Жағдайдан кету, оның маңыздылығын төмендету стратегиясы
Ө. Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті
Психологиялық және педагогикалық факультеті
Психология және дефектология кафедрасы
Үсенова Шаттық Нұртайқызы
ЖАСӨСПІРІМДІК ЖАСТАҒЫ ТЕМПЕРАМЕНТ ПЕН КОПИНГ - МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚТЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B010300 ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
Қостанай 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысының теориялық аспектілері
1.1 Қазіргі заманғы психологиядағы темперамент және копинг - мінез - құлық ұғымдары туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-15
1.2 Темперамент және копинг - мінез - құлықтың жасөспірімдерде көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-25
1.3 Темперамент түрлері мен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-33
2. Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын анықтау бойынша тәжірбиелік - эксперименттік негізі
2.1 Эксперименталды зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын анықтау әдістері мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-39
2.3 Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Тұлғалық ерекшеліктер әр адамның өмірінде маңызды рөл атқарады, олар субъектінің мағыналық бағыттылығының негізін құрайды. Қазіргі заманғы адамның күнделікті өмірі барлық мүмкін болатын қиындықтар мен уақытылы және тиісті шешімдерді талап ететін қиын, күрделі жағдайларға толы.Сонымен қатар, есею кезеңде жасөспірім эмоционалдық, сондай-ақ интеллектуалдық тұрғыдан әртүрлі проблемаларға, бейімделу әлеуетінің төмендеуіне әкелетін бірқатар стресстік факторларды бастан кешіреді. Жасөспірімдік жастағы стресс мәселесі мен стреске төзімділіктің ерекшеліктерін талдау даму психологиясының, сондай-ақ эмоциялық жағдайлар психологиясының өзекті міндеттерінің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта, өмір қарқыны жыл сайын өзгеруде, мектептегі, үйде де балаларға эмоционалдық және ақпараттық жүктеме артқан сайын, эмоциялық тепе-теңдікті сақтай отырып, қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына бейімделу қиындай түсуде. Мұның бәрі психологиялық стресс проблемасына ерекше назар аударады. Және бұл жерде жасөспірімдер ерекше орын алады. Сонымен қатар, стрессті жеңуге бағытталған стратегиялар "копинг"деп аталады. Яғни, копинг-мінез-құлықтың қалыптасуы жасөспірімдік кезеңіне келеді, ол кейіннен тұлғаның өмірлік стилін анықтайды. Осыған байланысты жасөспірімдік кезеңдегі өмірлік қиын жағдайларды шешудегі ресурстардың рөлі туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Оның айқын фактісі ретінде адамның психологиялық ерекшеліктері өмірлік қиын жағдайдағы мінез-құлқына әсер ететін айтуға болады. Қазіргі уақытта копинг-мінез-құлық мәселелеріне деген қызығушылықтың өсуі байқалады. Атап айтқанда , И. В. Арендачуктың копинг-мінез-құлықпен өзара байланыста жеке тұлғалық өзін-өзі реттеуі зерттелетін жұмыстарын атап өтуге болады.
Копинг-стратегиялар кез келген жас кезеңінде субъектінің психологиялық әл-ауқатының, денсаулығының және қызметінің табыстылығының маңызды предикторы болып табылады. Жасөспірімдер жасындағы копинг-мінез-құлықты зерттеу стресстік жағдайда жасөспірімдердің мінез-құлқын болжау проблемасымен тікелей байланысты және девиантты мінез-құлықты бақылауға, алдын алуға және түзетуге бағытталған стратегияларды әзірлеу үшін маңызды болып табылады.
В.А. Бодрова, Е.А. Скиннер, М.Дж. Циммер-Гембек көзқарастарына сәйкес, тұлғаның онтогенезіндегі копинг-мінез-құлықтың қалыптасу процесі дискреттік сипатқа ие және оның дамуындағы кезекті кенет өзгерістер жасөспірімдер жасына сай келеді.Пайдаланылатын стратегиялар - бұл тұлғаның психологиялық денсаулығының және оның одан әрі өмір жолының табыстылығының алғышарты болып табылады . [37]
Тұлғаның копинг-мінез-құлқының мәселесі теориясын шетелдік (Дж. Амирхан, А. Биллингс, Дж. Вебер, К. Карвер, Р. Лазарус, Л.Мерфи, Р.Моос,
К.Накано, С. Фолкман) сондай-ақ, отандық (Л.И. Анциферова, Р.М. Грановская, А.М. Гришин, Л.Г. Дикая, В.И. Долгова, В.Г. Каменская, В.Л. Китаева-Смык, О. В. Кружкова, Т.Л. Крюкова, А.В. Либина, А.В. Махнач, С.К.
Нартова-Бочавер, И.М. Никольская, И.Г. Малкина-Пых, И.В. Тухтарова, Е.А.Сергиенко, Н.А.Сирота, Х.А. Хазова және т.б.) психологтармен ұсынылған болатын. [16 ]
Сонымен қатар, бұл туралы өз зерттеулерінде Л.И. Вассерман, Н.И. Ветрова, Т.О. Гордеева, Р.М. Грановская, Ю.А. Еремина, Г.С. Корытова, Т.Л. Крюкова, С.К. Нартова-Бочавер И.М. Никольская, М.А. Одинцова, Е.А. Сергиенко, А.В. Смирнова, Н.А. Сирота, И.П. Стрельцова, Е.А. Шепелева, В.М. Ялтноский т.б атап өтеді. [ 20]
Қазіргі кезеңде копинг-мінез-құлық феноменологиясының қалыптасу кезеңінде (синонимі мінез-құлықты еңсеру) адамның өмірлік қиындықтарды, ішкі кернеулерді және ыңғайсыздықты жеңуге көмектесетін бейімделу іс-әрекеттерінің кешені болып табылатын саналы мақсатты әлеуметтік мінез-құлқы түсіндіріледі.
Мінез-құлықты еңсеру жеке адамның ортаға бейімделуін арттыруға бағытталған жеке және ортақ копинг-ресурстар негізінде нақты іс-әрекеттер-копинг-стратегиялардың жиынтығы арқылы қалыптасады және айқындалады.Копинг-стратегиялардың жалпы тізімі 400-ден астам позицияны құрайды. Зерттеулердің көпшілігін жинақтау және ретке келтірудің алуан түрлілігі, копинг-стратегиялардың жеке тұлғаның әр түрлі бытыраңқы классификациялар негізінде орналасқан деңгейлік белгілері көрініс тапты. [20]
Копинг-мінез-құлық туралы ғылыми зерттеулердің жеткілікті болуына қарамастан, зерттелетін феноменнің түрлі аспектілері таласты мәселе және нашар құрылымданған болып қала береді. Бірлескен мінез-құлық мәселесі бойынша жүргізілген талдау темперамент түрі, жетістік мотивациясы, бақылау локусы, жауапкершілік және эмпатия сияқты копинг-мінез-құлықты таңдауға әсер ететін жеке-психологиялық, тұлғалық сипаттамаларды бөліп көрсетуге мүмкіндік берді. Және де бұл біздің зерттеу тақырыбын таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу тақырыбы: Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысы.
Зерттеу нысаны - жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлық.
Зерттеу пәні - жасөспірімдердің темперамент пен копинг - мінез - құлқының байланысы.
Зерттеу жұмысының мақсаты - жасөспірімдердегі темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысынын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
қазіргі ғылыми әдебиеттердегі темперамент және копинг- мінез - құлық ұғымдарын және олардың байланысын талдау.
жасөспірімдерде темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын зерттеу әдістерін таңдау.
жасөспірімдерде темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын эксперименттік зерттеуді ұйымдастыру және жүргізу.
жүргізілген зерттеу нәтижелерге(деректерге) сүйене отырып, қорытынды шығару.
Зерттеу болжамы:
Жасөспірімнің белгілі бір мінез ерекшеліктері стресстік жағдайларға реакцияның түрі мен бағытын анықтайды және оның копинг-мінез-құлқына әсер етеді. Сонымен қатар белсенді-конструктивтік копингті көбіне холерик және сангивик темпераменттері таңдайды, пассивті-конструктивті копингті сангвиниктер, пассивті-деструктивті копингті флегматиктер және меланхоликтер , ал белсенді-деструктивті копингті холерик темпераменттері таңдайтыны анықталды.
Зерттеу әдістері: тест, анкета, талдау, әңгімелесу, жинақтау, психологиялық эксперимент.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: бұл зерттеу материалдарын жасөспірімдермен жұмыста психологтар, мұғалімдер, тәрбиешілер, қосымша білім беру педагогтары қолдана алады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдік жастағы копинг-мінез-құлықтың ерекшеліктерін зерттеу әдістері мен әдістемелерін құрылымдаудан тұрады. Жасөспірімдер жасындағы копинг-мінез-құлықты қалыптастыру бойынша психологиялық - педагогикалық жұмысты ұйымдастыру және жүргізу бойынша психологтарға, педагогтарға, тәрбиешілерге және ата-аналарға ұсыныстар қарастырылады.
1.ЖАСӨСПІРІМДІК ЖАСТАҒЫ ТЕМПЕРАМЕНТ ПЕН КОПИНГ - МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚТЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі заманғы психологиядағы темперамент және копинг-
мінез - құлық ұғымдары туралы түсінік.
Барлық адамдар өз мінез-құлқының ерекшеліктерімен ерекшеленеді: біреулері жылдам, жігерлі, эмоционалды, ал біреулері баяу, тыныш, сабырлы, тұйық, жабық болып келеді . Сезімдердің пайда болу жылдамдығында, тереңдігі мен күшінде, қозғалу жылдамдығында адамның жалпы ұтқырлығы, оның темпераменті көрінеді - адамның барлық іс-әрекеті мен мінез-құлқына өзіндік бояу беретін жеке қасиет.
Темперамент тұлғаның ең маңызды қасиеттерінің бірі. Осы саладағы ең кешенді зерттеулер И. П. Павлов бастаған және В. Д. Небылицын, Б. М. Теплов, В. М. Русалов, П. В. Симонов, Г. Айзенком, Я. Стреляу, Д. Греем, М. Закерман және т.б. ғалымдармен жалғастырған жұмыстар болып табылады.[41]
Темперамент ұғымы, ғалымдардың пікірінше, латынның temperamentum сөзінен шыққан, ол орыс тіліне бөліктердің тиісті арақатынасы деп аударылған. Темпераменттің мұндай ескірген атауы қазіргі заманғы білімге толық сәйкес келмейді, бірақ соған қарамастан, ол организмдегі сұйықтықтардың белгілі бір арақатынасы ретінде түсінілетін оның табиғи негізі туралы ежелгі идеяны аз немесе жеткілікті түрде көрсетеді. Уақыт өте келе, алдымен медицинада қолданылған темперамент ұғымы өзінің мазмұнын психологтар жүгінген кезде өзгертті, ал қазір темпераменттің ғылыми-психологиялық анықтамасының бұл сөзді орыс тіліне аударумен ешқандай байланысы жоқ. [40]
Қазіргі уақытта темперамент - бұл психикалық процестердің динамикалық сипаттамаларын, жағдайлары мен адамның іс-әрекетін, атап айтқанда, олардың энергиясын, күшін, жылдамдығын, қарқынын, пайда болу, аяқталу, ауысу процестерінің динамикасын және олар жүзеге асырылатын жалпы эмоционалды фонды сипаттайтын психофизиологиялық қасиеттер жиынтығы болып есептеледі.
Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері Гиппократ (б.э. дейінгі V ғ.) болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт түрлі сұйықтық болады, олар: қан, шырын, сары және қара өт. Олар дұрыс араласса, адамның дені сау, дұрыс араласпаса, сырқат болады. Организмді сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына қарай қойылған темперамент атаулары: холериктік темперамент - холе (өт), сангвиниктік темперамент - сангве (қан), флегматиктік темперамент - флегма (шырын), меланхоликтік темперамент - мелан-холе (қара өт). Бұл сұйықтықтардың қоспасы Гиппократ бекіткен және темпераменттердің негізгі түрлерінің негізінде жатыр. Осы психологиялық тағылымды арқау ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален алғашқы рет темперамент түрлеріне ғылымдық сипат берген болатын. [39]
Гиппократ - Гален бойынша типтер
Темперамент белгілері
Холерик
импульсивтілік, агрессивтілік
Флегматик
әлеуметтен шектелген, тұйық
Меланхолик
көңілсіз, әлсіз, ұялшақ
Сангвиник
қозғалғыш, өзіне сенімді
Әр түрлі темперамент түрлерін қарастыруға кіріспес бұрын, біз ең жақсы немесе нашар темперамент жоқ екенін бірден атап көрсетеміз - олардың әрқайсысының оң жақтары бар, сондықтан негізгі күш темпераментті өзгертуге бағытталмауы қажет (темпераменттің туа біткен табиғатына байланысты мүмкін емес), бірақ оның жағымсыз жақтары мен артықшылықтарын және деңгейлерін ұтымды пайдалануға бағытталуы тиіс. Бұл темпераменттің негізгі түрлері, ең алдымен, эмоциялық жағдайлардың пайда болу динамикасы мен қарқындылығы бойынша өзара ерекшеленеді. [4]
Темперамент жеке тұлғаға тән ең тұрақты маңызды ерекшеліктерден құралады. Ол адамның жүріс-тұрысынан, оның өзіне және қоршаған әлемге деген қатынасынан білінеді. Темперамент- бұл қарым- қатынанс жасау барысындағы сыртқы ортаға, айналадағы жағдайға деген психикалық реакцияның сипаты. Осыған байланысты, темпераменттің 4 типін ажыратып көрсетеді, яғни олар меланхолик, сангвиник, флегматик және холерик типтері.
Сангвиник. Сангвиник үшін не тән? Олар жоғары дәрежелі әрекетшең адам, дегенмен, бұл әрекетшеңдік оның белсенділік қасиетіне сай, қозу мен тежелуі тепе-тең. Назарын тартқанның бәріне араласа кетеді, ым-ишарасы мен қозғалыс қимылдары мәнерлі, шапшаң. Сәл нәрседен қарқылдап күледі, болмашы себептен көңілі қалып, мүңаяды. Бет-жүзінен көңіл-күйі, заттар мен адамдарға болған қатынасы білініп тұрады. Сезіміталдығы өте жоғары, сондықтан ол оншама әсері болмаған дыбыстар мен жарыққа елеңдей бермейді. Мұндай адам көтеріңкі белселділікке ие, жұмыс қабілеті мен қуатының жоғары болуынан жаңа іске қаймықпай кіріседі, ұзак, уақыт талып-шаршамастан қызметін жалғастыра алады. Зейінін таңдаған объектіне тез шоғырландырады, тәртіпті, қажет болса, өзінің ырықсыз әрекеттері мен сезімдеріне тоқтау, тиым бере алады. Әрекеті жедел, ақылы-ойы икемді, тапқыр, сөйлеу қарқыны шапшаң. Сезімдері, көңіл-күйі, қызығулары мен ниеттері өзгерген жағдайға байланысты жеңіл ауысьш отырады. Сангвиник төңірегіндегілермен тіл табысқыш, жаңа талаптар мен жағдайларға икемшіл. Қиналмастан бір істен екіншісіне ауыса алады, қажет болса, қайта үйреніп, жаңа дағдыларды қабылдауға шебер. Әдетте, бұл типті адам өткені мен болашағын болжастыруда өзінің субъектив пайымдауларының жетегінде қалып қоймай, көбірек сыртқы әсерлерді объектив бағамдауға бейім, экстраверт. Сангвиникте қуаныш, қайғы, бауырмалдық және бейімсіздік сезімдері тез пайда болады, бірақ оның сезімдерінің барлық көріністері тұрақсыз, ұзақтығы мен тереңдігімен ерекшеленбейді. Олар тез пайда болады және тез жоғалады немесе тіпті керісінше ауыстырылуы мүмкін. Сангвиниктің көңіл-күйі тез өзгереді, бірақ жақсы көңіл-күй басым болып келеді. [36]
Холерик. Сангвиник сияқты холерик үшін де жоғары реактивтілік пен белсенділік, тез реакция қарқыны тән. Бірақ реактивтілік белсенділіктен басым. Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді.Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді.Күйгелектік сондай адамдарға тән.Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді.Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз,агрессивті,шамданғыш болып келеді.Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады.Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия, белсенділік, құштарлық, инициативтік. Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы, қаталдық,қатаңдық,шамдану,ыза. Мысалы, кіші холерик оқушыдан талпыныс пен құштарлық ерекше көзге түседі.Тіпті партада мұғалімді тыңдап отырған холериктіанық мимика мен энергетикалық белгілер арқылы ажыратуға болады.Тақтада жауап бергенде , кіші оқушы бір аяқтан екіншісіне ауыстырып тұрады,өте жылдам жауап береді.Ондайлар тез істеуге,үлкен өзгерістерге құлшынып тұрады.Міне, мұғалім кезекшіні бор әкелуге жіберді делік, ол жиналып барғанша, холерик оқушы орнынан тұрып борға өзі жүгіріп кетеді. Бұл оқушы әр нәрсеге құштар, істі бастағанда, оны өте тез және беріліп істейді де, түрлі кедергілерден жеңіл өтеді. Ол өте ұстамсыз, өте қарапайым қиыншылықтар үшін күйіп-піседі, мұғалімдер мен ата-аналарына айқайлап сөйлейді. Бірақ ол агрессиялық күйден қайта қалпына келгенде, олай істеуге болмайтынын түсінеді, сонда да ол өзіне ештеңе істей алмайды. Оның ұстамсыздығы оған көп кедергі жасайды және ол үнемі достарымен ойын үстінде ұрсысып, мұғаліммен сабақ үстінде ұрсысады.
Меланхолик - бұл типтің өкілдері аса сезімтал соның салдарынан жаны тез жараланғыш келеді. бірақ күшті және тұрақты эмоциялық қозумен ерекшеленеді. Меланхоликтер тұрақты, ұзақ көңіл-күйге бейім тұрады, бірақ олардың сезімі сырттай әлсіз аңғарылады. Меланхоликалық типтегі адамдар қозғалыста, іс-әрекетте баяу. Оларға мазасыздық пен пессимизм тән. Меланхолик іс-әрекетке бірден кірісе алмайды, ырғалып-жырғалып барып кіріседі, егер іске кірісе қалса, аяғына дейін жеткізеді. Бүл типтегі балалар жай іс-әрекетке енеді, оларды ынжық тип деп атайды. Бұл типтегі балалар тез шаршайды, эмоциялық көңіл-күйі жай пайда болады, бірақ тереңдігімен, ерекше күшімен және ұзақтығымен ерекшеленеді. Меланхоликтердің жаны тез жараланғыш, көңіліне ауыр алғандарын ешуақытта ұмытпайды, кекті ұзақ сақтайды.Бұл типтегі балалар көбіне тұйық келеді, ұжыммен және адамдармен, әсіресе таныс емес, жаңа адамдармен карым-қатынас жасауы қиын. Олар коғамдық жұмыстарға қатыспайды, ондай балалар өзімен-өзі болғанды жақсы көреді. Сондықтан да белгілі қолайлы жағдайларда, дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысында меланхоликтерге ерекше назар аударған жен. Оларға мұғалімдердің тарапынан ерекше көңіл бөлініп, жағдай жасалса, олардың бойындағы құнды қасиеттерді дамытуға болады.[27]
Флегматик. Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. Мысалы,2-ші сынып оқушысы - флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асықпай істейді. Одан сабақ сұраған кезде, ол баяу орнынан тұрып, азғана үндемей тұрады да, сабақты үйден қараған болса, бірқалыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер үйде оқымаған болса, мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап қайтармай үнсіз тұрады. Кейде ондай оқушылар мұғалімді ызаландырады, ал достары оның баяулығына күледі. Бірақ, флегматик оқушы - жақсы дос,ашық және өте ұстамды, оны ренжітіп алу немесе күлдіру өте қиын. Қызметте негізділік, ойлану, табандылық танытады. Ол, әдетте, басталған жағдайды соңына дейін жеткізеді. [1][3]
Алайда, барлық адамдарды төрт негізгі темпераментке бөлуге болады деп ойлау қателік болар еді. Олардың аз бөлігі ғана осы түрлердің таза өкілдері; көп жағдайда біз бір темпераменттің жеке белгілерінің екіншісінің кейбір ерекшеліктерімен үйлесімін байқаймыз. Бір адам әр түрлі жағдайларда және өмірдің әртүрлі салаларына байланысты әртүрлі темперамент ерекшеліктерін анықтай алады. Сонымен қатар, қай темперамент ең жақсы? деген сұрақ қою қате, себебі әр темпераменттің өзіндік жағымды және жағымсыз жақтары бар.
Қазіргі заманғы адамдардың өмірі жиі стресске және оған төзімділікке толы.Қиын өмірлік жағдайдан сәтті өту өзінің мәні бойынша әр түрлі және тиісінше қиындықтарды жеңу стратегиясы да әртүрлі болып келеді. Өзін-өзі бақылау стратегиясы, қоғамнан қолдау іздеу, жауапкершілікті қабылдау, аулақ болу стратегиясы, жағымды баға беру сияқты стратегиялар. Қазіргі заманғы еңбектерде адамның стреске төзімділігі проблемасына сәйкес, адамның стресстің әсерін анықтайтын психологиялық, тұлғалық детерминанттарға көп көңіл бөлінеді. Адамның стресстік жағдайының интенсивтілігі тек стресстің әсеріне ғана емес, сонымен бірге адамның оның стресстегі мінез-құлқының соңғы детерминаттары болып табылатын мотивациялық және әлеуметтік сипаттамаларына да байланысты болады.Стресспен күресудің негізгі идеясы-егер оны бақылауға болмайтын болса, онда оған өз реакциясын бақылауға үйрену мүмкін.Стрессті жеңуге бағытталған стратегиялар копингдеп аталды. Оларды қолдана білу стресске төзімділік деңгейін көрсетеді, өйткені олар әртүрлі жүктемені психикаға - эмоционалдық, ақыл-ой немесе ерік-жігеріне ауыстыруға мүмкіндік береді.Қиын, стресстік жағдайларды жеңудің негізгі тәсілдері ретінде психологиялық қорғау механизмдері мен копинг - мінез-құлықтың стратегиялары бөлінеді.
Копинг-мінез-құлық-шиеленісті жағдайды жоюға бағытталған саналы және ұтымды шешім қабылдау. Оның функциялары адамның ішкі немесе сыртқы әл-ауқатын сақтауға тікелей байланысты. Копинг психикалық және физикалық денсаулықты сақтауға мүмкіндік береді. Копинг-мінез-құлықтың қандай да бір түрін таңдау субъектінің қалауына және жағдайдың өзіне тікелей байланысты болады. Егер адам белгілі бір стратегияға негізделген болса, ол басқа стильдерді пайдалану туралы ойлану керек. Жиі өз қалауыңызды өзгертуге, сол арқылы күйзеліс деңгейін төмендету үшін психолог көмегіне сүйенуге болады.
Копинг (ағылшын cope coping-жеңу, еңсеру) - оның көмегімен адам өмірлік қиындықтарды жеңе алатын мінез-құлық, психологиялық, танымдық және эмоциялық әдістер, тәсілдер, саналы мінез-құлық стратегиялар жиынтығы.
Копинг, копинг стратегиялары (Eng. Coping, coping strategies) - бұл адамның стрессті жеңуге арналған әрекеті. Тұжырымдама күнделікті өмірдің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылатын танымдық, эмоционалды және мінез-құлық стратегияларын біріктіреді. Стресстік жағдай мазасыздықпен, күрделілікпен, белгісіздікпен сипатталады. Стратегиялар қиын мәселені жеңуге мүмкіндік береді. Орыс психологиялық мектебінде еңсеру немесе күресу мінез-құлқы сияқты түсініктерді қолданады. [20]
Күресудің маңызы - адам өмірдегі қиындықтарды жеңе алады немесе олардың ағзаға әсерін азайтуға мүмкіндік береді.Алғашқы термин 1962 жылы психологиялық әдебиетте пайда болды. Осы сөздің аудармасы - жеңу, күресу, еңсеру, келісу деген мағыналарды береді.Л.Мерфи балалардың даму дағдарыстарын қалай жеңетінін зерттей отырып, оны қолданды.Төрт жыл өткен соң, 1966 жылы Р.Лазарус өзінің Психологический стресс и процесс совладания с ним атты кітабында стрессті және басқа да алаңдатарлық оқиғаларды жеңудің саналы стратегияларын сипаттауға көшті. Ол копингті когнитивті және мінез-құлық саласындағы адам ресурстарын шамадан тыс немесе одан жоғары деп бағаланатын арнайы сыртқы немесе ішкі талаптарды жеңе алатын үздіксіз өзгермелі әрекеттердеп анықтады. [38]
Копинг - мінез-құлық стратегиясы адам өмірлік қиындықтарды жеңе алатын саналы мінез-құлықтың жеке элементтері ретінде қарастырылады.
Копинг-мінез-құлық балалар мен жасөспірімдерде ғана дамымайды, бірақ оны психоәлеуметтік құзыреттілікті арттыру мақсатында мақсатты түрде қалыптастыруға, үйретуге болады. Бұл қиын жағдайларға төтеп берудің конструктивті стратегиясын таңдау, ол адамның дамуындағы табысты, оның тұтастығын, жетілуін және тұрақтылығын анықтайтын факторға айналады.
Копинг- мінез-құлық өзін-өзі реттеу мен күресу процестерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бір-бірімен байланысты бес компонент бөлінеді:
1) кейіннен болатын шығындардың алдын алу немесе залалсыздандыру үшін пайдалануға болатын әртүрлі ресурстардың (әлеуметтік, қаржылық, уақытша және т.б.) жинақталуы;
2) түсіну, болуы мүмкін ықтимал күйзелістерді, дағдарыс жағдайларын білу;
3)бастапқы кезеңдегі болуы мүмкін ықтимал күйзелістерді, дағдарыстық жағдайларды бағалау;
4) копинг - стратегиялардың алдын ала, дайындық әрекеттері;
5)жасалған әрекеттердің табыстылығы туралы кері байланысты шығару және жүзеге асыру.
Жағдайды когнитивті бағалағаннан кейін жасөспірім стрессті жеңу механизмдерін әзірлеуге, яғни копингке кіріседі. Егер жасөспірімнің копинг-стратегияларын қолданғаннан кейін стресстік жағдай сақталса, онда одан әрі жеңу әрекеті қажет болады. Бұдан копинг-процесс құрылымы стрессті қабылдаудан басталады, бұдан әрі - когнитивті бағалау, жеңу стратегиясын әзірлеу және іс-қимыл нәтижесін бағалау жүреді.
Копинг-процесінің құрылымы:
Копинг-стратегиялар мәселесін көптеген шетелдік ғалымдар зерттеді (Д. Амирхан, Н. Селе, Дж. Роттер, Р. Лазарус, Р. Плутчик, С. Фолкман) және отандық авторлар (Н.М. Никольская, Р.М. Грановская, С. В. Фролова, Н.А.Сирота, В.М. Ялта). Теориялық және экспериментальды зерттеулер нәтижесінде стрессті жеңу үшін әр адам өзінің психологиялық резервтері мен жеке тәжірибесіне негізделген өзінің стратегияларын пайдаланады. Сондықтан стресс-еңсеруші мінез-құлықты копинг-ресурстар мен копинг-стратегияның өзара іс-қимылының нәтижесі ретінде қарастыра бастады. Копинг-стратегиялар-тұлғаның қабылданатын қауіпке жауап ретінде пайда болатын стресс факторын басқару тәсілдері. Копинг-ресурстар-адамдар мен стресстің салыстырмалы түрде тұрақты сипаттамасы, онымен бірге болу тәсілдерін дамытуға ықпал етеді. [2]
Қазіргі уақытта мінез-құлықтық копинг-стратегиялар белсенді және пассивті, адаптивті және дезадаптивті болып бөлінеді. Белсенді стратегияларға проблемаларды шешу стратегиясы, адамның мінез-құлқының проблемалық немесе стресстік жағдайды шешуге бағытталған барлық нұсқаларын қамтитын базистік копинг-стратегия ретінде және ортадан әлеуметтік қолдау алуға бағытталған мінез-құлықты қамтитын әлеуметтік қолдау іздеу стратегиясы жатады. Пассивті копинг-мінез-құлыққа базистік копинг - қашқақтау стратегиясын қамтитын мінез-құлық нұсқалары жатады, бірақ кейбір қашқақтау нысандары белсенді сипатта болуы мүмкін. Копинг-мінез-құлықтың жас және жыныстық айырмашылықтары үлкен қызығушылық тудырады. Жасы ұлғайған сайын проблемаларды шешудің белсенді мінез-құлық стратегияларын қолдану мүмкіндігі артады (Петроски М., Биркимер Дж.,1991). Жасөспірімдердің копинг- мінез-құлықы туралы әлі де аз зерттелген.
Копинг-мінез-құлық мәселесімен айналысатын психологтар копинг стратегияларының тиімділігіне әртүрлі көзқарастарды ұстанады. Бір жағынан, көптеген теориялар копинг-стратегиялар өз мәні бойынша өнімді, функционалды, сондай-ақ өнімсіз, дисфункционалды болуы мүмкін екендігін ескереді, ал екінші жағынан авторлар копинг-мінез-құлықтың ажырамас сипаты оның тиімділігі болып табылатын ескереді; олар оны бейімдік іс-әрекеттер, мақсатты және әлеуетті саналы іс-әрекеттер ретінде анықтайды.
Копинг-стратегиялардың бірнеше жіктелуі бар. Лазарус С. Фолкманмен бірге копинг стратегияларының жіктелуінің ең танымал екі түрі ұсынды:
проблемалық-бағытталған
эмоционалдық-бағытталған
Бірінші жағдайда, адам стрессті бастан кешіріп, мәселені түсіну арқылы жағдайды өзгертуге тырысады, ол не істеу керек және не істеу керектігі туралы ақпаратты іздейді. Мұндай түсінік ойланбай жасалған әрекеттер мен импульсивті әрекеттерден аулақ болуға көмектеседі.
Стресстік жағдайлардағы копинг-мінез-құлықтың эмоционалды түрі стресстен психологиялық қысымды төмендетуге көмектесетін ойларды қамтиды. Ой сізді жақсы сезінуге көмектеседі, бірақ мәселені шешуге бағытталмайды. Мысалға: әзіл, алкоголь, транквилизаторлар, жағдайды қабылдамау.
Лазарус пен Фолкман еңбектерінде сегіз түрлі копинг-стратегиялары бар. Стресс жағдайында адамның өзіне көмек көрсетудің түрлі стратегиясына ие болуы мүмкін. Оларға мыналар жатады:
1. Мәселені шешу бойынша іс-әрекеттерді жоспарлау, жағдайды талдау, проблемадан шығу үшін жасалынған түрлі әрекеттер.
2. Конфронтациялық копинг. Күрделі жағдайды конфронтациялау арқылы шешуге тырысу.Мәселе дұшпандық пен жанжалдың көмегімен шешіледі, іс-әрекеттерді жоспарлауда қиындықтар болады. Қарама-қайшылық көбінесе бейімделмеген болып көрінеді, бірақ адам өзінің мүдделерін қорғауда табандылық танытады, адам қиындықтарға белсенді түрде қарсы тұрады.
3. Мәселеге жауапкершілік алу. Өз рөлін бағалағаннан кейін шиеленісті жағдайды түзетуге тырысады.
4. Өзін-өзі бақылау. Адам өзінің эмоциясы мен әрекеттерін басқарады.
5. Стресс мәселесіне оң баға беру. Бұл жағдайда іс-әрекеттердің артықшылықтарын іздеу керек.
6. Айналадағылар мен жақын адамдарыңыздың көмегіне жүгіну.
7.Алшақтау. Жағдайдан кету, оның маңыздылығын төмендету стратегиясы.
8. Проблемалардан аулақ болу, қиындықтардан қашу.
Лазарус адамның жағдайды стресстік немесе жоқ деп бағалайтынын көрсетті. Тек ол өзі үшін потенциалды стресс көлемін бағалай алады. Әрбір қиын жағдайда адам күйзелісті жеңу үшін копинг ресурстарын өзі анықтайды. [20]
Жасөспірімдер арасындағы копинг-мінез-құлық әдетте былайша жіктеледі:
мәселелерді шешуге бағытталған іс-әрекеттер;
топта қолдау іздеу; социумда қолдау іздеу немесе басқа адамдарға көмек көрсету
қашу-аулақ болу. Бұл жағдайда күш-жігердің мақсаты проблемадан жасырыну, одан қашу болып табылады.
Адамның мінез-құлқының негізгі стратегияларын зерттейтін бірегей сауалнама бар. Ол стратегияларды жеңудің индикаторы деп аталады, сондықтан оның идеясы: адам мінез-құлқының барлық негізгі стратегияларын үш топқа бөлуге болады: мәселені шешу, әлеуметтік қолдау, қашқақтау.
- Копинг-стратегиялардың бірінші тобы-бұл мәселелерді шешу. Индивид қалыптасқан проблемалық жағдайда тиімді шешудің барлық қолжетімді әдістерін іздеу үшін бар барлық ресурстарды пайдаланады. Ол барлық жауапкершілік оның мойынында деп есептейді және ол жағдайды жақсарту жолын өзі табу қажет.
- Екінші топ әлеуметтік қолдауды іздеу - адам жақындардың кеңестерін пайдалана отырып, жағдайды шешудің жолын өте белсенді түрде іздейді және басқалардан қолдау іздей бастайды. Ол ештеңе істей алмайтындығына және өз нұсқаларының дұрыстығы мен тиімді екендігіне сенімді, сондықтан ол мұны қажет деп санайды және сыртқы ортадан қолдау күтеді.
- Стратегияның үшінші тобы - қашқақтау . Адам іштей жабылып, проблемасы туралы ешкімге айтпауды, айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасаудың барлық түрлерінен аулақ болуды қажет деп санайды, ол мәселені шешуден толығымен аулақ болуды, ол туралы ойлардан арылуды, ештеңе болмағандай өмір сүруді жөн деп есептейді. Адам қашқақтауды ұстана отырып, алкоголь, есірткі, түрлі тәуелділік сияқты кейбір пассивті әдістерді қолданады. Сондай-ақ, ол ауыра бастауы мүмкін, егер бұл жағдай орын алса, ол осы процесті алып тастауды шешеді, емделмейді, ол осылайша мәселенің шешімін кешіктіреді деп санайды. Бірақ егер мұндай әдіс жүзеге аспаса, көп ұзамай ол ең ауыр және шешуші әдіске - суицидке баруға мәжбүр болады.
Қашқақтау стратегиясы-бұл жалған немесе дезадаптивті мінез-құлықты уақытында қалыптастыру жағдайын еңсерудің маңызды тәсілдерінің бірі. Мұндай копинг-стратегия жеке тұлғаның дамуының төменгі деңгейінде болған адамдағы дистрессті жеңу немесе жеңілдету тәсілі болып табылады. Мұндай стратегияны қолданатын адам жеке және орта ресурсты проблемаларды тез және тиісті түрде шешу мүмкіндігі тұрғысынан жеткілікті дамымаған. Бұл тактика проблеманың өзіне, оның қарқындылығына, тұлғалық ерекшеліктеріне, жасына және адамға қол жетімді ресурстар жүйесінің жағдайына байланысты адекватты немесе адекватты емес болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. [5]
Сонымен қатар, С. Хобфолл, жеке өмір жолы аясында қиындықтарды жеңу стратегияларын зерттеумен айналысатын, өмірлік қиын жағдайларды жеңудің 9 стратегиясын ұсынды:
1. Активтендіру-ассертивті әрекеттер, бұл адам өз мүдделерін белсенді және дәйекті түрде қорғайтын, айналасындағылардың мүдделерін құрметтей отырып, өз мақсаттары мен ниеттері туралы ашық мәлімдейтін іс-әрекет тәсілі.
2. (Просоциумды)Әлеуметтік-әлеуметтік байланысқа ену, бұл социуммен өзара іс-қимылда қолдау табу.
3. (Просоциумды)Әлеуметтік-әлеуметтік қолдауды іздеу, бұл адамның әлеуметтік ортасынан қолдау іздеу.
4. Пассивті - мұқият әрекет, мәселені шешуден аулақ болу.
5. Тікелей-импульстік әрекеттер-бұл аффект әсерінен жасалатын іс-әрекеттер, мысалы, ашу-ыза немесе қатты өкініш кезінде, олардың ұтымсыздығынан кейін жеке адамға жиі өкінуге тура келеді.
6. Пассивті-аулақ болу, бұл қақтығыстан тікелей кету.
7. Тікелей емес-манипуляциялық әрекеттер, бұл басқа адамды белгілі бір жағдайларды бастан өткеруге, шешім қабылдауға және бастамашының өз мақсаттарына қол жеткізуі үшін қажетті әрекеттерді орындауға әдейі және жасырын түрту.
8. Бейәлеуметтік-бейәлеуметтік іс-әрекеттер, бұл қоғамдағы адамдардың мінез-құлқының нормалары мен ережелеріне, қоғамдық моральға сәйкес келмейтін мінез-құлық пен іс-әрекеттер.
9. Агрессивті-агрессивті әрекеттер, кез келген адамға немесе бірдеңеге физикалық немесе психологиялық зиян келтіруді болжайтын мінез-құлықтың кез келген түрі.
Және де, Л. И. Анцыферова өз еңбектерінде өмірлік қиындықтарды жеңудің негізгі стратегиялары деп санайды: бейімдеу және қайта құру стратегиялары (индивидтің өз деректерін өзгерту және болып жатқан жағдайға қарым-қатынас).
Қиын жағдайларда және жазатайым оқиғаларда өзін-өзі сақтаудың көмекші тәсілдеріне адамның көзқарасынан алатын болсақ, жағымсыз оқиғалардан туындаған эмоционалдық бұзылулармен күресудің "техникасы" жатады. Мұны қиын жағдайдан шығу немесе қашу деп атауға болады, ол тек практикалық түрде ғана емес, сонымен қатар психологиялық түрде, болған жағдай туралы ойды басу немесе одан ішкі шеттету жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Өйткені бұл психикалық жағдайды жеңілдетуге көмектеседі.
Шетелдік психологтардың жұмыстарын талдауға сүйене отырып, Л. И. Анцыферова өмірлік қиын жағдайларды еңсерудің табысты болуы және стратегияны таңдау адамның өзімен болған жағдайда жауапкершілікті өзіне қабылдауға бейімділігі сияқты жеке тұлғаның қасиеттеріне де байланысты деп санайды.
Адамның жағдайға жауап қайтаратын екі негізгі нұсқасы қашу немесе күрес болып табылады.
Егер мұны биологиялық тұрғыдан қарастырсақ, онда мінез-құлықтың бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады.
Бұл күресу мінез-құлқы:
1. белсенді - яғни кеңістікті, құралдарды, ресурстарды басып алу, тайталас тараптарды басу.
2. пассивті-яғни күш көрсету, қауіп-қатер, мінез-құлқында, сыртында агрессивтілік көрсету.
Қорғаныс мінез-құлқы:
1. белсенді - күресті болдырмау, аумақтан кету;
2. пассивті-қарсылас тарапқа бағыну, талап ететін рөлді қабылдау.
Белсенді жеңуге негізгі қозғаушы күш болып табылатын, адам жағдайды бақылауға тырысады. Пассивті мінез-құлықтың сипаттамасы, бұл-активтендіру, өзінің дәрменсіздігін бастан кешіру және бар шындықты бақылауды жоғалту. Көптеген бақылаулар мен эксперименттер қорғаныстық мінез-құлық, әсіресе пассивті мінез-құлық, әртүрлі әлеуметтік және психологиялық салдарлар, жүйке-психикалық және соматикалық денсаулықты сақтау тұрғысынан да еңсерудің тиімді стратегиясы болып табылатынын көрсетті. [5 ]
Мәселені шешудің тағы да бір ең тиімді және адекватты нұсқасы жағдайларға байланысты мінез-құлық стратегиясының үш түрін қолдану және синхрондау (үйлестіру) болып табылады. Адам өзіне нақты сенім артып, жағдайларды сырттың көмегінсіз жеңе алатын жағдайлар болып тұрадыжәне кейде ол өзіне сенімсіз болғандықтан, қоршаған ортадан қолдау іздейді. Алдын алу тактикасын қолдана отырып, адам мүмкін болатын сәтсіздіктер мен зардаптарды болжай алады, сондықтан ол қиындықтардан аулақ болуға тырысады. Егер ұзақ уақыт бойы бір адам бір тактиканы қолданса, онда жақын арада ол эмоционалдық күйреуі мүмкін және оның тіршілік әрекеті үшін күш-жігері қалмайды.
Әрбір тұлғаның өмірлік қиын жағдайларды жеңуге көмектесетін ресурстары бар. Егер ресурстарды дұрыс, сауатты және нәтижелі пайдаланса, онда әрбір адам жеткілікті үлкен оқу жүктемесіне, сыни жағдайларға, күнделікті өмірдің күйзелісіне қарсы тұра алады. Индивид стресстік жағдайға еркін және еріксіз жауап бере алады. Еріксіз емес жағдайлар-темперамент даралығының айырмашылығы бар және қайталау арқылы үйрену нәтижесінде пайда болған және саналы бақылауды талап етпейтін жағдайларды жатқыза аламыз.[28]
Адам қауіпті жағдайға тап болғанда, оны жеңу үшін әлеуметтік-психологиялық ресурстарға - әлеуметтік қолдауды пайдалануға сенім арту қажет. Әлеуметтік орта, отбасылар, достар, туыстар үлкен көмек пен қолдау көрсете алады. Сонымен қатар, адам кәсіби мамандардан, психологтардан, психотерапевтерден немесе әлеуметтік қызметкерлерден көмек сұрай алады. Егер қиындықтар ұзаққа созылатын болса, онда оларды жеңуде адамның басқа адамдардан көмек алу мүмкіндігі көбірек болады. Сондықтан мұндай жеңуде әлеуметтік-психологиялық факторлардың маңызы зор.
Осылайша, қазіргі кезде теориялық және эмпирикалық көзқарастарында копинг проблемаларға қатысты көзқарастар бар. Алайда, әртүрлі бағыттардың ішінде бір модульді бөліп көрсетуге болады - бұл копинг дегеніміз жағдайдың сипаттамасымен, субъектінің жеке ерекшеліктерімен, адамның белгілі бір жағдайға қатынасымен ғана емес, сонымен бірге интерактивтілікпен де анықталатын динамикалық процесс. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл өзара әрекеттесу субъектінің жағдайды түсіндіруді де, оның ішіндегі өзі туралы идеясын да қамтитын жан-жақты танымдық бағалауды қалыптастырудан тұрады. Копинг мінез-құлық (еңсеру мінез-құлқы) адамның психологиялық әл-ауқатына кейбір қауіп-қатермен күресу ретінде қараймыз, бұл қауіптің сипаттамасы ескі шешімдерді автоматты түрде пайдалануды көздемейді, керісінше жаңа шешімдерді әзірлеуді талап етеді. Жалпы 20 ғасырдың соңында басқа психологияның түрлі салаларында копингті зерттеу қызығушылықтары байқала бастады: жеке тұлға психологиясында, клиникалық және әлеуметтік психологияларда белсенді зерттеулер жүргізілді.
1.2 Темперамент және копинг - мінез - құлықтың жасөспірімдерде көріну ерекшеліктері
Жасөспірімдер жасындағы копинг-мінез-құлық пен темперамент ерекшеліктерін талдауға көшпес бұрын жасөспірімдердің негізгі психологиялық қасиеттерін сипаттап өту қажет.Өмірлік жағдайлар жиынтығы, оларды шешу тәсілдерінің репертуары сияқты адамның өмірлік жолы бойында айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Жасөспірімдер жасы 11-13-тен 14-18 жасқа дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің басы бірқатар өзіндік ерекшеліктердің пайда болуымен сипатталады, олардың ішіндегі ең маңыздысы құрбыларымен қарым-қатынас жасауға ұмтылу және өз дербестігін, тәуелсіздігін, жеке автономиясын бекітуге ниет болып табылады. Дәстүр бойынша, жасөспірім ересектерден бас тарту кезеңі ретінде қарастырылады. Өзін үлкендерге қарсы қоюға, өз тәуелсіздігі мен құқығын қорғауға ұмтылу ғана емес, сондай-ақ ересектерден көмек, қорғау мен қолдау күтуге деген ұмтылыс айқын көрсетілген. Жасөспірімдік жастағы психикалық дамудың маңызды факторы- құрдастарымен қарым-қатынас осы кезеңнің жетекші қызметі болып табылады. Жасөспірімнің құрдастары арасында оның жағдайын қанағаттандыратын жағдайға ие болуға ұмтылуы кейде құрдастары тобының құндылықтары мен нормаларына аса жайлылықпен сүйемелденеді. Жасөспірім - бұл танымдық процестердің тез әрі жемісті даму кезеңі. Кезең бағдарлы қабылдаудың, тұрақты ерікті зейіннің, логикалық жадының және теориялық ойлаудың қалыптасуымен сипатталады. Осы кезеңнің орталық қалыптасуы - өзіндік сананың жаңа деңгейінің қалыптасуы, өз- Мені , өзінің мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін, өзінің басқа адамдармен ұқсастығын және өзінің ерекшелігі - бірегейлігі мен қайталанбастығын түсінуге талпынудан көрінетін тұжырымдамалардан тұрады. [42] [35]
Әр түрлі әдеби көздердегі жасөспірімдер арасындағы шекаралар әртүрлі болып анықталады. Негізінен, зерттеуші авторлар 13-тен 18 жасқа дейінгі кезеңдерді көрсетеді. Д. Б. Элькониннің периодизациясына сәйкес жасөспірімдерге арналған әлеуметтік даму жағдайына қоғам мүшесі ретінде өзіне саналы қарым-қатынасты қалыптастыру жатады. 10-12 жастағы оқушылар құрдастары тобында олардың жағдайын қанағаттандырады. Жасөспірімдерде ересектер сезімі, өзін-өзі тануға ұмтылу пайда болады, Мен-концепция қалыптаса бастайды, рефлексия дамиды, нәтижесінде біртіндеп өз сезімдеріне де, басқа адамдардың уайымдарына да қызығушылық туындайды. [44]
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктері мінез-құлқына, олардың темперамент түріне де әсер етеді. Сангвиникалық темперамент типтес кіші жасөспірімдер байсалды, жаңа жағдайларға оңай бейімделіп, жаңа білімді тез меңгереді,жұмыс қызықты және әр түрлі болған жағдайда шаршамай ұзақ уақыт жұмыс істей алады. Қоршаған адамдарға деген қызығушылық айқын көрінеді. Қимылды және ашық мінезді жасөспірімдер қиындықтар мен аурытпашылықтарға төтеп береді. Сангвиниктер бай мимикасымен ерекшеленеді, олардың эмоционалдық күйзелістері іс- қимылдарымен сүйемелденеді.Сангвиник әсерлі, көңілді, тез ойлауды талап ететін міндеттерді оңай шеше алады, көптеген істермен құлшыныспен айналысады, бірақ басқа жаңа іске қызығушылық танытып, оларды оңай ұмытады. Жасөспірім-сангвиник құрдастарымен қарым-қатынасқа оңай түседі, ұжымда көш бастап келеді, сыныптағы позитивті көңіл-күйді сақтап, басқаларды белсенді қызметке итермелейді, бірақ кейде құрдастарын қорлауға тырысуы да мүмкін. Оның қоршаған адамдарға көзқарасы өте үстірт болуы мүмкін. Жасөспірім-сангвиник өз тәуелділігінен оңай арылады,қайғылы және қуанышты оқиғаларды тез ұмытады. Жасөспірім-сангвиникке маңызды істерді тапсыра отырып, жауапкершілікті беруге болады. Егер жасөспірім-сангвиник тапсырманы өте жақсы деген бағаға орындай алса, оны мақтаған жөн, алайда артық мадақтауға жол бермеу керек, өйткені жасөспірімдерде өзін-өзі жоғары бағалау тез қалыптасады. [15]
Холерик темпераменті бар жасөспірімдерде эмоциялық уайымның айқын көріністері және олардың жүру жылдамдығы байқалады. Бұл ерекшелігі холерикке тән сезімнің қатты өршуінен кейінгі шашыраңқылық пен ауытқушылықтан көрінеді. Холерик оның мимикасы мен әрекеттерінде көрініс табатын қуаныш пен қайғы-қасіретті бастан кешеді. Алайда холерик қозғалысы сангвиниктердің қозғалуынан ерекшеленеді. Егер сангвиникте ептілік, бірқалыпты қозғалыстар тән болса, онда холерик жиі өткір, шапшаң сипатта болады. Холерик-жасөспірімдерінде шешім қабылдауды талап ететін жағдайларда өздерін жақсы көрсетеді. Олар мәселенің мәнін тез түсінеді, басқаларға қарағанда қауіп-қатерден аз қорқады, қажетті шешімдерді дер кезінде табады, талап етілетін бастамашылықты танытады, үлкен эмоциялық өрлеумен әрекет ете отырып, құрдастарының арасында жетекшіге айналады, оларды әртүрлі тәуекелді іс-шараларға тартады. Мұндай темпераменті бар жасөспірімдер көбінесе сабақты бұзып, төбелеске қатысуы мүмкін. Егер ата-аналар немесе мұғалімдер мұндай жасөспірімдердің табиғатын өзгертуге тырысса, көбінесе олар өз әрекеттерінің еркіндігін шектеу жолымен жүреді. Бірақ содан кейін жасөспірімдерде табиғи наразылық пайда болады, өйткені холерикалық жүйке жүйесі басқаша жұмыс істей алмайды. Холерикалық темперамент оқушыларының шамадан тыс қозғалысын оң бағытқа бағыттау қажет. Мысалы, оны кез-келген мектеп ісіне көмекші етіп тағайындау керек, бірақ бұл қосымша әрекет жасөспірім-холериктің орнында ұзақ отыруын қажет етпеуі керек. Егер бұл мектеп демалысын ұйымдастыруға, жарыстарға қатысуға көмектесетін жұмыстар болса жақсы болады.
Меланхолиялық темпераменті бар жасөспірімдер үшін психикалық процестердің және эмоционалды тәжірибелердің баяу жүруі тән, бірақ бұл тәжірибелер өте терең. Меланхолия мұңлы және жиі түсіңкі көңіл-күйде болады. Меланхолиялы темпераменті бар балалар эмоционалды тұрғыдан әлсіз, қиын өмірлік жағдайларды бастан кешіреді, төмен қоғамдастықпен, оқшауланумен сипатталады және депрессияға бейім. Темпераменттің бұл ерекшеліктері меланхолиялық жасөспірімнің сыртқы көрінісінде де байқалады: оның қимылдары баяу, ұстамды, оларда мимика мен қимыл-қозғалысы нашар, дауысы әлсіз, әсерсіз болып келеді. Көбіне бұл балаларға құрдастарымен қарым-қатынас жасау қиынға соғады. Олар басқалардың ықпалына түседі, оларды мазалайды, ренжітеді. Меланхоликтер үй тапсырмаларын тиімді және сапалы орындайды, бірақ жауап бергенде, олар тақтадан қобалжыйды. Кішкентай қиыншылықта олар оңай жылай салады . Меланхолик жасөспірімдер әсерлі, жоғары эмоционалдық сезімталдық, қоршаған ортаның жіті сезімталдығы, жұмсақтығы, әдептілігі, сыпайылығы және қайырымдылығымен ерекшеленеді. Мұндай жасөспірімдерге олардың жасырын таланттарын анықтауға көмектесу қажет. Бұл олардың сыныптағы беделін арттырады. Көбінесе меланхоликтер музыкада, поэзияда, бейнелеу өнерінде табысқа жете алады. [32]
Флегматикалық жасөспірімдер белсенді емес, олардың қозғалыстары жігерлі емес, бірақ олар қиындықтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Психологиялық және педагогикалық факультеті
Психология және дефектология кафедрасы
Үсенова Шаттық Нұртайқызы
ЖАСӨСПІРІМДІК ЖАСТАҒЫ ТЕМПЕРАМЕНТ ПЕН КОПИНГ - МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚТЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B010300 ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ
Қостанай 2020
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысының теориялық аспектілері
1.1 Қазіргі заманғы психологиядағы темперамент және копинг - мінез - құлық ұғымдары туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-15
1.2 Темперамент және копинг - мінез - құлықтың жасөспірімдерде көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-25
1.3 Темперамент түрлері мен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-33
2. Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын анықтау бойынша тәжірбиелік - эксперименттік негізі
2.1 Эксперименталды зерттеу жұмысын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2 Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын анықтау әдістері мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35-39
2.3 Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысының нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39-
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Тұлғалық ерекшеліктер әр адамның өмірінде маңызды рөл атқарады, олар субъектінің мағыналық бағыттылығының негізін құрайды. Қазіргі заманғы адамның күнделікті өмірі барлық мүмкін болатын қиындықтар мен уақытылы және тиісті шешімдерді талап ететін қиын, күрделі жағдайларға толы.Сонымен қатар, есею кезеңде жасөспірім эмоционалдық, сондай-ақ интеллектуалдық тұрғыдан әртүрлі проблемаларға, бейімделу әлеуетінің төмендеуіне әкелетін бірқатар стресстік факторларды бастан кешіреді. Жасөспірімдік жастағы стресс мәселесі мен стреске төзімділіктің ерекшеліктерін талдау даму психологиясының, сондай-ақ эмоциялық жағдайлар психологиясының өзекті міндеттерінің бірі болып табылады. Қазіргі уақытта, өмір қарқыны жыл сайын өзгеруде, мектептегі, үйде де балаларға эмоционалдық және ақпараттық жүктеме артқан сайын, эмоциялық тепе-теңдікті сақтай отырып, қоршаған ортаның өзгермелі жағдайларына бейімделу қиындай түсуде. Мұның бәрі психологиялық стресс проблемасына ерекше назар аударады. Және бұл жерде жасөспірімдер ерекше орын алады. Сонымен қатар, стрессті жеңуге бағытталған стратегиялар "копинг"деп аталады. Яғни, копинг-мінез-құлықтың қалыптасуы жасөспірімдік кезеңіне келеді, ол кейіннен тұлғаның өмірлік стилін анықтайды. Осыған байланысты жасөспірімдік кезеңдегі өмірлік қиын жағдайларды шешудегі ресурстардың рөлі туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Оның айқын фактісі ретінде адамның психологиялық ерекшеліктері өмірлік қиын жағдайдағы мінез-құлқына әсер ететін айтуға болады. Қазіргі уақытта копинг-мінез-құлық мәселелеріне деген қызығушылықтың өсуі байқалады. Атап айтқанда , И. В. Арендачуктың копинг-мінез-құлықпен өзара байланыста жеке тұлғалық өзін-өзі реттеуі зерттелетін жұмыстарын атап өтуге болады.
Копинг-стратегиялар кез келген жас кезеңінде субъектінің психологиялық әл-ауқатының, денсаулығының және қызметінің табыстылығының маңызды предикторы болып табылады. Жасөспірімдер жасындағы копинг-мінез-құлықты зерттеу стресстік жағдайда жасөспірімдердің мінез-құлқын болжау проблемасымен тікелей байланысты және девиантты мінез-құлықты бақылауға, алдын алуға және түзетуге бағытталған стратегияларды әзірлеу үшін маңызды болып табылады.
В.А. Бодрова, Е.А. Скиннер, М.Дж. Циммер-Гембек көзқарастарына сәйкес, тұлғаның онтогенезіндегі копинг-мінез-құлықтың қалыптасу процесі дискреттік сипатқа ие және оның дамуындағы кезекті кенет өзгерістер жасөспірімдер жасына сай келеді.Пайдаланылатын стратегиялар - бұл тұлғаның психологиялық денсаулығының және оның одан әрі өмір жолының табыстылығының алғышарты болып табылады . [37]
Тұлғаның копинг-мінез-құлқының мәселесі теориясын шетелдік (Дж. Амирхан, А. Биллингс, Дж. Вебер, К. Карвер, Р. Лазарус, Л.Мерфи, Р.Моос,
К.Накано, С. Фолкман) сондай-ақ, отандық (Л.И. Анциферова, Р.М. Грановская, А.М. Гришин, Л.Г. Дикая, В.И. Долгова, В.Г. Каменская, В.Л. Китаева-Смык, О. В. Кружкова, Т.Л. Крюкова, А.В. Либина, А.В. Махнач, С.К.
Нартова-Бочавер, И.М. Никольская, И.Г. Малкина-Пых, И.В. Тухтарова, Е.А.Сергиенко, Н.А.Сирота, Х.А. Хазова және т.б.) психологтармен ұсынылған болатын. [16 ]
Сонымен қатар, бұл туралы өз зерттеулерінде Л.И. Вассерман, Н.И. Ветрова, Т.О. Гордеева, Р.М. Грановская, Ю.А. Еремина, Г.С. Корытова, Т.Л. Крюкова, С.К. Нартова-Бочавер И.М. Никольская, М.А. Одинцова, Е.А. Сергиенко, А.В. Смирнова, Н.А. Сирота, И.П. Стрельцова, Е.А. Шепелева, В.М. Ялтноский т.б атап өтеді. [ 20]
Қазіргі кезеңде копинг-мінез-құлық феноменологиясының қалыптасу кезеңінде (синонимі мінез-құлықты еңсеру) адамның өмірлік қиындықтарды, ішкі кернеулерді және ыңғайсыздықты жеңуге көмектесетін бейімделу іс-әрекеттерінің кешені болып табылатын саналы мақсатты әлеуметтік мінез-құлқы түсіндіріледі.
Мінез-құлықты еңсеру жеке адамның ортаға бейімделуін арттыруға бағытталған жеке және ортақ копинг-ресурстар негізінде нақты іс-әрекеттер-копинг-стратегиялардың жиынтығы арқылы қалыптасады және айқындалады.Копинг-стратегиялардың жалпы тізімі 400-ден астам позицияны құрайды. Зерттеулердің көпшілігін жинақтау және ретке келтірудің алуан түрлілігі, копинг-стратегиялардың жеке тұлғаның әр түрлі бытыраңқы классификациялар негізінде орналасқан деңгейлік белгілері көрініс тапты. [20]
Копинг-мінез-құлық туралы ғылыми зерттеулердің жеткілікті болуына қарамастан, зерттелетін феноменнің түрлі аспектілері таласты мәселе және нашар құрылымданған болып қала береді. Бірлескен мінез-құлық мәселесі бойынша жүргізілген талдау темперамент түрі, жетістік мотивациясы, бақылау локусы, жауапкершілік және эмпатия сияқты копинг-мінез-құлықты таңдауға әсер ететін жеке-психологиялық, тұлғалық сипаттамаларды бөліп көрсетуге мүмкіндік берді. Және де бұл біздің зерттеу тақырыбын таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу тақырыбы: Жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысы.
Зерттеу нысаны - жасөспірімдік жастағы темперамент пен копинг - мінез - құлық.
Зерттеу пәні - жасөспірімдердің темперамент пен копинг - мінез - құлқының байланысы.
Зерттеу жұмысының мақсаты - жасөспірімдердегі темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысынын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
қазіргі ғылыми әдебиеттердегі темперамент және копинг- мінез - құлық ұғымдарын және олардың байланысын талдау.
жасөспірімдерде темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын зерттеу әдістерін таңдау.
жасөспірімдерде темперамент пен копинг - мінез - құлықтың өзара байланысын эксперименттік зерттеуді ұйымдастыру және жүргізу.
жүргізілген зерттеу нәтижелерге(деректерге) сүйене отырып, қорытынды шығару.
Зерттеу болжамы:
Жасөспірімнің белгілі бір мінез ерекшеліктері стресстік жағдайларға реакцияның түрі мен бағытын анықтайды және оның копинг-мінез-құлқына әсер етеді. Сонымен қатар белсенді-конструктивтік копингті көбіне холерик және сангивик темпераменттері таңдайды, пассивті-конструктивті копингті сангвиниктер, пассивті-деструктивті копингті флегматиктер және меланхоликтер , ал белсенді-деструктивті копингті холерик темпераменттері таңдайтыны анықталды.
Зерттеу әдістері: тест, анкета, талдау, әңгімелесу, жинақтау, психологиялық эксперимент.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: бұл зерттеу материалдарын жасөспірімдермен жұмыста психологтар, мұғалімдер, тәрбиешілер, қосымша білім беру педагогтары қолдана алады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жасөспірімдік жастағы копинг-мінез-құлықтың ерекшеліктерін зерттеу әдістері мен әдістемелерін құрылымдаудан тұрады. Жасөспірімдер жасындағы копинг-мінез-құлықты қалыптастыру бойынша психологиялық - педагогикалық жұмысты ұйымдастыру және жүргізу бойынша психологтарға, педагогтарға, тәрбиешілерге және ата-аналарға ұсыныстар қарастырылады.
1.ЖАСӨСПІРІМДІК ЖАСТАҒЫ ТЕМПЕРАМЕНТ ПЕН КОПИНГ - МІНЕЗ - ҚҰЛЫҚТЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазіргі заманғы психологиядағы темперамент және копинг-
мінез - құлық ұғымдары туралы түсінік.
Барлық адамдар өз мінез-құлқының ерекшеліктерімен ерекшеленеді: біреулері жылдам, жігерлі, эмоционалды, ал біреулері баяу, тыныш, сабырлы, тұйық, жабық болып келеді . Сезімдердің пайда болу жылдамдығында, тереңдігі мен күшінде, қозғалу жылдамдығында адамның жалпы ұтқырлығы, оның темпераменті көрінеді - адамның барлық іс-әрекеті мен мінез-құлқына өзіндік бояу беретін жеке қасиет.
Темперамент тұлғаның ең маңызды қасиеттерінің бірі. Осы саладағы ең кешенді зерттеулер И. П. Павлов бастаған және В. Д. Небылицын, Б. М. Теплов, В. М. Русалов, П. В. Симонов, Г. Айзенком, Я. Стреляу, Д. Греем, М. Закерман және т.б. ғалымдармен жалғастырған жұмыстар болып табылады.[41]
Темперамент ұғымы, ғалымдардың пікірінше, латынның temperamentum сөзінен шыққан, ол орыс тіліне бөліктердің тиісті арақатынасы деп аударылған. Темпераменттің мұндай ескірген атауы қазіргі заманғы білімге толық сәйкес келмейді, бірақ соған қарамастан, ол организмдегі сұйықтықтардың белгілі бір арақатынасы ретінде түсінілетін оның табиғи негізі туралы ежелгі идеяны аз немесе жеткілікті түрде көрсетеді. Уақыт өте келе, алдымен медицинада қолданылған темперамент ұғымы өзінің мазмұнын психологтар жүгінген кезде өзгертті, ал қазір темпераменттің ғылыми-психологиялық анықтамасының бұл сөзді орыс тіліне аударумен ешқандай байланысы жоқ. [40]
Қазіргі уақытта темперамент - бұл психикалық процестердің динамикалық сипаттамаларын, жағдайлары мен адамның іс-әрекетін, атап айтқанда, олардың энергиясын, күшін, жылдамдығын, қарқынын, пайда болу, аяқталу, ауысу процестерінің динамикасын және олар жүзеге асырылатын жалпы эмоционалды фонды сипаттайтын психофизиологиялық қасиеттер жиынтығы болып есептеледі.
Темперамент туралы ілімнің негізін салған ежелгі грек дәрігері Гиппократ (б.э. дейінгі V ғ.) болды. Гиппократтың пікірінше, адамның тәнінде төрт түрлі сұйықтық болады, олар: қан, шырын, сары және қара өт. Олар дұрыс араласса, адамның дені сау, дұрыс араласпаса, сырқат болады. Организмді сұйықтардың біреуінің басым болуы адамның темпераментін анықтайды. Сұйықтардың аттарына қарай қойылған темперамент атаулары: холериктік темперамент - холе (өт), сангвиниктік темперамент - сангве (қан), флегматиктік темперамент - флегма (шырын), меланхоликтік темперамент - мелан-холе (қара өт). Бұл сұйықтықтардың қоспасы Гиппократ бекіткен және темпераменттердің негізгі түрлерінің негізінде жатыр. Осы психологиялық тағылымды арқау ете отырып, ежелгі дүние дәрігері Клавдий Гален алғашқы рет темперамент түрлеріне ғылымдық сипат берген болатын. [39]
Гиппократ - Гален бойынша типтер
Темперамент белгілері
Холерик
импульсивтілік, агрессивтілік
Флегматик
әлеуметтен шектелген, тұйық
Меланхолик
көңілсіз, әлсіз, ұялшақ
Сангвиник
қозғалғыш, өзіне сенімді
Әр түрлі темперамент түрлерін қарастыруға кіріспес бұрын, біз ең жақсы немесе нашар темперамент жоқ екенін бірден атап көрсетеміз - олардың әрқайсысының оң жақтары бар, сондықтан негізгі күш темпераментті өзгертуге бағытталмауы қажет (темпераменттің туа біткен табиғатына байланысты мүмкін емес), бірақ оның жағымсыз жақтары мен артықшылықтарын және деңгейлерін ұтымды пайдалануға бағытталуы тиіс. Бұл темпераменттің негізгі түрлері, ең алдымен, эмоциялық жағдайлардың пайда болу динамикасы мен қарқындылығы бойынша өзара ерекшеленеді. [4]
Темперамент жеке тұлғаға тән ең тұрақты маңызды ерекшеліктерден құралады. Ол адамның жүріс-тұрысынан, оның өзіне және қоршаған әлемге деген қатынасынан білінеді. Темперамент- бұл қарым- қатынанс жасау барысындағы сыртқы ортаға, айналадағы жағдайға деген психикалық реакцияның сипаты. Осыған байланысты, темпераменттің 4 типін ажыратып көрсетеді, яғни олар меланхолик, сангвиник, флегматик және холерик типтері.
Сангвиник. Сангвиник үшін не тән? Олар жоғары дәрежелі әрекетшең адам, дегенмен, бұл әрекетшеңдік оның белсенділік қасиетіне сай, қозу мен тежелуі тепе-тең. Назарын тартқанның бәріне араласа кетеді, ым-ишарасы мен қозғалыс қимылдары мәнерлі, шапшаң. Сәл нәрседен қарқылдап күледі, болмашы себептен көңілі қалып, мүңаяды. Бет-жүзінен көңіл-күйі, заттар мен адамдарға болған қатынасы білініп тұрады. Сезіміталдығы өте жоғары, сондықтан ол оншама әсері болмаған дыбыстар мен жарыққа елеңдей бермейді. Мұндай адам көтеріңкі белселділікке ие, жұмыс қабілеті мен қуатының жоғары болуынан жаңа іске қаймықпай кіріседі, ұзак, уақыт талып-шаршамастан қызметін жалғастыра алады. Зейінін таңдаған объектіне тез шоғырландырады, тәртіпті, қажет болса, өзінің ырықсыз әрекеттері мен сезімдеріне тоқтау, тиым бере алады. Әрекеті жедел, ақылы-ойы икемді, тапқыр, сөйлеу қарқыны шапшаң. Сезімдері, көңіл-күйі, қызығулары мен ниеттері өзгерген жағдайға байланысты жеңіл ауысьш отырады. Сангвиник төңірегіндегілермен тіл табысқыш, жаңа талаптар мен жағдайларға икемшіл. Қиналмастан бір істен екіншісіне ауыса алады, қажет болса, қайта үйреніп, жаңа дағдыларды қабылдауға шебер. Әдетте, бұл типті адам өткені мен болашағын болжастыруда өзінің субъектив пайымдауларының жетегінде қалып қоймай, көбірек сыртқы әсерлерді объектив бағамдауға бейім, экстраверт. Сангвиникте қуаныш, қайғы, бауырмалдық және бейімсіздік сезімдері тез пайда болады, бірақ оның сезімдерінің барлық көріністері тұрақсыз, ұзақтығы мен тереңдігімен ерекшеленбейді. Олар тез пайда болады және тез жоғалады немесе тіпті керісінше ауыстырылуы мүмкін. Сангвиниктің көңіл-күйі тез өзгереді, бірақ жақсы көңіл-күй басым болып келеді. [36]
Холерик. Сангвиник сияқты холерик үшін де жоғары реактивтілік пен белсенділік, тез реакция қарқыны тән. Бірақ реактивтілік белсенділіктен басым. Бұл темперамент өкілі тездігімен, шапшаңдығымен, ұстамсыздығымен, тым қозғалғыштығымен ерекшеленеді.Оларда психикалық процестер шапшаң өтеді.Күйгелектік сондай адамдарға тән.Ол жұмыс істеуге жақсы қарқынмен кірісіп,күші таусылғанда оны тастап кете береді.Адамдармен қарым-қатынаста тынымсыз,агрессивті,шамданғыш болып келеді.Сондықтан холерик болған жерде ұрыстар жиі болады.Холерик темпераментінің жағымды жағы - энергия, белсенділік, құштарлық, инициативтік. Жағымсыз жағы - ұстамсыздығы, қаталдық,қатаңдық,шамдану,ыза. Мысалы, кіші холерик оқушыдан талпыныс пен құштарлық ерекше көзге түседі.Тіпті партада мұғалімді тыңдап отырған холериктіанық мимика мен энергетикалық белгілер арқылы ажыратуға болады.Тақтада жауап бергенде , кіші оқушы бір аяқтан екіншісіне ауыстырып тұрады,өте жылдам жауап береді.Ондайлар тез істеуге,үлкен өзгерістерге құлшынып тұрады.Міне, мұғалім кезекшіні бор әкелуге жіберді делік, ол жиналып барғанша, холерик оқушы орнынан тұрып борға өзі жүгіріп кетеді. Бұл оқушы әр нәрсеге құштар, істі бастағанда, оны өте тез және беріліп істейді де, түрлі кедергілерден жеңіл өтеді. Ол өте ұстамсыз, өте қарапайым қиыншылықтар үшін күйіп-піседі, мұғалімдер мен ата-аналарына айқайлап сөйлейді. Бірақ ол агрессиялық күйден қайта қалпына келгенде, олай істеуге болмайтынын түсінеді, сонда да ол өзіне ештеңе істей алмайды. Оның ұстамсыздығы оған көп кедергі жасайды және ол үнемі достарымен ойын үстінде ұрсысып, мұғаліммен сабақ үстінде ұрсысады.
Меланхолик - бұл типтің өкілдері аса сезімтал соның салдарынан жаны тез жараланғыш келеді. бірақ күшті және тұрақты эмоциялық қозумен ерекшеленеді. Меланхоликтер тұрақты, ұзақ көңіл-күйге бейім тұрады, бірақ олардың сезімі сырттай әлсіз аңғарылады. Меланхоликалық типтегі адамдар қозғалыста, іс-әрекетте баяу. Оларға мазасыздық пен пессимизм тән. Меланхолик іс-әрекетке бірден кірісе алмайды, ырғалып-жырғалып барып кіріседі, егер іске кірісе қалса, аяғына дейін жеткізеді. Бүл типтегі балалар жай іс-әрекетке енеді, оларды ынжық тип деп атайды. Бұл типтегі балалар тез шаршайды, эмоциялық көңіл-күйі жай пайда болады, бірақ тереңдігімен, ерекше күшімен және ұзақтығымен ерекшеленеді. Меланхоликтердің жаны тез жараланғыш, көңіліне ауыр алғандарын ешуақытта ұмытпайды, кекті ұзақ сақтайды.Бұл типтегі балалар көбіне тұйық келеді, ұжыммен және адамдармен, әсіресе таныс емес, жаңа адамдармен карым-қатынас жасауы қиын. Олар коғамдық жұмыстарға қатыспайды, ондай балалар өзімен-өзі болғанды жақсы көреді. Сондықтан да белгілі қолайлы жағдайларда, дұрыс ұйымдастырылған оқу-тәрбие жұмысында меланхоликтерге ерекше назар аударған жен. Оларға мұғалімдердің тарапынан ерекше көңіл бөлініп, жағдай жасалса, олардың бойындағы құнды қасиеттерді дамытуға болады.[27]
Флегматик. Бұл типтің өкілі баяу, байсалды, асықпайды. Істі ойланып, төзімділікпен істейді. Жинақылықты, қалыпты жағдайды ұнатады. Өзгерістерді ұнатпайды. Бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді. Психикалық процесстер флегматикте баяу жүреді. Бұл баяулық оған оқу жолында кедергі келтіреді, ең кедергі келтіретін жері:тез есте сақтау, тез ойланып жауап беру. Кейде флегматиктер жамандықты есте сақтап қалады және ұзақ мерзімге. Адамдармен қарым-қатынаста флегматик бірқалыпты, байыпты, керек жерде тіл табысады, ал орынсыз сөйлемейді. Көңіл- күйі тұрақты. Олардың байыптылығы мен байсалдылығы өмірге деген көзқарасынан да көрінеді. Флегматикті ызаландыру немесе эмоционалды әрекет жасау оңай емес, ол ұрыс- керістен аулақ жүреді, оны әртүрлі қиыншылықтар тепе-теңдігінен шығармайды. Флегматикті дұрыс тәрбиелегенде іскерлікті,талапшылдықты орнатуға болады. Бірақ жағымсыз жағдайларда оларда әлсіздік, жалқаулық пайда болады. Мысалы,2-ші сынып оқушысы - флегматик, ол барлық істі баяу, байыппен, асықпай істейді. Одан сабақ сұраған кезде, ол баяу орнынан тұрып, азғана үндемей тұрады да, сабақты үйден қараған болса, бірқалыпты дауыспен сабақ айта бастайды; ал егер үйде оқымаған болса, мұғалімнің қойған сұрақтарына жауап қайтармай үнсіз тұрады. Кейде ондай оқушылар мұғалімді ызаландырады, ал достары оның баяулығына күледі. Бірақ, флегматик оқушы - жақсы дос,ашық және өте ұстамды, оны ренжітіп алу немесе күлдіру өте қиын. Қызметте негізділік, ойлану, табандылық танытады. Ол, әдетте, басталған жағдайды соңына дейін жеткізеді. [1][3]
Алайда, барлық адамдарды төрт негізгі темпераментке бөлуге болады деп ойлау қателік болар еді. Олардың аз бөлігі ғана осы түрлердің таза өкілдері; көп жағдайда біз бір темпераменттің жеке белгілерінің екіншісінің кейбір ерекшеліктерімен үйлесімін байқаймыз. Бір адам әр түрлі жағдайларда және өмірдің әртүрлі салаларына байланысты әртүрлі темперамент ерекшеліктерін анықтай алады. Сонымен қатар, қай темперамент ең жақсы? деген сұрақ қою қате, себебі әр темпераменттің өзіндік жағымды және жағымсыз жақтары бар.
Қазіргі заманғы адамдардың өмірі жиі стресске және оған төзімділікке толы.Қиын өмірлік жағдайдан сәтті өту өзінің мәні бойынша әр түрлі және тиісінше қиындықтарды жеңу стратегиясы да әртүрлі болып келеді. Өзін-өзі бақылау стратегиясы, қоғамнан қолдау іздеу, жауапкершілікті қабылдау, аулақ болу стратегиясы, жағымды баға беру сияқты стратегиялар. Қазіргі заманғы еңбектерде адамның стреске төзімділігі проблемасына сәйкес, адамның стресстің әсерін анықтайтын психологиялық, тұлғалық детерминанттарға көп көңіл бөлінеді. Адамның стресстік жағдайының интенсивтілігі тек стресстің әсеріне ғана емес, сонымен бірге адамның оның стресстегі мінез-құлқының соңғы детерминаттары болып табылатын мотивациялық және әлеуметтік сипаттамаларына да байланысты болады.Стресспен күресудің негізгі идеясы-егер оны бақылауға болмайтын болса, онда оған өз реакциясын бақылауға үйрену мүмкін.Стрессті жеңуге бағытталған стратегиялар копингдеп аталды. Оларды қолдана білу стресске төзімділік деңгейін көрсетеді, өйткені олар әртүрлі жүктемені психикаға - эмоционалдық, ақыл-ой немесе ерік-жігеріне ауыстыруға мүмкіндік береді.Қиын, стресстік жағдайларды жеңудің негізгі тәсілдері ретінде психологиялық қорғау механизмдері мен копинг - мінез-құлықтың стратегиялары бөлінеді.
Копинг-мінез-құлық-шиеленісті жағдайды жоюға бағытталған саналы және ұтымды шешім қабылдау. Оның функциялары адамның ішкі немесе сыртқы әл-ауқатын сақтауға тікелей байланысты. Копинг психикалық және физикалық денсаулықты сақтауға мүмкіндік береді. Копинг-мінез-құлықтың қандай да бір түрін таңдау субъектінің қалауына және жағдайдың өзіне тікелей байланысты болады. Егер адам белгілі бір стратегияға негізделген болса, ол басқа стильдерді пайдалану туралы ойлану керек. Жиі өз қалауыңызды өзгертуге, сол арқылы күйзеліс деңгейін төмендету үшін психолог көмегіне сүйенуге болады.
Копинг (ағылшын cope coping-жеңу, еңсеру) - оның көмегімен адам өмірлік қиындықтарды жеңе алатын мінез-құлық, психологиялық, танымдық және эмоциялық әдістер, тәсілдер, саналы мінез-құлық стратегиялар жиынтығы.
Копинг, копинг стратегиялары (Eng. Coping, coping strategies) - бұл адамның стрессті жеңуге арналған әрекеті. Тұжырымдама күнделікті өмірдің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылатын танымдық, эмоционалды және мінез-құлық стратегияларын біріктіреді. Стресстік жағдай мазасыздықпен, күрделілікпен, белгісіздікпен сипатталады. Стратегиялар қиын мәселені жеңуге мүмкіндік береді. Орыс психологиялық мектебінде еңсеру немесе күресу мінез-құлқы сияқты түсініктерді қолданады. [20]
Күресудің маңызы - адам өмірдегі қиындықтарды жеңе алады немесе олардың ағзаға әсерін азайтуға мүмкіндік береді.Алғашқы термин 1962 жылы психологиялық әдебиетте пайда болды. Осы сөздің аудармасы - жеңу, күресу, еңсеру, келісу деген мағыналарды береді.Л.Мерфи балалардың даму дағдарыстарын қалай жеңетінін зерттей отырып, оны қолданды.Төрт жыл өткен соң, 1966 жылы Р.Лазарус өзінің Психологический стресс и процесс совладания с ним атты кітабында стрессті және басқа да алаңдатарлық оқиғаларды жеңудің саналы стратегияларын сипаттауға көшті. Ол копингті когнитивті және мінез-құлық саласындағы адам ресурстарын шамадан тыс немесе одан жоғары деп бағаланатын арнайы сыртқы немесе ішкі талаптарды жеңе алатын үздіксіз өзгермелі әрекеттердеп анықтады. [38]
Копинг - мінез-құлық стратегиясы адам өмірлік қиындықтарды жеңе алатын саналы мінез-құлықтың жеке элементтері ретінде қарастырылады.
Копинг-мінез-құлық балалар мен жасөспірімдерде ғана дамымайды, бірақ оны психоәлеуметтік құзыреттілікті арттыру мақсатында мақсатты түрде қалыптастыруға, үйретуге болады. Бұл қиын жағдайларға төтеп берудің конструктивті стратегиясын таңдау, ол адамның дамуындағы табысты, оның тұтастығын, жетілуін және тұрақтылығын анықтайтын факторға айналады.
Копинг- мінез-құлық өзін-өзі реттеу мен күресу процестерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бір-бірімен байланысты бес компонент бөлінеді:
1) кейіннен болатын шығындардың алдын алу немесе залалсыздандыру үшін пайдалануға болатын әртүрлі ресурстардың (әлеуметтік, қаржылық, уақытша және т.б.) жинақталуы;
2) түсіну, болуы мүмкін ықтимал күйзелістерді, дағдарыс жағдайларын білу;
3)бастапқы кезеңдегі болуы мүмкін ықтимал күйзелістерді, дағдарыстық жағдайларды бағалау;
4) копинг - стратегиялардың алдын ала, дайындық әрекеттері;
5)жасалған әрекеттердің табыстылығы туралы кері байланысты шығару және жүзеге асыру.
Жағдайды когнитивті бағалағаннан кейін жасөспірім стрессті жеңу механизмдерін әзірлеуге, яғни копингке кіріседі. Егер жасөспірімнің копинг-стратегияларын қолданғаннан кейін стресстік жағдай сақталса, онда одан әрі жеңу әрекеті қажет болады. Бұдан копинг-процесс құрылымы стрессті қабылдаудан басталады, бұдан әрі - когнитивті бағалау, жеңу стратегиясын әзірлеу және іс-қимыл нәтижесін бағалау жүреді.
Копинг-процесінің құрылымы:
Копинг-стратегиялар мәселесін көптеген шетелдік ғалымдар зерттеді (Д. Амирхан, Н. Селе, Дж. Роттер, Р. Лазарус, Р. Плутчик, С. Фолкман) және отандық авторлар (Н.М. Никольская, Р.М. Грановская, С. В. Фролова, Н.А.Сирота, В.М. Ялта). Теориялық және экспериментальды зерттеулер нәтижесінде стрессті жеңу үшін әр адам өзінің психологиялық резервтері мен жеке тәжірибесіне негізделген өзінің стратегияларын пайдаланады. Сондықтан стресс-еңсеруші мінез-құлықты копинг-ресурстар мен копинг-стратегияның өзара іс-қимылының нәтижесі ретінде қарастыра бастады. Копинг-стратегиялар-тұлғаның қабылданатын қауіпке жауап ретінде пайда болатын стресс факторын басқару тәсілдері. Копинг-ресурстар-адамдар мен стресстің салыстырмалы түрде тұрақты сипаттамасы, онымен бірге болу тәсілдерін дамытуға ықпал етеді. [2]
Қазіргі уақытта мінез-құлықтық копинг-стратегиялар белсенді және пассивті, адаптивті және дезадаптивті болып бөлінеді. Белсенді стратегияларға проблемаларды шешу стратегиясы, адамның мінез-құлқының проблемалық немесе стресстік жағдайды шешуге бағытталған барлық нұсқаларын қамтитын базистік копинг-стратегия ретінде және ортадан әлеуметтік қолдау алуға бағытталған мінез-құлықты қамтитын әлеуметтік қолдау іздеу стратегиясы жатады. Пассивті копинг-мінез-құлыққа базистік копинг - қашқақтау стратегиясын қамтитын мінез-құлық нұсқалары жатады, бірақ кейбір қашқақтау нысандары белсенді сипатта болуы мүмкін. Копинг-мінез-құлықтың жас және жыныстық айырмашылықтары үлкен қызығушылық тудырады. Жасы ұлғайған сайын проблемаларды шешудің белсенді мінез-құлық стратегияларын қолдану мүмкіндігі артады (Петроски М., Биркимер Дж.,1991). Жасөспірімдердің копинг- мінез-құлықы туралы әлі де аз зерттелген.
Копинг-мінез-құлық мәселесімен айналысатын психологтар копинг стратегияларының тиімділігіне әртүрлі көзқарастарды ұстанады. Бір жағынан, көптеген теориялар копинг-стратегиялар өз мәні бойынша өнімді, функционалды, сондай-ақ өнімсіз, дисфункционалды болуы мүмкін екендігін ескереді, ал екінші жағынан авторлар копинг-мінез-құлықтың ажырамас сипаты оның тиімділігі болып табылатын ескереді; олар оны бейімдік іс-әрекеттер, мақсатты және әлеуетті саналы іс-әрекеттер ретінде анықтайды.
Копинг-стратегиялардың бірнеше жіктелуі бар. Лазарус С. Фолкманмен бірге копинг стратегияларының жіктелуінің ең танымал екі түрі ұсынды:
проблемалық-бағытталған
эмоционалдық-бағытталған
Бірінші жағдайда, адам стрессті бастан кешіріп, мәселені түсіну арқылы жағдайды өзгертуге тырысады, ол не істеу керек және не істеу керектігі туралы ақпаратты іздейді. Мұндай түсінік ойланбай жасалған әрекеттер мен импульсивті әрекеттерден аулақ болуға көмектеседі.
Стресстік жағдайлардағы копинг-мінез-құлықтың эмоционалды түрі стресстен психологиялық қысымды төмендетуге көмектесетін ойларды қамтиды. Ой сізді жақсы сезінуге көмектеседі, бірақ мәселені шешуге бағытталмайды. Мысалға: әзіл, алкоголь, транквилизаторлар, жағдайды қабылдамау.
Лазарус пен Фолкман еңбектерінде сегіз түрлі копинг-стратегиялары бар. Стресс жағдайында адамның өзіне көмек көрсетудің түрлі стратегиясына ие болуы мүмкін. Оларға мыналар жатады:
1. Мәселені шешу бойынша іс-әрекеттерді жоспарлау, жағдайды талдау, проблемадан шығу үшін жасалынған түрлі әрекеттер.
2. Конфронтациялық копинг. Күрделі жағдайды конфронтациялау арқылы шешуге тырысу.Мәселе дұшпандық пен жанжалдың көмегімен шешіледі, іс-әрекеттерді жоспарлауда қиындықтар болады. Қарама-қайшылық көбінесе бейімделмеген болып көрінеді, бірақ адам өзінің мүдделерін қорғауда табандылық танытады, адам қиындықтарға белсенді түрде қарсы тұрады.
3. Мәселеге жауапкершілік алу. Өз рөлін бағалағаннан кейін шиеленісті жағдайды түзетуге тырысады.
4. Өзін-өзі бақылау. Адам өзінің эмоциясы мен әрекеттерін басқарады.
5. Стресс мәселесіне оң баға беру. Бұл жағдайда іс-әрекеттердің артықшылықтарын іздеу керек.
6. Айналадағылар мен жақын адамдарыңыздың көмегіне жүгіну.
7.Алшақтау. Жағдайдан кету, оның маңыздылығын төмендету стратегиясы.
8. Проблемалардан аулақ болу, қиындықтардан қашу.
Лазарус адамның жағдайды стресстік немесе жоқ деп бағалайтынын көрсетті. Тек ол өзі үшін потенциалды стресс көлемін бағалай алады. Әрбір қиын жағдайда адам күйзелісті жеңу үшін копинг ресурстарын өзі анықтайды. [20]
Жасөспірімдер арасындағы копинг-мінез-құлық әдетте былайша жіктеледі:
мәселелерді шешуге бағытталған іс-әрекеттер;
топта қолдау іздеу; социумда қолдау іздеу немесе басқа адамдарға көмек көрсету
қашу-аулақ болу. Бұл жағдайда күш-жігердің мақсаты проблемадан жасырыну, одан қашу болып табылады.
Адамның мінез-құлқының негізгі стратегияларын зерттейтін бірегей сауалнама бар. Ол стратегияларды жеңудің индикаторы деп аталады, сондықтан оның идеясы: адам мінез-құлқының барлық негізгі стратегияларын үш топқа бөлуге болады: мәселені шешу, әлеуметтік қолдау, қашқақтау.
- Копинг-стратегиялардың бірінші тобы-бұл мәселелерді шешу. Индивид қалыптасқан проблемалық жағдайда тиімді шешудің барлық қолжетімді әдістерін іздеу үшін бар барлық ресурстарды пайдаланады. Ол барлық жауапкершілік оның мойынында деп есептейді және ол жағдайды жақсарту жолын өзі табу қажет.
- Екінші топ әлеуметтік қолдауды іздеу - адам жақындардың кеңестерін пайдалана отырып, жағдайды шешудің жолын өте белсенді түрде іздейді және басқалардан қолдау іздей бастайды. Ол ештеңе істей алмайтындығына және өз нұсқаларының дұрыстығы мен тиімді екендігіне сенімді, сондықтан ол мұны қажет деп санайды және сыртқы ортадан қолдау күтеді.
- Стратегияның үшінші тобы - қашқақтау . Адам іштей жабылып, проблемасы туралы ешкімге айтпауды, айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасаудың барлық түрлерінен аулақ болуды қажет деп санайды, ол мәселені шешуден толығымен аулақ болуды, ол туралы ойлардан арылуды, ештеңе болмағандай өмір сүруді жөн деп есептейді. Адам қашқақтауды ұстана отырып, алкоголь, есірткі, түрлі тәуелділік сияқты кейбір пассивті әдістерді қолданады. Сондай-ақ, ол ауыра бастауы мүмкін, егер бұл жағдай орын алса, ол осы процесті алып тастауды шешеді, емделмейді, ол осылайша мәселенің шешімін кешіктіреді деп санайды. Бірақ егер мұндай әдіс жүзеге аспаса, көп ұзамай ол ең ауыр және шешуші әдіске - суицидке баруға мәжбүр болады.
Қашқақтау стратегиясы-бұл жалған немесе дезадаптивті мінез-құлықты уақытында қалыптастыру жағдайын еңсерудің маңызды тәсілдерінің бірі. Мұндай копинг-стратегия жеке тұлғаның дамуының төменгі деңгейінде болған адамдағы дистрессті жеңу немесе жеңілдету тәсілі болып табылады. Мұндай стратегияны қолданатын адам жеке және орта ресурсты проблемаларды тез және тиісті түрде шешу мүмкіндігі тұрғысынан жеткілікті дамымаған. Бұл тактика проблеманың өзіне, оның қарқындылығына, тұлғалық ерекшеліктеріне, жасына және адамға қол жетімді ресурстар жүйесінің жағдайына байланысты адекватты немесе адекватты емес болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. [5]
Сонымен қатар, С. Хобфолл, жеке өмір жолы аясында қиындықтарды жеңу стратегияларын зерттеумен айналысатын, өмірлік қиын жағдайларды жеңудің 9 стратегиясын ұсынды:
1. Активтендіру-ассертивті әрекеттер, бұл адам өз мүдделерін белсенді және дәйекті түрде қорғайтын, айналасындағылардың мүдделерін құрметтей отырып, өз мақсаттары мен ниеттері туралы ашық мәлімдейтін іс-әрекет тәсілі.
2. (Просоциумды)Әлеуметтік-әлеуметтік байланысқа ену, бұл социуммен өзара іс-қимылда қолдау табу.
3. (Просоциумды)Әлеуметтік-әлеуметтік қолдауды іздеу, бұл адамның әлеуметтік ортасынан қолдау іздеу.
4. Пассивті - мұқият әрекет, мәселені шешуден аулақ болу.
5. Тікелей-импульстік әрекеттер-бұл аффект әсерінен жасалатын іс-әрекеттер, мысалы, ашу-ыза немесе қатты өкініш кезінде, олардың ұтымсыздығынан кейін жеке адамға жиі өкінуге тура келеді.
6. Пассивті-аулақ болу, бұл қақтығыстан тікелей кету.
7. Тікелей емес-манипуляциялық әрекеттер, бұл басқа адамды белгілі бір жағдайларды бастан өткеруге, шешім қабылдауға және бастамашының өз мақсаттарына қол жеткізуі үшін қажетті әрекеттерді орындауға әдейі және жасырын түрту.
8. Бейәлеуметтік-бейәлеуметтік іс-әрекеттер, бұл қоғамдағы адамдардың мінез-құлқының нормалары мен ережелеріне, қоғамдық моральға сәйкес келмейтін мінез-құлық пен іс-әрекеттер.
9. Агрессивті-агрессивті әрекеттер, кез келген адамға немесе бірдеңеге физикалық немесе психологиялық зиян келтіруді болжайтын мінез-құлықтың кез келген түрі.
Және де, Л. И. Анцыферова өз еңбектерінде өмірлік қиындықтарды жеңудің негізгі стратегиялары деп санайды: бейімдеу және қайта құру стратегиялары (индивидтің өз деректерін өзгерту және болып жатқан жағдайға қарым-қатынас).
Қиын жағдайларда және жазатайым оқиғаларда өзін-өзі сақтаудың көмекші тәсілдеріне адамның көзқарасынан алатын болсақ, жағымсыз оқиғалардан туындаған эмоционалдық бұзылулармен күресудің "техникасы" жатады. Мұны қиын жағдайдан шығу немесе қашу деп атауға болады, ол тек практикалық түрде ғана емес, сонымен қатар психологиялық түрде, болған жағдай туралы ойды басу немесе одан ішкі шеттету жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Өйткені бұл психикалық жағдайды жеңілдетуге көмектеседі.
Шетелдік психологтардың жұмыстарын талдауға сүйене отырып, Л. И. Анцыферова өмірлік қиын жағдайларды еңсерудің табысты болуы және стратегияны таңдау адамның өзімен болған жағдайда жауапкершілікті өзіне қабылдауға бейімділігі сияқты жеке тұлғаның қасиеттеріне де байланысты деп санайды.
Адамның жағдайға жауап қайтаратын екі негізгі нұсқасы қашу немесе күрес болып табылады.
Егер мұны биологиялық тұрғыдан қарастырсақ, онда мінез-құлықтың бірнеше түрін бөліп көрсетуге болады.
Бұл күресу мінез-құлқы:
1. белсенді - яғни кеңістікті, құралдарды, ресурстарды басып алу, тайталас тараптарды басу.
2. пассивті-яғни күш көрсету, қауіп-қатер, мінез-құлқында, сыртында агрессивтілік көрсету.
Қорғаныс мінез-құлқы:
1. белсенді - күресті болдырмау, аумақтан кету;
2. пассивті-қарсылас тарапқа бағыну, талап ететін рөлді қабылдау.
Белсенді жеңуге негізгі қозғаушы күш болып табылатын, адам жағдайды бақылауға тырысады. Пассивті мінез-құлықтың сипаттамасы, бұл-активтендіру, өзінің дәрменсіздігін бастан кешіру және бар шындықты бақылауды жоғалту. Көптеген бақылаулар мен эксперименттер қорғаныстық мінез-құлық, әсіресе пассивті мінез-құлық, әртүрлі әлеуметтік және психологиялық салдарлар, жүйке-психикалық және соматикалық денсаулықты сақтау тұрғысынан да еңсерудің тиімді стратегиясы болып табылатынын көрсетті. [5 ]
Мәселені шешудің тағы да бір ең тиімді және адекватты нұсқасы жағдайларға байланысты мінез-құлық стратегиясының үш түрін қолдану және синхрондау (үйлестіру) болып табылады. Адам өзіне нақты сенім артып, жағдайларды сырттың көмегінсіз жеңе алатын жағдайлар болып тұрадыжәне кейде ол өзіне сенімсіз болғандықтан, қоршаған ортадан қолдау іздейді. Алдын алу тактикасын қолдана отырып, адам мүмкін болатын сәтсіздіктер мен зардаптарды болжай алады, сондықтан ол қиындықтардан аулақ болуға тырысады. Егер ұзақ уақыт бойы бір адам бір тактиканы қолданса, онда жақын арада ол эмоционалдық күйреуі мүмкін және оның тіршілік әрекеті үшін күш-жігері қалмайды.
Әрбір тұлғаның өмірлік қиын жағдайларды жеңуге көмектесетін ресурстары бар. Егер ресурстарды дұрыс, сауатты және нәтижелі пайдаланса, онда әрбір адам жеткілікті үлкен оқу жүктемесіне, сыни жағдайларға, күнделікті өмірдің күйзелісіне қарсы тұра алады. Индивид стресстік жағдайға еркін және еріксіз жауап бере алады. Еріксіз емес жағдайлар-темперамент даралығының айырмашылығы бар және қайталау арқылы үйрену нәтижесінде пайда болған және саналы бақылауды талап етпейтін жағдайларды жатқыза аламыз.[28]
Адам қауіпті жағдайға тап болғанда, оны жеңу үшін әлеуметтік-психологиялық ресурстарға - әлеуметтік қолдауды пайдалануға сенім арту қажет. Әлеуметтік орта, отбасылар, достар, туыстар үлкен көмек пен қолдау көрсете алады. Сонымен қатар, адам кәсіби мамандардан, психологтардан, психотерапевтерден немесе әлеуметтік қызметкерлерден көмек сұрай алады. Егер қиындықтар ұзаққа созылатын болса, онда оларды жеңуде адамның басқа адамдардан көмек алу мүмкіндігі көбірек болады. Сондықтан мұндай жеңуде әлеуметтік-психологиялық факторлардың маңызы зор.
Осылайша, қазіргі кезде теориялық және эмпирикалық көзқарастарында копинг проблемаларға қатысты көзқарастар бар. Алайда, әртүрлі бағыттардың ішінде бір модульді бөліп көрсетуге болады - бұл копинг дегеніміз жағдайдың сипаттамасымен, субъектінің жеке ерекшеліктерімен, адамның белгілі бір жағдайға қатынасымен ғана емес, сонымен бірге интерактивтілікпен де анықталатын динамикалық процесс. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл өзара әрекеттесу субъектінің жағдайды түсіндіруді де, оның ішіндегі өзі туралы идеясын да қамтитын жан-жақты танымдық бағалауды қалыптастырудан тұрады. Копинг мінез-құлық (еңсеру мінез-құлқы) адамның психологиялық әл-ауқатына кейбір қауіп-қатермен күресу ретінде қараймыз, бұл қауіптің сипаттамасы ескі шешімдерді автоматты түрде пайдалануды көздемейді, керісінше жаңа шешімдерді әзірлеуді талап етеді. Жалпы 20 ғасырдың соңында басқа психологияның түрлі салаларында копингті зерттеу қызығушылықтары байқала бастады: жеке тұлға психологиясында, клиникалық және әлеуметтік психологияларда белсенді зерттеулер жүргізілді.
1.2 Темперамент және копинг - мінез - құлықтың жасөспірімдерде көріну ерекшеліктері
Жасөспірімдер жасындағы копинг-мінез-құлық пен темперамент ерекшеліктерін талдауға көшпес бұрын жасөспірімдердің негізгі психологиялық қасиеттерін сипаттап өту қажет.Өмірлік жағдайлар жиынтығы, оларды шешу тәсілдерінің репертуары сияқты адамның өмірлік жолы бойында айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Жасөспірімдер жасы 11-13-тен 14-18 жасқа дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезеңнің басы бірқатар өзіндік ерекшеліктердің пайда болуымен сипатталады, олардың ішіндегі ең маңыздысы құрбыларымен қарым-қатынас жасауға ұмтылу және өз дербестігін, тәуелсіздігін, жеке автономиясын бекітуге ниет болып табылады. Дәстүр бойынша, жасөспірім ересектерден бас тарту кезеңі ретінде қарастырылады. Өзін үлкендерге қарсы қоюға, өз тәуелсіздігі мен құқығын қорғауға ұмтылу ғана емес, сондай-ақ ересектерден көмек, қорғау мен қолдау күтуге деген ұмтылыс айқын көрсетілген. Жасөспірімдік жастағы психикалық дамудың маңызды факторы- құрдастарымен қарым-қатынас осы кезеңнің жетекші қызметі болып табылады. Жасөспірімнің құрдастары арасында оның жағдайын қанағаттандыратын жағдайға ие болуға ұмтылуы кейде құрдастары тобының құндылықтары мен нормаларына аса жайлылықпен сүйемелденеді. Жасөспірім - бұл танымдық процестердің тез әрі жемісті даму кезеңі. Кезең бағдарлы қабылдаудың, тұрақты ерікті зейіннің, логикалық жадының және теориялық ойлаудың қалыптасуымен сипатталады. Осы кезеңнің орталық қалыптасуы - өзіндік сананың жаңа деңгейінің қалыптасуы, өз- Мені , өзінің мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін, өзінің басқа адамдармен ұқсастығын және өзінің ерекшелігі - бірегейлігі мен қайталанбастығын түсінуге талпынудан көрінетін тұжырымдамалардан тұрады. [42] [35]
Әр түрлі әдеби көздердегі жасөспірімдер арасындағы шекаралар әртүрлі болып анықталады. Негізінен, зерттеуші авторлар 13-тен 18 жасқа дейінгі кезеңдерді көрсетеді. Д. Б. Элькониннің периодизациясына сәйкес жасөспірімдерге арналған әлеуметтік даму жағдайына қоғам мүшесі ретінде өзіне саналы қарым-қатынасты қалыптастыру жатады. 10-12 жастағы оқушылар құрдастары тобында олардың жағдайын қанағаттандырады. Жасөспірімдерде ересектер сезімі, өзін-өзі тануға ұмтылу пайда болады, Мен-концепция қалыптаса бастайды, рефлексия дамиды, нәтижесінде біртіндеп өз сезімдеріне де, басқа адамдардың уайымдарына да қызығушылық туындайды. [44]
Жасөспірімдердің жас ерекшеліктері мінез-құлқына, олардың темперамент түріне де әсер етеді. Сангвиникалық темперамент типтес кіші жасөспірімдер байсалды, жаңа жағдайларға оңай бейімделіп, жаңа білімді тез меңгереді,жұмыс қызықты және әр түрлі болған жағдайда шаршамай ұзақ уақыт жұмыс істей алады. Қоршаған адамдарға деген қызығушылық айқын көрінеді. Қимылды және ашық мінезді жасөспірімдер қиындықтар мен аурытпашылықтарға төтеп береді. Сангвиниктер бай мимикасымен ерекшеленеді, олардың эмоционалдық күйзелістері іс- қимылдарымен сүйемелденеді.Сангвиник әсерлі, көңілді, тез ойлауды талап ететін міндеттерді оңай шеше алады, көптеген істермен құлшыныспен айналысады, бірақ басқа жаңа іске қызығушылық танытып, оларды оңай ұмытады. Жасөспірім-сангвиник құрдастарымен қарым-қатынасқа оңай түседі, ұжымда көш бастап келеді, сыныптағы позитивті көңіл-күйді сақтап, басқаларды белсенді қызметке итермелейді, бірақ кейде құрдастарын қорлауға тырысуы да мүмкін. Оның қоршаған адамдарға көзқарасы өте үстірт болуы мүмкін. Жасөспірім-сангвиник өз тәуелділігінен оңай арылады,қайғылы және қуанышты оқиғаларды тез ұмытады. Жасөспірім-сангвиникке маңызды істерді тапсыра отырып, жауапкершілікті беруге болады. Егер жасөспірім-сангвиник тапсырманы өте жақсы деген бағаға орындай алса, оны мақтаған жөн, алайда артық мадақтауға жол бермеу керек, өйткені жасөспірімдерде өзін-өзі жоғары бағалау тез қалыптасады. [15]
Холерик темпераменті бар жасөспірімдерде эмоциялық уайымның айқын көріністері және олардың жүру жылдамдығы байқалады. Бұл ерекшелігі холерикке тән сезімнің қатты өршуінен кейінгі шашыраңқылық пен ауытқушылықтан көрінеді. Холерик оның мимикасы мен әрекеттерінде көрініс табатын қуаныш пен қайғы-қасіретті бастан кешеді. Алайда холерик қозғалысы сангвиниктердің қозғалуынан ерекшеленеді. Егер сангвиникте ептілік, бірқалыпты қозғалыстар тән болса, онда холерик жиі өткір, шапшаң сипатта болады. Холерик-жасөспірімдерінде шешім қабылдауды талап ететін жағдайларда өздерін жақсы көрсетеді. Олар мәселенің мәнін тез түсінеді, басқаларға қарағанда қауіп-қатерден аз қорқады, қажетті шешімдерді дер кезінде табады, талап етілетін бастамашылықты танытады, үлкен эмоциялық өрлеумен әрекет ете отырып, құрдастарының арасында жетекшіге айналады, оларды әртүрлі тәуекелді іс-шараларға тартады. Мұндай темпераменті бар жасөспірімдер көбінесе сабақты бұзып, төбелеске қатысуы мүмкін. Егер ата-аналар немесе мұғалімдер мұндай жасөспірімдердің табиғатын өзгертуге тырысса, көбінесе олар өз әрекеттерінің еркіндігін шектеу жолымен жүреді. Бірақ содан кейін жасөспірімдерде табиғи наразылық пайда болады, өйткені холерикалық жүйке жүйесі басқаша жұмыс істей алмайды. Холерикалық темперамент оқушыларының шамадан тыс қозғалысын оң бағытқа бағыттау қажет. Мысалы, оны кез-келген мектеп ісіне көмекші етіп тағайындау керек, бірақ бұл қосымша әрекет жасөспірім-холериктің орнында ұзақ отыруын қажет етпеуі керек. Егер бұл мектеп демалысын ұйымдастыруға, жарыстарға қатысуға көмектесетін жұмыстар болса жақсы болады.
Меланхолиялық темпераменті бар жасөспірімдер үшін психикалық процестердің және эмоционалды тәжірибелердің баяу жүруі тән, бірақ бұл тәжірибелер өте терең. Меланхолия мұңлы және жиі түсіңкі көңіл-күйде болады. Меланхолиялы темпераменті бар балалар эмоционалды тұрғыдан әлсіз, қиын өмірлік жағдайларды бастан кешіреді, төмен қоғамдастықпен, оқшауланумен сипатталады және депрессияға бейім. Темпераменттің бұл ерекшеліктері меланхолиялық жасөспірімнің сыртқы көрінісінде де байқалады: оның қимылдары баяу, ұстамды, оларда мимика мен қимыл-қозғалысы нашар, дауысы әлсіз, әсерсіз болып келеді. Көбіне бұл балаларға құрдастарымен қарым-қатынас жасау қиынға соғады. Олар басқалардың ықпалына түседі, оларды мазалайды, ренжітеді. Меланхоликтер үй тапсырмаларын тиімді және сапалы орындайды, бірақ жауап бергенде, олар тақтадан қобалжыйды. Кішкентай қиыншылықта олар оңай жылай салады . Меланхолик жасөспірімдер әсерлі, жоғары эмоционалдық сезімталдық, қоршаған ортаның жіті сезімталдығы, жұмсақтығы, әдептілігі, сыпайылығы және қайырымдылығымен ерекшеленеді. Мұндай жасөспірімдерге олардың жасырын таланттарын анықтауға көмектесу қажет. Бұл олардың сыныптағы беделін арттырады. Көбінесе меланхоликтер музыкада, поэзияда, бейнелеу өнерінде табысқа жете алады. [32]
Флегматикалық жасөспірімдер белсенді емес, олардың қозғалыстары жігерлі емес, бірақ олар қиындықтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz