, бастама көтеруі - көрегендік саясаттың айқын көрінісі. Елбасымыздың қазақтың жастары діни ілім-білімді шетелден іздемей, өз елімізде, өз жерінде алып, жергілікті жерлерде діни сауатын ашып, дін мамандарын даярлау туралы айтқаны бүгінгі таңның негізгі талаптарының бірі болып отыр. Ал мұндай жағдайда медреселер жайында зерттеулер өте қажетті.
Зерттеу нысаны: медреселердің сауаттылықты таратудағы рөлі, қызметі.
Зерттеу пәні: медреселердің қалыптасуы, білім беру бағдарламалары, білім беру тарихындағы алатын орны.
Зерттеудің мақсат-міндеті. Медреселердің оқу-ағарту саласындағы маңыздылығы мен білім беру жүйесін талдау;
1)Орта Азияға, Қазақстанға медреселердің таралуы, қызметі жайлы қарастыру;
2)Ортағасырдағы, XIX-XX ғасырлардағы медреселердің жағдайын анықтау;
3)Медресе тарихындағы ескіше және жаңаша оқыту әдістерін талдау;
4)Қазіргі Қазақстандағы медреселердің білім беру бағдарламалары мен деңгейін қарастыру.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысының мақсат-міндеттеріне сәйкес сипаттамалық зерттеу, жүйелеу, тақырыптық-мағыналық топтастыру, талдау әдістері қолданылды.
Зерттелу деңгейі. Қазақстандағы мұсылмандық білім жүйесін зерттеуде Әбсаттар қажы Дербісәлі, Т. Тәжібаев, Н. Сәбитов, І. Сембаев, Г. Храпченков және т.б. ғалымдар үлкен үлес қосқан. Т. Тәжібаев XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезінде Қазақстандағы оқу-ағарту саласын терең зерттеген. Ғалым негізінен орыс-қазақ мектептерінің білім беру жүйесіне талдау жасайды. Қазақстандағы халық ағарту ісін зерттеуде І. Сембаев, Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Ж. Қысымбаев, Ә. Омаров, М. Смайылова, т.б. ғалымдар жаңа көзқарас қалыптастырды. Қ. Жарықбаев пен С. Қалиевтің Қазақ тәлім тәрбиесі (1995), Қазақстаның педогогикалық ой-пікірлер онтологиясы (1994ж.) еңбектерінде мұсылман оқуы мен тәрбиесіне жаңаша көзқарас беріліп, оның құнды сапалары сараланған. М. Смайылованың Ұлттық мектеп бастауы (1993ж.) атты зерттеуінде Қазақстандағы медреселер қызметіне алғаш рет жаңаша баға берілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеуде медреселердің Орта Азияға, Қазақстанға таралуы, қызметі жайлы, ортағасырдағы, XIX-XX ғасырлардағы медреселердің жағдайы, медресе тарихындағы ескіше және жаңаша оқыту әдістері, қазіргі Қазақстандағы медреселердің білім беру бағдарламалары мен деңгейі қарастырылды. Зерттеу жұмысы қазақ халқының білім алуында медреселердің маңызды орында болғанын көрсетеді, бүгінгі білім беру ісіне мұсылманша оқудың озық үлгілерін, әсіресе ұлттық тәлім-тәрбие, ұлттық психологияға тән жақсы жақтарын пайдалануға шақырады.
Зерттеудің құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, бірінші тарау екі бөлімнен, екінші тарау екі бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕДРЕСЕЛЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Медреселердің пайда болуы мен таралуы
Қазақ халқы ерте заманнан-ақ білімді де сауатты болуға ұмтылған. Әрбір ата-ана баласына әдептілікті үйреткен, сауатты да білімді болуға баулыған. Бұған мысал ретінде қазақтар арасында Білікті бірді жығар, білімді мыңды жығар деген мақал кеңінен тараған.
Білім беру -- тиісті оқу орны арқылы ғылыми мағлұмат беріп, адамның танымын, білімін, дағдысын, дүниеге көзқарасын жетілдіру процесі; қоғам мүшелерінің мәдениетін дамытудың негізгі шарты; мақсаты - қоғам мүшелерінің адамгершілік, интектуалды, мәдени дамуында және олардың денесінің дамуында, кәсіптік біліктілігінде жоғары деңгейге қол жеткізу болып табылатын тәрбие мен оқытудың үздіксіз процесі; жүйеге келтірілген білім, іскерлік дағды және ойлау тәсілдері көлемін меңгеру процесі мен нәтижесі. Білімділіктің басты өлшемі - білімнің жүйелілігі, ойлаудың жүйелілігі мен логикалылығы
Білім беру жүйесінің басты міндеттері -- ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіпке үйретуге бағытталған біліммен қамтамасыз ету болып табылады. Білім беру оқыту мен өз бетінше іздену негізінде жүзеге асырылады. Оқу-ағарту жұмысы Қазақстанда ерте заманнан басталған. Әсіресе, отырықшы аудандарда орта ғасырлардың өзінде-ақ (VII-VIII ғ.) көптеген мектептер мен медреселер (мұсылмандық бастауыш оқу орындары), діни білім беретін жоғары оқу орындары жұмыс істеген.
Медресе (араб т. дараса - сабақ алу, дәріс алу) - діни орта білім беретін, дін қызметкерлерін, мұсылман бастауыш мектептерінің мұғалімдерін даярлайтын орта және жоғары мұсылмандық оқу орны. Медресенің тарихы VII - VIII ғасырлардан басталады және ол ислами ағарту ісімен де тікелей байланысты. Мұхаммед пайғамбар өмір сүрген ғасырда Құран оқытылып, жаттатылатын орындар дарул қурра (қарилар үйі) деп аталды. Олар медресе ұғымының алғашқы бастауы болса да, ол кезде медресе термині халық қолданысында аталмады. Бірақ оқыту, білім беру, адам жаны мен тәнін тәрбиелеу секілді негізгі қызметтер ол дәуірде кең көлемде және үлкен жылдамдықпен жүзеге асарылып отырды. Пайғамбар мешітінің жанында тек білім алумен айналысатын, мұсылмандар тегін жатып оқитын медресе іспеттес үй болғаны белгілі. Асхабус суффа деп аталған оның тұрғындарын Пайғамбар ерекше назарда ұстайтын. Міне, ислам дініндегі ең алғашқы медресе ұғымының пайда болуы осы кезеңнен бастау алады
Ислам адам құқығына қатысты барлық конституциялар мен декларациялар қабылдануынан мың жылдан астам уақыт бұрын кез-келген азаматтың ғылым үйрену бостандығы мен құқығын анықтап, жариялап қойған. Тіпті мемлекет адамның бұл құқығының орындалуына жағдай жасауы тиіс. Мәселен, 1948 жылы қабылданған Халықаралық адам құқығы декларациясының 26 тарауында әрбір адам білім алуға құқылы, мүмкіндігінше бастауыш білімін тегін үйренуіне жағдай жасалуы тиіс деп көрсетілген. Ислам бұл декларациядан 14 ғасыр бұрын адамның мемлекет арқасында тегін білім алу құқығын бекіткен. Сондықтан Исламды - таным діні деп те атайды.
Исламдағы білімнің орны мен маңызын әлі де ашықтай түсу үшін мұндағы надандық, яғни білімсіздік категориясын алып қарайық. Ғазалидің пікірінше, надандық деген білімсіздік. Адам өзі жайында, нәпсісінің айласы мен тұзақтарынан, қылықтарынан, жалпы көркем ахлақ сияқты мәліметтерден бейхабар болуы - нағыз надандық. Адам білімді жаратылыс болғандықтан, орындаған амалдарының жақсы немесе жаман болуы өз қолында. Солай бола тұра, жаман амал жасайтын адамдардың мұндай іске қадам басуының басты себебі, өздерінің білімсіздігі. Адам надан болғандықтан солай жасайды. Басында титтей ақылы бар адам атауы өзіне, отбасына немесе қасындағыларға зияны тиетін бір амал жасамайды. Олай болса адам - дейді Ғазали, - надандықты жеңу үшін Әуелі өзін тануы қажет деген қағиданы басшылыққа ұстана отырып, өз-өзінен есеп алуы тиіс. Ол зейінін де, нәпсісін де және жүрегіндегі мінездері мен әрекеттерін де дұрыс қолдана білуді үйренуі қажет. Адамдардың көбі жүректерінің ауыратынын білмейді. Білмегендіктен оны емдеу үшін тырыспайды. Адамның әрекеті - жүрек айнасы. Оның қылықтарына қарап, жүрегінің қандай екенін білуге болады. Ғалым, адамның ең үлкен мәселелерінің бірі - ол білмеген нәрсесін білуге ұмтылмауы. Мұндай адамдар өздерінің кемтар, толық емес екенін сезбегендіктен өздерін түзетпейді немесе жаңа нәрсені үйренуге талпынбайды. Ғазали бұл хақында: Адам өзінің білімсіз екенін білмейінше, үйренуі мүлдем мүмкін емес, - деп айтады
Надандықтың дәмі ащы, зиян, жиіркенішті және тұрған бойы жамандық. Надан адам бейқамдылықтың ішінде жүргендіктен жаман нәрселерді жақсы деп қабыл алуы мүмкін. Мұндай әрекеттердің ақыры жақсылыққа апармасы анық. Ал немқұрайлық дегеніміз адамдардан нығмет пен сұлулықты алшақтатып, көңілсіздікті арттырып, қызғанышты көбейтеді.
Әл-Фараби де Азаматтық саясат трактатында надан адамдарды сөгеді. Надан адамды пікір таластырып жеңу мүмкін емес, ол өзінің білімсіздігімен жеңеді деген ойын топшылайды. Мұнда әл-Фараби му'аллим уа толиб - ұстаз және шәкірт теориясын ұстанған болатын. Адам бақытқа жетелейтін ұстазға мұқтаж. Адамның өмір сүру мақсаты ең жоғарғы бақытқа жету болатын болса, ол адам бақыттың не екенін білуі қажет және оны өзінің мақсаты етіп қойып, соған ұмтылуы тиіс. Сонан кейін ол бақытқа жету үшін не істеуі керек екенін біліп, соған әрекет жасауы керек. Әртүрлі индивидтердің түрліше қасиеттерінің айтылғанынан мынадай айқын қорытынды шығады: білуі тиіс болған нәрселер мен бақытты кез-келген адам біле бермейді. Бұл әрбір адамға берілетін қасиет емес. Ол үшін ақылгөй ұстаз керек деп ойын түйіндейді
Исламдағы білімнің теориялық және қолданбалы бағыттары бар. Теориялық ілімдердің адамға, қоғамға пайдасы тиюі үшін практикалық тұрғыда қолданылуы абзал. Мысалы, адам психология ілімінің арқасында, адамның болмысы мен мінез қасиеттерін түсінеді. Мінез-құлыққа әсер ететін факторларды біліп, нәпсімен қалай күресу қажеттілігін және жаман сипаттарды жеңіп, көркем мінезге қол жеткізудің әдістерін үйренеді. Әлеуметтік білімдер, отбасы мен қоғамда өмір сүру үшін көңіл бөлінуі қажет білімдерді қамтиды. Бұлар адамның отбасы және өзі өмір сүретін қоғам мүшелерімен дұрыс әлеуметтік қатынас құру шеңберінде тіршілік жасауына жәрдемін тигізеді. Саяси, экономикалық, құқықтық және басқару білімдері бір аймақта әділетті басқару жүйесін құруға, оның түрлі механизмдерінде еркіндік пен еріктіліктің сақталуы үшін қажет.
Исламнан бұрынғы арабтар шөлде өмір сүретіндіктен тек шөл өміріне қажетті нәрселерді білетін. Сондықтан да бұл кезде арабтар да бүгінгі түсініктегі ғылым жоқ болатын. Оларда негізінен қолданылған ауыз әдебиеті мен кейбір ғылым салалары ғана болды. Олар ауыздан-ауызға жаттатылатын. Ислам келген кезде дүние-жүзінде оқу-жазу білетіндер өте аз болатын. Араб елдерінде де жағдай солай еді. Пайғамбарлық келген кезде Меккеде 15-20 адам ғана сауатты еді. Бұлардың арасында Хз. Омар, Осман, Әлиді айтуға болады. Мәдинада одан да аз болатын. Халықтың көбі көшпенді еді. Көшпенді өмірде әр күні кездесетін қиыншылықтардың себебінен халықтың оқу-жазу үйренуге уақыты болмайтын.
Ислам діні келген кезде дүние-жүзінде оқу-жазу білетіндер өте аз болатын. Араб елдерінде де солай еді. Құранның Оқы әмірімен басталған ғылыми, мәдени шаралар тез дамыды. Мұхаммед пайғамбарға алғаш түскен Алақ сүресінің бірінші аяты Оқы! Жаратқан Иеңнің атымен оқы! Адамды Ол (ұйыған) қаннан жаратты. Оқы! Сенің Тәңірің - ең ардақты! (Ол) қаламмен (жазу) үйретті. Адамдарға білмегенін білдірді - деп оқуға бұйырады .Бірақ, бұл жерде нені оқы дейді? Әлбетте мынау ғалам деген алып кітапты Алланың атымен, Құранның тілімен оқы дейді. Қандай да бір кітап өзінің авторымен байланыстырылып оқылғанда ғана оның мән-мағынасы аңғарылады. Сондықтан Құранды түсіне оқыған адам мына әлемнің барша қыр-сырын аңғарады. Құран Алла туралы айта отырып, мына әлемдегі Оның ұлылығын көрсетеді. Химия, биология, математика, медицина, тіпті сурет өнеріне дейін барлығы да - Жаратушының құдіреті, өнері, тоқсан тоғыз, тіпті мыңдаған есімдерінің айнасы. Ендеше Құран - барша ғылымның анасы, қайнар көзі, кәусәр бұлағы. Құранды осылай түсінгенде ғана оның жер бетіне түсу мақсаты аңғарылады. Құранды оқу, оны жаттау - үлкен сауапты іс. Мұхаммед пайғамбардың Құранды үйреткен адамның сауабы көп болатынына қатысты хадистері бар. Бірақ, бұл тек оны сырғытып оқыту мен жаттатудан тұрмайды. Бұл оның бастамасы ғана. Құранды үйретудің негізгі сыры - оның тереңіне бойлау. Құран арқылы жаратылыс білімдерін меңгеру, игеру. Алла тағаланың Құранда жеті қат жер мен көкті адамзатқа бағындырдым деуінің де сыры осында. Сол ғылымды білсін дегені. Алайда, көп ғасыр бойы иісі мұсылман осыны аңғара алмады. Әлемде Құранды жатқа білетін қарилар көп. Бірақ соны жаратылыспен, ғылыммен байланыстырып тәпсірлейтін ғалымдар өте аз. Құс сыңар қанатымен ұша алмайды. Ендеше білім мен дін ортақтасқанда ғана мақсат орындалады. Ақыл мен жүрек қосылғанда ғана ақиқат туады. Осыған байланысты Әбсаттар қажы Дербісәлі Қазақстанның діни оқу орындары кітабында: Негізінде, Құран - аспан әлемі мен барша ғаламдардың жаратылыс сырын, бізді қоршаған ортадағы бүкіл құбылыстардың негізгі хикметтері мен оларды адамның пайдасына қарай ойластырудың жолдарын үйрететін иләһи кітап, - деп осы ақиқатты меңзейді. Ғалым ақыл мен жүрек қосылғанда ғана ақиқат туатынын меңзеп, кейбір мұсылмандардың жаратылыс пәндеріне қарсы болуын терістейді. Ислам әлемінің бүгінгі таңда артта қалуының басты себебі - жаратылыс ғылымын Құранмен байланыстырмауынан туындағанын алға тартады. Ол: Ал кейбіреулердің ғалам атты кітап пен Алла Тағаланың Құран атты қасиетті кітабын бір-бірінен ажыратып, адамдарды ақиқат ғылымынан алыстатқысы келгені енді-енді белгілі болуда. Құран оқыған адамның математика мен физикада жұмысы болмауы керек, Құран деген мешітке кіріп алып, мағынасын түсінбесе де, қайта-қайта оқылуға арналған кітап. Оны пендешілікке араластыруға болмайды деген секілді жалған жанашырлықпен адамдарды ғылымнан алыстатуға әрекет етілді. Сөйтіп, өкінішке қарай, бүгінгі медицинаның да, математика мен физиканың да, астрономия мен химияның да негізгі қағидалары бір кездері осы мүбарак Кітаптың жарық сәулесінен бастау алғанын адамзат ұмыта бастағандай, - деп кейбір мұсылмандардың жаңсақ пікірін ортаға салып, ішкі күйзелісін, өкінішін алға тартады
Ислам мұсылмандарға білім алуды міндеттеп қана қойған жоқ, керісінше сол үшін барлық жағдайды жасады:
1. Ислам ғалым мен надан(білімсіз, қараңғы) адамның арасына анық айырым қойды: Сен айт: білетіндер мен білмейтіндер бірдей болады ма? - Мұны тек ақыл иелері ғана ғибрат етеді
2. Құранда Ислам дүниетанымын жақсырақ түсініп, сенімін нығайту үшін айтылған ғибратты әңгімелер мен мысалдар жетіп жатыр. Құран осындай мысалдарды білім иелері ғана жақсы түсінеді деп баяндайды: Адамдарға баян еткен бұл мысалдарды ғалымдар ғана түсіне алады
3. Ислам ғалым адамды пайғамбарлардың мұрагерлерімен теңейді. Алланың елшісі: Ғұламалар - пайғамбарлардың мұрагерлері, - деп айтқан. Себебі ғалым, қасындағы адамдарға дұрыс бағыт-бағдар береді, жақсыны жақсы, жаманды жаман деп түсіндіреді. Даналық сөздер айтып, қоғамда мейірім мен бейбіт өмірдің болуына ықпал жасауы арқылы пайғамбардың міндетін атқарады.
Ислам адам ақылына көп мән береді. Бұған қатысты Ю.А. Михайлов сенім мен ақылдың (рационалды білімнің) қарым-қатынасына қатысты Пора понимать Коран кітабында жол үстінде кездескен ақсақ пен зағип адам туралы ескі қиссаны мысалға келтіреді. Біреуінің көзі көреді, бірақ жүре алмайды, екіншісі жүреді, бірақ жолды дұрыс көрмейді. Сонда ақсақ адам зағипті иығына отырғызып, әрі қарай жол сапарын бірге жалғастырады. Сондықтан да қайда? және не үшін? деген сұрақтарға жауабы бар дін ілімі, қалай? деген сұрақтың жауабын білетін ғылыммен бірге қатарласып жүргені мақұл. Сенім мен ақылдың өзара келісімі осылай болмақ, - дейді ғалым
Расында да Құран адамды білім алуға, ақиқат іздеуге, қоршаған әлемге ой жүгіртуіне жиі шақырады. Осы мәселеге қатысты Батыс әлемін алар болсақ, олардың ақыл-ой еркіндігі мен ғылыми ізденістерге Құраннан кейін мән бере бастағаны мәлім. Құран адамның әлем жаратылысына, оның болмысына ой жүгіртуіне ақырын шақырды. Мұны бірнеше кезеңдерге бөлуге болады:
Бірінші кезең, Құран адамға өзінің сезім мүшелері арқылы қоршаған әлемді танып, ой түйіндеуге шақырды: Түйелер қалай жаратылды, аспан қалай көтерілді, таулар неге тұрғызылды, жер неге жазық? Олар осыған зер салмай-ма? және Бірінің үстіне бірін көтеріп Алла жеті қат аспанды жаратты. Мейірімді Алланың жаратуынан ешқандай ақау таба алмайсың. Сен аспанға қайта-қайта көз тасташы - бір сызат көрер ме екенсің? Тағы екі рет қара, көзің талып, үмітің мүлде үзіледі
Екінші кезең, Құран адамға жан-жаққа қарап ой жүгірткен кезінде себеп пен салдарды бірге қарауға шақырады. Ол екеуін бір-бірінен ажыратуға болмайтынын ескертеді: Ол сондай Алла, сендерге көктен жаңбыр жаудырып, одан сусын және ол арқылы малдарыңды жаятын орман шығарады Құран мұнда адамды өзін қоршаған табиғатқа зер салып қарауына, өзіне берілген нығметті білуге, оны түсінуге бұйырады.
Үшінші кезең, Құран адамды өзінің ішкі дүниесі, жаны мен нәпсісі туралы ойлауға шақырады.
Пайғамбар Мәдинаға көшкеннен соң салынған Мәсжидул-Нәбәуидің солтүстік бөлімінде жерден біраз биік, үсті құрма ағашымен жабылған Суффа бөлімі бар болатын. Бұл Исламдағы алғашқы университет еді. Суффаның салынуымен Ислам оқу-ағарту ісінде жаңа дәуір басталды. Мектептің негізі салынып, бұл жерде Пайғамбардың өзі сабақ берді. Күндіз мұғалімдер Суффа шәкірттеріне дін принциптерін үйрететін. Убада ибн әс-Самит сахаба бұл жерде жазу сабағын берген, Убай ибн Кағб, Абдуллаһ ибн Мәсғуд және Муаз ибн Жәбал Құран үйреткен. Осылайша жүйелі оқыту жүйесінің және Батыста көптеген ғасырдан кейін ғана пайда болған қоғамдық оқу орнының негізі қаланды. Құран бойынша да мұсылмандардың бір бөлігі соғысқа қатыспай, ғылыммен шұғылдануы керек еді.
Исламның алғашқы ғасырларында мұсылмандар мешітті көптеген істе қолданды. Мешіт ол кезде оқу ғимараты, әскери лагерь, әкімшілік ғимараты тіпті абақты ретінде де қолданылған. Кейін мешіттер Ислам әлемінің барлық жерінде салына бастады. Мұсылмандар жеңіп, қарамағына алған әрбір ауылда бір-бірден немесе одан да көп мешіт салуды принципке айналдырды. Мешіт салу арқылы бұл өлкенің Ислам мемлекетіне қосылғаны жарияланатын. Мешіттерде сол уақыттағы барлық ғылымдар оқытылатын. Құран, хадис, фиқһ, кәлам сияқты діни ілімдермен бірге тарих, философия, медицина, астрономия оқытылды. 970 жылы Мысырда Жауһар әс-Сижилли салдырған әл-Әзһар мешіті 988 жылдан бастап ғылыми зерттеу орталығына айналды. Бұл қазір де Ислам әлеміндегі атақты университеттердің бірі. Суийти Кайрдегі Ибн Тулун мешітінде сол кездегі белгілі ғылымдардың барлығы оқытылғанын, Абдуллатиф әл-Бағдади, әл-Әзһар мешітінде әр күні түс уақытында медицина оқытылғанын айтады. Мәдинадағы Хз. Пайғамбар мешітіндегі Суффа шын мәнінде Исламдағы алғашқы университет болды. Уақыт өте Суффаға шәкірттер сыймай қалды. Пайғамбар бұның алдын алу үшін Мәдинаның әр жерінде дайындық немесе бастауыш мектеп болып саналатын бірнеше мектеп ашты. Мешіттерді Ислам әлеміндегі қуатты мемлекеттердің бірі болған Осман империясында қарастыратын болсақ, бұл кезде де әкімшілік орталық, имамдардың мәжілісі қызметін атқарды. Мешіттің жанында оның ажырамас бір бөлігі медресе, кітапхана, асхана т.б. ғимараттарының құрылыстары бірге салынып, өз алдына үлкен бір комплексті құрады.
Білім алу - адамды Аллаһқа жақындата түседі. Қасиетті Құранның адамзат баласына түсуінің мақсатының бірі де - тура діндегі жандарды білім суынан сусындатуға шақыру. Мұхаммед пайғамбар былай дейді: Кімде-кім білім іздеу жолына түссе Аллаһ Тағала оған жәннатқа бару жолын жеңілдетеді. Періштелер ғылым іздеушінің талабына разы болып, оның аяғының астына қанаттарын жаяды. Шын мәнінде, ғылымға көктегілер мен жердегілер, тіпті судағы балықтарға дейін жарылқау тілейді. Қарапайым мұсылманнан ғалымның артықшылығы, айдың басқа жұлдыздардан артықшылығындай. Әлбетте, ғұламалар - пайғамбарлардың мұрагерлері. Пайғамбарлар мұраға динар немесе дирхам қалдырған жоқ, ғылымды мұраға қалдырды. Кімде-кім пайғамбардың мұрасын алса, мол үлесті алған болады.
Мұсылман әміршілері әрбір мұсылман баласының өз жасына сай білім алуына және оқу орындары мен жалпы білм берудің дамуына өзіндік үлес қосуға айрықша көңіл бөлген. Мұсылмандардың мектептегі білім беру ісінің кеңдігі - ислам өркениетінің шапшаң дамып, жарқын табыстарға жетуінің баста факторының бірі болды. Мұсылман үшін білім алу ең жоғарғы мүдде болып табылады. Мешіттен басталған оқу өмірі адам іс-әрекет ететін өмірдің барлық саласына енді. Әрбір жер - мешіттен ауруханаға, обсерваториядан медресеге дейін оқу орнына айналды. Ғалымдардың үйлері де бір-бір білім ордасы болатын. Әл-Ғазали, Әл-Фараби, Ибн-Сина секілді көптеген оқымысты мұсылмандар қоғамдық мектептерде дәріс оқығаннан кейін өз жеке кітапханаларына барып, зерттеу жұмыстарын жалғастыратын еді.
Ислам діні қанат жайған жерлерде діни уағыз бен білім тарату үшін алдымен мешіт тұрғызып отырған. 653 жылы Медина қаласында мешіт жанынан тұңғыш мектеп ашылған болатын, ал Дамаскіде 744 жылы мешіт жанындағы екінші мектеп есігін ашты. 900 жылдары дүниедегі барлық мешіт жанында ұлдар да, қыздар да оқитын бастауыш мектептер жұмыс істеп тұрды. Ол кездері негізінен балалар 5 жастан бастап мектепке барған. Алғашқы сабақтарда оларға Аллаһ тағаланың 99 көркем есімі мен Құран аяттарын жазуды үйрететін болған. Оқу мен жазудан тұратын бастауыш білім игерілгеннен кейін, оқушылар Құранды жаттауға және арифметиканы үйренуге көшкен. Сол кездің ең мықты оқу орындары саналған ірі әрі танымал мектептерде білім алғысы келгендерге араб грамматикасы мен поэзиясы, логика, алгебра, биология, тарих, құқық және теология пәндері оқытылған.
Уақыт өте келе мешіт жанындағы мектептер кейін дүниеге келген университет және де академиялар дәрежесіндегі мәнге ие бола бастады. Олардың кейбірінің халық арасындағы беделінің артып, дамығаны соншалық - бүгінге дейін қызметін жалғастырып отырғандары да бар. Олар әлемнің ең ежелгі оқу орындары қатарына жатады. Мәселен, Тунистегі Әл-Кайруван мен Әл-Зәйтуна, Египеттегі Әл-Азхар, Мароккодағы Әл-Каравийин оқу орындарын айтуға болады. Бұл жерлерде мұсылман әлемінің ең дана оқымыстылары білім алған. Мысалы, Ибн Сайиги, Ибн Бажжа, т.б. мұсылмандық ислам мешіттерінің түлектері болып табылады. Әл-Халил ибн Ахмад Ирактың Басра деп аталатын қаласындағы мектепте палсапа пәні бойынша дәріс оқыған. Оның оқушыларының бірі - Сибавайх кейін әйгілі грамматисттердің бірі болғаны белгілі. ХІХ ғасырдың басынан бүгінгі таңға дейін Каравийиннің ғалымдар кеңесі (улем) аталмыш оқу орнының даңқын аспандатып келеді. Осы кеңесте Ибн Халдун, Ибн әл-Хатиб, әл-Битруджи, Ибн Харазим, Ибн Маймун және Ибн Уаззан секілді белгілі тұлғалар өз зерттеу жұмыстарын жүргізген. Тіпті, кейін Папа Сильвестор атанып, Еуропаға араб сандарын қолданысқа енгізген Герберт те осы ғалымдар қатарында еңбек еткен.
Мұсылмандық оқу орнының даңқы жайылған сайын, онда оқуға тілек еткен студенттер қатары да рата берді. Марокко мемлекетінің Әл-Каравийин университетінде осы елден өзге, Солтүстік Америкадан, Андалусиядан, тіпті Сахарадан да талапкерлер келіп, білім алған. Азия мен Африка, Еуропа ғалымдары тарапынан үлкен құрметке ие болған Кордова университетінде оқитын студенттер саны бір кездері он бір мыңнан асқан. Ең алғашында бірнеше исламдық ғылымдар мен әдебиеттер бойынша сабақ берген аталмыш мұсылмандардың оқу орны астраномия, инженерлік өнер, медицина, логика, грамматика, шешендік өнер, тарих, география және химия мен физика пәндерінінен де білім беретін болған. Білім алап жүрген студенттерге мешіт тарапынан жәрдем-көмектер көп болған. Мәселен, Каравийинде студенттер тегін оқып қана қоймай, оларға белгілі бір уақыттарда ақшалай жәрдемақы беріліп отырған. Дамаскі қаласында болған араб саяхатшысы Ибн Джубайр мұндағы шетел студенттеріне жасалып отырған жағдайға таңдай қағып, былай деп жазады: Батыс елдеріндегі табысқа жеткісі келген жан осы қалаға оқуға келсін, өйткені мұнда білім қуған жасқа көрсетілер көмек ұшан-теңіз. Ең бастысы, студент тамақ және тұрғын үй мәселесіне алаңдамайды.
Мұсылман дәстүрі бойынша оқыту жүйесі діни және зайырлылық болып бөлінбейді. Дін мен ғылымды үйрену - әрбір мұсылман ер мен мұсылман әйелдің парызы болып саналады. Мұсылман діни оқу орындары дін мен ғылым, шариат пен қоғамның біте қайнасу ерекшелігіне байланысты дамыды. Ортағасырлық мұсылман діни оқу орындарының биік сапалық деңгейін солардың түлегі болған атақты энциклопедист ғалымдардың (әл-Фараби, Бируни, Ибн Сина, т.б.) асқан білімділігі дәлелдейді.
Медресе ішіндегі оқу бөлімшелері құжыра, қархана, дәрісхана деп аталған. Әрбір ірі медреселерде кітапханалар жұмыс істеген. Мысалы, Бұхарада ХI ғасырда ірі кітапхана болған. Осындай орта ғасыр медреселерінің зәулім ғимараттарынан Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесін айрықша атауға болады. Мұнда кезінде медреселермен бірге кітапхана да болған.
Медреседе дәріс беретін оқытушылар абыз (хафиз), ахун, молда, хазірет, одан жоғары мударрис (оқытушы, ұстаз) деп аталады. Ал оқушыларды шәкірт, талиб әл-илм (ғылым ізденуші) дейтін.
Медреселер өзінің білім беру, оқу дәрежесіне қарай төрт басқышқа бөлінді:
1. Бастауыш медресе. Оны ибтидая (бастауыш) деп атайды. Оқу мерзімі - 4 жыл.
2. Рушдия, оқу мерзімі - 3 жыл.
3. Иғдадия - жоғары оқуға дайындық, оқу мерзімі - 3 жыл.
4. Ғалия, мұнда жоғары білім береді. Оқу мерзімі - 3 жыл.
Ғалияны бітірген шәкіртке абыз, молда, халфе немесе мударрис деген атақ беріледі. Мұндай медреселерде жалпы оқу мерзімі 12 - 13 жылға созылады.
Оқу пәндері медреселердің сатысына байланысты белгіленеді. Жоғары білім беретін медреселерде араб тілі(лексика, этимология, синтаксис, риторика, тарих, Құранды оқу-игеру әдісі, ғұламалар бахасы); дін үйрену, заңнама (құранды, оның аяттарын, хадистерді талдау, фикһ, заң негіздері); фәлсафа (логика, математика, география, астрономия, медицина, табиғаттану негіздері, ой талдау фәлсафасы) оқылады. Медреселердің бағдарламасында діни оқу жағы басым болады.
Медреселерде ерте орта ғасырда тек молда ғана емес, астроном, тарихшы, тілшілер және т.б. сабақ берген. Өйткені сол кездің өзінде әл-Бируни, әл-Фараби, ибн Сина, Омар Хайям, Қашқари, Науаи, Хорезми, Ұлықбек секілді т.б. атақты ғалымдар негізгі білімді осы медреселерде алған. Заман өзгерісіне қарай медреселердің оқу бағдарламасына аздаған өзгерістер енді. ХIХ ғасыр ішінде медреселерде Шығыс әдебиетінің кейбір үлгілері оқытылды. Мысалы, Софы Аллаяр (түрік-шағатай тілінде), парсы, араб тілдерінде Қожа Ахмет Йассауи, Хожа Хафиз, Физули, Бедел шығармаларын оқытқан. Абай дәріс алған Камали хазірет медресесі діни кітаптармен қатар, Фирдоуси, Хафиз, Физули, Шамси, Сайхали, Науаи өлеңдерін үйреткені белгілі.
Орта Азия халықтарының мәдениетін зерттеушілер орта ғасырлардағы ғылым мен білімнің орталықтары қазіргі Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы Хорезм, Бұхара, Самарқант, Отырар қалалары болғанын дәлелдеп отыр. Бұл қалаларда Фараби, Беруни, Хорезми, Кинди сынды ұлы ойшылдар қызмет істеп, арифметика, алгебра, геометрия, тригонометрия, геодезия, астрономия, тарих, география пәндерінің оқытылу үрдісін жасап ғылымның дамуына зор ықпал етті.
Әл-Фарабидің Үлгілі оқу туралы трактатында медресе ұстазының тұлғасы, ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас туралы айтылса, Сана туралы трактатында оқыту ісінің кейбір әдістері мен тәсілдері берілген. Сонымен қатар, Әлеуметтік - этикалық трактаты оқытудың принциптерін жан-жақты түсіндіреді
Ибн-Синаның педогогика саласындағы еңбегі мұсылмандық білім беру ісінде қомақты орын алды. Оның Үй шаруашылығы туралы еңбегі медреселерде оқитын шәкірттерді тәрбиелеу жөніндегі пікірлерге толы. Сондай- ақ, ұжымдық оқытудың маңызы мен пайдасы туралы ойлар, шәкіртті неге оқыту турулы, олардың мінез құлқы, табиғи дарыны, мұғалімнің шәкірт бойындағы ерекшеліктерін таба біліп, оны дұрыс бағытта дамыту туралы көзқарастары баяндалған. Ибн Синаның көрнекі құралдарды пайдаланып, көру, есту, түйсіну сезімі арқылы оқыту пікірлері Таңдамалы шығармаларында айтылады.
Әбу Райхан әл- Берунидің Үндістанды суреттеу және Өткен ұрпақтар ескерткіштері еңбектері тарих пәнін оқытуда негізгі оқулық болған. Ол оқыту ісінің принциптерін Геодезия еңбегінде, ал ғылыми білім беруді ұйымдастыру мен бала тәрбиесінің негізі туралы пікірлері Үндістанды суреттеу, Өткен ұрпақтар ескерткіштері еңбектерінде берілген.
Шығыстың ұлы ғұламаларының бірі әл-Хорезми өзінің Математика трактаттарында оқытудың принциптері мен әдістері туралы құнды пікірлер келтірген.
Шығыстың көрнекті ғұламаларының бірі Насреддин ат-Туси медреселердегі оқыту ісіне тікелей ат салысқан ағартушылардың бірі. Ол өзінің Ізденіс жолындағы шәкіртке өсиет және Шәкірттер тәрбиесі туралы трактаттарында мұғалім мен шәкірт арасындағы қарым-қатынас, мұғалім тұлғасы туралы әдістемелік нұсқаулар келтіреді.
Шығыстың ұлы ақыны Омар Хайям оқытудың мақсаты мен міндеті туралы құнды пікірлерін өзінің трактаттарында айтады.
Оқытудың жалпы міндеттері туралы аса құнды пікір жазған Кинди еңбектері өте маңызды.
Аталған ғұламалардың ғылым, білім саласындағы атқарған істері адамзат қоғамын алға сүйреді. XVII-XVIII ғасырлардан кейін Декарт, Бюффон, Кант, Ломоносов және басқа еуропалық ғалымдардың ғылымдағы ірі жетістіктері осынау ғұламалардың еңбектерінен бастау алады. Өйткені шығыс ғұламаларының еңбектері бірнеше ғасыр бойы Шығыстың ғана емес, сонымен қатар күллі әлем ғылымның негізін қалады.
Медреселер жүйесіне үлкен реформа жасаған Ұлықбектің оқыту ісі туралы пікірлері құнды. Оның Зидж-и Джадиди Гурагони атты еңбегі медресе ұстаздары мен олардың жазған оқулықтары туралы тарихи мәліметтер береді. Медреселерде оқулық ретінде Хидоя, Қайдони, Мухтасар, Шамсия, Әптиек, Шар-китаб, т.б. кітаптар оқытылған; олар діни сабақ берумен ғана шектелмеген. Шығыстың белгілі ғалымы ан-Насафидің логикадан дәріс берген Шамсия оқулығы табиғат құбылыстары туралы білім берген. Құранды оқытуда Тафсир оқулығының авторлары Байзави мен аз-Замахшаридің кітаптары негізге алынды. Хидоя оқулығында мұсылман заңдарынан дәрістер жинақталды. Бұл пәннен дәріс беруде мұсылман заңдары мен құқықтарына жетік заңтанушы ғалымдар имам әл-Бұхари мен имам ат-Термези еңбектері пайдаланылды. Тарих оқулықтары ретінде әл-Беруни, Ұлықбектің еңбектері оқытылған. Олардың еңбектерінде Әлем және Орта Азия тарихы бойынша дәрістер берілген.
Шығыс ғалымдары мұсылмандық оқу жүйесінің қалыптасуы мен дамуына үлкен ықпал етті. Олар өз еңбектерінде оқыту ісінің міндеттері, оқу-тәрбие әдістері жөнінде нұсқаулар беріп, әдістемелік кеңестер, мұғалімдердің міндеттері мен оларға қатысты педогогикалық ақыл-кеңестер ұсынды. Шығыс ғұламаларының ғылыми еңбектері негізінде медреселердің оқу жоспары мен оқыту бағдарламалары жасалынды.
Медреселер әдетте үлкен қалаларда орналaсты. Шеттен келген оқушыларға арналып жатақхана (хужра) салынды. Оқудың мерзімі шектелмеді (10 - 15 жылға дейін барды); шәкірттер қосалқы шарушылықпен немесе төменгі сыныптарға сабақ берумен айналыса берді. Әдетте, мұсылман діни оқу орындары жеке адамдардың өз мүлкін қайрымдылық мақсаттарға беру, уақф есебінен құрылып, жұмыс істеді. Кейін (XII ғасырда) Еуропадағы христиандық діни оқу орындарында (шіркеу, ғибадатхана жанындағы, университеттердегі Құдайтану факультеттерінде) ислам медреселеріндегі тәжірбиелер пайдаланылды. Оларда дәріс берген діндарлар мұсылман философтарының(ибн Рушд, ибн Сина, т.б.) еңбектерін пайдаланды.
Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ислам өркениеті мен мəдениеті аясында өмір сүріп, ислам дінін ұстанып келеді. VIII ғасырда Қазақстан жəне Орта Азия жеріне Ислам дінін тарату үшін арабтар жорықтар жүргізді. Атақты Кутейба ибн Муслим Мауареннахер жеріне кірді. 714 жылы Шаш (Ташкент) жəне Фарабты (Отырар) бағындырды. 751 жылы шілде айында мұсылман əскері Талас маңында Атлах деген жерде Таң империясының əскерін жойқын соғыста жеңіп шықты. Талас жеңісінен кейін Ислам діні түркі халқы ислам дінін қабылдай бастады. Бұл жеңіс Орталық Азия елдерінің діни болмысы мен наным-сенімдеріне өзгерістер әкелді.
Қарахан мемлекеті тұсында ислам діні мемлекеттік дін ретінде жарияланды. Кейіннен Алтын Орда ханы Өзбек хан да ислам дінін ресми дін ретінде жариялап, ислам дінінің таралуы жəне нығаюына зор үлес қосты. Отарлыққа дейін қазақ жерінде ислам діні толыққанды жəне бейбіт жолмен дамыды. Ислам дінінің келуімен қала мəдениеті, ғылым, білім, сауда, өнер жедел дами бастады. Оңтүстік Қазақстан жəне Жетісу жерлерінде қалалар, мешіттер, медреселер бой көтерді. Яғни, ислам дінінің келуі оң өзгерістер әкелді. Соның ішінде медреселердің ашылуы халқымыздың сауат ашып, ғылым үйреніп, түрлі тіл үйреніп, өзге ел мәдениетімен танысуына, ата-бабаларымыздың ішінен белгілі ғұламалардың шығуына себеп болды.
Еліміздегі алғашқы мешіттер мен медреселер Отырар, Түркістан, Сайрам, Тараз қалаларында салынған. Мешіт-медреселер рухани жəне ғылыми орталықтар болған. Қазіргі Қазақстан жеріне VII - VIII ғасырларда исламның келуімен медреселер тікелей байланысты болды. Бірте-бірте мұсылман білім ордалары кең-байтақ өлкемізге жайылды. Ата-бабамыз мекендеген Отырар, Сауран, Сығанақ, Женд, Кердер, Сүткент, Исфиджаб-әл-Байда-Сайрам, мерке, Тараз, Жікіл, Шелжі, Аспара, Құлан секілді шаһарларда үлкенді-кішілі мешіттер мен олардың жанынан медреселер де бой көтерді. Олар осы күнгі университет, институттардың рөлін атқарды. Сол себепті де қазақ жерінде болған аталмыш діни-рухани, мәдени-ғылыми ордалардан көптеген ғұламаларымыз шықты. Олар мәнді де маңызды, өшпес шығармалар қалдырды. Кешегі Абай хакімнің де Семейдегі Ахмет Риза медресесінде араб-парсы тілдерін үйреніп, ислам дінінің қайнар көздерінен нәр алғаны баршамызға аян. Сондай-ақ Жәңгір ханның да қыздарға арналған арнайы мектеп ашқаны жайлы деректер кездеседі.
Ислам дінінің келуімен алғаш ашылған медреселердің бірі - VIII ғасырдың аяғына қарай ашылған Отырар медресесі. Ол медресе моңғол шапқыншылығына дейін жұмыс істеген. Медреседе жан-жақтан білім іздеп келген шәкірттер он жыл бойы тәрбиеленді. Оларға бесінге дейін сабақ берілсе, бесіннен кейін медресе жұмысына салынды(аула сыпыру, ас пісіру, бау-бақша суару, т.б.). Ал, екіндіден кейін шәкірттер өз жұмыстарымен айналысты. Отырар медресесінде алғашқы бес жылда сол заманғы әлемдік үш тіл: түркі-қыпшақ, парсы, араб тілдері оқытылды. 5 жылдан кейін шәкірттерге діни сабақтармен қатар астрономия, геометрия, музыка, т.б. ілімдер бойынша жан-жақты білім берілді. Тіпті бұрынғы заманда жойылып кеткен әліппелер(мысалы, Финикия әліппесі) үйретілді. Отырар медресесінде ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби оқыған.
Қазақстандағы медреселердің ең ескісі, әрі ең үлкені Түркістан қаласының күншығысында Қаратау бөктеріне орналасқан айтулы "Қарнақ" медресесі. Қарнақ - қазақ хандары дәуірінде (XV-XVIIIғ.) маңызды рөл атқарған қалалардың бірі. Қарнақ Орта Азияның үлкен қалаларынан жырақта жатса да, мұнда діни-руханият істері үзілген емес. Ол Түркістанның солтүстік-батысында 25 шақырым жерде, қазіргі Атабай кентінің оңтүстік шетінде орналасқан. Қарнақта ашылған медресені бітіргендердің білім дәрежесі кезінде Бұхара, Самарқан, Ташкент қалаларындағы медреселердің шәкірттерінен кем болмаған. Қарнақ медресесінде қазақ халқының ахұн-жыраулары, би-шешендері ілім игеріп, халыққа имандылық, адамгершілік принцптерін насихаттаған. Олар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шортанбай Қанайұлы, Молда Муса (Мұсабек) Байзақұлы, Балмағамбет Балқыбайұлы сияқты есімдері жұртқа мәлім болған тұлғалар.
Қарнақ медресесі жайлы көпшілік арасында ол - елдің құты, Ілім Қарнақтан тараған деген сөздер тараған. Молда алдын көрген талапты жас шәкірттердің көпшілігі Қарнаққа барып, білім жетілдіріп қайтуды мақсат тұтқан. Зәруде осы медресеге келе қалса, ол шәкірт бақытты шәкірт болып есептелген. Өйткені медреседегі оқыту ісі көркейіп, өркен жайған XVIII-XIX ғасырларда келешекті ойлаған абыздар мен ел тізгінін ұстаған игі жақсылар рухани қажеттілікті айқын сезініп, ынталы балаларды оқуға жіберген, бұл жайт барлық жастардың қызығушылығын оятқан.
Бұхара медреселері - діни оқу орындары. Бұл жоғарғы діни мектептер Бұхарада ең алғаш орта ғасырларда пайда болған. Мұсылман діни орталығы ретінде танылған бұл қалаға Орталық Азияның барлық түкпірлерінен, Татарстаннан, түрлі шығыс елдерінен балалар келіп оқыған. Бұхарадағы медреселер санының 103, олардың ең бастыларының өз 60 шамалы болғандығы жөнінде мәліметтер бар. Мысалы, осында көп жылдар білім алған Садриддин Айни де Бұхарада 100-ге тарта ірі және сол шамалы ұсақ медреселер болғанын жазады. Олардың көпшілігі өз кезіндегі сәулет өнерінің ең үздік үлгілерімен салынып, әлі күнге дейін ерекше әсем де әдемі ансамбль құрап, қалаға сән беріп тұрған ғимараттар қатарына жатады. Олар:
1)Ұлықбек медресесі. Бұл оқу орны ғалымның Өзбекстанда салдырған үш медресесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz