Құқықтың түсінігі

Құқық (ағылш. 1. law (наука); 2. right) – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелерінің ( нормалардың ) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ. Құқық мазмұнының негізгі элементтері: - қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау; - қарым-қатынастарды реттеп, басқару; - қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту; - мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
«Құқық» терминінің көптеген мәні бар.Ол заң ғылымында , күнделікті өмірде , қызмет бабында қолданылады.
Заң ғылымында «құқық» термині бірнеше мағынада қолданылады. «Құқық»-ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың ,заңға сүйене отырып әрекет етуі.Мысалы,азаматтардың еңбек ету бостандығы,білім алу , меншік иесі болу,кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері болады.
Субъективтік құқық –тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен байланысты болғандықтан , екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады. Мысалы, әр азаматтың оқып , білім алуға құқы бар.Сол құқықты пайдаланып,азаматоқу орнының ішкі тәртібіне бағынып,оқу бағдарламасын орындауға міндетті.

.Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері Алматы,2003.
2.Құқықтану- Алматы: Мектеп -2006

3. ҚР Конституциясы, 30 тамыз 1995 ж. – Алматы: Жеті жарғы,1996.
4 Мемлекет және құқық негіздері. Оқулық. Алматы., 2001.
5. Н. Дулатбеков., С. Амандыкова., А. Турлаев . Мемлекет және құқық негіздері. Алматы., 1999.
6. Н.А. Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы., 2001
7. ҚР Азаматтық құқығы . А. Төлеуғалиев. Алматы: «Жеті Жарғы»., 2001., I-II том

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

1.Құқықтың түсінігі , сипаты

2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні

3.Құқық салалары:

Конституциялық құқық
әкімшілік құқық
Қаржы құқығы
Еңбек құқығы
Отбасы құқығы
Қылмыстық құқық
Экологиялық құқық
Азаматтық құқық
Азаматтық ісжүргізу құқығы
Халықаралық құқық

4.Қортынды

Кіріспе
Құқық (ағылш. 1. law (наука); 2. right) – мемлекет орнатқан және
оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін
тәртіп ережелерінің ( нормалардың ) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше,
бірақ мазмұндары біреу-ақ. Құқық мазмұнының негізгі элементтері: - қоғамның
және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау; - қарым-қатынастарды
реттеп, басқару; - қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси,
әлеуметтік, мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту; - мемлекеттік
органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп басқару.
Құқық терминінің көптеген мәні бар.Ол заң ғылымында , күнделікті
өмірде , қызмет бабында қолданылады.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Құқық-ресми
түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың ,заңға сүйене отырып әрекет
етуі.Мысалы,азаматтардың еңбек ету бостандығы,білім алу , меншік иесі
болу,кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы.Заңды тұлғалардың да құқықтық
мүмкіндіктері болады.
Субъективтік құқық –тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық
нормалардың құқық тұлғаларына берген құқықтық мүмкіндіктері.
Тұлғаның құқығы құқықтық қатынасқа қатысушы басқа тұлғаның құқығымен
байланысты болғандықтан , екі жақта да құқықтық міндеттер пайда болады.
Мысалы, әр азаматтың оқып , білім алуға құқы бар.Сол құқықты
пайдаланып,азаматоқу орнының ішкі тәртібіне бағынып,оқу бағдарламасын
орындауға міндетті.

Азаматтық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтар арасында, ұйымда, мемлекет пен әкімшілік - аумақтық бөліністер
арасында қалыптасады. Заңды тұлға терминімен қатар, жеке тұлға термині
қолданылады. Азаматтық кодекстің 12 - бабына сәйкес жеке тұлғаға
Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Құқық теориясында жеке тұлға азаматтық құқықтық қатынастың
субъектісі болып танылуы үшін онда құқық қабілеттілік пен әрекет
қабілеттілік болуы міндетті. Құқықтық субъектілік дегеніміз – құқықтар
мен міндеттерге ие болып, оны жүзеге асыру мүмкіндігі. Құқық қабілеттілік
азамат туған кезден басталып, қайтыс болғанда тоқтылады.
Құқық қабілеттіліктің негізгі мазмұнына мыналар жатады: меншік
құқығында мүлікті иеленуге, Қазақстан Республикасы аумағында және
шекарасынан тыс жерлерде шетел валютасын иеленуге, мүлікті мұраға алуға,
мүлікті мұраға қалдыруға, тұрғылықты жерін таңдауға, республика аумағынан
тыс жерге кетуге, заң актілерімен тыйым салынбаған кез – келген қызмет
түрімен айналысуға, кез – келген мәмілелер жасауға, интелектуалдық меншік
құқығында өнертабыстарға, ғылым, әдебиет, өнер туындыларына құқығы бар.
Сонымен қатар, материалдық, моральдық зиянның орнын толтыруды
талап етуге және басқа мүліктік және жеке құқықтарға ие бола алады.

1.Құқықтың түсінігі , сипаты

Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз
ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық
норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі
деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап,
олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ақ.
Құқық мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп
басқару.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың обьективтік
түсінігі, қоғамның обьективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі – құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.

Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз
ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың
жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың
жақсы дамуының үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының,
тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын
реттеп, басқарып отырады.
Құқықтық нормалардың белгілері:
1.Норма мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен актісі, оның заңды күші
бар. Мұндай нормалардың қоғамдағы тәртіптің үлгісіне айналады, өйткені ол
нормаларды халықтың басым көпшілігі дұрыс орындайды.
2.Нормада субьектілердің құқығы мен міндеттері, орындалу жолдары толық әрі
нақты көрсетіледі. Егер көрсетілмесе, субьектілер өз еркімен іс-әрекет
етуге, тек заңға нұсқан келтірмеуі керек.
3.Норма ерікті түрде орындалмаса, мемлекет орындатуға мәжбүр етеді.
4.Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз
етеді.
5.Құқықтық норма адамдардың, қоғам тәртібінің кепілдігі ретінде жұмыс
істейді.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субьектілердің құқықтары мен
міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз
етілетін ереже-қағида.
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын
қалыптастырады. Құрылымы жөнінде құқықтық нормалар екіге бөлінеді: негізгі
заңды нормалар және тәртіп ережелерінің нормалары.
Негізгі заңды нормаларда элементтердің мазмұны норманың кіріспесінде
немесе бірінші бабында толық көрсетіледі. Мысалы, ҚР салық кодексінде
номалардың элементтері 1-ші бабында толық көрсетілген.

Тәртіп ережелерінің нормаларында элементтер нормативтік кесімдердің
баптарында, бөлімдерінде толық көрсетіледі.
Құқықтық норманың элементтері: диспозиция(мінез-құлық ережесі),
гипотеза(жорамал), санкция(жаза,шара).
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субьектілердің құқығы мен
міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көп жақты мәмілелер мен
шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі.
Гипотеза-Құқықтық норманы қолдану,қолданбау ұшін қажеттіөмірдегі
мән-жайлардың бар екенін көрсететін құқықтық норманың бөлшегі.
Санкция-құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда
қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Құқықтың
реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың
байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы
қарым-қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.

2.Құқықтың жалпы әлеуметтік мәні.
Құқықтың жалпы әлеуметтік мәнін мойындай отырып,оған мынадай
анықтама беруге болады: Құқық бұл-жалпыға бірдей міндетті,мемлекет күшімен
қамтамасыз етілетін,қоғамдық қатынастарды реттейтін , заңда және басқа да
ресми құжаттарда анықталған құқықтық норма,ережелердің жиынтығы. Құқық
бірнеше бөліктен тұратын жүйелі құрылыс.Оның бір бөлігі –табиғи құқықтың
мазмұны адам мен қоғамның табаиғатына байланысты әлеуметтік талаптармен
анықталады.
Құқықтық әлеуметтану теориясы өте күрделі. Сондықтан ол осы уақытқа
дейін өз деңгейінде қалыптаса алмай келеді, өйткені, ғалымдардың арасында
бұл мәселе бойынша қалыптасқан ортақ ой-пікір әлі жоқтың қасы. Ой
салыстыру, таластар әлі күнге дейін қызу жүріп жатыр.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, құқық әлеуметтануы жалпы
әлеуметтанудың белгілі бір саласы болып табылады. Құқық әлеуметтануы,
әлеуметтік юриспруденция ұғымдары әр түрлі мағынада болып, олар әлеуметтану
мен құқық ғылымдарына қолданылады. әлеуметтік құқықтың юриспруденция ұғымы
құқық ғылымдары дамуының әлеуметтік бағытымен белгілеп анықтаса, құқық
әлеуметтануы (юридикалық әлеуметтану) ұғымы жалпы әлеуметтану ғылымынң жеке
саласындағы әлеуметтік-құқықтық зерттеулерді белгілеп анықтайды. Сонымен,
бұл екі ұғымның мазмұны мен көлемі жағынан бірдей, екеуі де жалпы
әлеуметтанудың қоғамдағы құқықтың саласымен айналысатын өз алдына жеке
бөлімдеріне қолданылады. Біздің пікірімізше, қазіргі құқық әлеуметтануы
құқықыты негізінде үш мағынада қарайды.
Біріншіден, құқық –бұл міндетті түрде орындалатын әлеуметтік
ережелердің жиынтығы. Екіншіден, құқық белгібір қызметті атқаруда

адамның, қоғамның мүмкіншілігі, бостандығы, егемендігі болуын қамтамасыз
етеді. Мысалы, еңбек етуге, демалуға рұқсат беруді айтады.
Үшіншіден, құқық куәлік ретінде де қолданылады. Мысалы, машина жүргізу
құқықығы, т.б.
Құқық ғылымының да жоғарыда көрсетілгендей әлеуметтану бөлімі
бөлімі бар. Осыған орай жалпы құқықтық ғылым мемлекет пен құқықты
қондырманың бір түрі ретінде қарап, оларды қоғамның барлық салаларымен,
әсітесе, экономикалық құрылымыммен тығыз байланыстылығын, оған беленді
түрде әсер етіп отырыатынын көрсетеді. әлеуметтану ғылымы жеке қоғамдақ
және гуманитарлық (оның ішінде құқықтық) ғылымдармен тығыз байланыс,
қатынастарда болып, олардағы құбылыстарды, үдерістерді, көкейтесті
мәселеллерді, ой-пікірлерді, істің мәні мен мазмұнын әлеуметтану тұрғысынан
жан-жақты, терең зерделеуге, тұжырымдауға тырысады.
Ал, жалпы құқық ғылымы осындай әлеуметтік теориялық негіздеуді,
яғни оның теориялық заңдылықтарын, әдістемелік нұсқау, бағдарламаларын,
құқықтық құбылыстар мен процестерді зерттеудің ғылыми әлеуметтік әдістерін
әр уақытта қажыт етіп отырады, оларды кеңінен қолдануға тырысады.
Жоғарыда көрсетілгендей,осындай жалпы әлеуметтану мен жалпы құқық
ғылымының тығыз байланыстары, әсіресе, әлеуметтану құқық ғылымына кең
енуіне (кіруіне) байланысты әлеуметтанудың арнаулы салалық теориясы- құқық
әлеуметтануы пайда болды.
Құқық әлеуметтануы құқықты біртұтас, бірыңғай жүйе, ерекше бір
әлеуметтік құрылым ретінде қарайды. Ал, мұндай құрылым әр уақытта
әлеуметтік шеңберде қаралуы тиіс. Осыған орай құқық әлеуметтануы құқықтың
қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны мен атқаоатын қызметін
(функциясын), оның шығуы мендамуын, өзгеру тетігін, құқықтық (юридикалық),
ережелердің құрылымын, олардың қоғамдағы адамдарға,

топтарға, жіктерге, т.б. пайдалылығын, тиімділігін, басқа да қоғам
салаларамен, құбылыстармен байланыстарын, ықпалын зерттейді.
Құқық әлеуметтануы әр түрлі қоғамдық қатынатар жүйесінде,яғни құқық пен
құқықтық сананың әр уақытта таптық сипатта болатынын, ақыр аяғында құқықтық
экономикалық қатынастармен шарттас, тікелей байланыста, дұрысы, оларға
біршама тәуелді екенін көрсетеді, сонымен қатар қоғамда құқықтық реттеудің
көмегімен әлеуметтк қорғауды, бақылауды қамтамасыз етуді және қоғамдық
өмірді ұйымдастыруды зерттейді.
Қоғамдық қатынастар жүйесінде құқықтық әлеуметтік ережелердің
дамуы, қоғамдық тәртіпті қолдау, тілек-талаптарды реттеуші сала, ретінде
талданады.
Ол құқықты, құқықтық сананы және құықтық шығармашылықты
қалыптастыру үдерісі ретіндежәне құқықтық, юридикалық ережелерді қоғамның
барлық деңгейінде әлеуметтік тәртіпке айналдыру үдерісі ретінде
қарастырылады. Осыларға орай жалпы құқық деген не, оны әлеуметтік тұрғыдан
қалай түсіну керек, деген заңды сұрақтар туады. Жоғарыда көрсетілгендей,
құқық – алуан түрлі нормалардың (ережелердің), бұйрық-жарлықтардың, талап-
тілектердің жиынтығы.
Норма деген термин латын тілінен алынған ұғым, ол ереже (яғни,
мөлшер, шама деген мағынаны білдіреді. Жай тілмен айтқанда ереже сөзі
басқарушы деген жалпылама мағынада қолданылады.
Әлеументтік ереже дегеніміз, белгілі бір адамдар ұжымының
мүддесін көздей отырып жасалған және бекітілген әрі адамдардың бір-біріне
өзара қатынасының тиісті тәртібі .Бұл тиісті ,міндетті тәртіп қоғам
тарапынан жасалған алуан түрлі іс-шаралармен қорғалып ,сақталынып отырады.
Құқықтық ереже әлеументтік ереженің бір түрі. Құқықтық нормаға
әлеументтік норманың барлық белгілері ,қасиеттері кірген.Сондықтан

құқықтық ереже әлеументтік ережені қайталап отырады .Бұл екеуінің
арақатынасы бүтін мен жартыға тең Сонымен ,жоғарыда көрсетілгендей ,құқық
ережесі дегеніміз ,мемлекет шығарған және бекіткен, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отырылатын жалпыға бірдей мінез-құлық
тәртібінің ережелер жиынтығы.
Құқықтық ереженің сапалы болуы, оны жасайтын адамның өрісімен
танымына,мақсатына байланысты. Оның шығатын көзі – мемлекет. Сондықтан
құқықтық ережелер жалпыға бірдей міндетті, тиісті тәртіп бола отырып,
қоғамдағы адамдардан, олардың алуан түрлітаптары мен топтарына, жіктерінен
оны бұзбауды, сақтауды, орындауды, қорғауды,талап етеді. Жалпыға міндетті
ережелерге айнала отырып, құқық ережесі әлденеше құбылыс, үдерістермен
ықпалдасып, қайталанып отыратын қоғамдық қатынастармен байланыста болады.
осықайталанатын қатынастар, бір жағынан құқық ережесімен реттеліп отырса,
екінші жағынан қайталанатын қатынастар құқық ережелерін жалпыға міндетті
ережеге айналдырады.
Құқықтық ережелерді орындамаушылық, тәртіп бұзушылыққа қарсы
мемлект тарпынан еріксіз, мәжбүр ету, т.б. шаралары қолданылады.
Сонымен, өзінің түрі жағынан құқық – бұл ережелер жүйесі, ол
мемлекеттің белгілеп орнатуы, көндіруі немесе санкциясыарқылыжүзеге
асыралып отырады.
Құқықтық және нақтылы қоғамдық қатынастардың ерекшеліктерін
айыра білу қажет, өйткені, қоғамдағы ережелер (нормалардың) ондағы
индивидтердің (адамдардың), әлеуметтік топтардың, жіктердің мұң-мұқтажы,
талап-тілектерінің жанама түрде байланысты болады, ал ресми қабылданған
құқықтық ереже (норма) қоғамда құқық жүйесінің жалпы өмір сүруін қамтамасыз
ететін бірден бір шарт болып есептеледі.
Алуан түрлі мекемелердің, ұйымдардың әлеуметтік топтардың,
индивидтердің, т.б. әр қайсысының өзіне тән, ерекше талап-тілегі, мұң-

мұқтажы, мүддесі болғандықтан қоғам әр қилы “Әлеуметтік кеңістіктегі”
күштердің жиынтығынан тұрады десек, қателеспеген болар едік. Сондықтан
бұлардың әр қайсысы әлеуметтік өмірде әр түрлі орында, ортада, жағдайда
болып, әлеуметтік ресурстарда (мысалы, экономикада, саясатта, өнерде, т.б.)
теңсіздікте болады. Әлеуметтік ресурстардың негізгі бір түрі “құқықтық
ресурс” деп аталады. Осыған байланысты әлеуметтанушы мынындай мәселеге
ерекше назар аударуы мүмкін. Қандай кезеңдерде немесе жағдайларда болмасын,
кейбір әлеуметтік жағдайы біршамиа жоғары және көптеген әлеуметтік
ресурстармен қамтамасыз етілген жеке адамдар мен топтар әрекет, қызмет етіп
отырған құқықтық ережелерді (нормаларды) шектеуге мүмкіншіліктері бар ма,
қолданыстағы, яғни, олардың жұмысын біршама тоқтата ала ма немесе кейбір
құқық ережесі (нормасы) басқа бір адамдардың, топтардың мұң-мұқтажына,
талап-тілегіне қарсы тұрып, кедергі келтіре ала ма немесе қоғамда жоғары
тұрған адам немесе топ бола ма, т.б.
Құқықта бекітілген құқықтық актілер ережелердің (нормалардың)
жиынтығы десек, онда құқық таза (яғни, юриспруденция) ғылымына жатады да
әлеуметтік сипаты болмайды

3.Құқық салалары

Құқық саласы-өздерінің реттейтін біртектес қоғамдық
қатынастардың ортақ болуы арқылы біріккен құқықтық нормалар мен
институттардың бөлектенген тобы.Сондықтан оларды жіктеп,дербес топтарға
бөлу қажет.
Мемлекеттік немесе конституциялық құқық –құқықтың жетекші саласы
болып табылады.Конституциялық құқық-Қазақстан Республикасының қоғамдық
құрылысы мен саясатының ,Қазақстан азаматарының құқықтық
жағдайын,бостандықтары мен міндеттерін,Қазақстанның мемлекеттік
органдарының жүйесін бекітетін мемлекеттік –құқықтық нормалардың жиынтығын
құрайды.
ХХI-ғасырдың бірінші он жылдығы Қазақстанда конституциялық
құрылыстың жаңа кезеңімен атап өтілді. 2007 жылғы 21 мамырда “Қазақстан
Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы”
Заң қабылданып, онда ел үшін қағидаттық маңызды жаңалықтар жарияланды. Бұл
ретте уақыт тезінен өткен мемлекеттік құрылыстың Қазақстандық үлгісінің
өлшемдері негізінен сақталды.
Конституциялық реформа барысында осы үлгі аясында Парламент
палаталарының рөлі мен ықпалын арттырған билік қатынастарының жүйесі
жаңғыртылды, олар бүгінде мемлекеттегі істің жай-күйіне бұрынғыдан да үлкен
жауапкершілік алады.
Азаматтық қоғам институттарының жан-жақты дамуы, мемлекет пен
қоғам қатынастарының үйлесімділігі бағдарының нәтижесінде мемлекеттік және
қоғамдық институттардың неғұрлым белсенді өзара іс-қимылына конституциялық
тыйымдар мен шектеулер алып тасталды, бүгінде біздің елдің ішкі жағдайы мен
қажеттіліктеріне толықтай сай келетін жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі
жаңартылды.

Сот төрелігін іске асыру кезінде соттардың тәуелсіздігін нығайтуға
бағытталған сот-құқықтық реформаның жаңа кезеңіне конституциялық деңгейде
қарқын берілді. Өлім жазасын қолдану аясы қысқартылып, адамдардың өлімімен
ұштасатын террористік қылмыстармен және соғыс уақытында жасалған аса ауыр
қылмыстармен ғана шектелді, бұл Қазақстан жағдайында өлім жазасының іс
жүзінде жойылғанын білдіреді. Соттың қамауға алуға санкция беруі енгізілді,
прокуратура мен соттың тергеу жүргізу мүмкіндігіне конституциялық тыйым
алып тасталды.
Жүргізілген реформа осылайша мемлекет пен қоғам институттарын
одан әрі демократияландыруға бағытталған. Конституцияда танылған осы жүйелі
шешімдердің барлығы Қазақстан Республикасының ағымдағы заңнамасында одан
әрі іске асуға тиіс.
Норма түзушілік қызметтің тиімділігін арттыру мақсатында
қолданыстағы заңнаманы жүйелеу, заңнама салалары бөлігінде одан әрі
топтастыру; оны ескірген және қайталама нормалардан арылту, құқықтық
реттеудегі олқылықтардың орнын толықтыру, қолданыстағы құқықтағы ішкі
қайшылықтарды жою; заңдардағы сілтеме нормаларда анық баяндалуы керек.
Конституцияға сәйкес заңнамалық актілер қабылдана алатын мәселелер тобы
шеңберінде тікелей қолданылатын заңдарды қабылдау практикасын кеңейту
жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.
Нормативтік құқықтық актілерді бағалаудың халықаралық стандарттары
енгізілетін болады, бұл азаматтардың, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін
неғұрлым толық ескеруге, құқық нормаларының тиімділігін, үнемділігін және
ұтымдылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік және қоғамдық институттардың күш-жігері елдің Негізгі
заңының барлық конституциялық айқындамаларда қамтылған жасампаз әлеуетінің
жүзеге асырылуы төңірегінде шоғырлануы тиіс.
Заңнаманы жетілдіру процесінде және құқық қолдану қызметі барысында
Конституцияның үстемдік принциптерін және төменгі деңгейдегі актілердің
жоғары деңгейдегі актілердің нормаларына сәйкестігін бұлжытпай сақтау
қажет.
Елдегі заңдылық режимін және құқықтық жүйенің тұрақтылығын да,
сонымен қоса қолданыстағы Конституция шеңберінде ұлттық құқықтың қарышты
дамуын да қамтамасыз ететін жүйелі шаралар қажет. Құқықтық саясатқа кешенді
көзқарас барлық нормативтік-құқықтық базаны мемлекет дамуының жалпы
стратегиясы тұрғысында, оның ішінде нәтижелілік, ашықтық және есептілік
принциптерінде, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз ететін мемлекеттік басқарудың сапалы жаңа
моделін жасау жөнінен жаңғыртуға мүмкіндік береді.
Конституциялық құқық — Қазақстан Республикасы құқық жүйесі
салаларының бірі. Ол өзінің ішкі тұтастығымен сипатталатын құқықтық
нормалар жүйесін білдіреді және басқа құқық жүйесінін нормаларынан
ерекшеленеді. Ішкі тұтастық конституциялық нормалардағы қоғамдық
қатынастардың ерекшеліктерімен белгіленетін, солар арқылы реттелетін жал-пы
белгілердің болатындығын білдіреді. Конституциялық құқық нормаларымен
реттелетін қоғамдық қатынастар оның пәнін құрайды.
Конституциялық құқық пәнінің өзіндік ерекшеліктері бар.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар мемлекет
және қоғам құрылымының негізін құрайды және мемлекеттік биліктің жүзеге
асуымен тікелей байланысты жүргізіледі.
. Конституциялық құқық пәнін білмейінше оның нормаларын қолдану саласында
анықтау мүмкін емес. Өйткені, нақты құқықтық әрекеттерді

талдау кезінде, ең алдымен қай саланың нормасын қолдану қажеттігін анықтап
алу керек. Ал ол үшін, реттеудін, нысаны болып табылатын қоғамдық
қатынастар сипатын белгілеу қажет.
Конституциялық құқық нормаларымен реттелетін қатынастар аясы
мейлінше кең. Ол мемлекет пен қоғам өмірінің барлық салаларын: саяси,
экономикалық, әлеуметтік, мәдени және басқа салаларды қамтиды. Әрине,
конституциялық құқық нормалары аталған салаларды барлық көріністері бойынша
және жан-жақты реттемейді. Ол аталған салаларда тек ең негізгі, базалық
қабаттарды ғана реттейді. Бұл қабаттар мемлекет пен қоғамдағы кейін кең
дамитын саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни байланыстардың негізін
қалайды.
Конституциялық құқық, тұтас алғанда, құқықтын реттеу әдістері деп
аталатын белгілі бір тәсілдер мен әдістердің көмегімен мемлекеттік және
қоғамдық қатынастарды реттейді. Конституциялық-құқықтық қатынастарды реттеу
үшін төмендегідей: 1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі; 3) рұқсат ету
әдісі; 4) тану әдісі қолданылады. Міндеттеу әдісі мемлекеттік органға
сияқты, жеке тұлғаларға да қатысты, олардың барлық қызмет саласында
қолданылады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабында:
"Мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және
бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне
қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін
қамтамасыз етуге міндетті" деп жазылған. Қазақстан Республикасы
Конституциясынын, 6-бабы бұл әдісті қолданудың тағы бір мысалы болып
табылады. Яғни: "Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам
игілігіне де қызмет етуге тиіс. Аталған қағида мемлекеттік меншікке
сияқты, жеке меншікке де қатысты. Тиісінше, конституциялық норма
мемлекеттік органдарды да, жеке меншік иелерін де меншікті тек өз мүддесіне
ғана емес, сондай-ақ қоғам мүддесіне де пайдалануға міндеттейді.
Конституциялық құкықта тыйым салу әдісі де кең қолданылады. Бұл
әдіс, көбіне мемлекеттік органдарға, қоғамдық құрылымдарға қатысты
қолданылады. Тыйым салу әдісі азаматтарға қатысты шектеулі жағдайларда ғана
қолданылады.
Әкімшілік құқық-мемлекттің басқару аясында мемлекет органдарын
ұйымдастыру және олардың атқарушы-өкім ету қызметінің барысында пайда
болатын қоғамдық қатынастарды реттейді,жергілікті басқару органдарының
құрылымы мен күзіретін белгілейді.
Осылайша, прокурорлық қадағалаумен қатар атқарушы биліктің уәкілетті
лауазымды тұлғаларының заңда көзделген әкімшілік мәжбүрлеу шаралары
жағдайларын қолдана отырып, бағынысты емес субъектілерге – азаматтар мен
ұйымдарға қатысты жүзеге асыратын, әкімшілік заңнамамен реттелетін қызмет
салаларындағы заңдылықты сақтауды қамтамасыз ету мақсатындағы әкімшілік
қадағалаудың болуы заңдылық.
Яғни азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қатаң
сақтау кезіндегі әкімшілік қадағалаудың міндеті әкімшілік құқықтық режимді
сақтауды қамтамасыз ету.
Мемлекеттік бақылау мен қадағалауды жетілдірудің перспективалы бағыттары:
- бақылау-қадағалау органдарының жүйесін оңтайландырумен;
- кәсіпкерлерге ғана емес, сонымен қатар құқықтың басқа да субъектілеріне
қатысты бақылау-қадағалау өкілеттіктерінің ауқымын реттеумен және
қысқартумен;
- әкімшілік-қадағалау қызметін құқықтық реттеу деңгейін арттырумен
байланысты.
Мемлекеттік қызмет саласындағы қатынастар да әкімшілік құқықты
реттеудің нысаны болып табылады. Оның дамуының басым бағыттар ретінде:

- мемлекеттік саяси және әкімшілік қызметтің аражігін неғұрлым нақты
ажырату;

- мемлекеттік қызметте адам ресурстарын басқарудың жаңа институттарын
қалыптастыру және жұмыс істеп тұрғандарын жаңғырту;

- мемлекеттік қызметке кәсіби және жеке сипаттары негізінде іріктеудің жаңа
әдістерін енгізу;

- еңбекке ақы төлеудің және ынталандырудың жаңа принциптерін енгізу;

- мемлекеттік қызметшілердің түпкілікті нәтижеге бағдарланған қызметін
бағалаудың қазіргі заманғы жүйесін енгізу күтіледі.
Әкімшілік құқықтың маңызды құрамдас бөліктерінің бірі даму
перспективасы әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнаманы жаңартумен
байланысты, негізінде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
туралы тікелей қолданыстағы мәнін, мазмұнын анықтайтын және заңдарды
қолданумен конституциялық нормаларды тану жатуға тиіс – әкімшілікделиктілік
құқық болып табылады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнама бұзылған құқықтарды
қалпына келтіруге, әкімшілік-құқықтық шаралармен қоғамдағы құқықтық
жанжалдардың алдын алуға барынша бағытталуы тиіс. Бұл ретте әкімшілік-
құқықтық санкцияларды қалыптастыру кезінде олардың қоғамдық қауіптілік
деңгейі мен құқық бұзушылық сипатына сәйкестік принципі мүлтіксіз сақталуы
тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы істерді қарау жөнінде сот
және соттан тыс инстанциялар арасындағы өкілеттіктердің аражігін
ажыратудың, яғни әкімшілік істерді сотта және соттан тыс қарау тәртібі
арақатынасының нақты тұжырымдамасын айқандаған жөн. Бұл ретте соттың
әкімшілік жаза

қолдану жөніндегі өкілеттігін кеңейту мүмкіндігі, сондай-ақ әкімшілік сот
өндірісіндегі жарыспалылық қағидатын дамыту туралы тезис өзекті күйінде
қала береді.
Әкімшілік-деликтілік құқық үшін әкімшілік-деликтілік заңнамамен
қорғалатын құқықтық қатынастар ауқымын неғұрлым нақты анықтау және тиісінше
әкімшілік-құқықтық және қылмыстық-құқықтық санкциялардың аражігін нақты
ажырату мәселелері өткір болып табылады.
Тағы бір маңызды бағыт әкімшілік-іс жүргізу құқығын дамыту болып
табылады, оның нәтижесі Әкімшілік-іс жүргізу кодексін қабылдау болар еді.
Бұл ретте әкімшілік-іс жүргізу заңнамасының реттеудің нысанын нақты анықтау
қажет. Бұл тұрғыда әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы нақты істерді шешу
тәртібін заңнамалық регламенттеу мәселелері өзектілігін сақтайды.
Сондай-ақ әкімшілік-іс жүргізу құқығын дамытумен байланысты
мемлекет пен азамат (ұйым) арасында жариялы-құқықтық қатынастардан
туындаған құқық туралы дауды шешетін әкімшілік әділет мәселесін қараған
жөн. Яғни, іс жүргізу оқшаулау мен жариялы-құқықтық сипаттағы жанжалдарды
шешу тәртібінің заңдылығы мәселелері қаралуға жатады.
Осылайша, әкімшілік сот ісін жүргізу қылмыстық және азаматтық іс
жүргізумен қатар сот төрелігін жүзеге асырудың толыққанды нысаны болуы
тиіс.

Қылмыстық құқық дегеніміз – құқық саласының негізгі түрлерінің
бірі ретінде қылмыстың түсінігі мен белгілерін, қылмыс үшін қылмыстық
жауаптылықтың негізі мен шектерін, сондай-ақ қылмыстық жауаптылықтан және
жазадан босатудың шарттарын айқындайтын құқықтың нормалардың жиынтығы.
Жалпы қылмыстық құқықтың негізгі міндеттері - әлеуметтік құндылықтарды
қорғау және қылмыстардың алдын алу (қылмыстарды болдырмау; қылмыстардың
профилактикасы) болып табылады.
Заң әдебиеттерінде қылмыстық құқықтың тәрбиелік міндеттерді жүзеге
асыратындығы туралы пікірлер айтылған. Біздің мұнымен келісуміз керек.
Себебі: азаматтардың бойына заң құрметтешілік дағдысын, мораль талаптарына
жауап беретін тәртіп қалыптастыру барлық құқық салаларының алдында тұрған
міндет. Сондықтан, қылмысты құқық – азаматтық, әкімшілік тағы басқа да
құқық салаларындай тәрбиелік мәні бар әсер ету шаралары қолдануы қажет.

Тұлғаның қылмыстық жауапқа тартылуының ескіру мерзімі өтпеген
немесе соттылығы жойылмаған не алынып тасталмаған немесе қылмыстық жауапқа
тартылу заңға сәйкес тоқтатылмаған екі не одан да көп қылмыс жасауы
қылмыстық құқыққа қылмыстардың көптігі деп танылады.
Бір ғана тұлғаның бірнеше рет қылмысқа баруы – қоғам үшін аса
қауіпті болып табылады. Біріншіден, қылмыстық құқықтық қорғауындағы
қоғамдық қатынастарға тиетін зиян объективті түрде анағұрлым арта түседі.
Екіншіден, бір тұлғаның жасаған қылмыстары әртүрлі объектілерге қиянат
келтіретін болса, зиян келетін қоғамдық қатынастардың қатарының өзі де
кеңейе түсуі мүмкін. Және де, бір тұлғаның бір ғана емес, бірнеше қылмыс
жасауының өзі әдетте, бұл қылмыскердің бойында тұрақты түрде қоғамға қарсы
бағыт қалыптасқандығын дәлелдейді. Мұның өзі жағдайдың тең қарастырылуы
барысында бұл тұлғаға неғұрлым қатал қылмыстық – құқықтық ықпалдың
қолданылуын талап етеді. Сонымен қатар, бір

тұлғаның бірнеше қылмыс жасауы, оның істегендерінің дұрыс саралануы
мәселесін де туындатады.
Қылмыстардың көптігі 3 түрге ажыратылады:
1қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы;
2Қылмыстардың жиынтығы;
3 қылмыстың қайталануы

Экологиялық құқық
Қоршаған табиғи ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
қоғамның экономикалық даму барысын жетілдірудің міндетті шарты. Біздің
елімізде табиғатты қорғау және оның байлықтарын тиімді пайдалану қоғамның
дамуының конституциялық қағидаларына енгізілген. Ол әрбір адамның парызы
ретінде жалпы мемлекеттік, жалпыхалықтық міндет болып табылады. Экологиялық
құқық бұл осы кезеңмен болашақтың адамдарының мүдделері үшін қоғам мен
табиғат аясындағы қарым-қатынасқа байланысты қоғамдық қатынастарды
реттейтін жаңа құқық салаларының бірі болып табылады.
Табиғатты қорғау – қазіргі кезең және болашақ ұрпақтар үшін қошаған
табиғи ортаның сапасымен байланысты қоғамның экологиялық даму мүддесі болып
табылады. Құқықтық экология бұл қоғам мен табиғаттың өзара байланысынан
туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқықтық
экологияның анықталуының бірі болып – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.