Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 84 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3-9

І-Тарау. Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштері . . . 10

1. 1 Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі . . . 10-16

1. 2 Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер . . . 17-30

II-тарау. Оңтүстік Қазақстандағы сақ ескерткіштері . . . 31

2. 1 Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі . . . 31-35

2. 2 Түгіскен және Ұйғарақ ескерткіштері . . . 36-45

III-тарау. Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері . . . 46

3. 1 Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі . . . 46-52

3. 2 Берел, Шілікті және Майәмір типтес ескерткіштер . . . 53-67

ІҮ-тарау. Орталық Қазақстан сақ ескерткіштері . . . 68

4. 1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі. . 68-75

4. 2 Тасмола мәдениеті . . . 76-93

Қорытынды . . . 94-97

Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі . . . 98-100

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі тандағы Қазақстанның археолгоия ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі-тарихи мұраларымызды обьективті тұрғыда зерделей отырып, ғылыми айналымға енгізуде екендігі сөзсіз. Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды орын алатынын ескерсек, бұл ретте археолог-ғалымдарымызға жүктелген міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз егемендік алған жылдардан бастап тарихымыздың көптеген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми-зерттеу жұмыстары жүйелі түрде жүргізіле бастады. Осы негізде археологиялық ізденістер де жаңдана түсіп, отандық ғалым-археологтардың өз міндеттерін нағыз кәсіби дәрежеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғаның айта кеткен орынды. Дегенмен де, аймақтық ерекшеліктерге байланысты басы ашылмаған мәселелер өз шешімін күтуде. Сондай маңызды тақырыптардың бірі- Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеу болып табылады. Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени - шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеулер мен топтау мәдени - тарихи кезендерді түйіндеуге және осы мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Қазіргі кезде ел басымыздың жарлығы бойынша құрылған «мәдени мұра» бағдарламасы бойынша Қазақстан өңіріндегі барлық тарихи - географиялық аймақтарды қорғауға алынуына сәйкес тарихи ескерткіштерге баса назар аударылуда. Ескерткіштерді қайта жанғыртып, оларға ғылыми археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу үшін үкімет тарапынан жыл сайын қаржы бөлінеді, осынын негізінде археологиялық экспедициялар жасақталып тарихтын қыр-сырларын ашуға тырысады.

Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңіріндегі ерте темір дәуірінің ескерткіштерінің зерттелуін негізгі екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа отандық ғаламдар тобы, оған Черников С. С, Толстов С. П, Грязнов М. П, Андрианов Б. П және басқаларды жатқызамыз. Аталмыш ғалымдар Қазақстан территориясындағы көне ескерткіштерге алғаш болып археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді, осының нәтижелерінде бұл өңірлердің археологиялық карталары, хронологиялары, кезеңдемелері мен жаңадан қорымдар ашылды. Екінші топқа тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы археолог ғалымдарды атауға болады. Олар Ақышев Қ. А, Байпақов К. М, Ақынжанов С. М, Самашев З. С, Ә. Х. Марғұлан., М. Қ. Қадырбаев сынды ғалымдар, аталмыш ғалымдар ірі археологиялық экспедициялар ұйымдастырып, онда қазба жұмыстарымен айналысты, бірінші кезекте қирай бастаған және жаңадан салынған құрылыс аймағында орналасқан нысандарға назар аударылуда. Жаңа материалдарды шоғырлану үрдісі жүріп жатыр, оларды жүйелеу, талдау жаңа еңбектер шығаруда. Қазіргі кезде археологтар жаңа құрал-жабдықтарды пайдалана отырып ескерткіштердің ашылмаған тұстарын тереңірек зерттеуде [35, 303] .

Бұл өңірлердің ескерткіштері, жерлеу ғұрыптары, материалдық заттары, шаруашылығы қазіргі кезде айтарлықтай зерттелген, сондықтан қорымдарды зерттеуде өзекті мәселелердің бірі ерте темір дәуірінің қоныстарын зерттеу болып табылады. Бұл мәселемен қазіргі таңда Ә. Х. Марғұлан атындағы Археология және Этнография Институты және тағыда басқа ғылыми мекемелер айналысуда. Бірақ та бұл археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жетпегенін ескергеннің өзінде әлі де құңды жаңалықтар өз ашылуын күтуде [39, 140-142] .

Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мен өзімнің магистрлік диссертациямды жазу барысында археологиялық деректерді қолдандым. Оның ішінде белгілі археолог ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Атап айтсақ: К. А. Ақышев, А. Н. Бернштам, М. Қ Қадырбаев, С. П. Толстов, М. П. Грязнов, С. С. Черников және т. б. ғалымдар. Сонымен бірге қазіргі кездегі жарияланып жүрген ғылыми журналдар мен оқулықтарды пайдаландым.

1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы В. В. Бартольд Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері жайында «Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью» атты еңбегінде атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің тапсырысымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын топтардың іс-әрекеті жайлы да жазып кетеді [17, 210-215] .

К. А. Ақышев өзінің- «Курган Иссык» (1978), «Искусство и идеология саков» (1984 ) Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді. Әсіресе «Есік» қорғанынан алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды. Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т. б. факторларды зерттеуде басты құралы болды. Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетің зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек, сонымен бірге сақ тайпаларының дүниетанымы, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді [ 8, 15-18] .

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу тарихын негізінен төрт географиалық аймаққа бөліп қарастырдым.

Алғашқысы Жетісу өңірі. Бұл өңір жайлы ең алғаш рет Ш. Ш. Уалиханов, пен Н. Н. Пантусов Жетісу өлкесінің археологиялық ескерткіштері мен тарихы туралы құнды мәліметтер берді. 1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы ғалым В. В. Бартольд Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл Қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері жайында «Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью» атты еңбегінде атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің тапсырмасымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын топтардың іс - әрекеті жайлы да жазып кетеді [ 17, 210-215] .

Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерін зерттеу ХХ ғасырдың 30 - жылдарынан бастап Қазақстан жерінде бірқатар археологиялық экспедициялар жұмыстары жүргізіле басталады. Сақ тайпаларының отырықшы мәдениеті мен мәдени дәстүрлерінің ерекшілігі мен өзгешеліктерін анықтау мақсатында КСРО ҒА Қазақ филиалын ұйымдастырған. А. Н. Бернштам басшылық еткен Жетісу мен Қазақстанның Оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізді. Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығың ашып көрсетуде ғалым Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарларындағы Кеңқол обалары, Үлкен Шу каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді. Жетісудың ерте көшпенділерін зерттеуге Қ. А. Ақышев, Е. И. Агеева, Г. А. Кушаев, Н. И. Копылов, А. Г. Максимова, Б. Н. Нұрмұхамбетов сияқты ғалымдардың да үлесі болды. 1954 жылдан бастап Тарих, Археология, Этнография институты Қапшағай ГЭС - нің салынуына байланысты Қ. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. Бұл кезеннің басты ерекшілігі, ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап ғылыми зерттеу жұмыстары барысында Жетісудың көне тарихын көптеген қалтарыс тұстары ашылып сақ дәуірінің Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени - шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеулер мен топтау мәдени - тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік туғызады, ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбегі ғылыми айналымға енгізілді [9, 2-4 ] .

Бұл өңірдің зерттеулі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жалғасын тауып жатты, оның ішінде К. М. Байпақов, Б. Н. Нұрмұхамбетов, Ф. П. Григорьев, Ю. А. Мотов, З. С. Самашев сынды т. б ғалымдарды атап өтуге болады. Бұл өңірдің археологиялық ескерткіштерінің зерттелу деңгейі жеткілікті емес, сондықтан келешекте атқарылатын археологиялық деректердің негізінде көне тарихымыз жүйелі түрде зерттеледі деп ойлаймын.

Екінші аймақ - бұл Шығыс Қазақстан өңірі, бұл өңірді зерттеу ХҮІІІ ғасырдың басынан басталады. Оған Д. Г. Мессершмидт, Г. Ф. Миллер, И. Г. Гмелин сияқты ірі ғалымдарды атап өтуге болады. Ең алғашты археологиялық қазба жұмыстар В. В. Радловтың есімімен байланысты, ол осы өңірді зерттей келе ежелгі ескерткіштерді алғашқы кесте түрінде кезендеуді ұсынды. 1911жылы В. А. Адрианов Бұқтырма аймағындағы қорғандарға қазба жұмыстарын жүргізді, соның нәтижесінде Шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір дәуірінің көшпенділерінің мәдениеттерінің кезендері аңықталды. Ал 1935 жылдан бастап Ертіс пен Тарбағатай аумақтарын С. С. Черников зерттеді, ол негізінен осы өңірдегі ескерткіштердің хронологиясымен айналысты. С. С. Черников Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ мәдениеттерің үш кезеңге бөліп қарастырады. С. С. Черниковтан кейін Ертіс аңғарында археологиялық зерттеулерді Ф. Х. Арслановтың басшылығымен Өскемен педагогикалық институтының экспедициясы жалғастырды, (1960-70 жылдары) . Бұл өңірдің сақ ескерткіштерінің қорытынды жұмыстары М. Қ. Қадырбаевтің - «Қазақ ССР тарихы» тарауында жазылды [12, 45-47 ] .

Қазіргі кезде де Шығыс Қазақстан өңірін зерттеу жұмыстары одан әрі жалғасуда, оған К. М. Байпақов, З. С. Самашев, А. С. Ермолаева, Шілікті экспедициясының басшысы Ә. Т. Ташкенұлы сияқты ғалымдар айналысып жүр.

Үшінші аймақ- Оңтүстік Қазақстан өңірі болып табылады. Бұл өңірдің ескерткіштерін зерттеу мәселесі XIX ғасырдың басында басталды. Бұл зерттеулер ежелгі антикалық деректер мен, орта ғасырлық саяхатшылар мен, географтардың арнайы хаттарында айтылады. 1946 жылдан бастап КСРО Ғ. А. Хорезм экспедициясы Оңтүстік аудандарда археологиялық зерттеу жұмыстарын бастайды. Осы экспедицияның зерттеу нәтижелерінде осы аймақта көптеген ескерткіштер жиынтығы табылады, оның ішінде ең ірілерінің бірі Шырық-Рабат қаласын атауға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірін зерттеген ғалымдар қатарына Б. П. Адрианов, М. А. Итина, А. С. Кейс, С. П. Толстов, Т. А. Жданко және т. б. ғалымдарды айтуға болады. 1957-60 жылдары Шырық-Рабат, Бәбіш-молда, Баланды сияқты ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді, осының негізінде жаңа қорымдар ашылды, ежелгі қоныстардың қалдықтары табылды [ 56, 125-129 ] .

1960-63 жылдары Түгіскен үстіртінде Оңтүстік және Солтүстік Түгіскен қорғандары ашылды. Жалпы Оңтүстік өңірде Сыр бойы мен Арал маңындағы ескерткіштері қазіргі кезде өте аз зерттелуде. Осыған байланысты болашақта бұл өңірдің ерте темір дәуірінің ескерткіштері өз деңгейінде зерттеледі деген сенімдемін.

Төртінші аймақ бұл- Орталық Қазақстан. Орталық Қазақстанды зерттеуін шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңі Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының Ұлытаудағы ескерткіштерді зерттеуден басталады. Бұл өңірлерді алғаш Ә. Х. Марғұлан зерттеді. 1950 жылдардың басында Ә. Х. Марғұлан «мұртты» обаларға діни ғұрыптық құрылыстар деген анықтама берді және сонымен бірге ескерткіштердің орналасу аймағын көрсетті. Одан кейін Орталық Қазақстанның ескерткіштерін М. Қ. Қадырбаев зерттеп, жалғастырды. Жалпы алғанда бірінші кезеңнің негізгі жетістіктері Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімдемесі мен кезеңдемесі жасалды, және көптеген қорымдардың ашылуының негізінде, Орталық Қазақстанның сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы, материалдық мәдениеті мен шаруашылығына қатысты мәліметтер жиналды.

Екінші кезең. 1957 жылдан бастап Орталық Қазақстан Археологиялық Экспедициясының құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын М. Қ. Қадырбаев басқарды. Ол 1959-63 жылдары Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің бойындағы Тасмола 1-2, 3-5-6, Қарамұрын 1-2 Нұрмамбет-1 сияқты қорымдарды ашты. 1967-68 жылдары солтүстік-шығыс Балқаш өңірінде көптеген қорымдар ашылып, зерттелді. Бұл кезеңнің басты нәтижесі Орталық Қазақстан өңірі бойынша көптеген ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, ғылымда Тасмола мәдениеті ашылды.

Үшінші кезең. Бұл кезеңнің бас кезінде (1970-1980 жж. ) аймақтың ерте темір дәуірінің ескерткіштерін зерттеу ісі саябырлады тек жекелеген ескерткіштер, оның ішінде бірнеше «мұртты» обалар ғана зерттелді. 1980 жылдардың аяғында Археология институтының Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуге бағытталған А. З. Бейсенов басқаруындағы жеке экспедиция (қазіргі «Сарыарқа» экспедициясы) өз жұмысын бастады. Экспедиция жұмысы Баянауыл ауданы жеріндегі бүлінген обаларды зерттеуден бастады. Ал, 1990 жылдардың соңында Қарағанды облысының аумағындағы ескерткіштерді зерттеуге кірісті. Осы жұмыстардың барысында Баянауыл, Қарқаралы өңірлерінен б. з. б. 7-1 ғасырлар кезенің ондаған ескерткіштері зерттелді. 1990-шы жылдардағы үзілістен соң, 1998 жылы зерттеулердің жаңа, қазіргі кезеңі басталды. 1998-2007 жылдары алынған жаңа деректік материалдар Орталық Қазақстан ерте темір дәуіріндегі мәдениеті жайлы түсінікті біршама толықтыра түсті. Осы ретте ерте темір дәуірі қоныстарының табылуын айрықша атап өтуге болады.

Бүгінгі күні Қазақстанның археологтары да ерте темір дәуірінің қорғандарынан көптеген көне материалдық заттар тауып, дүние жүзінің мәдени коллекциясын толықтыруда. Мәселен Қ. А. Ақышевтің «Есік обасы» мен З. С. Самащевтің «Берел обасынан» сақтардың құнды заттары табылды. Сақтар өз қорғандарын сондықтан мақтан тұтқан. Мұндай бай қорғандар Египеттегі фараондардың пирамидаларынан кем түспейді деген Қазақстандық ғалымдар К. А. Ақышев еңбектерінде б. з. б. VIII-IV ғасырлардағы Жетісу территориясын мекендеген сақ патшаларының қабірлері туралы мәліметтер келтірген. Мен курстық жұмысымды жазу барысында жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін басшылыққа алдым.

Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алға қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан талдап, көрсету үшін археология ғылымының методологиялық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Атап айтқанда археологиялық деректерді обьективтілік тұрғыдан қарастыру, салыстырып талдау принціпі қолданылды. Қазақстандағы және Кеңес өкіметі кезіндегі жиналған археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын, сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне, арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен методтарына негізделген.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстын тақырыбы «Қазақстандағы сақ мәдениеттерінің зерттелуі» болғандықтан, ерте темір дәуірі ескерткіштерінің соңғы зерттеулеріндегі мәліметтердегі жаңа ашылып жатқан ғылыми жаңалықтарды жатқызамыз. Оған мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша тіркелген, бүліну жағдайында тұрған археологиялық ескерткіштерді қайта жаңғырту мәселесімен айналысуда.

Ә . Х. Марғұлан атындағы археология және этнология институтының З. С. Самашев бастаған археологиялық экспедициясы 1998 жылдан бері тоң басқан Берел обаларынан молекулярлық биология, генетика, архитектура, топырақтану және өзге ғылым салалары жетістіктерін пайдалана отырып, көне мен қазіргі популяцияның өзара сабақтастығы мәселелерін шешу жолында қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Бір қорымды пән аралық тұрғыдан толық зерттеуді мақсат тұтқан, бұл топтын әр сала бойынша кейбір жұмыс қорытындылары жарияланып та жатыр.

Ә. Т. Төлеубаев басшылық ететін Қаз МУ-дың археологиялық экспедициясы 2003 жылы атақты Шілікті обаларының бірін қазып, ел тарихында ірі ашылым жасады. Қорымдағы № 2 обалар тізбегінің оңтүстігіндегі б. з. б. 690-644 жылға жататын «елбасылардың» бірі жерленген. № 1 оба (Бәйгетөбе) күрделі архитектуралық құрылысты ( бөренелерден айқастырыла салынған жерлеу камерасы, тас құрылым мен саз топырақ пен шымнан тұратын үстінгі үйінді ) және аң стильндегі әр түрлі әшекйлердің молдап табылуымен ерекше. Тағы бір айта кететін жайт, ерте темір дәуірінің обалары мен қорғандары айтарлықтай зерттелген, енді осы дәуірдің қоңыстарын ғылыми тұрғыдан зерттеу қажет болып отыр.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі танда жүргізіліп жатқан археологиялық экспедициялардың қорытынды мәліметтеріне және Қазба жұмыстары негізінде табылған жәдігерлерге сүйене отырып, Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерін археологиялық тұрғыдан зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:

Сақ ескерткіштерін зерттеудегі археологиялық деректердің тарихта алатын орны.
Ерте темір дәуірінің ескерткіштерін зерттеген Кеңес ғалымдары мен Қазақстандық ғалымдар арасындағы сабақтастықты анықтау.
Оңтүстік және Шығыс Қазақстан өңіріндегі ескерткіштердің орналасу аймағын, хронологиясын, кезендерін, және айырмашылықтарын анықтау.
Қазақстан территориясындағы ерте темір дәуірін зерттеген ғалымдардың еңбектерін, алға тарта отыра, осы кезеңнің зерттеу деңгейін анықтау.

Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері. Қазақстанның ерте темір дәуірі кезеңнің территориясын бірнеше аймақтарға бөліп қарастыруға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірі (Түгіскен мен Ұйғарақ ескерткіштері), Жетісу өңірі (Есік пен Бесшатыр қорымдары), және Шығыс Қазақстан өңірлерін (Шілікті, Берел) Орталық Қазақстан өңірі (Тасмола мәдениеті ) қамтиды.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы ерте темір дәуірі мәдениеттерінің хронологиялары әрқалай. Жетісу өңіріндегі Есік обасы б. з. б. ІҮ ғасырдың аяғы мен ІІІ ғасырға сай келеді, Бесшатыр обасы б. з. б. Ү-ІҮ ғғ. Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Түгіскен б. з. б. ІХ-Ү ғғ, Ұйғарақ б. з. б. ҮІ ғ. Шығыс Қазақстан өңіріндегі Шілікті б. з. б. ҮІІ-ҮІ ғғ, Берел б. з. б. Ү-ІХ ғғ. Орталық Қазақстан өңіріндегі Тасмола мәдениеті б. з. б ҮІІ-І ғғ. Жалпы Қазақстандағы ерте темір дәуірінің хронологиясы б. з. б. ІХ-І ғғ қамтиды.

Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.

І-Тарау Жетісу өңіріңдегі сақ ескерткіштері

Жетісу өңіріндегі сақ мәдениеттерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жетісу өңірі ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштерінің хронологиялық диапазонның кендігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени-шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да аңық көрініс береді. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеу мен топтау мәдени-тарихи кезендерді түйіндеуге және осы мәдениетті жасаған сақ тайпаларының даму денгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Бірақ та бұл археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жетпегендігін ескергеннің өзінде әлі де талай ғылыми құнды жаналықтар өз ашылуын күтуде. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласындағы көне ескерткіштерге, табылған олжаларға Ресей ғалымдары тарапынан қызығушылық арта түсті. Құрамына Сырдария мен Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуына байланысты осы өлкенің тарихына түпкілікті ден қойыла басталды. Жетісу жерін зерттеудің алғашқы кезені 1862 жылғы орыстын ірі ғалымдарынын бірі В. В. Радловтын зерттеулерімен тікелей байланысты, ол Қапал елді-мекенінің жанынан үш обаны қазды және кездейсоқ олжалардың жиналуы арқылы жетісуды мекендеген халықтар жайлы құнды мәліметтер жинайды. Ал 1879 жылы жетісу өлкесінің алғашқы археологиялық картасы жасалды. Табылған обалар мен қорғандарды сипаттау жұмыстары мен Н. А. Абрамов және М. В. Флоринский В. В. Бартольд сияқты ғалымдар айналысты. Осы зерттелген қазба жұмыстардың нәтижелері 1896 жылы Н. Лыкошиннің «археологическое изучение Туркестана до образование Туркестанского кружка любителей археологий» атты еңбегінде жинақталды. Жүйелі түрде зерттеулер мен табылған олжаларды салыстыра талдау жұмыстары А. Н. Бернштамның есімімен байланысты. 1936-1952 жылдары Кеңкөл, Қарғалы, Берікқара қорымдарын да және Шу каналы бойында зерттеулер жүргізген, ол алғаш рет жетісу ескерткіштерінің тарихи-археологиялық кезендемесін ұсынды. Исседондардың сақ тайпалық бірлестігінің құрамына енгендігін айта келе, қола дәуірінен бастап мәдениетті жергілікті халықтың жасағандығын дәлелдеуге тырысты [17, 210-215 ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.