Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
І-Тарау. Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .10-16
1.2 Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-30
II-тарау. Оңтүстік Қазақстандағы сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... 31
2.1 Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі...31-35
2.2 Түгіскен және Ұйғарақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .36-45
III-тарау. Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... 46
3.1 Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі ... ..46-52
3.2 Берел , Шілікті және Майәмір типтес ескерткіштер ... ... ... ... ... ... 53-67
ІҮ-тарау.Орталық Қазақстан сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..68
4.1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі..68-75
4.2 Тасмола мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76-93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94-97
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...98-100
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі тандағы Қазақстанның археолгоия ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі-тарихи мұраларымызды обьективті тұрғыда зерделей отырып, ғылыми айналымға енгізуде екендігі сөзсіз.Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды орын алатынын ескерсек, бұл ретте археолог-ғалымдарымызға жүктелген міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз егемендік алған жылдардан бастап тарихымыздың көптеген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми-зерттеу жұмыстары жүйелі түрде жүргізіле бастады. Осы негізде археологиялық ізденістер де жаңдана түсіп, отандық ғалым-археологтардың өз міндеттерін нағыз кәсіби дәрежеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғаның айта кеткен орынды. Дегенмен де, аймақтық ерекшеліктерге байланысты басы ашылмаған мәселелер өз шешімін күтуде. Сондай маңызды тақырыптардың бірі- Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеу болып табылады. Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени - шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеулер мен топтау мәдени - тарихи кезендерді түйіндеуге және осы мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Қазіргі кезде ел басымыздың жарлығы бойынша құрылған мәдени мұра бағдарламасы бойынша Қазақстан өңіріндегі барлық тарихи - географиялық аймақтарды қорғауға алынуына сәйкес тарихи ескерткіштерге баса назар аударылуда. Ескерткіштерді қайта жанғыртып, оларға ғылыми археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу үшін үкімет тарапынан жыл сайын қаржы бөлінеді, осынын негізінде археологиялық экспедициялар жасақталып тарихтын қыр-сырларын ашуға тырысады.
Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңіріндегі ерте темір дәуірінің ескерткіштерінің зерттелуін негізгі екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа отандық ғаламдар тобы, оған Черников С.С, Толстов С.П, Грязнов М.П, Андрианов Б.П және басқаларды жатқызамыз. Аталмыш ғалымдар Қазақстан территориясындағы көне ескерткіштерге алғаш болып археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді, осының нәтижелерінде бұл өңірлердің археологиялық карталары, хронологиялары, кезеңдемелері мен жаңадан қорымдар ашылды. Екінші топқа тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы археолог ғалымдарды атауға болады. Олар Ақышев Қ.А, Байпақов К.М, Ақынжанов С.М, Самашев З.С, Ә.Х.Марғұлан., М.Қ.Қадырбаев сынды ғалымдар, аталмыш ғалымдар ірі археологиялық экспедициялар ұйымдастырып, онда қазба жұмыстарымен айналысты,бірінші кезекте қирай бастаған және жаңадан салынған құрылыс аймағында орналасқан нысандарға назар аударылуда. Жаңа материалдарды шоғырлану үрдісі жүріп жатыр, оларды жүйелеу, талдау жаңа еңбектер шығаруда. Қазіргі кезде археологтар жаңа құрал-жабдықтарды пайдалана отырып ескерткіштердің ашылмаған тұстарын тереңірек зерттеуде [35, 303].
Бұл өңірлердің ескерткіштері, жерлеу ғұрыптары, материалдық заттары, шаруашылығы қазіргі кезде айтарлықтай зерттелген, сондықтан қорымдарды зерттеуде өзекті мәселелердің бірі ерте темір дәуірінің қоныстарын зерттеу болып табылады. Бұл мәселемен қазіргі таңда Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология және Этнография Институты және тағыда басқа ғылыми мекемелер айналысуда.Бірақ та бұл археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жетпегенін ескергеннің өзінде әлі де құңды жаңалықтар өз ашылуын күтуде [39, 140-142].
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мен өзімнің магистрлік диссертациямды жазу барысында археологиялық деректерді қолдандым. Оның ішінде белгілі археолог ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Атап айтсақ: К.А.Ақышев, А.Н.Бернштам, М.Қ Қадырбаев, С.П.Толстов, М.П.Грязнов, С.С.Черников және т.б. ғалымдар.Сонымен бірге қазіргі кездегі жарияланып жүрген ғылыми журналдар мен оқулықтарды пайдаландым.
1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы В.В.Бартольд Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері жайында Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью атты еңбегінде атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің тапсырысымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын топтардың іс-әрекеті жайлы да жазып кетеді [17, 210-215].
К.А.Ақышев өзінің- Курган Иссык (1978), Искусство и идеология саков (1984 ) Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді.Әсіресе Есік қорғанынан алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды.Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т.б. факторларды зерттеуде басты құралы болды.Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетің зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек, сонымен бірге сақ тайпаларының дүниетанымы, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді [ 8,15-18].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу тарихын негізінен төрт географиалық аймаққа бөліп қарастырдым.
Алғашқысы Жетісу өңірі. Бұл өңір жайлы ең алғаш рет Ш.Ш.Уалиханов, пен Н.Н.Пантусов Жетісу өлкесінің археологиялық ескерткіштері мен тарихы туралы құнды мәліметтер берді. 1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл Қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері жайында Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью атты еңбегінде атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің тапсырмасымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын топтардың іс - әрекеті жайлы да жазып кетеді [ 17, 210-215].
Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерін зерттеу ХХ ғасырдың 30 - жылдарынан бастап Қазақстан жерінде бірқатар археологиялық экспедициялар жұмыстары жүргізіле басталады. Сақ тайпаларының отырықшы мәдениеті мен мәдени дәстүрлерінің ерекшілігі мен өзгешеліктерін анықтау мақсатында КСРО ҒА Қазақ филиалын ұйымдастырған. А.Н.Бернштам басшылық еткен Жетісу мен Қазақстанның Оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізді. Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығың ашып көрсетуде ғалым Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарларындағы Кеңқол обалары, Үлкен Шу каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді. Жетісудың ерте көшпенділерін зерттеуге Қ.А.Ақышев, Е.И.Агеева, Г.А.Кушаев, Н.И.Копылов, А.Г.Максимова, Б.Н.Нұрмұхамбетов сияқты ғалымдардың да үлесі болды. 1954 жылдан бастап Тарих, Археология, Этнография институты Қапшағай ГЭС - нің салынуына байланысты Қ.А.Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. Бұл кезеннің басты ерекшілігі, ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап ғылыми зерттеу жұмыстары барысында Жетісудың көне тарихын көптеген қалтарыс тұстары ашылып сақ дәуірінің Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени - шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеулер мен топтау мәдени - тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік туғызады, ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбегі ғылыми айналымға енгізілді [9, 2-4 ].
Бұл өңірдің зерттеулі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жалғасын тауып жатты, оның ішінде К.М.Байпақов, Б.Н.Нұрмұхамбетов, Ф.П.Григорьев, Ю.А.Мотов, З.С.Самашев сынды т.б ғалымдарды атап өтуге болады. Бұл өңірдің археологиялық ескерткіштерінің зерттелу деңгейі жеткілікті емес, сондықтан келешекте атқарылатын археологиялық деректердің негізінде көне тарихымыз жүйелі түрде зерттеледі деп ойлаймын.
Екінші аймақ - бұл Шығыс Қазақстан өңірі, бұл өңірді зерттеу ХҮІІІ ғасырдың басынан басталады. Оған Д.Г.Мессершмидт, Г.Ф.Миллер, И.Г.Гмелин сияқты ірі ғалымдарды атап өтуге болады. Ең алғашты археологиялық қазба жұмыстар В.В.Радловтың есімімен байланысты, ол осы өңірді зерттей келе ежелгі ескерткіштерді алғашқы кесте түрінде кезендеуді ұсынды. 1911жылы В.А.Адрианов Бұқтырма аймағындағы қорғандарға қазба жұмыстарын жүргізді, соның нәтижесінде Шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір дәуірінің көшпенділерінің мәдениеттерінің кезендері аңықталды. Ал 1935 жылдан бастап Ертіс пен Тарбағатай аумақтарын С.С.Черников зерттеді, ол негізінен осы өңірдегі ескерткіштердің хронологиясымен айналысты. С.С.Черников Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ мәдениеттерің үш кезеңге бөліп қарастырады. С.С.Черниковтан кейін Ертіс аңғарында археологиялық зерттеулерді Ф.Х.Арслановтың басшылығымен Өскемен педагогикалық институтының экспедициясы жалғастырды, (1960-70 жылдары). Бұл өңірдің сақ ескерткіштерінің қорытынды жұмыстары М.Қ.Қадырбаевтің - Қазақ ССР тарихы тарауында жазылды [12, 45-47 ].
Қазіргі кезде де Шығыс Қазақстан өңірін зерттеу жұмыстары одан әрі жалғасуда, оған К.М.Байпақов, З.С.Самашев, А.С.Ермолаева, Шілікті экспедициясының басшысы Ә.Т.Ташкенұлы сияқты ғалымдар айналысып жүр.
Үшінші аймақ- Оңтүстік Қазақстан өңірі болып табылады. Бұл өңірдің ескерткіштерін зерттеу мәселесі XIX ғасырдың басында басталды. Бұл зерттеулер ежелгі антикалық деректер мен, орта ғасырлық саяхатшылар мен, географтардың арнайы хаттарында айтылады. 1946 жылдан бастап КСРО Ғ.А. Хорезм экспедициясы Оңтүстік аудандарда археологиялық зерттеу жұмыстарын бастайды. Осы экспедицияның зерттеу нәтижелерінде осы аймақта көптеген ескерткіштер жиынтығы табылады, оның ішінде ең ірілерінің бірі Шырық-Рабат қаласын атауға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірін зерттеген ғалымдар қатарына Б.П.Адрианов, М.А.Итина, А.С.Кейс, С.П.Толстов, Т.А.Жданко және т.б. ғалымдарды айтуға болады. 1957-60 жылдары Шырық-Рабат, Бәбіш-молда, Баланды сияқты ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді, осының негізінде жаңа қорымдар ашылды, ежелгі қоныстардың қалдықтары табылды [ 56, 125-129 ].
1960-63 жылдары Түгіскен үстіртінде Оңтүстік және Солтүстік Түгіскен қорғандары ашылды. Жалпы Оңтүстік өңірде Сыр бойы мен Арал маңындағы ескерткіштері қазіргі кезде өте аз зерттелуде. Осыған байланысты болашақта бұл өңірдің ерте темір дәуірінің ескерткіштері өз деңгейінде зерттеледі деген сенімдемін.
Төртінші аймақ бұл- Орталық Қазақстан. Орталық Қазақстанды зерттеуін шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңі Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының Ұлытаудағы ескерткіштерді зерттеуден басталады. Бұл өңірлерді алғаш Ә.Х.Марғұлан зерттеді. 1950 жылдардың басында Ә.Х.Марғұлан мұртты обаларға діни ғұрыптық құрылыстар деген анықтама берді және сонымен бірге ескерткіштердің орналасу аймағын көрсетті. Одан кейін Орталық Қазақстанның ескерткіштерін М.Қ.Қадырбаев зерттеп, жалғастырды. Жалпы алғанда бірінші кезеңнің негізгі жетістіктері Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімдемесі мен кезеңдемесі жасалды, және көптеген қорымдардың ашылуының негізінде, Орталық Қазақстанның сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы, материалдық мәдениеті мен шаруашылығына қатысты мәліметтер жиналды.
Екінші кезең. 1957 жылдан бастап Орталық Қазақстан Археологиялық Экспедициясының құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын М.Қ.Қадырбаев басқарды. Ол 1959-63 жылдары Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің бойындағы Тасмола 1-2, 3-5-6, Қарамұрын 1-2 Нұрмамбет-1 сияқты қорымдарды ашты. 1967-68 жылдары солтүстік-шығыс Балқаш өңірінде көптеген қорымдар ашылып, зерттелді. Бұл кезеңнің басты нәтижесі Орталық Қазақстан өңірі бойынша көптеген ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, ғылымда Тасмола мәдениеті ашылды.
Үшінші кезең. Бұл кезеңнің бас кезінде (1970-1980 жж. ) аймақтың ерте темір дәуірінің ескерткіштерін зерттеу ісі саябырлады тек жекелеген ескерткіштер, оның ішінде бірнеше мұртты обалар ғана зерттелді. 1980 жылдардың аяғында Археология институтының Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуге бағытталған А.З.Бейсенов басқаруындағы жеке экспедиция (қазіргі Сарыарқа экспедициясы) өз жұмысын бастады. Экспедиция жұмысы Баянауыл ауданы жеріндегі бүлінген обаларды зерттеуден бастады. Ал, 1990 жылдардың соңында Қарағанды облысының аумағындағы ескерткіштерді зерттеуге кірісті. Осы жұмыстардың барысында Баянауыл, Қарқаралы өңірлерінен б.з.б. 7-1 ғасырлар кезенің ондаған ескерткіштері зерттелді.1990-шы жылдардағы үзілістен соң, 1998 жылы зерттеулердің жаңа, қазіргі кезеңі басталды. 1998-2007 жылдары алынған жаңа деректік материалдар Орталық Қазақстан ерте темір дәуіріндегі мәдениеті жайлы түсінікті біршама толықтыра түсті. Осы ретте ерте темір дәуірі қоныстарының табылуын айрықша атап өтуге болады.
Бүгінгі күні Қазақстанның археологтары да ерте темір дәуірінің қорғандарынан көптеген көне материалдық заттар тауып, дүние жүзінің мәдени коллекциясын толықтыруда.Мәселен Қ.А.Ақышевтің Есік обасы мен З.С.Самащевтің Берел обасынан сақтардың құнды заттары табылды. Сақтар өз қорғандарын сондықтан мақтан тұтқан. Мұндай бай қорғандар Египеттегі фараондардың пирамидаларынан кем түспейді деген Қазақстандық ғалымдар К.А.Ақышев еңбектерінде б.з.б. VIII-IV ғасырлардағы Жетісу территориясын мекендеген сақ патшаларының қабірлері туралы мәліметтер келтірген. Мен курстық жұмысымды жазу барысында жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін басшылыққа алдым.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алға қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан талдап, көрсету үшін археология ғылымының методологиялық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Атап айтқанда археологиялық деректерді обьективтілік тұрғыдан қарастыру, салыстырып талдау принціпі қолданылды.Қазақстандағы және Кеңес өкіметі кезіндегі жиналған археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын, сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне, арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен методтарына негізделген.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстын тақырыбы Қазақстандағы сақ мәдениеттерінің зерттелуі болғандықтан, ерте темір дәуірі ескерткіштерінің соңғы зерттеулеріндегі мәліметтердегі жаңа ашылып жатқан ғылыми жаңалықтарды жатқызамыз.Оған мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша тіркелген, бүліну жағдайында тұрған археологиялық ескерткіштерді қайта жаңғырту мәселесімен айналысуда.
Ә.Х.Марғұлан атындағы археология және этнология институтының З.С.Самашев бастаған археологиялық экспедициясы 1998 жылдан бері тоң басқан Берел обаларынан молекулярлық биология,генетика, архитектура, топырақтану және өзге ғылым салалары жетістіктерін пайдалана отырып, көне мен қазіргі популяцияның өзара сабақтастығы мәселелерін шешу жолында қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.Бір қорымды пән аралық тұрғыдан толық зерттеуді мақсат тұтқан, бұл топтын әр сала бойынша кейбір жұмыс қорытындылары жарияланып та жатыр.
Ә.Т.Төлеубаев басшылық ететін Қаз МУ-дың археологиялық экспедициясы 2003 жылы атақты Шілікті обаларының бірін қазып, ел тарихында ірі ашылым жасады. Қорымдағы № 2 обалар тізбегінің оңтүстігіндегі б.з.б. 690-644 жылға жататын елбасылардың бірі жерленген. № 1 оба (Бәйгетөбе) күрделі архитектуралық құрылысты ( бөренелерден айқастырыла салынған жерлеу камерасы, тас құрылым мен саз топырақ пен шымнан тұратын үстінгі үйінді ) және аң стильндегі әр түрлі әшекйлердің молдап табылуымен ерекше.Тағы бір айта кететін жайт, ерте темір дәуірінің обалары мен қорғандары айтарлықтай зерттелген, енді осы дәуірдің қоңыстарын ғылыми тұрғыдан зерттеу қажет болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі танда жүргізіліп жатқан археологиялық экспедициялардың қорытынды мәліметтеріне және Қазба жұмыстары негізінде табылған жәдігерлерге сүйене отырып, Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерін археологиялық тұрғыдан зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
* Сақ ескерткіштерін зерттеудегі археологиялық деректердің тарихта алатын орны.
* Ерте темір дәуірінің ескерткіштерін зерттеген Кеңес ғалымдары мен Қазақстандық ғалымдар арасындағы сабақтастықты анықтау.
* Оңтүстік және Шығыс Қазақстан өңіріндегі ескерткіштердің орналасу аймағын, хронологиясын, кезендерін, және айырмашылықтарын анықтау.
* Қазақстан территориясындағы ерте темір дәуірін зерттеген ғалымдардың еңбектерін, алға тарта отыра, осы кезеңнің зерттеу деңгейін анықтау.
Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері. Қазақстанның ерте темір дәуірі кезеңнің территориясын бірнеше аймақтарға бөліп қарастыруға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірі (Түгіскен мен Ұйғарақ ескерткіштері), Жетісу өңірі (Есік пен Бесшатыр қорымдары), және Шығыс Қазақстан өңірлерін (Шілікті, Берел) Орталық Қазақстан өңірі (Тасмола мәдениеті ) қамтиды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы ерте темір дәуірі мәдениеттерінің хронологиялары әрқалай. Жетісу өңіріндегі Есік обасы б.з.б. ІҮ ғасырдың аяғы мен ІІІ ғасырға сай келеді, Бесшатыр обасы б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Түгіскен б.з.б.ІХ-Ү ғғ, Ұйғарақ б.з.б. ҮІ ғ.Шығыс Қазақстан өңіріндегі Шілікті б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғғ, Берел б.з.б. Ү-ІХ ғғ.Орталық Қазақстан өңіріндегі Тасмола мәдениеті б.з.б ҮІІ-І ғғ. Жалпы Қазақстандағы ерте темір дәуірінің хронологиясы б.з.б. ІХ-І ғғ қамтиды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
І-Тарау Жетісу өңіріңдегі сақ ескерткіштері
Жетісу өңіріндегі сақ мәдениеттерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жетісу өңірі ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштерінің хронологиялық диапазонның кендігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени-шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да аңық көрініс береді. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеу мен топтау мәдени-тарихи кезендерді түйіндеуге және осы мәдениетті жасаған сақ тайпаларының даму денгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Бірақ та бұл археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жетпегендігін ескергеннің өзінде әлі де талай ғылыми құнды жаналықтар өз ашылуын күтуде. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласындағы көне ескерткіштерге, табылған олжаларға Ресей ғалымдары тарапынан қызығушылық арта түсті. Құрамына Сырдария мен Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуына байланысты осы өлкенің тарихына түпкілікті ден қойыла басталды. Жетісу жерін зерттеудің алғашқы кезені 1862 жылғы орыстын ірі ғалымдарынын бірі В.В.Радловтын зерттеулерімен тікелей байланысты, ол Қапал елді-мекенінің жанынан үш обаны қазды және кездейсоқ олжалардың жиналуы арқылы жетісуды мекендеген халықтар жайлы құнды мәліметтер жинайды. Ал 1879 жылы жетісу өлкесінің алғашқы археологиялық картасы жасалды. Табылған обалар мен қорғандарды сипаттау жұмыстары мен Н.А.Абрамов және М.В.Флоринский В.В.Бартольд сияқты ғалымдар айналысты. Осы зерттелген қазба жұмыстардың нәтижелері 1896 жылы Н.Лыкошиннің археологическое изучение Туркестана до образование Туркестанского кружка любителей археологий атты еңбегінде жинақталды. Жүйелі түрде зерттеулер мен табылған олжаларды салыстыра талдау жұмыстары А.Н.Бернштамның есімімен байланысты. 1936-1952 жылдары Кеңкөл, Қарғалы, Берікқара қорымдарын да және Шу каналы бойында зерттеулер жүргізген, ол алғаш рет жетісу ескерткіштерінің тарихи-археологиялық кезендемесін ұсынды. Исседондардың сақ тайпалық бірлестігінің құрамына енгендігін айта келе, қола дәуірінен бастап мәдениетті жергілікті халықтың жасағандығын дәлелдеуге тырысты [17, 210-215 ].
Жетісудағы сақ археологиясының дамуындағы келесі үлкен кезен 1954-1961 жылдарды қамтиды.1954 жылы тарих, археология және этнография институты болашақта Қапшағай СЭС-нің су астында қалатын аймақты зерттеу мақсатында К.А.Ақышев басқарған Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Алғашқы бір маусымнын өзінде-ақ экспедиция сақтар дәуірі обаларының үлкен тобын тапты. 1957 жылы жетісу археологиялық экспедициясы зерттеулерін бастайды. Сақ ескерткіштерін, ортағасырлық қола мәдениетің зерттеу, оның негізгі міндеттеріне айналды [4, 142-145].
1960 жылдары жетісудағы сақтар ескерткіштерін зерттеу жөніндегі жұмыстар одан әрі жалғастырылды. Іле алқабы сақтарының мәдениетіне арналған монографияда К.А.Ақышев сақтар мәдениетінің шығу сауалдарын қарастырып, жебе ұштарын хронологиялық жағынан топтастырса Г.А.Кушаев жетісу мәдениетін кезендестіру маңызы бар данықты оқиға Есік обасының ашылуы болды, одан табылған олжалар сақтар мәдениетінің, олардың мифологиясын, өңері мен жазуын, әлеуметтік құрылысын зерттеуге тың серпін берді. Алайда жемісті де қарқынды жүргізген жетісудың ерте темір дәуірі заттай мәдениетін зерттеу, топтау, жүйелеу, тарихи талдау жұмыстары соңғы жылдары өз жалғасын таппай қалды. Соңғы жиырма жылдар ішінде Жетісу көшпелілері жайлы мәлімет тек қазба жұмыстарынан алынған мәліметтер арқылы толықтыруда [5, 154-156 ].
Б. з. б. I мың жылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан сақ тайпаларының үлкен бір тобының таралып орналасқан орталығы болды, бұлар, болжамдардың бірі бойынша, тиграхауда-сақ Арал маңында массагеттермен сәйкестіріледі.
Обалы қорымдардың және петроглифтердің топографиясы мен олардың өте-мөте көптігі Қазақстан территориясының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігін ежелгі заманда адамдардың түгел мекендегенін дәлелдейді. Үлкенді-кішілі Сырдария, Іле, Талас, Қаратал, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын, Қеген және басқа өзендердің аңғарларында тастан және топырақтан үйілген көптеген обалар шоғырланған. Олардың дені жүздеген үйінділері бар молалы аландар болып келеді. Мысалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің сол жақ жағалауы) 300 обадан, Берікқара қорымы (Та-лас өзені) -- 500 үйіндіден түрады. Қетпен-Төбе (Солтүстік Қырғызстан) аңғарында 700 обадан тұратын қорымдар бар. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ғасырлар бойы қалыптас-қан осындай және басқа да ірі-ірі обалы қорымдарында түрлі уақыттың жерлеу орындары бар.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін патша обалары деп аталатын обалардың кептігі жөнінен Орта Азия мен Қазақстанның басқа да аудандарында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға тең келері жок. Осындай археологиялық керіністі керіп, А. Н. Бернштам патша сақтары мен усундер нақ осы Жетісуды мекендеді деген қорытындыға келді.
Б.з.б. V ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ пира-мидаларында Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы ең ежелгі, жер үстіндегі ағаш архитектураның өте сирек кездесетін ескерткіштері- бөренелерден түрғызылған ірі-ірі жерлеу құрылыстары табылды. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі үлкен қорымның құрамына кіретін Есік обасындағы ақсүйек сақтың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Берікқара қорымының (Талас езенінің аңғары) үлкен обаларының жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын керсетеді.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық, тұрмыс салттары туралы бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру-тайпа ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым мүшелерінің қабір ескерткіштерінде - сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар мен көркемдік қола бұйымдар көмбелері қазандар, кұрбандық ыдыстары, шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен андардың, кейде адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың Тарих деп аталатын еңбегінде және басқа қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар массагеттер, каспийші- лер, исседондар, кейініректе алаңдар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында Сақ тайпалары үш топқа:сақ-хаумаваргаларға (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Сақ-тиграхаудаларға (төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар), Сақ-парадараяндарға (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) бөлінеді делінген. Бірінші топтоғы сақтар Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы жағындағылар болған.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тұлға (Афрасиаб) болған деген деректер бар. Сақтар көк тәңіріне табынған. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың дүние жүзіне аңдарды өрнектеумен әйгілі болған даналық өнері жалпы адамзаттық мәдениетті дамытуға елеулі әсерін тигізді.
Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды салт атпен қоршалып аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің мамандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір ұсталығы, темірді құю және зергерлік істер еді. Сақтар темірден үзеңгі, ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің ұштарын, қысқа семсерлер-ақинақ, қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі балталар жасады. Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру және тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта, темір ілгектер, шоттар, қашаулар т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар сақтардың өмірі туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік қоғамы жөніндегі айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге болады. Бірінші-әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, үшіншілері-жай қатардағы сақтар, бұлар кедейлер, оларға соқа және екі өгіз тән болған.
Қазақстанның әр өлкесінің, соның ішінде жетісудың сақ дәуірінің ескерткіштерін тіркеу, сипаттау және картаға түсіру жұмыстарын кешенді түрде, жаңа денгейде жүргізу керектігі туындауда. Сақтар өмір сүрген уақытта адамнын қоршаған ортадан жекеленіп бөлініп шығуына байланысты Жаңа дүниетаным қалыптасты. Ірі обалар тек ғана адамды жерлеу орны емес, сонымен қатар әр уақыт желісінде ғұрыптық рәсімдер орындалған күрделі жерлеу-ғұрыптық кешен екендігі көрсеткен, үш топтан ғана тұрмағандығы қазіргі таңда мойындалмаған құбылыс. Сонымен бірге Бернштамнын Қарғалы шаманның жерлеуін ашуы бұл кезенде діни әдет-ғұрыптарды атқарушылардың-абыз, шамандардың болғандығын айғақтайды. Сондықтан да осы көзқарастар тұрғысынан тізбекте орналасқан обаларды жан-жақты, толық түрде зерттеу арқылы ғылыми түйіндер жасауға болады [ 22, 47-49 ].
Б.з.б. мыңжылдықта жетісу мен оңтүстік қазақстан-болжамдардың бірі бойынша Тиграхауда - сақтарға баланатын сақ тайпаларының қауымының өзіндік жарқын мәдениетінің ірі ошағы саналды. Сақ өркениеті - Орталық және Алдыңғы Азияның мәдениеті мен өңері жетістіктерінің бірегей синтезі.
Оба қорымдарымен петроглифтер топографиясы және олардың көп болуы ерте кезде Қазақстан аумағының, оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінің толық игерілгенің көрсетеді. Үлкенді-кішілі Сырдария, Іле, Талас, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын, Кеген өзендерімен басқаларының аңғарларында көптеген тас және топырақ обалар шоғырланған. Олардың көбісі жүздеген төмпешіктері бар үлкен молалы жер болып табылады. Мәселен Жуантөбе қорымы Іле өзенінің сол жақ жағалауы-300 обадан, Берікқара қорымы талас өзені 500 төмпешіктен тұрады, Кетпен- төбе алқабында 700 обадан тұратын қорымдар бар. Бұларда және Жетісумен оңтүстік Қазақстанның басқа да ірі оба қорымдарында адамдар әртүрлі уақыттарда жерленіп, олар жүздеген жылдар бойында қалыптасқан [23, 110-131 ].
Биіктігі 20 метрге дейін жететін патша обалары дейтіндердің көп жинақталуы жөнінен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға Орта Азияда және Қазақстанның басқа аудандарында тең келетіні жоқ. Осындай археологиялық ландшафт А.Н.Бернштамды патша сақтары мен усундер нақ жетісуда мекендеген деген қорытындыға келген .
Б.з.б Ү ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ перамидаларынан бөренелерден тұрғызылған ірі жерлеу құрылыстары тамаша сақталған күйінде табылды, олар Орта Азиямен Қазақстан аумағындағы жер бетіне ағаштан салынған ең ежелгі сәулет өнерінің бірегей ескерткіштері.
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі үлкен қорымға енетін Есік обасындағы ақсүйек сақтың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен қайран қалдырады. Оның киімі, бас киімі мен аяқ киімі алтыннан жасалған 4000-ға жуық қаптырма мен қалақша арқылы әшекейленген, олардың көпшілігі скиф-сақ кезіндегі аң стилінде орындалған. Есік қабірінен табылған күміс тостағанның маңызы ерекше, оның түбіндегі 26 таңбадан тұратын жазу, тегінде, әліпбилік жазба болуы ықтимал [6, 140-141 ].
Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуін өз алдына үш кезеңге бөліп қарастырамыз:
Бірінші кезеңде, өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Қазақстан территориясында бірқатар археологиялық экспедициялар зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Соның ішінде Материалдық мәдениет тарихы институты (КСРО ҒА ММТИ) мен Ғылым академиясының Қазақ филиалы ұйымдастырған А.Н.Бернштам басшылық еткен Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізді. А.Н.Бернштам Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудің отырықшы мәдениетің және көшпелі тайпаларының мәдени дәстүрлерінің ерекшелігі мен өзгешелігін анықтай отырып, көршілес аймақтар мен аудандардың тайпаларымен тығыз байланыста дамығандығын анықтап, ескерткіштердің даму кезеңдемесін ұсынды (Бернштам А.Н. 1949). Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығын ашып, көрсетуде ғалым Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарындағы Кеңкол обалары, Үлкен Шу каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді.
Ал екінші кезеңде, Жетісудің ерте көшпелілер археологиясын зерттеуге К.А.Акишев, Е.И.Агеева, Г.А.Кушаев, И.И.Копылов, А.Г.Максимова, Б.Н.Нұрмұханбетов сияқты ғалымдар сүбелі үлес қосты. 1954 жылдан бастап Тарих, археология, этнография институты Қапшағай СЭС-нің құрылыс жұмыстарына байланысты К.А.Ақышевтың басшылығымен Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырады. Соның нәтижесінде Жетісудің сақ-үйсін ескерткіштерін алғаш рет ашып талдаған К.А.Ақышев пен Г.А.Кушаев 1954,1957-1960 жылдары Іле аңғарында жүргізген зерттеулері негізінде сақ-үйсін қоғамы, шаруашылығы және діни наным-сенімдерінің әр тарихи кезеңіндегі дамуын ғылыми еңбек етіп жазды.
Бұл кезеңнің басты ерекшелігі сонда, ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан басталған ғылыми зерттеу жұмыстары барысында Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштері зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескертікштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді. Әсіресе, Есік қорғанынан Алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды.Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т.б. факторларды зерттеуде басты құрал болып табылды. К.А.Ақышевтың Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетін зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек.Ал келесі бір үлкен еңбегінде сақ тайпаларының дүниетанымын, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді.
Б.з.д. ҮІІ ғ сақ дәуірінде Алматы сақтардың, кейінен үйсіндердің тұрғылықты жері болған. Осы кезеңнен көптеген обалар мен қоңыстардың орындары қалған. Олардың арасында ерекшеленетін сақ патшаларының қорғандары. Бұл сөзімізге дәләл келтіретін болсақ 1980-1990 жылдардағы Қазпроектреставрация институты Алматы қаласымен оған жақын территориядағы археология ескерткіштерің табу мен зерттеу бойынша жұмыстар атқарды.Осы жұмыстардың нәтижесінде қазіргі күні қаланың солтүстік-батыс бөлігінде жатқан қорған қабірлер тіркелді. Бұл Үлкен-Алматы өзенінің оң жақ жағалауында орналасқан. Бұл қорғандардың топтары Ұлжан-1, және Ұлжан-2 деп аталады.Рысқұлов көшесінде тағыда сол жақ жағалаудағы диаметірі 25-30 м, биіктігі 2-3 м болатын 3 қорған бар, оларды Шаңырақ деп атайды. Топтарға бұл атауларды кейінгі зерттеушілер осы территориядағы шағын аудандардың атауы бойынша берген.
2003-2006 жылдары ҚР БҒМ Археология Институты қала және қала төңірегіндегі археологиялық ескерткіштерге зерттеу жүргізді. Нәтижесінде Шаңырақ және Ұлжан-2 обаларына археологиялық қазбалар жүргізілді. Шаңырақ обалары құрылыс зонасында қалып қойған, бұл жердегі 3 қорған қазылды. Ұлжан-2 тобы Үлкен Алматы өзенінің оң жақ жағалауында Ұлжан ықшам ауданында орналасқан.2006 жылы Археология Институтының қызметкерлері № 4 қорғанға қазба жұмыстарын жүргізді. Қорған тоналған, дегенмен қарақшылардан қалған бірнеше алтын қапсырма табылған. Бұл сақ қорғандарының барлығы дерлік тоналған деп айтуға болады.Тек заттардың фрагметтері, шашылған адам және мал сүйектері, қыш ыдыстармен ағаш қалдықтары қалған.
Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер
Жетісу өңіріндегі ескерткіштерді негізінен екі топқа бөліп қарастыруға болады. Оның бірінші тобы Бесшатырлық және екінші тобы Есіктік типтегі ескерткіштер. Бесшатыр қорымы іле өзенінің оң жағасында, шылбыр қойнауында орналасқан. Ол 31 обадан тұрады, олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршақ тас және топырақ үйінділерімен жабылған. Үйінділердің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші обалар болып бөлінеді. Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін, олардың биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетіп ауытқып отырады. Орташаларында тиісінше 25-18 және 5-6 м, кішілерінде 6-18 м және 0,8-2 метр.
Сирек кездесетіндері болмаса, қазылған обалар бұрындары тоңалып кеткен болып шықты. Дегенмен де Бесшатыр обалары мерзімін белгілеуге болатын тамаша материал (қанжарлар, жебелердің ұштары) ғана емес, сонымен қатар қабір үстіне орнатылған іргелі құрылымдардың ерекше бағалы, жаңа үлгілерін де берді. Диаметрі 104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Үйінді төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінің диаметрі 32 м. Обаның тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген бұл орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және оңтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың ені 2 м, ізі байқалды. Үйіндінің айналасынан 5-7 м қашықтықтан тас дуал өтеді (ені 2м және сақталып қалған биіктігі 50-60см). Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде тұрғызылған дөңгелек құрылыстар сақталған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағыда осындай 7 қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан, солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың тұтқалары кездеседі. Қазылған қоршаулардың көпшілігінде тайыз жерден күл-ыс дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал.
[ 8, 15-18 ].
Бесшатыр үш үлкен обадан тұрады. Бірінші, Үшінші және Алтыншы Бесшатыр обалары, орташа үш оба мен барлық ұсақ обалар қазылды. Бірінші бесшатыр обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7,6 м, оңтүстік жағынан 8,93 м. Оба таспен жабылған. Үйіндінің түп жағына тас неғұрлым тығыз қаланған, обаның төбесі жалпақ. Үйінді үш қабат. Ең үлкені-екінші қабаты, ол қалындығы 8,5 метрден 13 метрге дейін жететін топырақ пен қиыршық тастан тұрады. Төменгі қабатының астында Тянь-шань шыршасының өнделген тұтас бөренелерінен салынған үлкен ағаш құрылыс табылды. Сағана үйілген топырақ астында жерленген адамның үстіне тұрғызылған, бұл түгелдей жер бетіндегі құрылыс. Бесшатыр сағанасы сол кезде ағаштан салынған күрделі құрылыс болып табылады, ол бірнеше бөліктен тұрады олар: дәліз (дромос) қабірдің алдыңғы кірер аузы және жерлеу бөлмесі. Сағананың барлық бөренелері жақсы өнделген: бұтақтары мен бұдырлары тегістеліп шабылып, қабығы аршылған. Бөлменің қабырғасын құрайтын бөренелер мұқият тегістеліп, бір-біріне тығыз қиюластырылған, бүкіл құрылысты мейілінше тұрақты ету үшін бөренелердің жуан жұмыр басы қарама-қарсы айқастырылып салынған. Бұрыштарында бөренелер бір-біріне тек түйісіп қана тұрады және өзара бекітілмеген сондықтан Бесшатыр құрылысы дағдылы түсініктегі қима емес. Бөренелерде қашау мен Пышақ іздері жақсы сақталған-олардың екі шеті мен ортасында кертік бар. Жерлеу бөлмесінің бөренелерден тұратын төбесі жалпақ шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған. 14 обаны қазған кезде жерлеу құрылымының жаңа үлгісі ашылды. Обаның жерлеу құрылысының негізі - ұсақ қиыршық тастар араластырып топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар Бөренелермен үш қатар етіп жабылған, бөренелердің төменгі екі қатары Тянь-шань шыршасынан, ал жоғарғы қатары жете бөренелер. Бөренелермен жабылған төбесінде таспен бұтадан және сексеуілдің шырпысынан он алты қатар етіп күмбез тәрізді жаппа жасалған. Мазардың негізі төртбұрышты, ал төбесі дөңгелек күмбез сияқты болған. Қабірдің шығыс жағында есігі болып есіктің екі жағында жерге тігінен көмілген қос-қостан екі бағана тұрған. Қос бағаналар бір-бірімен қазықтармен бекітілген мейлінше берік болуы үшін бөренелер шиден өрілген жуан арқандармен байланып тасталған. Кірер ауыздың төбесін бөренелердің үстінен ши арқандармен болған екі қабат төсенішпен жапқан қабірдің лақытына кірер жердің жанына жуан бөренің кесіндісі қойылған. Лақыттың еденінде адамның шашыраған сүйектері жатыр [9, 2-4 ].
Бесшатыр қорымы б. з. б. I мың жылдықтың орта шеніндегі Жетісу ескерткіштері жөнінде неғұрлым толық түсінік береді. Ол Іле езенінің оң жақ жағасында Шылбыр қойнауында орналасқан және 31 обадан түрады; олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршық тас және топырақ үйінділерімен жабылған.
Үйінділерінің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші обалар болып белінеді. Үлкендерінің диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін, биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін өзгеріп отырады орташаларынікі - соған сәйкес 25- 38 м және 5- 6 м, кішілерінікі - 6- 18 және 0,8- 2 м диаметрі 104 м және биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Қорғанның қиық конус түріндегі тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген, бұл - орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және оңтүстік жақтарында ені екі метрлік орлар байқалады. Үйіндіні айналдыра тас дуал тұрғызылған. Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде тұрғызылған дөңгелек құрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Қейбір тік тұрған тас бағандарға ру-тайпа таң-балары қашап салынған. Қүл қалдықтарына, қыш ыдыс сынықтарына қарағанда, қоршаулар отқа табынушылық пен құрбан шалу ғұрпына байланысты болған.
Бесшатырда үш үлкен, үш орташа оба және кішкене обалардың бәрі қазылып ашылды. Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м., биіктігі 7,6 м. Үйінді астынан аршылған Бесшатыр қабірі бірнеше бөліктерден: дәлізден (дромостан), қабірдің алдыңғы кірер аузынан және жерлеу бөлмесінен тұратын, өз заманындағы жер бетіндік күрделі ағаш құрылыс болып табылады. Бөлменің қабырғасын құрайтын бөренелер бір-біріне тақап қиюластырылған бүкіл құрылысты барынша орнықты ету үшін бөренелердің жуан түп жағын ерсілі қарсылы кезектестіріп қалаған.
Жерлеу бөлмесінің бірқатар бөренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған.
Жерлеу жоралғысынан кейін бөлмеге кіретін ауыз ірі тастармен бекітіліп, ал дәліздің бөлінген жерлері төбесіне дейін жабайы тастарды қиыршық тастармен араластырып толтырылған болуы ықтимал. Тек осыдан кейін барып жерлеу құрылысының үстіне ірі тастар мен қиыршық тас аралас орасан зор үйінді үйілген.
Екінші бір үлкен обаның тас үйіндісі астында сол кездеп жердің бетінің деңгейінен 2 метрдей тереңдікте жер асты жолдарынын жүйесі болды. Олар жердін негізгі жынысында қазылған және негізгі бағыттаушы кірер аузы мен жанама тармақтардан тұрады. Жолдардың күмбезі жарты шеңбер тәрізді, жер асты жолдарының биіктігі метрден астам, ені 75 -- 80 см. Қабыр-ғалардың кей жерлерінде кішігірім кертпеше ойықтар жасалған, олардың жанындағы ыс іздері бұл ойықтарда жер астында жұмыс істеген жер қазушыларға жарық түсіретін май шырақтардың тұрғандығын дәлелдейді, жанама тармақтарда құрбандық шалудың қалдығы - мал сүйектері табылған. Негізгі жолдың жанама тармақтарды қосқандағы жалпы ұзындығы 55 м.
Бесшатыр қорымында (№ 14 оба) жерлеудің жаңа түрі ашылды. Обаның қабір құрылысының негізі -- майда қиыршық тас араласқан топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар төменгі екі қатары Тянь-Шань шыршасынан, ал жоғарғы -қатары жидеден үш қатар бөренелермен жапқан тәбені тіреп тұр. Бөренелі тебенің үстіне тастың, бұтаның және сексеуілдің жас бұтақтарының кезек алмастырылған он алты қабатынан тұратын жаппа жасалған. Қабірдің шаршы табаны және күмбезделіп жасалған жаппасы болды.
Қабірдің шығыс жағында, екі жағына екі жұптан бағандар қазылып орнатылған кірер аузы бар. Жұп бөренелер қазықшалармен қосылған, оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-9
І-Тарау. Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Жетісу өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. .10-16
1.2 Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-30
II-тарау. Оңтүстік Қазақстандағы сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... 31
2.1 Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі...31-35
2.2 Түгіскен және Ұйғарақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .36-45
III-тарау. Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... 46
3.1 Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі ... ..46-52
3.2 Берел , Шілікті және Майәмір типтес ескерткіштер ... ... ... ... ... ... 53-67
ІҮ-тарау.Орталық Қазақстан сақ ескерткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..68
4.1 Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуі..68-75
4.2 Тасмола мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76-93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...94-97
Пайдаланған әдебиеттер мен деректер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...98-100
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі тандағы Қазақстанның археолгоия ғылымының алдында тұрған келелі міндеттердің бірі-тарихи мұраларымызды обьективті тұрғыда зерделей отырып, ғылыми айналымға енгізуде екендігі сөзсіз.Тарихи сананың ұлттық тарихымызды танып-білуде маңызды орын алатынын ескерсек, бұл ретте археолог-ғалымдарымызға жүктелген міндеттер жеңіл болмасы анық. Еліміз егемендік алған жылдардан бастап тарихымыздың көптеген ақтаңдақ беттері ашылып, ғылыми-зерттеу жұмыстары жүйелі түрде жүргізіле бастады. Осы негізде археологиялық ізденістер де жаңдана түсіп, отандық ғалым-археологтардың өз міндеттерін нағыз кәсіби дәрежеде атқарып, сүбелі үлес қосып отырғаның айта кеткен орынды. Дегенмен де, аймақтық ерекшеліктерге байланысты басы ашылмаған мәселелер өз шешімін күтуде. Сондай маңызды тақырыптардың бірі- Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеу болып табылады. Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени - шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеулер мен топтау мәдени - тарихи кезендерді түйіндеуге және осы мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Қазіргі кезде ел басымыздың жарлығы бойынша құрылған мәдени мұра бағдарламасы бойынша Қазақстан өңіріндегі барлық тарихи - географиялық аймақтарды қорғауға алынуына сәйкес тарихи ескерткіштерге баса назар аударылуда. Ескерткіштерді қайта жанғыртып, оларға ғылыми археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу үшін үкімет тарапынан жыл сайын қаржы бөлінеді, осынын негізінде археологиялық экспедициялар жасақталып тарихтын қыр-сырларын ашуға тырысады.
Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңіріндегі ерте темір дәуірінің ескерткіштерінің зерттелуін негізгі екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа отандық ғаламдар тобы, оған Черников С.С, Толстов С.П, Грязнов М.П, Андрианов Б.П және басқаларды жатқызамыз. Аталмыш ғалымдар Қазақстан территориясындағы көне ескерткіштерге алғаш болып археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді, осының нәтижелерінде бұл өңірлердің археологиялық карталары, хронологиялары, кезеңдемелері мен жаңадан қорымдар ашылды. Екінші топқа тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдардағы археолог ғалымдарды атауға болады. Олар Ақышев Қ.А, Байпақов К.М, Ақынжанов С.М, Самашев З.С, Ә.Х.Марғұлан., М.Қ.Қадырбаев сынды ғалымдар, аталмыш ғалымдар ірі археологиялық экспедициялар ұйымдастырып, онда қазба жұмыстарымен айналысты,бірінші кезекте қирай бастаған және жаңадан салынған құрылыс аймағында орналасқан нысандарға назар аударылуда. Жаңа материалдарды шоғырлану үрдісі жүріп жатыр, оларды жүйелеу, талдау жаңа еңбектер шығаруда. Қазіргі кезде археологтар жаңа құрал-жабдықтарды пайдалана отырып ескерткіштердің ашылмаған тұстарын тереңірек зерттеуде [35, 303].
Бұл өңірлердің ескерткіштері, жерлеу ғұрыптары, материалдық заттары, шаруашылығы қазіргі кезде айтарлықтай зерттелген, сондықтан қорымдарды зерттеуде өзекті мәселелердің бірі ерте темір дәуірінің қоныстарын зерттеу болып табылады. Бұл мәселемен қазіргі таңда Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология және Этнография Институты және тағыда басқа ғылыми мекемелер айналысуда.Бірақ та бұл археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жетпегенін ескергеннің өзінде әлі де құңды жаңалықтар өз ашылуын күтуде [39, 140-142].
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мен өзімнің магистрлік диссертациямды жазу барысында археологиялық деректерді қолдандым. Оның ішінде белгілі археолог ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. Атап айтсақ: К.А.Ақышев, А.Н.Бернштам, М.Қ Қадырбаев, С.П.Толстов, М.П.Грязнов, С.С.Черников және т.б. ғалымдар.Сонымен бірге қазіргі кездегі жарияланып жүрген ғылыми журналдар мен оқулықтарды пайдаландым.
1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы В.В.Бартольд Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері жайында Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью атты еңбегінде атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің тапсырысымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын топтардың іс-әрекеті жайлы да жазып кетеді [17, 210-215].
К.А.Ақышев өзінің- Курган Иссык (1978), Искусство и идеология саков (1984 ) Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді.Әсіресе Есік қорғанынан алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды.Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т.б. факторларды зерттеуде басты құралы болды.Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетің зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек, сонымен бірге сақ тайпаларының дүниетанымы, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді [ 8,15-18].
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тақырыптың зерттелу тарихын негізінен төрт географиалық аймаққа бөліп қарастырдым.
Алғашқысы Жетісу өңірі. Бұл өңір жайлы ең алғаш рет Ш.Ш.Уалиханов, пен Н.Н.Пантусов Жетісу өлкесінің археологиялық ескерткіштері мен тарихы туралы құнды мәліметтер берді. 1893-1894 жылдары белгілі шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл Қазаншұңқыры мен Іле алқабының ескерткіштері жайында Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью атты еңбегінде атап өтеді. Тіпті осы іс-сапарында Синьцзяннан келген белгісіз көпестің тапсырмасымен қорғандардан құнды жәдігерлерді тонаумен айналысатын топтардың іс - әрекеті жайлы да жазып кетеді [ 17, 210-215].
Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерін зерттеу ХХ ғасырдың 30 - жылдарынан бастап Қазақстан жерінде бірқатар археологиялық экспедициялар жұмыстары жүргізіле басталады. Сақ тайпаларының отырықшы мәдениеті мен мәдени дәстүрлерінің ерекшілігі мен өзгешеліктерін анықтау мақсатында КСРО ҒА Қазақ филиалын ұйымдастырған. А.Н.Бернштам басшылық еткен Жетісу мен Қазақстанның Оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізді. Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығың ашып көрсетуде ғалым Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарларындағы Кеңқол обалары, Үлкен Шу каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді. Жетісудың ерте көшпенділерін зерттеуге Қ.А.Ақышев, Е.И.Агеева, Г.А.Кушаев, Н.И.Копылов, А.Г.Максимова, Б.Н.Нұрмұхамбетов сияқты ғалымдардың да үлесі болды. 1954 жылдан бастап Тарих, Археология, Этнография институты Қапшағай ГЭС - нің салынуына байланысты Қ.А.Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. Бұл кезеннің басты ерекшілігі, ХХ ғасырдың 50 жылдарынан бастап ғылыми зерттеу жұмыстары барысында Жетісудың көне тарихын көптеген қалтарыс тұстары ашылып сақ дәуірінің Жалпы ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштердің хронологиялық диапозонының кендігімен ерекшеленеді. Сонымен бірге сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени - шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да анық көрініс табады. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеулер мен топтау мәдени - тарихи кезеңдерді түйіндеуге және осы мәдениеттерді жасаған сақ тайпаларының даму деңгейін саралауға мүмкіндік туғызады, ескерткіштерін зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескерткіштердің тізбегі ғылыми айналымға енгізілді [9, 2-4 ].
Бұл өңірдің зерттеулі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жалғасын тауып жатты, оның ішінде К.М.Байпақов, Б.Н.Нұрмұхамбетов, Ф.П.Григорьев, Ю.А.Мотов, З.С.Самашев сынды т.б ғалымдарды атап өтуге болады. Бұл өңірдің археологиялық ескерткіштерінің зерттелу деңгейі жеткілікті емес, сондықтан келешекте атқарылатын археологиялық деректердің негізінде көне тарихымыз жүйелі түрде зерттеледі деп ойлаймын.
Екінші аймақ - бұл Шығыс Қазақстан өңірі, бұл өңірді зерттеу ХҮІІІ ғасырдың басынан басталады. Оған Д.Г.Мессершмидт, Г.Ф.Миллер, И.Г.Гмелин сияқты ірі ғалымдарды атап өтуге болады. Ең алғашты археологиялық қазба жұмыстар В.В.Радловтың есімімен байланысты, ол осы өңірді зерттей келе ежелгі ескерткіштерді алғашқы кесте түрінде кезендеуді ұсынды. 1911жылы В.А.Адрианов Бұқтырма аймағындағы қорғандарға қазба жұмыстарын жүргізді, соның нәтижесінде Шығыс Қазақстан өңірінің ерте темір дәуірінің көшпенділерінің мәдениеттерінің кезендері аңықталды. Ал 1935 жылдан бастап Ертіс пен Тарбағатай аумақтарын С.С.Черников зерттеді, ол негізінен осы өңірдегі ескерткіштердің хронологиясымен айналысты. С.С.Черников Шығыс Қазақстан өңіріндегі сақ мәдениеттерің үш кезеңге бөліп қарастырады. С.С.Черниковтан кейін Ертіс аңғарында археологиялық зерттеулерді Ф.Х.Арслановтың басшылығымен Өскемен педагогикалық институтының экспедициясы жалғастырды, (1960-70 жылдары). Бұл өңірдің сақ ескерткіштерінің қорытынды жұмыстары М.Қ.Қадырбаевтің - Қазақ ССР тарихы тарауында жазылды [12, 45-47 ].
Қазіргі кезде де Шығыс Қазақстан өңірін зерттеу жұмыстары одан әрі жалғасуда, оған К.М.Байпақов, З.С.Самашев, А.С.Ермолаева, Шілікті экспедициясының басшысы Ә.Т.Ташкенұлы сияқты ғалымдар айналысып жүр.
Үшінші аймақ- Оңтүстік Қазақстан өңірі болып табылады. Бұл өңірдің ескерткіштерін зерттеу мәселесі XIX ғасырдың басында басталды. Бұл зерттеулер ежелгі антикалық деректер мен, орта ғасырлық саяхатшылар мен, географтардың арнайы хаттарында айтылады. 1946 жылдан бастап КСРО Ғ.А. Хорезм экспедициясы Оңтүстік аудандарда археологиялық зерттеу жұмыстарын бастайды. Осы экспедицияның зерттеу нәтижелерінде осы аймақта көптеген ескерткіштер жиынтығы табылады, оның ішінде ең ірілерінің бірі Шырық-Рабат қаласын атауға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірін зерттеген ғалымдар қатарына Б.П.Адрианов, М.А.Итина, А.С.Кейс, С.П.Толстов, Т.А.Жданко және т.б. ғалымдарды айтуға болады. 1957-60 жылдары Шырық-Рабат, Бәбіш-молда, Баланды сияқты ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді, осының негізінде жаңа қорымдар ашылды, ежелгі қоныстардың қалдықтары табылды [ 56, 125-129 ].
1960-63 жылдары Түгіскен үстіртінде Оңтүстік және Солтүстік Түгіскен қорғандары ашылды. Жалпы Оңтүстік өңірде Сыр бойы мен Арал маңындағы ескерткіштері қазіргі кезде өте аз зерттелуде. Осыған байланысты болашақта бұл өңірдің ерте темір дәуірінің ескерткіштері өз деңгейінде зерттеледі деген сенімдемін.
Төртінші аймақ бұл- Орталық Қазақстан. Орталық Қазақстанды зерттеуін шартты түрде үш кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезеңі Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының Ұлытаудағы ескерткіштерді зерттеуден басталады. Бұл өңірлерді алғаш Ә.Х.Марғұлан зерттеді. 1950 жылдардың басында Ә.Х.Марғұлан мұртты обаларға діни ғұрыптық құрылыстар деген анықтама берді және сонымен бірге ескерткіштердің орналасу аймағын көрсетті. Одан кейін Орталық Қазақстанның ескерткіштерін М.Қ.Қадырбаев зерттеп, жалғастырды. Жалпы алғанда бірінші кезеңнің негізгі жетістіктері Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірінің мерзімдемесі мен кезеңдемесі жасалды, және көптеген қорымдардың ашылуының негізінде, Орталық Қазақстанның сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы, материалдық мәдениеті мен шаруашылығына қатысты мәліметтер жиналды.
Екінші кезең. 1957 жылдан бастап Орталық Қазақстан Археологиялық Экспедициясының құрамындағы ерте темір дәуірінің жеке отрядын М.Қ.Қадырбаев басқарды. Ол 1959-63 жылдары Павлодар облысының Екібастұз ауданындағы Шідерті өзенінің бойындағы Тасмола 1-2, 3-5-6, Қарамұрын 1-2 Нұрмамбет-1 сияқты қорымдарды ашты. 1967-68 жылдары солтүстік-шығыс Балқаш өңірінде көптеген қорымдар ашылып, зерттелді. Бұл кезеңнің басты нәтижесі Орталық Қазақстан өңірі бойынша көптеген ескерткіштерге археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, ғылымда Тасмола мәдениеті ашылды.
Үшінші кезең. Бұл кезеңнің бас кезінде (1970-1980 жж. ) аймақтың ерте темір дәуірінің ескерткіштерін зерттеу ісі саябырлады тек жекелеген ескерткіштер, оның ішінде бірнеше мұртты обалар ғана зерттелді. 1980 жылдардың аяғында Археология институтының Орталық Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштерін зерттеуге бағытталған А.З.Бейсенов басқаруындағы жеке экспедиция (қазіргі Сарыарқа экспедициясы) өз жұмысын бастады. Экспедиция жұмысы Баянауыл ауданы жеріндегі бүлінген обаларды зерттеуден бастады. Ал, 1990 жылдардың соңында Қарағанды облысының аумағындағы ескерткіштерді зерттеуге кірісті. Осы жұмыстардың барысында Баянауыл, Қарқаралы өңірлерінен б.з.б. 7-1 ғасырлар кезенің ондаған ескерткіштері зерттелді.1990-шы жылдардағы үзілістен соң, 1998 жылы зерттеулердің жаңа, қазіргі кезеңі басталды. 1998-2007 жылдары алынған жаңа деректік материалдар Орталық Қазақстан ерте темір дәуіріндегі мәдениеті жайлы түсінікті біршама толықтыра түсті. Осы ретте ерте темір дәуірі қоныстарының табылуын айрықша атап өтуге болады.
Бүгінгі күні Қазақстанның археологтары да ерте темір дәуірінің қорғандарынан көптеген көне материалдық заттар тауып, дүние жүзінің мәдени коллекциясын толықтыруда.Мәселен Қ.А.Ақышевтің Есік обасы мен З.С.Самащевтің Берел обасынан сақтардың құнды заттары табылды. Сақтар өз қорғандарын сондықтан мақтан тұтқан. Мұндай бай қорғандар Египеттегі фараондардың пирамидаларынан кем түспейді деген Қазақстандық ғалымдар К.А.Ақышев еңбектерінде б.з.б. VIII-IV ғасырлардағы Жетісу территориясын мекендеген сақ патшаларының қабірлері туралы мәліметтер келтірген. Мен курстық жұмысымды жазу барысында жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін басшылыққа алдым.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Алға қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан талдап, көрсету үшін археология ғылымының методологиялық зерттеу тәсілдері пайдаланылды. Атап айтқанда археологиялық деректерді обьективтілік тұрғыдан қарастыру, салыстырып талдау принціпі қолданылды.Қазақстандағы және Кеңес өкіметі кезіндегі жиналған археологиялық деректерді, дерек көзі ретінде сынау, яғни алғышарттарын, сақталу формалары мен ерекшеліктерін көрсету, олардағы мәліметтерді сыннан өткізу арқылы археологиялық деректердің бейнелену дәрежесін, ақпараттардың шынайлық деңгейімен толықтығын анықтау сияқты теориялық-методологиялық қағидаларға, ғылыми зерттеудің обьективтілік, жалпы ғылыми принціптеріне, арнайы және нақты ғылыми таным заңдылықтары мен методтарына негізделген.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыстын тақырыбы Қазақстандағы сақ мәдениеттерінің зерттелуі болғандықтан, ерте темір дәуірі ескерткіштерінің соңғы зерттеулеріндегі мәліметтердегі жаңа ашылып жатқан ғылыми жаңалықтарды жатқызамыз.Оған мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы бойынша тіркелген, бүліну жағдайында тұрған археологиялық ескерткіштерді қайта жаңғырту мәселесімен айналысуда.
Ә.Х.Марғұлан атындағы археология және этнология институтының З.С.Самашев бастаған археологиялық экспедициясы 1998 жылдан бері тоң басқан Берел обаларынан молекулярлық биология,генетика, архитектура, топырақтану және өзге ғылым салалары жетістіктерін пайдалана отырып, көне мен қазіргі популяцияның өзара сабақтастығы мәселелерін шешу жолында қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.Бір қорымды пән аралық тұрғыдан толық зерттеуді мақсат тұтқан, бұл топтын әр сала бойынша кейбір жұмыс қорытындылары жарияланып та жатыр.
Ә.Т.Төлеубаев басшылық ететін Қаз МУ-дың археологиялық экспедициясы 2003 жылы атақты Шілікті обаларының бірін қазып, ел тарихында ірі ашылым жасады. Қорымдағы № 2 обалар тізбегінің оңтүстігіндегі б.з.б. 690-644 жылға жататын елбасылардың бірі жерленген. № 1 оба (Бәйгетөбе) күрделі архитектуралық құрылысты ( бөренелерден айқастырыла салынған жерлеу камерасы, тас құрылым мен саз топырақ пен шымнан тұратын үстінгі үйінді ) және аң стильндегі әр түрлі әшекйлердің молдап табылуымен ерекше.Тағы бір айта кететін жайт, ерте темір дәуірінің обалары мен қорғандары айтарлықтай зерттелген, енді осы дәуірдің қоңыстарын ғылыми тұрғыдан зерттеу қажет болып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі танда жүргізіліп жатқан археологиялық экспедициялардың қорытынды мәліметтеріне және Қазба жұмыстары негізінде табылған жәдігерлерге сүйене отырып, Оңтүстік, Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстан өңіріндегі сақ ескерткіштерін археологиялық тұрғыдан зерттеу. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
* Сақ ескерткіштерін зерттеудегі археологиялық деректердің тарихта алатын орны.
* Ерте темір дәуірінің ескерткіштерін зерттеген Кеңес ғалымдары мен Қазақстандық ғалымдар арасындағы сабақтастықты анықтау.
* Оңтүстік және Шығыс Қазақстан өңіріндегі ескерткіштердің орналасу аймағын, хронологиясын, кезендерін, және айырмашылықтарын анықтау.
* Қазақстан территориясындағы ерте темір дәуірін зерттеген ғалымдардың еңбектерін, алға тарта отыра, осы кезеңнің зерттеу деңгейін анықтау.
Зерттеу жұмысының территориялық шеңбері. Қазақстанның ерте темір дәуірі кезеңнің территориясын бірнеше аймақтарға бөліп қарастыруға болады. Қазақстанның Оңтүстік өңірі (Түгіскен мен Ұйғарақ ескерткіштері), Жетісу өңірі (Есік пен Бесшатыр қорымдары), және Шығыс Қазақстан өңірлерін (Шілікті, Берел) Орталық Қазақстан өңірі (Тасмола мәдениеті ) қамтиды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Қазақстандағы ерте темір дәуірі мәдениеттерінің хронологиялары әрқалай. Жетісу өңіріндегі Есік обасы б.з.б. ІҮ ғасырдың аяғы мен ІІІ ғасырға сай келеді, Бесшатыр обасы б.з.б. Ү-ІҮ ғғ.Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Түгіскен б.з.б.ІХ-Ү ғғ, Ұйғарақ б.з.б. ҮІ ғ.Шығыс Қазақстан өңіріндегі Шілікті б.з.б. ҮІІ-ҮІ ғғ, Берел б.з.б. Ү-ІХ ғғ.Орталық Қазақстан өңіріндегі Тасмола мәдениеті б.з.б ҮІІ-І ғғ. Жалпы Қазақстандағы ерте темір дәуірінің хронологиясы б.з.б. ІХ-І ғғ қамтиды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімі мен сілтемелерден тұрады.
І-Тарау Жетісу өңіріңдегі сақ ескерткіштері
Жетісу өңіріндегі сақ мәдениеттерін зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жетісу өңірі ерте темір кезенінің басты көрсеткіші болып табылатын археологиялық ескерткіштерінің хронологиялық диапазонның кендігімен ерекшеленеді. Сонымен қатар сақ дүниесі шеңберінде болған тығыз мәдени-шаруашылық байланыстар археологиялық материалдардан да аңық көрініс береді. Осы ретте қорғандардың архитектуралық құрылысын, ондағы табылған олжаларды зерттеу мен топтау мәдени-тарихи кезендерді түйіндеуге және осы мәдениетті жасаған сақ тайпаларының даму денгейін саралауға мүмкіндік туғызады. Бірақ та бұл археологиялық ескерткіштердің барлығы да осы уақытқа дейін өз қалпында жетпегендігін ескергеннің өзінде әлі де талай ғылыми құнды жаналықтар өз ашылуын күтуде. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ даласындағы көне ескерткіштерге, табылған олжаларға Ресей ғалымдары тарапынан қызығушылық арта түсті. Құрамына Сырдария мен Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуына байланысты осы өлкенің тарихына түпкілікті ден қойыла басталды. Жетісу жерін зерттеудің алғашқы кезені 1862 жылғы орыстын ірі ғалымдарынын бірі В.В.Радловтын зерттеулерімен тікелей байланысты, ол Қапал елді-мекенінің жанынан үш обаны қазды және кездейсоқ олжалардың жиналуы арқылы жетісуды мекендеген халықтар жайлы құнды мәліметтер жинайды. Ал 1879 жылы жетісу өлкесінің алғашқы археологиялық картасы жасалды. Табылған обалар мен қорғандарды сипаттау жұмыстары мен Н.А.Абрамов және М.В.Флоринский В.В.Бартольд сияқты ғалымдар айналысты. Осы зерттелген қазба жұмыстардың нәтижелері 1896 жылы Н.Лыкошиннің археологическое изучение Туркестана до образование Туркестанского кружка любителей археологий атты еңбегінде жинақталды. Жүйелі түрде зерттеулер мен табылған олжаларды салыстыра талдау жұмыстары А.Н.Бернштамның есімімен байланысты. 1936-1952 жылдары Кеңкөл, Қарғалы, Берікқара қорымдарын да және Шу каналы бойында зерттеулер жүргізген, ол алғаш рет жетісу ескерткіштерінің тарихи-археологиялық кезендемесін ұсынды. Исседондардың сақ тайпалық бірлестігінің құрамына енгендігін айта келе, қола дәуірінен бастап мәдениетті жергілікті халықтың жасағандығын дәлелдеуге тырысты [17, 210-215 ].
Жетісудағы сақ археологиясының дамуындағы келесі үлкен кезен 1954-1961 жылдарды қамтиды.1954 жылы тарих, археология және этнография институты болашақта Қапшағай СЭС-нің су астында қалатын аймақты зерттеу мақсатында К.А.Ақышев басқарған Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Алғашқы бір маусымнын өзінде-ақ экспедиция сақтар дәуірі обаларының үлкен тобын тапты. 1957 жылы жетісу археологиялық экспедициясы зерттеулерін бастайды. Сақ ескерткіштерін, ортағасырлық қола мәдениетің зерттеу, оның негізгі міндеттеріне айналды [4, 142-145].
1960 жылдары жетісудағы сақтар ескерткіштерін зерттеу жөніндегі жұмыстар одан әрі жалғастырылды. Іле алқабы сақтарының мәдениетіне арналған монографияда К.А.Ақышев сақтар мәдениетінің шығу сауалдарын қарастырып, жебе ұштарын хронологиялық жағынан топтастырса Г.А.Кушаев жетісу мәдениетін кезендестіру маңызы бар данықты оқиға Есік обасының ашылуы болды, одан табылған олжалар сақтар мәдениетінің, олардың мифологиясын, өңері мен жазуын, әлеуметтік құрылысын зерттеуге тың серпін берді. Алайда жемісті де қарқынды жүргізген жетісудың ерте темір дәуірі заттай мәдениетін зерттеу, топтау, жүйелеу, тарихи талдау жұмыстары соңғы жылдары өз жалғасын таппай қалды. Соңғы жиырма жылдар ішінде Жетісу көшпелілері жайлы мәлімет тек қазба жұмыстарынан алынған мәліметтер арқылы толықтыруда [5, 154-156 ].
Б. з. б. I мың жылдықта Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан сақ тайпаларының үлкен бір тобының таралып орналасқан орталығы болды, бұлар, болжамдардың бірі бойынша, тиграхауда-сақ Арал маңында массагеттермен сәйкестіріледі.
Обалы қорымдардың және петроглифтердің топографиясы мен олардың өте-мөте көптігі Қазақстан территориясының оңтүстік-шығысы мен оңтүстігін ежелгі заманда адамдардың түгел мекендегенін дәлелдейді. Үлкенді-кішілі Сырдария, Іле, Талас, Қаратал, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын, Қеген және басқа өзендердің аңғарларында тастан және топырақтан үйілген көптеген обалар шоғырланған. Олардың дені жүздеген үйінділері бар молалы аландар болып келеді. Мысалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің сол жақ жағалауы) 300 обадан, Берікқара қорымы (Та-лас өзені) -- 500 үйіндіден түрады. Қетпен-Төбе (Солтүстік Қырғызстан) аңғарында 700 обадан тұратын қорымдар бар. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанның ғасырлар бойы қалыптас-қан осындай және басқа да ірі-ірі обалы қорымдарында түрлі уақыттың жерлеу орындары бар.
Биіктігі 20 метрге дейін жететін патша обалары деп аталатын обалардың кептігі жөнінен Орта Азия мен Қазақстанның басқа да аудандарында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға тең келері жок. Осындай археологиялық керіністі керіп, А. Н. Бернштам патша сақтары мен усундер нақ осы Жетісуды мекендеді деген қорытындыға келді.
Б.з.б. V ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ пира-мидаларында Орта Азия мен Қазақстан территориясындағы ең ежелгі, жер үстіндегі ағаш архитектураның өте сирек кездесетін ескерткіштері- бөренелерден түрғызылған ірі-ірі жерлеу құрылыстары табылды. Іле Алатауының солтүстік бөктеріндегі үлкен қорымның құрамына кіретін Есік обасындағы ақсүйек сақтың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен таң қалдырады.
Берікқара қорымының (Талас езенінің аңғары) үлкен обаларының жер үйінділерінде әр түрлі дөңгелек, төрт бұрышты, тізбе, комета тәрізді етіп тастан салған жанама құрылыстары бар. Олар сақ тайпаларының сол кезеңдегі діни және әлемнің шығуы туралы ұғымдарын керсетеді.
Регионның ежелгі тұрғындарының шаруашылық, тұрмыс салттары туралы бағалы мәліметтер кіші обаларда - саны жағынан ру-тайпа ақсүйектерінің обаларынан бірнеше есе асып түсетін қатардағы қауым мүшелерінің қабір ескерткіштерінде - сақталған.
Қорымдардың материалдарын көптеген кездейсоқ табылған олжалар мен көркемдік қола бұйымдар көмбелері қазандар, кұрбандық ыдыстары, шырағдандар, еңбек құралдары, қару және ат-тұрман заттары едәуір толықтыра түседі. Олардың көпшілігі жануарлар мен андардың, кейде адамның бедерлі және мүсінді бейнелерімен сәнделген.
Біздің заманымыздан бұрынғы V ғасырдың 40-жылдар аяғында грек тарихшысы Геродоттың Тарих деп аталатын еңбегінде және басқа қол жазбаларда біздің заманымыздан бұрынғы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қазақстан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қуатты жауынгер одақтары болғаны айтылады. Ол одақтар массагеттер, каспийші- лер, исседондар, кейініректе алаңдар, сарматтардан тұрған. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағы (Персополға жақын) тас жазуларында Сақ тайпалары үш топқа:сақ-хаумаваргаларға (хаома сусынын дайындайтын сақтар), Сақ-тиграхаудаларға (төбесі шошақ бас киімдері бар сақтар), Сақ-парадараяндарға (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) бөлінеді делінген. Бірінші топтоғы сақтар Ферғана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағы және Жетісу жерін жайлап, скифтер немесе Арал теңізі және Сырдарияның арғы жағындағылар болған.
Геродоттың айтуынша: Сақтар скиф тайпалары, бастарына тік тұратын төбесі шошақ тығыз киізден істелінген бөрік және шалбар киген. Олар садақ, қысқа семсер және айбалтамен қаруланған. Тамаша атқыш жауынгерлер.
Сақ әулетінің іргесін қалаушы Алып Ер Тұлға (Афрасиаб) болған деген деректер бар. Сақтар көк тәңіріне табынған. Археологиялық қазбаларға қарағанда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қоланы пайдалануды артық көрген. Оларда жабайы аңдардың суреттері салынған қоладан құйылған үлкен тай қазандар болған. Сақтардың дүние жүзіне аңдарды өрнектеумен әйгілі болған даналық өнері жалпы адамзаттық мәдениетті дамытуға елеулі әсерін тигізді.
Жартастағы суреттер таулы-далалық тайпалардың аңды салт атпен қоршалып аулайтыны бейнеленген.
Б.з.б. I мың жылдықтың орта шенінде, яғни сақ заманында өндірістің мамандырылған түрлері болды. Бұлар руданы өндіру және өңдеу, темір ұсталығы, темірді құю және зергерлік істер еді. Сақтар темірден үзеңгі, ауыздық жасауды үйреніп, соғыс құралдарын, қару-жарақтарды, жебенің ұштарын, қысқа семсерлер-ақинақ, қанжар, ұзын семсерлер, найза, түрлі балталар жасады. Металл өңдеумен бірге қолөнердің тұрмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру және тоқымашылықтың түрлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта, темір ілгектер, шоттар, қашаулар т.б. заттар жасалынды.
Сақтар Алтай, Сібір, Шығыс және Батыс Еуропа халықтарымен тығыз байланыс жасап тұрды. Бұл жөніндегі қазылған ескі молалардан табылған заттар сақтардың өмірі туралы көптеген мағлұматтар береді. Сақтардың әлеуметтік қоғамы жөніндегі айтқанда, олардың басты үш топқа бөлінгенін көрсетуге болады. Бірінші-әскери топтар, екіншілері-ауқатты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, үшіншілері-жай қатардағы сақтар, бұлар кедейлер, оларға соқа және екі өгіз тән болған.
Қазақстанның әр өлкесінің, соның ішінде жетісудың сақ дәуірінің ескерткіштерін тіркеу, сипаттау және картаға түсіру жұмыстарын кешенді түрде, жаңа денгейде жүргізу керектігі туындауда. Сақтар өмір сүрген уақытта адамнын қоршаған ортадан жекеленіп бөлініп шығуына байланысты Жаңа дүниетаным қалыптасты. Ірі обалар тек ғана адамды жерлеу орны емес, сонымен қатар әр уақыт желісінде ғұрыптық рәсімдер орындалған күрделі жерлеу-ғұрыптық кешен екендігі көрсеткен, үш топтан ғана тұрмағандығы қазіргі таңда мойындалмаған құбылыс. Сонымен бірге Бернштамнын Қарғалы шаманның жерлеуін ашуы бұл кезенде діни әдет-ғұрыптарды атқарушылардың-абыз, шамандардың болғандығын айғақтайды. Сондықтан да осы көзқарастар тұрғысынан тізбекте орналасқан обаларды жан-жақты, толық түрде зерттеу арқылы ғылыми түйіндер жасауға болады [ 22, 47-49 ].
Б.з.б. мыңжылдықта жетісу мен оңтүстік қазақстан-болжамдардың бірі бойынша Тиграхауда - сақтарға баланатын сақ тайпаларының қауымының өзіндік жарқын мәдениетінің ірі ошағы саналды. Сақ өркениеті - Орталық және Алдыңғы Азияның мәдениеті мен өңері жетістіктерінің бірегей синтезі.
Оба қорымдарымен петроглифтер топографиясы және олардың көп болуы ерте кезде Қазақстан аумағының, оңтүстік-шығысы мен оңтүстігінің толық игерілгенің көрсетеді. Үлкенді-кішілі Сырдария, Іле, Талас, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын, Кеген өзендерімен басқаларының аңғарларында көптеген тас және топырақ обалар шоғырланған. Олардың көбісі жүздеген төмпешіктері бар үлкен молалы жер болып табылады. Мәселен Жуантөбе қорымы Іле өзенінің сол жақ жағалауы-300 обадан, Берікқара қорымы талас өзені 500 төмпешіктен тұрады, Кетпен- төбе алқабында 700 обадан тұратын қорымдар бар. Бұларда және Жетісумен оңтүстік Қазақстанның басқа да ірі оба қорымдарында адамдар әртүрлі уақыттарда жерленіп, олар жүздеген жылдар бойында қалыптасқан [23, 110-131 ].
Биіктігі 20 метрге дейін жететін патша обалары дейтіндердің көп жинақталуы жөнінен Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға Орта Азияда және Қазақстанның басқа аудандарында тең келетіні жоқ. Осындай археологиялық ландшафт А.Н.Бернштамды патша сақтары мен усундер нақ жетісуда мекендеген деген қорытындыға келген .
Б.з.б Ү ғасырға жататын Бесшатыр қорымының сақ перамидаларынан бөренелерден тұрғызылған ірі жерлеу құрылыстары тамаша сақталған күйінде табылды, олар Орта Азиямен Қазақстан аумағындағы жер бетіне ағаштан салынған ең ежелгі сәулет өнерінің бірегей ескерткіштері.
Іле Алатауының солтүстік беткейіндегі үлкен қорымға енетін Есік обасындағы ақсүйек сақтың қабірі жерлеу ғұрпының байлығымен қайран қалдырады. Оның киімі, бас киімі мен аяқ киімі алтыннан жасалған 4000-ға жуық қаптырма мен қалақша арқылы әшекейленген, олардың көпшілігі скиф-сақ кезіндегі аң стилінде орындалған. Есік қабірінен табылған күміс тостағанның маңызы ерекше, оның түбіндегі 26 таңбадан тұратын жазу, тегінде, әліпбилік жазба болуы ықтимал [6, 140-141 ].
Жетісу жеріндегі сақ ескерткіштерінің зерттелуін өз алдына үш кезеңге бөліп қарастырамыз:
Бірінші кезеңде, өткен ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Қазақстан территориясында бірқатар археологиялық экспедициялар зерттеу жұмыстарын жүргізе бастады. Соның ішінде Материалдық мәдениет тарихы институты (КСРО ҒА ММТИ) мен Ғылым академиясының Қазақ филиалы ұйымдастырған А.Н.Бернштам басшылық еткен Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігіндегі экспедициялар белсенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізді. А.Н.Бернштам Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісудің отырықшы мәдениетің және көшпелі тайпаларының мәдени дәстүрлерінің ерекшелігі мен өзгешелігін анықтай отырып, көршілес аймақтар мен аудандардың тайпаларымен тығыз байланыста дамығандығын анықтап, ескерткіштердің даму кезеңдемесін ұсынды (Бернштам А.Н. 1949). Осындай іргелі мәселелердің маңыздылығын ашып, көрсетуде ғалым Алматы маңындағы Қарғалы, Талас аңғарындағы Кеңкол обалары, Үлкен Шу каналы бойында жүргізген ғылыми ізденістерінің нәтижесінде қол жеткізді.
Ал екінші кезеңде, Жетісудің ерте көшпелілер археологиясын зерттеуге К.А.Акишев, Е.И.Агеева, Г.А.Кушаев, И.И.Копылов, А.Г.Максимова, Б.Н.Нұрмұханбетов сияқты ғалымдар сүбелі үлес қосты. 1954 жылдан бастап Тарих, археология, этнография институты Қапшағай СЭС-нің құрылыс жұмыстарына байланысты К.А.Ақышевтың басшылығымен Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырады. Соның нәтижесінде Жетісудің сақ-үйсін ескерткіштерін алғаш рет ашып талдаған К.А.Ақышев пен Г.А.Кушаев 1954,1957-1960 жылдары Іле аңғарында жүргізген зерттеулері негізінде сақ-үйсін қоғамы, шаруашылығы және діни наным-сенімдерінің әр тарихи кезеңіндегі дамуын ғылыми еңбек етіп жазды.
Бұл кезеңнің басты ерекшелігі сонда, ХХ ғасырдың 50-ші жылдарынан басталған ғылыми зерттеу жұмыстары барысында Жетісудің көне тарихының көптеген қалтарыс тұстары ашылып, сақ дәуірі ескерткіштері зерттеудің өлшеуші үлгісі іспеттес ескертікштердің тізбесі ғылыми айналымға енгізілді. Әсіресе, Есік қорғанынан Алтын адамның табылуы еліміздің тарихында әлемдік маңызы бар оқиға болды.Бұл қорғаннан табылған жәдігерлер сақтардың мәдениетің, өңерін, шаруашылығын т.б. факторларды зерттеуде басты құрал болып табылды. К.А.Ақышевтың Жетісудің ерте темір дәуірі мәдениетін зерттеуге қосқан үлесі өз алдына маңызды мәселе болып табылатыны осыдан анық көрінсе керек.Ал келесі бір үлкен еңбегінде сақ тайпаларының дүниетанымын, рухани мәдениеті мен әскери-теократиялық идеологиясын жоғары дәрежеде сипаттап берді.
Б.з.д. ҮІІ ғ сақ дәуірінде Алматы сақтардың, кейінен үйсіндердің тұрғылықты жері болған. Осы кезеңнен көптеген обалар мен қоңыстардың орындары қалған. Олардың арасында ерекшеленетін сақ патшаларының қорғандары. Бұл сөзімізге дәләл келтіретін болсақ 1980-1990 жылдардағы Қазпроектреставрация институты Алматы қаласымен оған жақын территориядағы археология ескерткіштерің табу мен зерттеу бойынша жұмыстар атқарды.Осы жұмыстардың нәтижесінде қазіргі күні қаланың солтүстік-батыс бөлігінде жатқан қорған қабірлер тіркелді. Бұл Үлкен-Алматы өзенінің оң жақ жағалауында орналасқан. Бұл қорғандардың топтары Ұлжан-1, және Ұлжан-2 деп аталады.Рысқұлов көшесінде тағыда сол жақ жағалаудағы диаметірі 25-30 м, биіктігі 2-3 м болатын 3 қорған бар, оларды Шаңырақ деп атайды. Топтарға бұл атауларды кейінгі зерттеушілер осы территориядағы шағын аудандардың атауы бойынша берген.
2003-2006 жылдары ҚР БҒМ Археология Институты қала және қала төңірегіндегі археологиялық ескерткіштерге зерттеу жүргізді. Нәтижесінде Шаңырақ және Ұлжан-2 обаларына археологиялық қазбалар жүргізілді. Шаңырақ обалары құрылыс зонасында қалып қойған, бұл жердегі 3 қорған қазылды. Ұлжан-2 тобы Үлкен Алматы өзенінің оң жақ жағалауында Ұлжан ықшам ауданында орналасқан.2006 жылы Археология Институтының қызметкерлері № 4 қорғанға қазба жұмыстарын жүргізді. Қорған тоналған, дегенмен қарақшылардан қалған бірнеше алтын қапсырма табылған. Бұл сақ қорғандарының барлығы дерлік тоналған деп айтуға болады.Тек заттардың фрагметтері, шашылған адам және мал сүйектері, қыш ыдыстармен ағаш қалдықтары қалған.
Бесшатыр және Есік типтес ескерткіштер
Жетісу өңіріндегі ескерткіштерді негізінен екі топқа бөліп қарастыруға болады. Оның бірінші тобы Бесшатырлық және екінші тобы Есіктік типтегі ескерткіштер. Бесшатыр қорымы іле өзенінің оң жағасында, шылбыр қойнауында орналасқан. Ол 31 обадан тұрады, олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршақ тас және топырақ үйінділерімен жабылған. Үйінділердің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші обалар болып бөлінеді. Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін, олардың биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетіп ауытқып отырады. Орташаларында тиісінше 25-18 және 5-6 м, кішілерінде 6-18 м және 0,8-2 метр.
Сирек кездесетіндері болмаса, қазылған обалар бұрындары тоңалып кеткен болып шықты. Дегенмен де Бесшатыр обалары мерзімін белгілеуге болатын тамаша материал (қанжарлар, жебелердің ұштары) ғана емес, сонымен қатар қабір үстіне орнатылған іргелі құрылымдардың ерекше бағалы, жаңа үлгілерін де берді. Диаметрі 104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Үйінді төбесі қиық конус тәрізді, жалпақ төбесінің диаметрі 32 м. Обаның тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген бұл орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және оңтүстік жақтарында төменге қарай түсетін ордың ені 2 м, ізі байқалды. Үйіндінің айналасынан 5-7 м қашықтықтан тас дуал өтеді (ені 2м және сақталып қалған биіктігі 50-60см). Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде тұрғызылған дөңгелек құрылыстар сақталған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған тас бағандарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашап салынған. Обаның солтүстік-шығыс жағында тағыда осындай 7 қоршау бар, олар оңтүстік-шығыстан, солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Олардың жанынан қыш ыдыстардың көптеген сынықтары табылды, қыш қазандардың тұтқалары кездеседі. Қазылған қоршаулардың көпшілігінде тайыз жерден күл-ыс дақтары табылды, екеуінен сүйек қалдықтары, керамиканың сынықтары мен моншақтар шықты. Сірә, қоршаулар табыну мақсатына арналып, отқа табынуға және құрбан шалу ғұрпына байланысты болуы ықтимал.
[ 8, 15-18 ].
Бесшатыр үш үлкен обадан тұрады. Бірінші, Үшінші және Алтыншы Бесшатыр обалары, орташа үш оба мен барлық ұсақ обалар қазылды. Бірінші бесшатыр обасының диаметрі 52 м, биіктігі 7,6 м, оңтүстік жағынан 8,93 м. Оба таспен жабылған. Үйіндінің түп жағына тас неғұрлым тығыз қаланған, обаның төбесі жалпақ. Үйінді үш қабат. Ең үлкені-екінші қабаты, ол қалындығы 8,5 метрден 13 метрге дейін жететін топырақ пен қиыршық тастан тұрады. Төменгі қабатының астында Тянь-шань шыршасының өнделген тұтас бөренелерінен салынған үлкен ағаш құрылыс табылды. Сағана үйілген топырақ астында жерленген адамның үстіне тұрғызылған, бұл түгелдей жер бетіндегі құрылыс. Бесшатыр сағанасы сол кезде ағаштан салынған күрделі құрылыс болып табылады, ол бірнеше бөліктен тұрады олар: дәліз (дромос) қабірдің алдыңғы кірер аузы және жерлеу бөлмесі. Сағананың барлық бөренелері жақсы өнделген: бұтақтары мен бұдырлары тегістеліп шабылып, қабығы аршылған. Бөлменің қабырғасын құрайтын бөренелер мұқият тегістеліп, бір-біріне тығыз қиюластырылған, бүкіл құрылысты мейілінше тұрақты ету үшін бөренелердің жуан жұмыр басы қарама-қарсы айқастырылып салынған. Бұрыштарында бөренелер бір-біріне тек түйісіп қана тұрады және өзара бекітілмеген сондықтан Бесшатыр құрылысы дағдылы түсініктегі қима емес. Бөренелерде қашау мен Пышақ іздері жақсы сақталған-олардың екі шеті мен ортасында кертік бар. Жерлеу бөлмесінің бөренелерден тұратын төбесі жалпақ шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған. 14 обаны қазған кезде жерлеу құрылымының жаңа үлгісі ашылды. Обаның жерлеу құрылысының негізі - ұсақ қиыршық тастар араластырып топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар Бөренелермен үш қатар етіп жабылған, бөренелердің төменгі екі қатары Тянь-шань шыршасынан, ал жоғарғы қатары жете бөренелер. Бөренелермен жабылған төбесінде таспен бұтадан және сексеуілдің шырпысынан он алты қатар етіп күмбез тәрізді жаппа жасалған. Мазардың негізі төртбұрышты, ал төбесі дөңгелек күмбез сияқты болған. Қабірдің шығыс жағында есігі болып есіктің екі жағында жерге тігінен көмілген қос-қостан екі бағана тұрған. Қос бағаналар бір-бірімен қазықтармен бекітілген мейлінше берік болуы үшін бөренелер шиден өрілген жуан арқандармен байланып тасталған. Кірер ауыздың төбесін бөренелердің үстінен ши арқандармен болған екі қабат төсенішпен жапқан қабірдің лақытына кірер жердің жанына жуан бөренің кесіндісі қойылған. Лақыттың еденінде адамның шашыраған сүйектері жатыр [9, 2-4 ].
Бесшатыр қорымы б. з. б. I мың жылдықтың орта шеніндегі Жетісу ескерткіштері жөнінде неғұрлым толық түсінік береді. Ол Іле езенінің оң жақ жағасында Шылбыр қойнауында орналасқан және 31 обадан түрады; олардың 21-і таспен, ал 10-ы қиыршық тас және топырақ үйінділерімен жабылған.
Үйінділерінің көлеміне қарай қорым обалары үлкен, орташа және кіші обалар болып белінеді. Үлкендерінің диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін, биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін өзгеріп отырады орташаларынікі - соған сәйкес 25- 38 м және 5- 6 м, кішілерінікі - 6- 18 және 0,8- 2 м диаметрі 104 м және биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Қорғанның қиық конус түріндегі тас жамылғысы табаны жағалай тығыз етіп бірнеше қабат төселген, бұл - орасан зор үйінді орнатқан цоколь секілді болып көрінеді. Үйіндінің солтүстік және оңтүстік жақтарында ені екі метрлік орлар байқалады. Үйіндіні айналдыра тас дуал тұрғызылған. Үйіндімен қатар бір басы көмілген ірі тас бағандардан (менгирлерден) және үлкен қой тастардан қоршау түрінде тұрғызылған дөңгелек құрылыстар салынған. Үлкен обаның айналасында барлығы 94 қоршау бар. Қейбір тік тұрған тас бағандарға ру-тайпа таң-балары қашап салынған. Қүл қалдықтарына, қыш ыдыс сынықтарына қарағанда, қоршаулар отқа табынушылық пен құрбан шалу ғұрпына байланысты болған.
Бесшатырда үш үлкен, үш орташа оба және кішкене обалардың бәрі қазылып ашылды. Бірінші Бесшатыр обасының диаметрі 52 м., биіктігі 7,6 м. Үйінді астынан аршылған Бесшатыр қабірі бірнеше бөліктерден: дәлізден (дромостан), қабірдің алдыңғы кірер аузынан және жерлеу бөлмесінен тұратын, өз заманындағы жер бетіндік күрделі ағаш құрылыс болып табылады. Бөлменің қабырғасын құрайтын бөренелер бір-біріне тақап қиюластырылған бүкіл құрылысты барынша орнықты ету үшін бөренелердің жуан түп жағын ерсілі қарсылы кезектестіріп қалаған.
Жерлеу бөлмесінің бірқатар бөренелерден тұратын жалпақ төбесі шиден есілген арқандармен буылған қамыс төсеніш қабатымен жабылған.
Жерлеу жоралғысынан кейін бөлмеге кіретін ауыз ірі тастармен бекітіліп, ал дәліздің бөлінген жерлері төбесіне дейін жабайы тастарды қиыршық тастармен араластырып толтырылған болуы ықтимал. Тек осыдан кейін барып жерлеу құрылысының үстіне ірі тастар мен қиыршық тас аралас орасан зор үйінді үйілген.
Екінші бір үлкен обаның тас үйіндісі астында сол кездеп жердің бетінің деңгейінен 2 метрдей тереңдікте жер асты жолдарынын жүйесі болды. Олар жердін негізгі жынысында қазылған және негізгі бағыттаушы кірер аузы мен жанама тармақтардан тұрады. Жолдардың күмбезі жарты шеңбер тәрізді, жер асты жолдарының биіктігі метрден астам, ені 75 -- 80 см. Қабыр-ғалардың кей жерлерінде кішігірім кертпеше ойықтар жасалған, олардың жанындағы ыс іздері бұл ойықтарда жер астында жұмыс істеген жер қазушыларға жарық түсіретін май шырақтардың тұрғандығын дәлелдейді, жанама тармақтарда құрбандық шалудың қалдығы - мал сүйектері табылған. Негізгі жолдың жанама тармақтарды қосқандағы жалпы ұзындығы 55 м.
Бесшатыр қорымында (№ 14 оба) жерлеудің жаңа түрі ашылды. Обаның қабір құрылысының негізі -- майда қиыршық тас араласқан топырақтан тұрғызылған қабырғалар. Қабырғалар төменгі екі қатары Тянь-Шань шыршасынан, ал жоғарғы -қатары жидеден үш қатар бөренелермен жапқан тәбені тіреп тұр. Бөренелі тебенің үстіне тастың, бұтаның және сексеуілдің жас бұтақтарының кезек алмастырылған он алты қабатынан тұратын жаппа жасалған. Қабірдің шаршы табаны және күмбезделіп жасалған жаппасы болды.
Қабірдің шығыс жағында, екі жағына екі жұптан бағандар қазылып орнатылған кірер аузы бар. Жұп бөренелер қазықшалармен қосылған, оған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz