Қара сексеуілді мәдени өсімдікке енгізу

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
М.Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Жаратылыстану-география факультеті

Қорғауға жіберілді ______________
Кафедра меңгерушісі ______________ Б.С.Алжанова
____ _________ 20__ж.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Арал теңізінің құрғаған аумағындағы сексеуілдің биологиялық ерекшеліктері
5В011300-Биология мамандығы

Орындаған: Калыбаев А.Б.,01404 топ студенті
Жетекшісі: б.ғ.к.,доцент Утаубаева А.У.

Орал қаласы,2018 жыл

Мазмұны
Кіріспе
1 Әдеби деректерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ареал және фитоценология ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Қара сексеуілді мәдени өсімдікке енгізу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
1.3 Өсімдіктерді жерсіндірудің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... .
2 Зерттеу материалдары және әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Қызылорда облысының физикалық-географиялық жағдайы(климат,топырақ,өсімдік жамылғысы) ... ... ...
2.2 Тәжрибе жұмыстары жүргізілген орын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәжрибе әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қара сексеуілдің биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
3.2 Қазақстандағы сексеуіл түрлерінің экологиялық морфологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қара сексеуілдің тұқымының зертханалық шығымы ... ... ... ... ... ...
3.4 Сексеуіл өнімділігінің құнарлылығы мен химиялық құрамы құнарлылығы мен химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
3.5 Қара сексеуілді егудегі оның шаруашылықтағы мағызы ... ... ... ...
4 Ұсыныс ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Арал теңізі ұлтанындағы Қасқақұлан үлескісіндегі ормандандыру және олардың сапасына бақылау жасау жөніндегі іс-шараларды жасақтау
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. 1986 жылы Арал теңізі, бұрынғы бір су қоймасы ретінде, өмір сүруді тоқтатты, Кіші теңіздің Үлкен жерінен толық бөлінуі орын алды және кейіннен бірнеше бөлікке бөлінген су қоймалары пайда болды. Жыл сайын 150 млн. тонна улы тұзды(негізінен бұлар натрий хлориді және натрий сульфатының тұздары), шаңды және құмды тасымалдайтын алаңнан 6 млн. гектарға жуық жерді құрайтын халық арасында Аралкұм деп аталатын жаңа шөл пайда болды.Бұл шөлдің беткі бөлімінен жыл сайын 150 млн тоннаға дейін улы тқздар,шаң және құмдар қоршаған ортаға көтерілуде. Көпшілік жағдайда, бұлар натрий хлориді мен натрий сульфатының тұздары 1. Бұл күйзелістің нәтижесінде жақын маңдағы территорияларда шөлейттену, топырақтың тұздануы, жем-шөпті өсімдіктердің жоғалуы, суарылатын жерлердің және табиғи жайылымдардың өнімділігі азаю үдерістері күшеюді. Мұның бәрі қоршаған ортаға зиянды әсер етті, нәтижесінде Аралдағы экологиялық дағдарыс пайда болды.
Отандық және шетелдік ғалымдар Арал теңізін қалпына келтірудің бірнеше жолдарын ұсынды. Бұл - Сібір өзендерін жіберу, Каспий теңізінен суды айдау, мұздақтардың еруіне байланысты қоректенетін өзен ағыстарын ұлғайту және т.б. Олардың барлығы қымбат және орындалуы қиын жұмыстар. Соңғы уақыттарда жиі ұсынылған ең нақты әдіс - Арал теңізінің құрғаған түбін байырғы өсімдіктермен ормандандыру.
Қазақ орман шаруашылығы және ғылыми зерттеу институты ғалымдары қара сексеуілді ұсынды.
Теңіздің құрғаған түбіндегі алғашқы өндірістік сексеуіл екпелері (Haloxylon Bge.) 1988 жылдың күзінде Қазалы орман шаруашылығында (қазір Мемлекеттік орман және жануарларды қорғау мекемесі - КММ) 600 гектар аумақта өндірілді. Жұмыстың тиімділігі төмен болды, өскіндер сирек кездесті және күзде жеке үлгілер сақталды. Себебі, кейінірек, анықталғандай, бұл жауын-шашынның болмауы ғана емес, сонымен қатар аумақтарды дұрыс таңдамағандықтан болған. Осыған қарамастан, құрғаған жерлерге орман өсіру бойынша жұмыстар көлемі жылдан-жылға артты. Жиналған тәжірибе және жұмыстың нақты ұйымдастырылуы 1993 жылға қарай 18 мың гектарға дейін, оның ішінде көгалдандыру әдісі - 15 мың гектардан асатын орман өсіру көлемін ұлғайтуға мүмкіндік берді.
Бұл жұмысқа облыстың барлық орман шаруашылықтары қосылды және 1994 жылға дейін шамамен 54 мың гектар орман екпелерін құрады.Егілген жалпы көлемнен 20746 гектар сексеуіл, 1170 гектар сарысазан (Halospermum Pall.) және 1500 га жыңғыл(Tamarix Ledeb.) сақталған. Тіпті отырғызылған сексеуілдердің бастапқы өміршеңдігі 5-10% -дан аспайтын,қазіргі кезде бұл екпелердің толымдығы 03-05 дейін жетеді,ал өмір сүру деңгейі жоғары жерлерде орман жайқалып тұр. 1995 жылы мемлекеттік қаржыландыру тоқтатылып, зерттеу жұмысы толығымен тоқтатылды.
Тек 2002 жылы ғана Арал теңізін қайта еске алынып, қоршаған ортаны қорғау саласында жыл сайын облыстық бюджеттен теңіздің құрғаған түбін ормандандыру үшін қаражат бөлінді. Арал және Қазалы орман шаруашылықтары осы қаражат есебінен шамамен 2500 гектар екпелер егілді. 2600 га астам көшет отырғызылды. Кейіннен бұл жұмысқа басқа қорлар қосылды. Мәселен, 2005 жылы Аралды құтқару қорымен қамтамасыз етілген қаражат 1000 гектар аумаққа сексеуіл себуге және 100 гектар аумаққа отырғызуға мүмкіндік берді. 2006 жылы осындай сома Германияның техникалық ынтымақтастық қоғамымен берілді.
Республика бойынша 2007-2017 жылдары Ормандарды сақтау және республика аумағының орман жамылғысын ұлғайту жобасы іске қосылды, оның басты міндеті Қызылорда облысының сексеуіл екпелерін және Ертіс маңындағы жалқарағай ормандарының биоценоздарын сақтау және қалпына келтіру және ұлттық институционалдық даму болып табылады.
Жобаның нәтижесінде теңіздің құрғаған түбіне 79 мың гектар орман отырғызылу керек болатын. Арал және Қазалы МБ орман шаруашылығына тиесілі аумағында осы жоба шеңберінде соңғы 7 жылда 47 мың гектардан астам орман отырғызылды.Соның ішінде 2011 жылы - 15089,1 га, 2012 жылы - 16100 га, 2013 жылы - 5080 га, 2014 жылы - 10700 га. Бұдан басқа, 2012 жылдың күзінде сексеуілден 11,8 мың гектар егілді. Арал теңізінің құрғаған түбіне Қызылорда облысының мемлекеттік орман мекемелері мен басқа да құрылымдары 150 мың гектардан астам аумақта орман өсіруді жүзеге асырды.
Бұрынғы ормандандырылған үлескілердегі сексеуілдің биіктігі максимум 4,6 м, бөрік басының диаметрі 3,5 м, өте белсенді өнім береді.
Зерттеулердің мақсаты мен міндеттері:Бұл жұмыстың негізгі мақсаты-Арал теңізі ұлтанынан ұшқан шаң мен тұз көшкінін тоқтатуға арналған 1989 жылдан бастап жасақталған Арал орман және жануарлар дүниесін қорғау мемлекеттік мекемесіне қарасты Қасқақұлан үлескісіндегі қара сексеуілді егу-фитоорманмелиорация жұмыстарын жүргізу. Зерттеліп отырған ағаш тәрізді өсімдік-алабота тұқымдасына жататын қара сексеуіл. Ғылыми зерттеу мақсатын орындау үшін төмендегідей міндеттер шешіледі:
Қасқақұлан үлескісіне тән территорияның физикалық-географиялық жағдайын сипаттау.
Зерттелетін обьектіге тән қара сексеуілдің экологиялық-биологиялық ерекшеліктерін анықтау.
Қара сексеуілдің зертханалық шығымын,өнімділігін, химиялық құрамының құнарлылығын анықтау.
Зерттелетін үлескідегі қара сексеуілдің фитомелиорациялық жұмыстарын жүргізудегі іс-шараларды жасақтау.

1 Әдеби Шолу
1.1 Сексеуіл ареалы және фитоценология
Қара сексеуіл Балхаштың, Мойынқұм, Қарақұм, Бетпақдала, Қызылқұмның сор далаларында, тақырларында, Арал айналасының шөлдерінде, Батыс Тянь-Шаньда өседі . Өзбекстанда, басқа да өсімдіктерге қосылып, Қызылқұмда, Амударияның төменгі жағында, Үстіртте, ферғананың орталық құм аймақтарында өседі. Ғалым Н.И.Ақжігітовтың мәліметіне қарағанда, қара сексеуіл Өзбекстанда 27 ассоциацияда өседі. Олар тақыр тоғайларда, жантаққа (Alhagi seudalhagi, A. sparsifolia) араласып өседі. Қара сексеуіл қатты сорланған жерлерде, қарабарақпен (Halosachus belangeriala), сары сазанмен (Halocnemum stobilaccum) бірге өседі. Құмды жерлерде қара сексеуіл Acanthophyllum borszowi, Calligonum leucocladum тәріздес өсімдіктермен бірге өседі. Қара сексеуілдің қалың және биік өскен аймақтары жер асты суларына жақын жерлерге өседі,алайда кейбір аймақтарда көпшілік қауысдастықтар антропогендік трансформацияға ұшыраған.
1.2 Қара сексеуілді мәдени өсімдікке енгізу
Зерттеу обьектісі-қара сексеуіл (Haloxylon aphyllum ) ағаш тектес өсімдіктердің үшінші сатысы болып табылатын ксерофит, гомофит, сабақты суккулент, Chenopodiаcae тұқымдасына, Haloxylon туысына жатады. Қара сексеуіл жас кезінде - ірі ағаш тектес бұта болып өседі, биіктігі 2-3метрге дейін жетеді, толық өсіп жетілген кезіндегі биіктігі 5-7 метрге дейін барады. Сазды, құмды, сор топырақтарда, аридтық және экстроаридтық жағдайларда өседі .
Қазақстан жерінде қара сексеуіл барлық шөл және шөлейт далаларда өсіп, Каспий теңізінен Қытайға дейін барады. Ол Қызылқұм, Мойынқұм, Сары-Ишик-отырауға созылған, және Іле жағалауының құмдарында, Арал, Қарақұм, Хоргас өзенінің жағалауында, Бетпақдала, Маңғыстау, Зайсан бөгетінде және Шығыс Балқаш маңайында өседі .
Қара сексеуілді үш тармаққа бөліп айтуға болады: тамыр жүйесі, діңі және ағаштың ұшар басы. Қара сексеуілдің тамыры жан-жақты болып келеді. Бастапқы тамырдан басталып, бүйір тамырлар тарайды да олардан сыпырғы тәріздес болып майда тамырлар тарайды.Тамырларының бұндай болып таралуы қара сексеуілдің жоғарғы жағына дейін ылғал апаруына көмектеседі.
Қара сексеуілдің ересек ағаштарының діңгегі қисық, қысқа, жарықшақты болып келеді. Қабығы ашық - сары түсті жұқа болады да, зақымданған жерлері қоңырқай болып келеді. Діңінің диаметрі негізінен 15-30 см болады. Басқа өсімдіктен айырмашылығы, қара сексеуілдің діңінің көлденең кесіндісі арқылы оның жасын анықтауға болмайды, себебі бір жылдың ішінде бірнеше сақина пайда болады (5 тен де көп), оларды жылдық сақина деп атауға болмайды. Бұл айырмашылықты ғалым былайша түсіндіреді: сексеуіл діңгегінің майда тамыр талшықтарының өсу шамасы шектеулі болады да оларда әдеттегі камбий болмайды. Сексеуіл діңгегінің жуандауы бірнеше камбийлердің арқасында жүзеге асады. Олардың әрқайсысы сабақтың алғашқы құрылысы тәріздес ерекше аймақтар түзеді. Сексеуіл ағашы ирек, қисық болып келеді, серпімді емес, өте қатты болады. Сексеуіл ағашын шаппайды, сындырады. Қара сексеуіл құрылыс жұмысына жарамсыз болады, оны тек отын ретінде пайдалануға болады. Қара сексеуілдің құрғақ түрінің жылуы 4642 кал. Құрғақ сексеуіл қоры 50тга, болып жекеше экземплярлар 0,5т. дейін жетеді .
Сексеуілдің ұшар басы селдір болады, симетриялы болмайды. Қара сексеуілдің жыл бойына өсу биіктігі, жақсы жағдай болғанда орташа 15 см болады, ылғалды жылдары өсу қарқыны 35-40см. жетеді, ал діңінің өсуі жылыга 0,8см. болады.
Сексеуілдің өсіп-жетілуі 10-20 жыл аралығында болады да, одан соң қурап сынып қалады . 12-15 жылға дейін ұшар басының диаметріорташа биіктіктен төмендеу болып, одан кейінгі жылдары бір-бірімен теңеседі де одан соң ұлғая бастайды. Ұшар басының бұл секілді ассимметриялы болуы алғашқы жылдары аз байқалады да, 15-жылдары 0,7см-дейін жетеді.
А.П.Стешенконың айтуларына қарағанда сексеуіл вегетативтік бір жылдық және көп жылдық бұтақтар бөледі. Бір жылдық бұтақтар ассимметриялық деп аталады. Көп жылдық бұтақтар үш түрге бөлінеді: бұрынғы қалпына келтіретін бұтақтар, жалғастырғыш бұтақтар және көбейетін бұтақтар. Генеративтік бұтақтар екіге бөлінеді: 1 - арнайы бағыттағы, 2 - арнайы бағыттағы емес.
Қара сексеуілдің вегетациялық мерзімінің басталуы ауа райының климаттық жағдайына байланысты. Вегетация наурыздың бас кезінде басталады. Түйнек бүршіктерінің пайда болуы наурыз-сәуірде байқалады. Гүлдеу мерзімі сәуірде басталып 12-15 күнге созылып, айдың аяғында бітеді. Толық гүлдеген кезде ағаштың түрі, аталықтардың көбеюінен сарғыш түске енеді. Гүлдеп болғаннан соң ағаштың өсу органдарының қарқынды өсуі басталады, ассиммиляциялық бұтақтардың өсуі және жалғайтын бұтақтардың жетілуі байқалады. Мамыр айында көп жылдық сабақтары өсуін бастайды. Жаздың ыстығында климаттық қаталдығына байланысты вегетативтік бұтақтарының көп мөлшерде мүшелерін жоғалтады. Жаз мезгілінде генеративтік сабақтарында айта қаларлықтан өзгерістер байқалмайды, тамыз айының 2-жартысынан бастап, бес қанатшадан тұратын тұқымның айналасы пайда бола бастайды. Тұқымдар қазан айының ортасында жетіледі. Сексеуілдің вегетациялық мерзімі қараша айының аяғы мен желтоқсанның бас кезінде аяқталады. Ол кезде сексеуілге суық ауа-райы әсер етеді. Бұл уақытта бір жылдық бұтақтар түсіп қалады. Қара сексеуілдің вегетациялық мерзімі 250-290 күнге созылады. Жоғарыда көрсетілген мәліметтер қара сексеуілдің биологиялық және фенологиялық ерекшеліктерін сипаттайды.
Бүгінгі таңда сексеуіл орман қорының көлемі кейінгі 10 жылда сексеуіл екпе ағаштарының жалпы ауданы 591,2 мың гектарға көбейді. Бұл негізінен сексеуіл ормандары аумағында, ағашы кесілген жерлерде, сексеуілдің табиғи ұрықтануына көмектесу шаралары мен өздігінен жетілу барысына, бақылау жұмыстарына мән берілгендіктен болды. Ормандану дәрежесін төмендетпей орман қоры жерлерінде сексеуіл тұқымдарын себу арқылы оның көлемін арттырған болатын. Сексеуіл ормандарының молаюына Қазақстан Үкіметінің 1999 жылғы 29 сәуірдегі Сексеуіл ормандарын сақтау туралы қаулысына сәйкес сексеуілді кесуге тыйым салынған.

1.3 Өсімдіктерді жерсіндірудің теориялық негіздері
Адамзат ықылым заманнан-ақ өз қажеті үшін өсімдіктерді игеріп, өсіре бастағаны белгілі.
Ф.Ә.Полымбетова, С.Ә.Әбиев, Б.Ә.Сәрсенбаев мәліметтері бойынша бұдан 10-11 мың жыл бұрын Шығыс Жерортатеңізі мен оның жағалауындағы елдерде алғаш рет арпаны, бидайды, бұршақты, т.б. егіншілікке енгізу басталған. Тайландта күріш, Америкада жүгері, лобия, Мексикада мақта, темекі, какао, Африкада сорго, тары енгізілген. Сөйтіп өсімдіктерді алғаш рет егіншілікке пайдалану негізінен тамаққа деген қажеттіліктен туындаған.
Бертін келе халық саны көбейіп, қалалар салынды, өнеркәсіп дамыды. Мұның өзі азық-түлікке, шикізатқа деген сұранысты күшейтті. Осыған орай өсімдіктер дүниесін игеру жұмыстары да кең өріс ала бастады. Әсіресе, соңғы ғасырларда өсімдік байлығын пайдалану жоғары қарқынмен жүргізілді. И.В.Лариннің дерегіне сүйенсек, өткен ғасырда 50-ші жылдардың ортасында дақылдар санына мал азығындық өсімдіктердің 98 түрі енгізілсе, 70 жылдардың басында олардың саны 214-ке жетті. Бүгінде дүниежүзінде әр түрлі өсімдіктердің 4000-ға жуық түрлері өсірілуде.
Соңғы 20-30 жыл көлемінде болған экологиялық дағдарыстар, тиімсіз кәсіптік, шаруашылық әрекеттердің кең етек алуы табиғи өсімдік байлығын қорғау, сақтау, тиімді пайдалану мәселелерін күн тәртібіне қойып отыр. Бұл әсіресе еліміздің шөл жайылым шаруашылығында ерекше назар аударатын жай.
Табиғи жайылымдардың азып-тозуы, бағалы мал азықтық өсімдіктердің сиреуі, шөлді алқаптарды шұрайландыру жұмысын өсімдіктерді жерсіндіру ілімінің ғылыми негіздерін дамыта отырып шешуді қажет етеді. Жерсіндіру жұмысының жемісті болуының басты шарты ол өсімдіктің жаңа ортаға бейімделу мүмкіншілігінде. Өсімдікті басқа бір жерде өсіру, оның ерекшеліктерінің сол жердің жағдайына сәйкес келуі туралы пікірлер, жерсіндіруге бағытталған алғашқы жұмыстардан бастап-ақ орын алған.
Өсімдіктерді жерсіндіру ілімінің теориялық негізін қалаушылардың бірі неміс ғалымы Генрих Маир болды. Ол 20 ғасырдың басында климат ұқсастығы теориясын ұсынды. Бұл теория бойынша Европада орман және саябақтарда басқа елдердің ағаш тектес өсімдіктерін пайдаану үшін, әуелі олардың табиғи өсетін жерінің климатын толық анықтап, содан-соң климаты соған ұқсас жерлерге жерсіндіру қажет болды. Осыған байланысты Г.Маир солтүстік жартышардың орманды облыстарына Климаттық, ландшафтық және дендрологиялық параллель аймақтар кестесін жасады. Әр аймақ үшін жылдық орташа температура, алғашқы және соңғы аяз күндері, жауын-шашын мөлшері, абсолютті төменгі температура және салыстырмалы ауа ылғалдылығы көрсеткіштерін келтірген. Сонымен бірге жерсіндіруге жататын ағаш түрлерінің тізімін берген. Бұл сол кездегі үлкен жетістіктер қатарына жататынын айта келіп, Н.А.Базилевская оның кемшіліктерін де көрсетті. Басты кемшілігі толық климат ұқсастығы болуы мүмкін емес. Мысалы, ол ұсынған лавр ағашы өсетін аймақтардың кестесінде абсолютті төменгі температура - 2-ден - 10-ға дейін, жылдық орташа температура 110-тан 210С аралығында, вегетациялық кезеңдегі жауын-шашын мөлшері 30-дан 1200 мм дейін өзгереді.
Г.Т.Селянинов Қаратеңіз жағалауында субтропикалық өсімдіктерді жерсіндіру жұмыстарын жүргізу кезінде Г.Маирдың келтірген климаттық көрсеткіштерінің толық еместігін байқады. Сөйтіп ол өзінің агроклимат ұқсастығы тәсілін ұсынды. Бұл тәсіл бойынша 100С жоғары температураның қосындысын есептеу, аяздардың қайталануын және ылғал мөлшерін анықтау қажет болды. Ең бастысы климат көрсеткіштері түрлі ауыл шаруашылығы дақылдарына біркелкі әсер етпейтіні анықталды.
Климат ұқсастығына бағытталған жұмыстарды талқылау мынаны көрсетті: олардың маңыздылығы өсімдіктердің жерсіну себептері мен жолдарын анықтауда емес, жерсіндіруге қажет түрлерді климат ұқсастығы арқылы қандай жерлерден таңдау болды. Әрине бұл жұмыстар жерсіндіру іліміне алғашқы қадамдар еді, бірақ теориялық негізі кемшін болды. Н.И.Вавилов түрлер мен сорттарды таңдау кезінде олардың таралған жерінің климат жағдайын білу қажет және жаңа енгізілетін жердің климатына жақын болғаны дұрыс деген. Бірақ, бұл мәселенің күрделі екендігін ескертті. Өйткені көптеген мал азығындық, бақшалық өсімдік түрлері алуын аймақтарда, кейбір тропикалық және субтропикалық өсімдіктерді Мұзды мұхитқа дейін өсіруге болатынын, ал керісінше Америка мен Канадада кең таралған бидайдың мықты сорты - Маркизаның сол кездегі СССР-дің бидай өсетін өңірлерін жерсінбегенін және басқа да деректерді келтіре отырып, түрлер мен сорттарды жаңа жерде өсіру мүмкіндігін тек тікелей жүргізілген тәжірибе ғана анықтайды деп тұжырым жасады.
Дегенмен климат ұқсастығы теориясы бүгінгі зерттеулерде де қолданыс табуда. Т.Н.Востовская Қиыр шығыста өсетін ағаш тектес өсімдіктерді Батыс Сібір жағдайында жерсіндіру үшін климаты ұқсас жерлерді анықтап, тікелей тәжірибе жүргізді. Ол климат көрсеткіштеріне 100С жоғары температураның жылдық қорытындысын, 100 және 50С жоғары болған күндер санын, аязсыз кезеңнің ұзақтығын, жылдық және жылы кезеңдегі жауын-шашын мөлшерін алған және бұл көрсеткіштердің маңыздылығын келтірген. Зерттеу нәтижесінде 130 түрді көгалдандыру мақсатына ұсынды.
Жалпы, Батыс Сібірде көптеген аймақтардан әкелінген ағаш тектес өсімдіктердің жерсінду мүмкіншілігі олардың реакция деңгейінің жергілікті жердің климат жағдайына қаншалықты сәйкес келуіне байланысты екендігі белгілі болды .
В.П.Малеев өсімдіктерді жерсіндіру мәселесін экологиялық тұрғыдан қарады. Ол табиғатта толық ұқсастық болмайтындығын, осыған байланысты түр өзінің таралу аумағында түрлі жағдайда өседі деп есептеді. Сондықтан экологиялық зерттеулерді өсімдіктің жеке өзгергіштігін зерттеу жұмыстарымен толықтыруды және генетикалық-селекциялық тәсілдерді қолдану қажет деді. Ол генетикалық тәсілдердің негізінен біржылдық және көпжылдық шөптесін тіршілік түрлеріне қолдану мүмкіндігін айта келіп, ағаш тектес түрлерді жерсіндірудің табиғи жағдайда ерекшеленген үлгілерден бастау керек деп айрықша атап өтті.
Н.А.Аврорин жерсіндірудің ботаникалық-географиялық теориясы-ның негізінде Қиыр Солтүстікте климат ерекшеліктері алуан түрлі облыстардан жиналған пайдалы өсімдіктердің мыңдаған түрін зерттеді. Ұзақ жылдар бойы жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижесінде жалпы және бірқатар жеке заңдылықтар анықталды.
Экологиялық-географиялық заңдылық бойынша жерсіндіру нәтижесі жаңа өсімдік жерсіндірілетін жердің барлық жағдайы сол өсімдік тіршілік еткен жердің жағдайымен неғұрлым сәйкес келсе, соншалықты жоғары болады. Бұл пікір тәжірибе жүзінде К.Д.Постоялков , Б.Н.Головкин еңбектерінде де жан-жақты зерттеліп, оның маңыздылығы дәлелденді. Алайда, бұл заңдылық кейбір аймақтар мен белдеулер үшін дұрыс келмеді. Мысалы, Қиыр солтүстікте жалпақжапырақты орман аймағы мен белдеулерінде өсетін өсімдіктердің жерсіну мүмкіндігі оңтүстік облыстарда және төменгі белдеулерде өсетін түрлерден төмен болды. Ал Москва жағдайында Қырым, Кавказ таулы аудандарынан алынған өсімдіктер аязға ұрынған, ал Орта Азия мен Қиыр Шығыстан алынған түрлер қыстан жақсы шыққан. Зерттеулер бойынша Кавказда өсетін кейбір ағаш тектес өсімдіктердің Украинаның қысына төзімсіз келетінін көрсетті. Мұндай ерекшеліктер жерсіндірудің экологиялық-тарихи заңдылығына байланысты болса керек.
Кезінде Н.И.Вавилов Дарвиннің эволюциялық ілімінің географиялық идеясының мәнісі ол әрбір түр бастапқы пайда болған күйінде, ал, эволюциясы тарихи, сондықтан түрдің түпкі қайнарын, географиялық таралу жолдарын білу - тарихи дамуын түсінуге, оның өткен сатыларын меңгеруге, тарихи дамуының қозғалысын бақылауға мүмкіндік береді деген болатын. Бұл қағида экологиялық-тарихи заңдылығына негіз болған жерсіндірудің экологиялық-тарихи тәсілін тұжырымдауға себеп болды, яғни флораның және оны құрайтын өсімдіктердің қалыптасу тарихын білу, сол арқылы жерсіндіруге қажетті түрлерді таңдап алу. Өсімдік өзінің тарихи дамуы кезінде түрлі экологиялық немесе климаттық өзгерістер әсерін өткізген болса, оның жерсіну мүмкіндігі жоғары болады.
Экологиялық-тарихи әдістің маңыздылығын айтқанда жабайы өсімдіктерді егіп өсіру бір-біріне байланысты екі сатыдан тұрады. Біріншісі: қазіргі флораның пайда болуына себеп болған жер бедері мен климат эволюциясының негізгі бағыттарын, жалпы тарихи кезеңдерін анықтау; екіншісі: өсімдіктің тарихи даму кезеңіндегі сан-алуан экологиялық жағдайда қалыптасқан бейімделгіштік қасиеттерін зерттеу. Әдетте бұл қасиеттер табиғи жағдайда байқала бермейді, ал, басқа жерде өсіру өсімдіктің тіршілігінің күрделі екендігін көрсетті. Мұндай өсімдіктің белгілері мен қасиеттері нақты экологиялық жағдайда қалыптасқан түр бөлігі экотиптерде көрінеді. Ол бағалы экотиптерді түрдің қазіргі ареалының шекаралық аймақтарынан іздеуді ұсынды. Бұл тұжырымды Е.В.Тюрина да қолдайды. Алайда, іс жүзінде шекаралық аймақтағы экотиптер барлық кезде оң нәтиже бере бермейді. Н.А.Базилевская пікірі бойынша кең таралған түрлер әдетте екі топқа бөлінеді: бірінші топтағы түрлердің өсімдіктері табиғи таралған жерінің барлық дерлік бойында біркелкі немесе экологиялық жағдайға байланыссыз аздаған өзгешеліктері болады; екінші топтағы түрлердің құрамы күрделі, олар географиялық немесе экологиялық топтардан тұрады. Бірінші топтағы өсімдіктерді жерсіндіру нәтижесі олардың қай жерден алынғанына байланысты болмайды; екінші топтағы түрлерді жерсіндіру нәтижесі табиғи өсу жағдайына байланысты анықталады.
Кейінірек Н.А.Базилевская тарихи талдау құнды деректер беретіні рас, бірақ оған да сын көзбен қарау керек дейді. Қазіргі экспедициялық жолмен өсімдік тұқымын теруге, олардың табиғи өсу ортасын толық сипаттауға, сонымен қатар жерсіндірілетін өсімдіктердің жаңа жағдайдағы өсіп-жетілуін бақылауға және өзгергіштік қасиетін зерттеуге бағытталған ізденістер келешекте дами түсуі керек деп қорытынды жасады.
Бұл тұрғыдан алғанда Ф.И.Русановтың өсімдіктерді жерсіндірудің туыстар жиынтығы, З.Ш.Шамсутдинов экотиптер тәсілдерінің орны ерекше. Туыстар жиынтығы тәсілін қолданып, Нүкісте түрлі аймақта өсетін, әр-алуан табиғат-климат жағдайында қалыптасқан өзіндік даму тарихы бар бір туысқа жататын түрлер жиналып, барлығына бірдей жаңа жағдайда сыналды, яғни жаңа жерге деген реакциясы анықталды. Кейбір түрлердің бейімделгіштік қасиеттері будандастыру арқылы күшейтіліп, өндіріске ұсынылды.
Экотиптер жиынтығы тәсілі негізінен шөл аймағы өсімдіктерін жерсіндіруде қолданылды. Осы тәсіл бойынша бағалы деген түрлердің түрлі экологиялық жағдайда қалыптасқан экотиптерін жинап сынау, оңды деген үлгілерін ары қарай селекция жұмысына қолдану немесе өндіріске енгізу болды.
Ф.Н.Русанов астық тұқымдас және басқа өсімдіктерді жерсіндіру кезінде геоботаникалық эдификаторларды, кейіннен өсімдік доминанттарын пайдалану тәсілдері туралы тұжырым жасады. Бұл тәсілдер бойынша жерсіндірілетін өсімдіктің табиғатта кең таралуы немесе өсімдіктерді құраушы (эдификатор), не болмаса басымдау түрі (доминант) болуы керек, яғни табиғи жағдайда тіршілік көрсеткіштері жоғары өсімдік түрлері бірінші кезекте пайдаланылуы тиіс.
Н.А.Аврориннің тағы бір тұжырымдаған заңдылығы - жерсіндірудің морфологиялық-физиологиялық тәсілдері. Кейін ол бір-біріне байланысты экологиялық-морфологиялық және экологиялық-физиологиялық тәсілдерге бөлінді. Олардың теориялық негізі: өсімдік жерсіндірудің нәтижесі жаңа ортаны игеруге бейімделген құрылымдық және функциональдық қасиеттеріне байланысты. Бұл тәсілдердің маңыздылығын Қазақстанда И.О.Байтулин, В.Г.Рубаник және басқа жерлерде жүргізілген зерттеулер көрсетті.
Өсімдік жерсіндіру заңдылығының бірі - агротехникалық заңдылық, яғни агротехникалық әдістер неғұрлым өсімдік биологиясына сәйкес келсе, жерсіндіру нәтижесі соншалықты жоғары болады.
Л.П.Синьковский жергілікті жабайы өсімдікті тиісті агротехникалық шаралардың арқасында жерсіндіру нәтижесі басқа географиялық ауданнан алып келген екпе дақыл өсіру нәтижесінен көп жағдайда пайдалырақ дейді.
З.Ш.Шамсутдинов және басқалардың еңбектерінде агротехникалық шаралардың шөл өсімдіктерінің өсіп-жетілуіне әсері жан-жақты көрсетілген.
Ағаш тектес өсімдіктерді жерсіндіруде флорогенетикалық тәсіл кеңінен қолданылуда. Бұл тәсілдің негізі жерсіндіру мақсатына өсімдік түрлерін іріктеу үшін жер шарындағы флораларды талдау болып табылады. Экологиялық жағдайы және қалыптасу тарихы бар географиялық орындар анықталады, сонымен қатар әрбір флора ылғал және жылу сүйгіш өсімдіктерге бөлінеді. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жаңа жердің табиғатына сәйкес келетін экологиялық түрлер анықталады. Айта кететін жай, керекті өсімдік түрін географиялық орынның түрлі жерінен алуды дұрыс деп санайды.
Қазақстанда ағаш және бұта тектес өсімдіктерді жерсіндіру жүйелі - экологиялық тұрғыдан зерттелуде.
И.О.Байтулин Қазақстанның шөл аймақтарында орналасқан ботаникалық бақтардың көпжылдық тәжірибелерін талдай келіп жерсіндірудің экологиялық негіздерін анықтады. Ол жер шарында солтүстік шөліне ұқсас бағалы ағаш-бұта өсімдіктері өсетін жерлердің жоқ екенін айтады. Соған қарамастан Қазақстанда әлемнің климаты мүлде өзге аудандарынан өсімдіктер әкелініп жерсіндірілуде дейді. Оның себебі олардың экологиялық негізінде, эволюциялық даму тарихында. Бүгінгі күні өзінің тарихи даму кезеңінің қай сатысында жетіліп жатқанына байланысты әрбір түрдің ортаға бейімделген тұқым қуалайтын тіршілік қасиеттері қалыптасқан. Ол қасиеттердің қаншалықты ауқымды немесе тар екенін білу үшін түрлі тәжірибе үстінде жан-жақты сынау қажет. Түрлі экологиялық жағдайда зерттеу өсімдіктердің жерсіну мүмкіндігін анықтап береді. Осыған байланысты ол географиялық тәжірибелерді кеңейту мәселесіне ерекше көңіл бөлді.
Мал азығындық шөл өсімдіктерін жерсіндіру жұмыстарын алғашқылар-дың бірі болып бастаған КБ.Боранғазиевтың пікірі бойынша әрбір өсімдіктің ортаға бейімделген қасиеттері қалыптасқан, бірақ барлық өсімдіктерде бірдей емес. Ол қасиеттерді жетілдіруде адам әрекетінің орны үлкен. Жаңа өсімдікті нақты бір топырақ - климат жағдайына енгізу тікелей тәжірибе арқылы жүргізілуі тиіс, оның экологиялық мүмкіндігін анықтау және өндіріске тездетіп енгізу үшін кең көлемде аймақтық-экологиялық сынақтан өткізілгені жөн дейді.
Соңғы жылдары дамып келе жатқан өсімдіктерді жерсіндірудің генетикалық негіздері Н.А.Бородинаның еңбектерінде келтірілген.
Табиғи өсімдік қауымдастығын талдау негізінде керекті өсімдікті таңдап алу жерсіндірудің фитоценотикалық тәсіліне жатады. бұл тәсілдің теориялық негізі табиғи өсімдік қауымдастығының қалыптасуына тек қана климат емес, топырақтың жа әсері анықталады. Сонымен қатар түрлердің өсімдік қауымдастығындағы орнына, бір-біріне деген әсеріне, экологиялық талғамы ұқсас түрлерді өндіріске ұсыну болып табылады. Жалпы бұл тәсіл өсімдік-тердің түрлі тіршілік түрлерінен екпе қауымдастығын жасаудың ландшафт-тық-экологиялық, экологиялық-жерсіндірушілік, экологиялық-фитоценоздық негіздерімен үндесіп жатқанын айтуымыз керек.
Сонымен шөл және шөлейт аймақтарда мал азығындық өсімдіктер өсіруге бағытталған ғылыми еңбектерді және өсімдік жерсіндірудің теориялық негіз-дерін талдау мынаны көрсетті:
1. Құрғақшылық аймақта мал азығындық өсімдіктер өсіру тарихы негізі-нен Ресей, Орта Азия мен Қазақстан ғалымдарының еңбектерінен тұрады.
2. Шөл және шөлейт аймақтардың климат ерекшеліктеріне, өсімдік пен топыраққа байланысты екпе жайылым жасауға пайдаланған түрлердің құрамы бірдей емес және негізінен жергілікті өсімдік байлығынан алынған.
3. Басқа экологиялық-географиялық аймақтарда көптеген өсімдік түрлерін жерсіндіру жұмыстарының қаншалықты дамығанына қарамастан шөл және шөлейт аймақтың түрлі экологиялық жағдайында өсетін мал азығындық өсімдіктерді жерсіндірудің ғылыми негіздері жете зерттелмеген.
Қазақстанның шөл және шөлейт жерлерінде мал азығындық өсімдіктерді өсіру күрделі мәселе. Өйткені олардың көлемді болуы мұндағы жер бедерінің, ауа райының, топырақ және өсімдіктердің әр түрлілігіне әкеліп соғады. Мұның өзі өсімдіктің бір түрін немесе сортын барлық жерде бірдей өсіруге мүмкіндік бере бермейді. Сондықтан еліміздің түрлі топырақ-климат жағдайында табиғи өсімдік қорын тиімді пайдалану, көбейту, сақтау және оларды жерсіндіру тәсілдерін анықтау мәселелері ғылыми тұрғыдан зерттеуді қажет етеді.
Қазақстанда қолданылуы мен жойылуы
Ана бiр жылдары жұрт сексеуiлдердi отқа тамызық ретiнде пайдаланатын. Нарықтық қатынастың алғашқы жылдары бұл жағдай күрт өзгердi. Көмiрдiң жетiспеушiлiгi мен қымбаттаушылығы елдi мекендерде тұратындарға ауыр тиiп, сексеуiлдi таза отын ретiнде қолдана бастады. Бұрын ауыл iргесiнде өсетiн сексеуiлдердi қазiр елу, алпыс шақырым қашықтықтардан ғана көре аласыз. Қалаларда кәуап (шашлык) орындары көптеп ашылып, сексеуiлге деген сұраныс барынша артқанда, жұрт пайдаға құныққаны соншалық оның дiңгек түбiне сым тростар байлап, тракторлармен түп тамырымен қоса жұлып алатынды шығарды. Соның салдарынан сексеуiл алқаптары бұрынғы көлемдерiнен мүлдем кiшiрейiп кеткен. Тiптен тұқымы құрып кету алдында тұр десек асылық айтқандық болмас. Бұл қоршаған ортаға үлкен зиянын тигiзуде. Жалаңаш қалған өлкелерден құмдар көшiп, аңдары басқа жаққа ауып жатыр. Арғы жылдарды былай қойып, 2007 жылды тiлге тиек етсек, тек Қызылорда облысында 450 заңсыз сексеуiл кесушiлер ұсталған. Мұның өзi табиғатты қорғаушылардың қолға түсiргендерi ғана. Ал тұзаққа түспей жүргендерi қаншама. Қосқұдық орман мекемесi қызметкерлерiнiң айтуына қарағанда Жамбыл облысының Шу қаласына жақын орын тепкен Ақкөл елдi-мекенi арқылы күн сайын 90 жүк автокөлiктерi заңсыз қырқылған сексеуiлдердi алып өтедi екен. Сексеуiл тұқымын қорғап қалу мәселесiне байланысты Республика Үкiметiнiң 2002 жылғы "Қазақстан Республикасындағы алқаптарда сексеуiлдi қорғау шаралары туралы" қаулысы қабылданғанға дейiн сексеуiл кесудiң белгiлi бiр мөлшерде лимитi болған. Сол лимит бойынша сол жылға дейiн 1630 текше метр жердiң сексеуiлдерi кесiп алынды. Өкiнiштiсi сол кесуге тыйым салынған қаулыдан кейiн, сол жылдың өзiнде-ақ облыс көлемiнде сексеуiлдiң санитарлық кесу көлемi 8701 текше метрге өсiп кеттi. Негiзiнен санитарлық кесуге ауырған және отыз жылдан асып шiри бастағандары жатады. Соншалық көлемдегi сексеуiлдердiң ауырып, шiруi мүмкiн емес қой. Негiзiнен Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы тарапынан сарапшылар тобы құрылып, сексеуiлдi алқаптарды аралап, кесу лимитiн нақты анықтауы қажет едi. Олардың түрлi себептермен (көлiктердiң аздығы, жанар-жағар майдың жетiспеушiлiгi) алқаптарға жиi-жиi барып, қадағалап тұрмауынан осындай келеңсiздiктерге жол берiлген. Қоршаған ортаны қорғау жүйесi қызметкерлерiнiң айтуына қарағанда, бүгiнде кейбiр алыс қашықтықтардағы елдi-мекендерде сексеуiл кесушiлердiң жасырын пункттерi бар көрiнедi. Олардың анықталғандарына салынған айыппұл заңсыз табыстарынан әлдеқайда төмен. Браконьерлiк iске дәндеп алғандар айыппұл төлегенмен көлденең табыстарынан тартынар түрлерi жоқ. Қайта үдете түскен тәрiздi. Сексеуiлдi заңсыз кесушiлерге неге жол берiлiп отыр? Өйткенi сексеуiлдер күнi бүгiнге дейiн "Қызыл кiтапқа" кiрмеген. Сондай-ақ, оларды дайындау лицензияланбаған әрi сертификацияланбаған. Мiне, осыдан барып оларды заңды, заңсыз кесу шамадан тыс көлемге артып отыр. Өткен жылы Республика Үкiметi 2002 жылғы қаулыдан кейiн сексеуiл қорғаушыларының iсiн қанағатсыз деп тауып, қылқанды ағаш түрлерiн он жылға дейiн кесуге тыйым салған болатын. Алайда сауда орындары маңындағы, базарлардағы шашлык сатушылардан сексеуiлдер үзiлер емес. Тiптен базарларға кiре берiс көшелерден белiнен буылған сексеуiлдердi көрiп қайран қаласың. Сонда бұлар қайдан келiп жатыр? Қытайдан емесi анық. Республикада 2005 жылға дейiн сексеуiл өсетiн алқаптардың статусы көтерiлмедi. Сол алқаптарды Үкiмет қорғауға алынған қорық не ұлттық парк деп жариялауына болар едi. Өкiнiшке орай қараусыз қалды. Әсiресе Балқаш көлi маңындағы 1,5 млн. гектар жердiң сексеуiлiн қорғауға алу жөнiнде қаншама ұсыныстар жасалынды. Үлкен қала Алматының iргесiнде болғандықтан да қорғаудың шараларын күшейту керек едi ғой. Ал Бақанас орман және аңдар әлемiн қорғау мекемесiнiң бұл ауқымды шараларды атқаруға шамасы жетпедi. Сол жылдары мұндай жағдай Оңтүстiк Қазақстан және Қызылорда облыстарында орын алды. Өткен жылдың қыркүйек айында Әлемдiк банктiң (Всемирный банк) "Қазақстан Республикасында орманды сақтау және орманды алқаптардың көлемiн ұлғайту" жөнiндегi бағдарламасының таныстыру рәсiмi болды. Бұл жобаның құны 63,8 миллион доллар. Алты жылға есептелiнген. Оның 28,8 миллионы бiздiң республика бюджетiнен алынады. Әлемдiк банктiң қосқан 30 миллион займы кейiн қосымша өсiмiмен қайтарылады. Ал 5 миллионы грант ретiнде қайтарымсыз қаржыландыруға жатқызылған. Бұл жоба үш жыл бойына қаралып, әбден пысықталып осылай тиянақталса керек. Дегенмен бiлiктi жандардың айтуына қарағанда, бұл iстiң әртүрлi салаларына отандық орман мамандары тартылса да, жобаның ең соңғы редакциясына олардың бiрқатар ұсыныс-пiкiрлерi кiрмей қалған. Бiраз тұстары түсiнiксiздiк туғызатын секiлдi. Сексеуiлдi алқап та орманға жатады. Алайда "Казлеспроект" кәсiпорнының директоры Алдаберген Кесiмбаевтың бағдарлама жөнiнде өзiндiк пiкiрi бар. Оны орынсыз деп айту қиын. Ол бағдарлама бойынша Арал теңiзiнiң тартылған табанына көшеттер отырғызуға жұмсалатын қаржының тиiмдiлiгiне күмән келтiредi. Өйткенi жергiлiктi мамандардың сексеуiл көшеттерiн отырғызудағы көпжылдық iс-тәжiрибесi бұл iстiң өте қымбатқа түсетiнiне кәмiл сендiрiп отыр. Олардың зерттеуiнше 1993 жылы 48 мың гектар теңiз табанына отырғызылған сексеуiл көшеттерiнiң 80 пайызы өспей қалған. Қалғандары да жоғалып кету алдында тұр. Ол қайта сол қаражатты қылқанды жапырақты орманды алқаптардың көлемiн ұлғайтуға жұмсауды ұсынады. Ал сексеуiлдi табиғи өсiмiмен көбейтуге болатынын алға тартады. Оған Қызылорда облысының Қазалы ауданынан дәлел келтiрген. Өткен он алты жыл iшiнде қолдан отырғызылған сексеуiлге қарағанда табиғи өскендерiнiң көлемi әлдеқайда ұлғаййыпты. Қолдан отырғызылған сексеуiл алқабы соның үш-ақ пайызын құрайды екен. Оны күтiмге алғанның өзiнде 72 пайыз көшет өспей қалған. Мұндай жағдай Алматы облысының Бақанас орман мекемесi iстерiнен де байқалады. Әлемдiк банк бағдарламасының қалай iске асатынын алдағы уақыт көрсете жатар. Мүмкiн олар шетелдiң бiлiктi мамандарын iске тартып, көшеттердi отырғызып, өсiрудiң тиiмдi тәсiлдерiн табар. Онда құба-құп. Әзiрге қолдағы барды бағалап, сексеуiл алқаптарын браконьерлерден қорғауды күшейтiп, табиғи өсiмiне жағдай жасау қажет-ақ секiлдi. Ең бастысы оны "Қызыл кiтапқа" кiргiзiп, заңды қатайтпай құмды өлкенiң ажары кiре қоймасы анық.
Сексеуіл орманы - Орта және Орталық Азияның Иран мен Ауғанстанның шөлдерінде кездесетін сексеуілдің аласа орманы.
Қазақстанда сексеуіл орманы 6,1 млн. га аудан жерді алып жатыр. Осы территорияның 70%-ға жуығын (4,4 млн. га) қара сексеуіл, 30%-ын (1,7 млн.га) ақ сексеуіл (Наloxylon persicum Bunge), ал зайсан сексеуілі (Наloxylon ammodendron. C.A. Mey) бірнеше мың ғана аумақты алып жатыр.

2 Қызылорда облысының физикалық- географиялық жағдайы жағдайы

Қызылорда облысы Республикамыздың оңтүстік - батыс бөлігінде орналасқан. Климаттың континенталдығы көптеген метеорологиялық элементтердің тәуліктік, айлық және жылдық өзгеруімен байқалады. Жазы ыстық және ұзақ мерзімді. Бұл кезеңде температурадағы күрт өзгеру сипаты байқалмайды. Кейбір жерлерде шілде айының орташа температурасы 36-39̊С. Облыс аумағының басым бөлігінде температураның абсолютты максимумы 44-48 0С құрайды. Қыс мезгілінде облыстың солтүстік және оңтүстік аймақтарынының арасында температурада айтарлықтай айырмашылықтары бар. Мысалы, ең салқын ай - қаңтардағы орташа температура - 35 -36̊ С градусты құрайды.
Солтүстікке ашықтылық қасиеті облыс аумағына кедергісіз салқын ауа массасыынң енуіне мүмкіндік береді және нәтижесінде қыс айларында күрт салқындайды. Ауа температурасының абсолютты минимумы 42̊ С градусқа дейін жетеді.
Құрғақшылық - облыс климатының ерекшелектерінің бірі. Жауын-шашын өте аз жауады. Орташа жылдық мөлшері 100-190 мм аспайды және жыл маусымдарында оның түсімі біркелкі емес: барлық жауын-шашынның 60 пайызы көктемгі-қысқы кезеңдерге тиесілі.
Облыс аумағының барлық бөлігінде солтүстік-шығыс бағытындағы күшті және жиі желдер болып тұрады. Оның орташа жылдық жылдамдығы секундына 3,1 метрден 6 метрге дейін ауытқып отырады. Қыс мезгілдеріндегі күшті желдер төменгі температура жағдайында жер бедерлерінің биік беткейлеріндегі қар жамылғыларын ұшырып кетеді, нәтижесінде топырақтың беткі қабаттарының терең қатуына және жарылуына әкеліп соғады. Жазғы уақытта шаңды дауылдар байқалады.
Жауын-шашынның орташа мөлшері 100-115 мм. Арал теңізінің тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттары және экологиялық ортаның нашарлауына байланысты қышқыл жауын-шашын жауатын болды. Облыстың едәуір бөлігін құм басып жатыр. Топырағы қоңыр, құмдақ сұр, сортаң болып келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғы, қамыс өседі. Ауыл шаруашылығына қолайлы жер аумағының 12%-ы Сырдария өзенінің жайылмасында, 23%-ы шөлейтте, 65%-ы шөл аймағында орналасқан.
Арал теңізі мен онын жағалауынын климаты еуразиялық коңыржай белдіктің құрлық ішіндегі шөл далада атмосфералық ауаның жылжу (циркуляция) ерекшеліктерінің ықпалымен қалыптасады. Мұны Арал тектес климат деп атайды. Арал климатының басты ерекшелігі ретінде континенттігін айтуға болады. Ауа температурасының жылдық тербелісі 78°С-қа дейін жететіні соны айғақтайды. Қысы қысқа, бірақ суык. Қаңтар айында орта температураның мәні -- 14°С болса, жазы ыстық, құрғақ, әрі ұзақ. Жазда шілде айының орта температурасы +26,3°С, жауын аз, оның жылдық орташа мөлшері 95 мм. Жаз айларында аспан әрдәйім ашық бұлтсыз және тұман болмайды. Сол себепті теңіз бетінен судың булануы өте күшті жүреді. Жыл бойы ашык теңіз бетінен буланатын судың мөлшері 9,9 сантиметрге жетеді. Бұл өткен ғасырдын 60-шы жылдарында теңіздің айдыны үлкен кезінде алынған өлшем көрсеткіші. Қазір теңіздің ауқымды бөлігі құрғап калуы себепті мұнда ауаның құрғақтығы өте жоғары. Соған орай теңіз бетінен судың булануы әлде қайда көп болуы ыктимал. Арал теңізінің солтүстік және оңтүстік бөліктерінде климат жағдайы бірдей емес. Оңтүстігінде климат режимі жұмсақтау. Жыл бойының көпшілігінде, әсіресе күз бен қыста, Арал теңізі қыс айында Байқал көлінің үстінде Қалыптасатын жоғарғы қысымның ықпалында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.