Заманауи жапон мәдениетіндегі синтоизм
Жапон халқының ұлт болып қалыптасуындағы синтоизмнің үлесі
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
3
I ЕРТЕ ЖАПОНИЯДАҒЫ АЛҒАШҚЫ СЕНІМ БАСТАУЛАРЫ ... ..
6
1.1 Синтоизмнің қалыптасуы, термині жане түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Жапон мәдениетіндегі синто қайнарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
13
1.3 Синтоизмдегі басты жазба ескерткіштер мен деректер ... ... ... ... ... ... .
21
II ДІНДЕР ҮНДЕСТІГІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ СИНТО ... ... ..
30
2.1 Жапон мәдениетіндегі Синто және Будда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
30
2.2 Қазіргі кезеңдегі синтоизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
2.3 Заманауи жапон мәдениетіндегі синтоизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста синтоизм дінінің жапон мәдениетінің қалыптасуындағы орны мен мәні, ерекшеліктері мен бағыт-бағдарлары мәдени-философиялық және дінтанулық тұрғыдан қарастырылған. Оның жапон мәдениетінің жаңаруы мен өркендеуіндегі мемлекеттік және ұлттық дінге айналуы, заманауи трансформациясы мен трансляциясы зерделенген.
Тақырыптың өзектілігі: Жапонияның дәстүрлі мәдениеті - ғасырлар шеңберінде континенталды мәдениеттер мен өркениеттердің синтезінен құралған күрделі діни-философиялық, этикалық және эстетикалық, саяси құндылықтардың жиынтығы мен құрылымын құрайды. Бірақ жапон мәдениетінің өзіндік болмысы мен ерекшеліктерінің, оның дәстүрі мен рухани әлемінің қалыптасуына синтоизм дінінің ықпалы ерекше болды. Көне рухани қайнарлардың буддизм, конфудзышылдық, даошылдық, ал кейін христиандықтың келуімен синтоизм діні сұрыпталып, жапон мәдениетінің өзіндік бірегейлігін қалыптастыруға негіз болды және дүниетаным мен рәсімнің көзіне айналды. Синтоизм дінінің жапон мәдениетіндегі ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан саралауды ғалымдар мен зерттеушілер кейінгі жылдар еншісінде ғана көтере бастады, ал классикалыққа айналған зерттеулер ХІХ ғасырдың 40 жылдарындағы мемлекеттік синто немесе саяси синто негізінде қарастырылып келді. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап синтоизм дінінің дүние жүзіне таралуына байланысты оны еңсеру мен мәнін ғылыми және танымдық тұрғыдан түсінуде келеңсіздіктер қалыптасты және мәселеге байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстары да басталып кеткен болатын.
Әйтсекте, қазіргі Жапон мемлекетінің мәдени, экаономикалық, саяси және әлеуметтік жаңғыруы барысында да синтоизм дінінің ондағы орны мен мәніне деген ғылыми-танымдық қызығушылық пен талпыныс артып отыр. Көптеген жылдар торабында өзге мәдени ықпалдастықтан ерекшелітері мен өзіндік болмысын сақтай отырып, сұрыпталып және ықпалдасып шыққан синто діні - жапон діни мәдениетінің діни жүйесі мен ойлау мәдениеті ретінде қалыптасты. Заманауи әлемнің жаһандануы мен интернетизациялануынан әлемдік қауымдыстық алдында халықаралық стандарттар мен қағидаларды, ережелер мен экономикалық, саяси және қауіпсіздік мәселелерін жекелей мемлекеттер бірігу арқылы шешіп, жүзеге асырса және ол ұстындарды қабылдаса, екінші кезекте өзіндік бірегейлік пен ұлттық құндылықтарды, рухани дүниені сақтау мәселесі тағы бар. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша жапон мәдениетінің саяси, әлеуметтік, экономикалық өрлеуі мен тұрақтылығын дәл осы ұлттық руханилықтың сақталуынан және синтоизм дінінің ықпалынан деп зерделеуде. Жапондықтардың ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін сақтай отырып әлемдік стандарттарды меңгеруі, әлемдік жаңашылдықтағы алдыңғы қатарлы ғылым мен білімді еңсеруі, тұрақты дамудағы негізгі қондырғыларын айқындауда ғалымдардың қызығушылықтары ауқымды. Жапон мәдениетінің тәжірибелерін, соның ішінде синто дінінің оның мәдени дәстүрінің түп-тамырына нәр беруін түрлі аспектілермен зерттеуге және айқындауға болады: саяси, мәдени, экономикалық т.б. Мұндай тәжірибенің еліміз Қазақстан Республикасының жаңғыруындағы орны мен бағыт-бағдарларын айқындауда ерекше маңызы болары анық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Синто дінінің тарихи қалыптасуында оның мазмұны мен рухани пішіні біржақты болмады және негізгі мәселенің қалыптасуы да діннің әртүрлі әдебиеттерде әртүрлі насихатталуы зерттеудің деңгейін біршама күрделендіре түсті. Синто дінінің мәні күрделі екені айқындалып, келесі ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері сараланды: Г. Като, К. Янагита, Ц. Мураока, С. Орикути, Ц. Маюми, Т. Фуками, М. Кунихиро, М. Сонода, К. Сакураи, Ё. Умэда, Я. Ридэр, Б. Эрхарт, Дж. Нельсон т.б.
Аталмыш авторлар синто дінін ғасырлардан қазіргі күнге дейін созылған жапон мәдениеті мен өркениеті, діни жүйесі ретінде оның барлық құндылықтар жүйесі мен ойлау мәдениетімен, интеллектуалды деңгейімен, теологиялық және этикалық аспектілерімен байланыстырады. Сондай-ақ, синтоистік мәдени дәстүр мен рәсімдерін, ұстындары мен тарихи қалыптасуы, ерекшеліктерін зерделеуде келесі ресейлік ғалымдардың еңбектері сараланды: Г.Е. Комаровский (Светлов), А.Н. Мещеряков, Л.М. Ермакова, А.А. Накорчевский, К.А. Попов, Е.М. Дьяконова, Е.К. Симонова-Гудзенко, С.А. Арутюнов, Э.В. Молодякова, В.Н. Еремин, Маркарьян, В.Э. Молодяков, А.М. Горбылев т.б.
Жоғарыдағы авторлардың еңбектерін саралау барысында синто дінінің ерекшеліктері мен мәнінің біржақты емес екендігі анықталды және оның жапон мәдениеті мен өркениетінің қалыптасуындағы негізгі ықпалы болмағандығы жайлы да көзқарастар баршылық. Себебі, синтоның тарихи қалыптасуы мен оның заманауи әлемдегі трансформацияланған түрі мазмұндық және мәндік ерекшеліктері тұрғысынан алуан түрлі және жаһандық мәдени ықпалдастық пен әрекеттестікті ескерер болсақ, зерттеу объектімізден өзге ғылыми білімге ие боламыз.
Тарихи қалыптасуындағы жапон мәдени мұрасының мәтіндері мен ескерткіштері сараланды: аңыздық-жылнама жиынтығы Кодзики (Көнедегілердің ерлігі жайлы ескерткіш, 712 ж.), Нихон сёки (Жапония әпсаналары, 720 ж.), Сёку нихонги (Жапония әпсаналарының жалғасы, 797 ж.), заңдар жинағы Тайхо: рицурё: (701-702 жж.), Энгисики (Энги жылдарын бағдарлау, 901-923 жж.), Фудоки (Жерлер мен дәстүрлер түсініктемесі, 713-733 жж.), поэтикалық жинақтар Манъё:сю: (Он мыңдаған ұрпақтар жинағы, VIII ғ.), Кокинвакасю: (Х ғ.) т.б.
Зерттеу объектісіне жапон дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуында синто дінінің көпқырлы ықпалын айқындау.
Зерттеу пәніне синтоизм дінін жапон дәстүрлі мәдениетінің негізгі іргетасы ретінде айшықтау.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері: жапон мәдениетінің қалыптасуындағы синтаизм дінінің орны мен ерекшеліктерін зерделеу барысында келесі мақсаттар мен міндеттер алға қойылды:
Жапон мәдениетіндегі синтоизм дінінің қалыптасуы мен дамуын танымдық-философиялық тұрғыдан саралау;
Синтоизм дінінің көне қайнар көзі мен рәсімдік дәстүрлеріне: тотемизм, анимизм, магия, фетишизм т.б. дінтанулық және мәдени талдау;
Синтоизм дінінің дамуы мен трансформациясындағышіркеулер мен руханишылдықтың ерекшеліктерін және адам болмысындағы орнын зерделеу;
Синтоизм және оның өзге діндермен сабақтастығындағы синтезі мен үндестігін мәдени-философиялық, дінтанулық тұрғыдан айшықтау;
Синтоизмнің Жапонияның ұлттық діні мен дәстүріне айналуындағы негізгі тетіктері мен ерекшеліктерін, орнын анықтау.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қос алады деген сенімдемін. диплом тақырыбы тарих, философия ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды.зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу нысанына Жапон мәдениетінің қалыптасуындағы синтоизм дінінің негізгі тетіктері мен ерекшеліктерін, орнын анықтау жатады. Зерттеу барысының объектісі мен пәнін бағдарлауда осы тарихи ұстындардың және дінтанулық және философиялық типтердің заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындау, оларға салыстырмалы талдау берумен анықталады. Синто діні мәнінің философиялық негіздері мен ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік беретін дінтанулық, философиялық, этикалық, құндылықтық ілімдер мен қағидалар, ұстындар мен көзқарастар ескерілді. Зерттеу барысында әлемдік зерттеушілер мен жапон мәдениетінің көне жазба мирастарына, түпнұсқа әдебиеттерге салыстырмалы, герменевтикалық, дедукциялық талдаулар жүргізу арқылы жүзеге асырылды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне түпнұсқа мәтіндерді саралау, компаративистикалық, тарихи, логикалық, діни жолдаулар мен мәдени жазба ескерткіштерге герменевтикалық, типологиялық, дедукциялық талдау мен жіктеулер сынды әдістер, ұстанымдар мен тұғырнамалар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 64 бет, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ЕРТЕ ЖАПОНИЯДАҒЫ АЛҒАШҚЫ СЕНІМ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Синтоизмнің қалыптасуы, термині жане түсінігі
Жапонияның ұлттық діні синтоизм болып табылаады. Синто термині - құдайлар жолы деген мағынаны білдіреді. Сыннемесе ками - құдайлар, рухтар секілді адамның тұтастай қоршаған әлемі. Кез келген зат камидің бейнесі болуы мүмкін.Синтоның қайнар бастауы көнеден өрлеу алған және алғашқы қауым адамдарының наным сенімдерінің барлық формаларын құрайды: тотемизм, анимизм, магия, фетишизм т.б. [1, 56 б.].
Ең алғашқы Жапонияның мифологиялық ескерткіштері VII-VIII ғасырларға жататын - Кодзики, Фудоки, Нихонги синтоистік рәсімнің қалыптасуындағы қиын жолды аңғартты. Бұл жүйедегі ең маңызды орынды өткен ата-бабалар рухы алды және ондағы ең бастысы ру бабасы удзигами,ол рудың тұтастығы мен бірегейлігінің нышанын танытты. Рәсімдер объектісіне жер мен қырман, жаңбыр мен жел, орман мен таулар т.б. қасиеттенуі болды.Синто ең алғашқы даму сатысында сенімнің реттелген формасы болмады. Синтоның дамуы көптеген әртүрлі тайпалардың діни, мифологиялық бірлігінен ең қиын жолдар арқылы қалыптаса бастады, сондай-ақ, жергілікті және материктік синтездің әсерлесуі айтарлықтай болды. Сәйкесінше нақты ұйыған діни жүйе болмады. Дегенмен, мемлекеттің қалыптасуы мен императордың таққа отыруы арқасында Жапонияда әлемнің болмысын тануда жапондық нұсқа да қалыптасып үлгереді. Жапондық мифологияның пайымдауынша ең алғашында Аспан мен Жер тіршілік еткен, одан кейін алғашқы құдайлар қалыптасқан, олардың ішінде екі қосақ Идзанаги мен Идзанами әлемнің қалыптасуына өз ықпалдарын тигізеді. Олар мұхитқа ұшы асыл тастан жасалған найзамен қарсы тұрады және найзаның мұхитқа тиген жерлерінің барлығында жапон аралдары қалыптасады. Одан кейін олар аспан бағандарын шыр айнала жүгіреді де өзге жапон аралдарын қалыптастырады. Идзанами өлгеннен кейін оның күйеуі Идзанаги өлілер патшалығына әйелін құтқарып аламын деген үмітпен барады, бірақ құтқара алмайды. Қайта оралысымен ол тазару рәсімін жасайды, рәсім барысында сол жақ көзімен Күн құдайы Аматерасты, оң жақ көзімен Ай құдайын, мұрнынан жаңбыр құдайын жасайды да мемлекетті су тасқыны қаупінен құтқарады. Су тасқыны барысында Аматерас үңгірге кетіп қалды және жерді жарықсыз қалдырды. Барлық құдайлар жиналып, оның қайта шығуын және күнді қайта әкелуін өтінеді, бірақ ол ауыр еңбекпен жүзеге асырылады. Синтоизмде бұл оқиғалар көктемнің келуімен байланысты мейрамдар мен рәсімдерде көрініс тапқан. Аматерас мифологиясына сәйкес ол жерге өзінің немересі Нинигиді басқару мақсатында жібереді. Одан жапон императорлары арғытегінің бастауларын алады және оларды тэнно (аспан басшысы) немесе микадо деп атайды. Аматэрасқа оның құдіретті пішінін береді - әділдік нышаны, яшмолық тұмарлар - қасірет нышаны, қылыш - даналық нышанын аңғартты. Бұл сапалар ең жоғарғы дәрежеде императорлар тұлғаларына ғана тән деп танылды. Синтоизмдегі ең басты шіркеу кешені Исэ - Исэ дзингу болып табылды. Жапониядағы мифке сәйкес Исэ дзингуда өмір сүріп жатырған Аматерас рухы жапондарды монғол шапқыншылығынан 1261 және 1281 жылдары құтқарып қалған және құдіретті жел камикадзе Жапон жағалауларына келген моңғол флоттарын екі ретінде де жойып жіберген.Синтоистік шіркеулер жиырма жылда қайта жаңғыртылып отырады. Себебі, құдайлар дәл осындай уақыт аралығында бір жерде болғанды ұнатады деп қабылданған.
Синто бірнеше деңгейлерге бөлінеді және рәсімдерінің объектісі мен субъектісіне қарай айырады: Династиялық синто император отбасының мұрасы болып табылады. Тек отбасы мүшелері ғана табынатын және тек отбасы мүшелері ғана рәсім жасайтын құдайлар тіршілік етеді. Император ғибадаты (тэнноизм) - барлық жапондықтарға міндетті. Шіркеулік синто - әрбір жерлерде адамдарды қорғайтын және адамдар оның құдіреті негізінде өмір сүретін жалпы және локальды құдайларға табыну. Үй синтосы - рулық құдайларға табыну. Синтоизм түрлеріне келесілер жатады: 1) Халықтық синтоизм - камиге деген сенім жапон халқының сана жадындағы негізгі діни бағыт пен күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі оның орнын айтамыз және ол ең қолжетімді синтоның түрі. Ондағы көптеген салт-жоралғылар мен рәсімдер дәстүрлі түрде сақталған, ғасырлар бойы халық тарапынан атқарылып, ұрпақтан-ұрпаққа тарап отырған, сөйтіп, халықтық сипат алған. Бұл дәстүр жалғастығын шет елдік әдебиеттерде көбіне халықтық синтоизм немесе халықтық дін деп атайды. 2) Үй синтоизмі - діни жоралғыларды үйдегі синтоистік дүниелерге негізделе отырып жүзеге асырылады. 3) Сектанттық синтоизм - бірнеше діни наным-сенімдердің негіздерінен синтезделіп шыққан және мемлекеттік Мэйдзи билігінен қолдау тауып, шіркеулері ұлтшылдандырылған және синтоны мемлекеттік дінге айналдырған бағыттарды айтамыз. Дәстүрден ауытқыған негізгі топтар діни ұйымдарға айналып, арнайы сектанттық синтоизм деген атауға ие болды. Бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін олардың он үші белгілі болған. 4) Император сарайындағы синтоизм - атау император сарайында үш шіркеуде өтетін діни рәсіммен тығыз байланысты. Оған тек император отбасы мен оған қызмет етуші адамдар ғана қатыса алады. Ортаңғы шіркеу Касико-докоро - император отбасының арғытектік мифологиясына арналған және Ниниги-но-ми-кото есімді Ята-но-кагами атты қасиетті айна сыйланған Күн құдайының немересінің мұрасы негізінде салынған. Бірнеше ғасырлар бойы айна сарайда сақталған, кейін оның көшірмесі жасалынып, Касико-докоро шіркеуіне орнатқан, ал қасиетті рәміздің түпнұсқасы Исэ атты ішкі шіркеуге орнатылған. Күн құдайының рухын аңғартатын бұл айна императордың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін үш құнды дүниелерінің бірі. Кешеннің батыс бөлігінде Ата-бабалар Рухының Шырағы - Корэи-дэн орнатылған, яғни императорлардың қасиетті рухтары жай тапқан. Кешеннің шығыс бөлігінде Ками шырағы - Син-дэн орнатылған, яғни барлық камидің әулиелері орналасқан [2, 35 б.].
Ерте кезеңдерде синтоистік рәсімдерді сарайда атқару Накатоми және Имбэ отбасылары жауапты болған және бұл дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған. Қазіргі таңда бұл дәстүр өмір сүрмейді, дегенмен, сарай шіркеулерінде өткізілетін рәсімдерде 1908 жылы қабылданған рәсімдер жайлы император заңына сәкес дәстүр сақталған. Кейде рәсімдерді оын жақсы білетін және император сарайында қызмет еткен адамдар атқарады, ал көне дәстүрге сәйкес рәсімді императордың өзі атқаруы тиіс. 1959 жылдың сәуір айында ханзаданың неке тойында қасиетті орынға жалпы адамдардың назары аударылды. Синтоизм дәстүрінде император сарайында оған қатысы бар отбасыларға елшілер жіберу дәстүрі сақталған.
Шіркеулік синтоизмге тоқталатын болсақ, ол камиге деген сенімнің ең көне де көп таралған түрі. Жапонияда шіркеулер ең көне дәуірлерде, яғни ең алғашқы жапон мемлекеттігі қалыптасқан дәуірлерді меңзейді. Жүздеген жылдар аралығында және рулардың ықпалдары артқан сайын ХХ ғасырдың басында шіркеулер саны екі жүз мыңға дейін жеткен. Мэйдзи қайта құруынан кейін шіркеулер мемлекетке өтіп, Шіркеулер жүйесіне өтті, кейін олардың саны жүз он мыңға дейін қысқартылды. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін шіркеулер мемлекеттік мәртебесінен айырылып, жеке ұйымдарға құрылады. Қазіргі таңда олардың саны шамамен жетпіс мыңды құрайды. Олардың ішіндегі ең танымалы Исэ шіркеуі болып табылады. Исэ шіркеуі керемет және жеке әңгімелеуді қалайды. Оның негізгі құдайы - Күн Құдайы, ал алғашқы жебеушісі Ямато руының, яғни Жапон мемлекетін басқарушы император отбасының шыққан тегі ками болған. Ямато руының қол астына бүкіл м емлекет енгеннен кейін, шіркеу белгілі деңгейде ең басты ұлттық шіркеуге айналыд. Ұлы Шіркеу Исэ жалпылай мойындалғаннан кейін барлық қасиетті шіркеулерден асып түсті. Оған қызмет ету тек камиге ғана қызмет ету емес, ол ең бастысы императорға, мемлекетке, мәдениетке құрметпен қарау деген сөз [3, 14 б.].
VI ғасырдың басында Жапонияда буддизм және күңфудзышылдық бағыттарының өрісі аңғарыла бастайды. Біртіндеп буддизм діні Жапония өмірінде маңызды орындарға иеленіп, синтоизм мен буддизм әрекеттестігі мен ықпалдастығы, кірігуі үдерісі жүреді. Буддизм тәңірісі синтоизмде және керісінше қабылданады. Синтоизм ұжымдық сипатымен қоғам қажеттіліктерін қанағаттандырса, буддизм жеке сипатымен индивидуалдылыққа бағытталды. Сәйкесінше жағдай қалыптасып, ол ребусинто (құдайлардың қос жолы) деген атауға ие болады. Дәл осылай Синтоизм мен буддизм бірнеше ғасырларға созылған өзара әрекеттестіктерін жалғастырып, дамып отырды. Бірақ XVIII ғасырдың соңында император рәсімі өз күшін ала бастайды да синтоизм бірінші орынға шығып, арнайы мемлекеттің идеологиясының тірегі болады. Дәл осы негізде жапондық ұлтшылдық қалыптасып, ол шовинизмге ұласады. Оның тарихи негіздемелері мен сипаттамаларын орыс-жапон соғысын және Жапонияның екінші дүние жүзілік соғысқа қатысуын атап өтуімізге болады. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін Жапонияда мемлекеттен дінді бөлу туралы заң қабылданады.
Сонымен, синтоизм жапон халқының жергілікті тұрғындарының ғасырларға созылған мәдени үдерісінің нәтижесінде қалыптасқан діни-рәсімдік ілімі мен діні болып табылады. Қазіргі таңда VII-VIII ғасырларда қалыптасқан буддизмге дейінгі Кодзики, Фудоки, Нихонги сынды синтоизмнің қайнар бастауларын зерделеу маңызды болып отыр. Себебі, онда алғашқы синтоның рәсім салты мен жоралғылары жайлы тың әрі маңызды мәліметтерді береді. Қайнарларда ата-баба рухы мен ру-тайпаларды ұйытқан тайпа көсемдері жайлы деректер береді. Рәсімнің қасиетті негіздемелерін жоғарыда атап өткеніміздей қоршаған ортадағы табиғи дүниелер болып табылады. Рәсім өзге көптеген діндердегідей жылына екі рет атқарылады: біріншісі, көктемнің келуі мен жылдың жақсылықпен, зұлымдықтың жойылуымен басталса, екіншісі, күзгі жиын-теріммен тығыз байланысты. Екі кезеңде де құрбандық шалу рәсімдері кезігеді. Дүниеден өткен руластарын тірілер өзге әлемге шығарып салу жоралғыларын жасайды және оның дүниелері мен жақындары қоса еріп бара жатырғандай аура қалыптастырады. Ал қыш ыдыстардан жасалған материалды дүниелер мәйітпен қоса жер қойнауына кетті (ол керамикалық бұйымдар ханива деп аталды).
Синто пантеоны мен оның өрісі өзге индуизм және даосизм діндері секілді бақылауға және бір жүйеге бағынбады, келмеді. Уақыт өте келе алғашқы бақсылар мен ру көсемдерінің орнына біртіндеп арнайы шырақшылар каннуси (рухтар аңғарған, ками қожайындары) келе бастайды және ол мансап ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Рәсімдер мен дұға салу, құрбандық шалу орындары мақсатында кішігірім шіркеулер жасақталды және уақыт өткен сайын олардың орындары ауыстырылып отырды. Синтоистік шіркеулер екі бөлікке бөлінеді: ішкі және ками (синтай) рәмізі сақталатын жабық (хондэн), сыйыну рәсімі өтетін сыртқы (хайдэн) залы. Шіркеуге келіп ғибадат етушілер хайдэнге кіреді, алтарь алдына тоқталып, оның алдында тұрған жәшікке тиын тастайды, иіледі және алақандарын соқыстырады, кейде осы сәтте дұғасын оқып (өзі жайлы болсын), шығып кетеді.
Жылына бір немесе екі рет шіркеуде бай құрбандық пен сыйыну мақсатында салтанатты мейрамдар өтеді және мейрам сәтінде рухтар орын ауыстырады деп түсіну синтода қабылданған. Осы күндері шіркеудің шырақшылары өздерінің рәсімдерімен арнайы киімдерін киіп жүреді. Қалған күндері олар шіркеу мен рухтарға аз ғана уақыттарын бөледі де өзге адамдармен бірге күнделікті тұрмыс-тіріліктерін жасап жүре береді. Интеллектуалды қатынасты алып қарасақ, әлемді философиялық тұрғыдан тану мен түсіну барысында Қытайдағы даосизм секілді синто діні жапон қоғамын қарқынды түрде дамыта алмады. Сондықтан да болар, материктен келген өзге буддизм, күңфудзышылдық сынды ілімдер мен діндер Жапонияда тез әрі қарқынды түрде тарап кетті [4, 27 б.].
Император культы және жапон ұлтшылдығының өрлеуі. Қазіргінің жаңа дәуірінде Жапонияның өрлеуі барысында құдіретті тэнно, микадо сынды олардың жоғарғы бірлігі мен ұлтшылдықтарының қайнарымен тікелей байланысты. ХІХ ғасырдың ортасында Мэйдзи (1868) реставрациясы болғаны тарихтан белгілі. Толықтай билік басына келген ол император Жапонияның қарқынды өркендеуіне серпін берді. Себептердің алғышарттары мен себептерін бағамдайтын болсақ, зерттеу жұмысымыздың аясынан шығып кетеміз және бірден-бір себеп, жапондықтардың капитализмнің алдыңғы қатарлы жетістіктерін меңгергенін терістей де алмаймыз. Дегенмен дәстүрлі түрде жапондықтар жаңашылдықты меңгеру барысында ешқандай намыс деген нәрсені білмегенін аңғарамыз. Көнеден дәстүрді сақтап келген көне Үнді мен Қытай секілді Жапония консервативті ұстындарды қолдамағанын аңғаруға болады және ол олардың пайдасына жығылды. 1868 жылы билік басына келген Муцухито кесімді түрде ескі сёгуната жүйесіне қарсы шешімдерін қабылдап, жас император жаңашылдыққа бет бұрады және оның үлгілерінің бірі батыс жетістіктері еді. 30-40 жыл ішінде жапон жаңашылдығы өз жемістерін көрсете бастады және 1904-1905 жылдары орыс-жапон соғыстарында жапондықтар жеңіп шығып, әлемде салмақты күштері мен орындары бар екенін дәлелдеп көрсетеді. Бұл соғыстағы жеңіс жапондықтардың ұлтшылдығын күшейтіп, синтоға негізделген пішін мен сипат алды [5, 41 б.].
Синтоизм мемлекеттің арнайы идеологиясына, мораль нормалары мен ар кодексіне айналды. Синтоистік дәстүрлерге император әулеті де бет бұрып, Аматэрас құдайының культын күшейтіп, құдіреттендіре түседі және әрбір жапондықтардың үйіндегі алтарында құдай ананың бейнесі тұруы міндетті саналды, ол жапон ұлтшылдығының нышаны ретінде қабылданды. Синтоистік шіркеулердің негізінде (отанға емес) императорға деген патриотизм мен қызмет ету жатты, олар самурайлардың болмысы мен өмірінде өз көріністерін берді. Мәселен, екінші дүние жүзілік соғыста арнайы кадрлар өзін-өзі өлтіруші камикадзелерді айтуымызға болады. Сондай-ақ, көне синтоистік мифтер мен әлемді жаратушы түсініктері Аматэрас құдайы жайлы, Дзйм-му императоры кезінде жапондықтардың ұлтшылдығын арттыратын насихат жүргізіледі: ұлы Ямато (Жапон мемлекетінің көне аты) Ұлы Азияны құру мақсатында және хаккоитиу ұстындарын жүзеге асыруға (бір шатырдың астындағы сегіз бұрыш, яғни бүкіл әлемді Жапонияның және Аматэрас құдайының ұрпағы жапон императорының қол астына біріктіру үшін) жаралған. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы мемлекетте синтоизм дәстүрінің қарқынды түрде өсуі таң қаларлық жағдай емес. Мемлкетте көптеген танымал шіркеулер салына бастады және олардың көпшілігі соғыс ардагерлері мен батырларына (әсіресе танымал генерал Ноги) арналды, синтоистік дәстүр бойынша олар батыр, жоғарғы құдірет ретінде, император алдында өз адалдығын өлімімен дәлелдегендер деп қабылданды және сол үшін олар барлық күнәларынан арылғандар деп есептелді. Алғаында Мэйдзи реставрациясы кезінде синтоизмнің қайта өрлекі анти буддистік сарын алған еді, себебі сёгуната кезеңінде адамдар санасындағы ескерткіштерде буддизм нышандары көп болатын. Дегенмен, буддизм барынша тұрақты және екемді екенін танытты, ал 1889 жылы еркін сенімділік жайлы бұйрық шыққаннан кейін Жапонияда буддизм өмір сүруге деген құқық алады [6, 83 б.].
Жапониядағы жаңа діни жағдай. Екінші дүние жүзілік соғытағы Жапонияның жеңілісінен синтоизмнің мемлекеттік идеология ретіндегі ұлтшылдығы, император культы мен ұлы Жапонияны құру идеясы құлдырауы да басталды. Бірақ синтоизм жоғалып кетпеді, тек оның сипаты ғана өзгерді. Аматэрас құдайының культы әрбір жапондықтың жеке ісіне айналды және оның қоршаған ортасы ретінде танылды, ал мемлекеттік мағынасы жоғалып кетті. Сондай-ақ, аристократиялық бабалар культы, генеалогиялық сызық, самурайлардың патриоттық дәстүрлері сындылардың қасиетті мағыналары да күрт төмендеді. Соғыстан кейінгі жылдары жаңа жағдайлардың қалыптасуымен самурайлардың сословиесінің мәні де жоғалып тынды. Жекелеген патриоттық ұлтшылдықтан туындаған харакири Жапонияда өз мағынасынан арыла бастайды және соған ұқсас өзге де дәстүрлі батырлықтар мен ерліктер мысалдар артта қалды. Заманауи Жапония өзінің жоғарғы мәдениеті мен ғылымы, потенциалдарының арқасында өткен мәртебелерінің қайта оралғанын қажетсінбейді және қаламайды. Әйтсекте, өткен адамдардың санасында оңайлықпен жоғалып та, өшіріліп те кетпейді. Индустриалды, жаңашыл және батыстанған, экономикалық қарқыны жоғары мемлекет дәстүрді де терістегісі келмейді. Оған синто дініндегі қоршаған ортаны құрметтеу, өзіңнің арғы тегің ретінде қарау сынды мәселелер қазіргі таңда да көтеріліп жүр. Оның негізінде капитализмнің зардапты өндіріс орындарын барынша минималды етіп, қоршаған ортаға ең кем зардабын тигізетін нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Ең алдымен өркендеуді жүзеге асыратын адам болғандықтан, адамның рухани әлемін дамыту және өгерту заманауи синтоның маңызды тұстарының бірі. Яғни өткеннің діни-мәдени дәстүрлерінен жаңа капиталистік қоғамның дамуындағы белсенді қызметі мен Жапонияның әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-психологиялық құрылымы келіп шығады. Мәселен, заманауи жапон азаматтарының бір фирмаға жұмысқа орналасуы оның сол фирмаға адалдығы мен берілгендігін аңғартады және азамат онда өмірінің соңына дейін қызмет етеді, яғни көне самурайлардың кодексінің трансформацияланған түрі. Бұл самурайлар кодексінен шыққан дәстүрлі ұстынға күмәндануға болады ма? Бұл ұстын белгілі бір мәнге ие ма? Әрине иә! Фирма да қызмет етуші жұмысшыларының оған әділ де адал қызмет ететініне дәстүрлі түрде ірі жапон феодалдары самурайларға сенгендей сенеді, керісінше, қызметкер де (портфель ұстаған самурай) өз фирмасының оған жағдай мен көптеген жылдар қызметі үшін мәртебе, мансап беретініне сенеді. Бұл ұстындар саяси ұйымдар мен партияларға, қызмет жүйелеріне де тән нәрсе. Жапонияның либерально-демократиялық партиясында көптеген тұлғаларға негізделген фракциялардың көптігі кездейсоқтық іс емес [7, 38 б.].
Корпорация басшысына ұйымшылдық пен адал қызмет ету көнеден келе жатырған жапон мәдениетінің өзгешеліктерінің жалғыз ғана түрі емес, сондай-ақ, өзгелердің тәжірибесін меңгеру, идеясын еңсеру, синтезделу мен қабылдау үдерісі де айтарлықтай маңызға ие. Өткен дәстүрді сақтап, оларды күнделікті тұрмыста жаңғырту кез келген қоғамга тән реакция. Мұндай үдеріс Жапония тарихында айтарлықтай мәнге ие болды. Сыпайылық, рәсімдер (шай дайындау), ғасырларға созылған өзін-өзі ұстамдылыққа, өз-өзін құрметтеуге тәрбиелеу т.б. барлығы қатаң капиталистік қоғамда өміршеңдігі мен маңызын сақтап келеді. Бұл жапондықтардың заманауи наным-сенімдерінде де өз орнын тауып отыр. Жаңадан қалыптасқан көптеген секталар көбіне-көп синтоның және буддизмнің қайнарларынан бастау алады және олардың мән-мағыналық сиапттары мен мазмұндары, салт-жоралғылары мен рәсімдері әрқилы. Бірақ олардың барлығын біріктіретін түсініктер практикалық, мақсаты мен қондырғылары. Мәселен, біржақты мистицизм бағыты жапондықтардың тұрмыс-тіршілігінде түбегейлі жойылған деуге болады, ал оның орнына басына қиындық түскендерге, жағдайы төмендерге қол ұшын беру, сенімге ену, қоршаған ортаңа бейімделу сынды мәселелерге ауысқан. Мұндай қондырғылар тәжірибелік жағынан өзін-өзі ақтады. Әсіресе қатаң индустриалды капиталистік қоғамға аяқ басқан кешегі шаруаның алдында (тіпті бейімделген қала адамыны алдында да) не күтіп тұрғанын және қала өмірі қандай екнін ешкім білмеді. Мұндай жағдайларда жалған, ақиқат емес болса да иллюзиялық үміт пен идеяның болғаны барынша пайдалы. Яғни заманауи синто секталарының бағыттарының өзі де дәл осындай иллюзиялық үміт пен болашаққа деген сенімді (арғы дүниеде емес, дәл осы, нақты өмірде) қалыптастыру үстінде. Заманауи Жапонияда секталардың көбейюі және өрісі адам мен қоғам өміріне ықпалы ауқымды және күшті саяси-әлеуметтік топқа айналуда.
Сока-гаккай сектасы. Формалды түрде бұл секта 1930 жылдан бастап Нитирэн мектебі ілімінің аясында қалыптасқан және буддистік сипаты басым. Дегенмен, әрекетте көптеген Жапониядағы діни секталар мен ілімдер секілді бойына синтоизм моральдары мен жапон өмір сүру салтын, догматтары мен насихаттарын, тіпті күңфудзышылдық синтездерінен шыққан секта. Сока-гаккай - заманауи Жапониядағы діни нормалар мен діни-мәдени дәстүрлер белгісі болып табылады. Яғни осы сектаның ғана соңғы жылдар ішінде мемлекеттегі ықпалы мен өрісі басым екені айқындалған және көне шығыс діндерінің біршамасы заманауи капиталистік ұстындарға, әлеуметтік құрылымдарға төтеп беру мүмкіндігін іздеген сәтте осы сектаның тәжірибелеріне назарларын аударып отыр. Сектаны діни-культтік мәні (әсіресе оның рәсімдік орталығына Нитирэн ортодоксалды мектебінің шіркеуі - Тайсэ-кидэи жатты) шіркеудің мандаласына (ортаңғы негізіне) жүгінеді. Нитирэнге арналған ортаңғы негіз, графикалық сызықтар және рәміздер құдіретті күші бар деп есептеледі. Егер онда мандаланың көшірмесін қолыңа ұстап тұрып шын жүректен тілейтін болсаң, жер бетінде өрлеу мен өрге басу болады деп сенеді жапондықтар. Тайсэкидзи шіркеуіндегі жаппай ғибадат етушілердің бірдей оқыған дұғаларын көріп, секта мүшелерінің және сенушілердің рәсімдік-культтық тұтастықтарын аңғаруға болады. Ортаңғы мандалаға қарап тілеу және ғибадат етуге мүмкіндік болмаған кезде, шіркеуде көптеп сатылып жатырған мандала көшірмесіне қарап дұғаны жасай беруге болады және көшірмені алған әрбір отбасы сектаның мүшесі болып табылады. Осымен сектаның рәсімдік шығармашылығы осымен аяқталады және өзге жапон секталарындағыдай қуаныш, жұбаныш дұғалары, құдіретке өзін беру немесе онымен бірге кірігу сынды нәрселер жоқ. Өзінің өзге шығармашылықтары тұрғысынан бұл зайырлы, нақты, жан-жақты ұйым және алға қойған мақсаттары бірнеше утопиялы идеяларды құрайды: үшінші өркениетті құру болып табылады [8, 51 б.].
Сектаны белсенділері мен өкілдері көптеген адамдарды өз сенімдеріне ұйытуға және сендіруге өте ынтық келеді. Олар көбіне өмірлік қайшылықтарға ұшыраған, өзіне сенбейтін, мақсаты жете алмаған, қиын жағдайларға түскен т.б. адамдарды іздейді. Осы тұрғыдан секта өкілдерінің әрекеттері шынайы емес: кез келген діни топ жәбірленген, қиналған адамға бірінші кезекте жұбаныш сыйлайды. Сектаның насихаты белсенділердің қоғамға көмектесуі, секта мүшелерін жаңа белсенділермен көбейту. Белсенділердің әрекеттері олардың көптеп сектаға жаңа өкілдер тартумен айқындалады. Сектаның таралуы мен күшеюінен оған көптеген адамдар, соның ішіндер жастар да көптеп тартылып кеткен және қазіргі таңда Сока-гаккай өте ықпалдыұйымға айналып отыр. Дегенмен ол генетикалық және сыртқы пішінімен діни секта болып табылады, бірақ әрекетте қоғамның өзгерген тұстары мен қайшылықтарына бірден реакция беруге дайын күрделі саяси және әлеуметтік-мәдени күшке айналып отыр. Бір бағдарламаны олар іздеуші жастарға, екіншісін - спорттық жетістіктерге жетушілерге, үшіншісін - өнер адамдарына, шығармашыл интеллигенцияға, төртіншісін - саясаткерлерге, әлеуметтік реформаторларға беруде.
Секта ортаңғы иерархияны құрайтын нақты мансаптар бойынша орнатылған ережелермен ұйымдастырылған. Кез келген сектаға кіруші емтихан тапсырып, ассистент бола алады. Келесі кезең - оқытушының көмекшісі; келесі - оқытушы, доцент көмекшісі, доцент, профессор көмекшісі, профессор. Академиялық терминология көрсетіп отырғандай иерархия жолы өте күрделі және ауыр. Барлық билік шағын билеуші (профессорлар) топтардың қолында. Сока-гаккайдың Комэйто деп аталатын өзінің саяси партиясы және парламентте бірнеше депутаттары бар. Қазіргі таңда сектаның саяси және әлеуметтік белсенділігі қала бұқарасының өтініштерін қанағаттандыруға, демократиялық құндылықтарды қолдауға және жоғарғы идеалдар мен гуманизм, рухтың қайта жаңғыру сынды мәселелерге бағытталған. Жапонияда Сока-гаккайдан бөлек көптеген ірілі-ұсақты секталар бар және олардың өкілдерін миллиондаған адамдар құрайды. Өкіл болу жапонның жеке әрекетін емес, сектаның көрсеткен бағыт-бағдарымен жүру және соның идеалдарын орындау болып отыр, яғни бұл дегеніміз сектаның ауқымды күшке айналуын көрсетеді.
Заманауи жапонияда синтоизм мемлекеттің діни өмірінде ең маңызды орынға ие болып отыр, бірақ оның таралуы тек отбасының деңгейінде ғана қалуда, оның діни рәсімдері мейрам үлгісі ретінде қабылданған. Синтоизмнің тұтас бір дін ретінде болмауына қарамастан оның тармақтарының арасында ешқандай қақтығыстар жоқ, сондықтан да әрбір отбасы өзінің тегі синтоның қай тармағын қабылдады тек сол бағытты, қажет болса өзгесіне ауысуға да құқығы бар және еріктері өздерінде. Заманауи жапон мәдениеті жаңа компьютерлік технологиялар мен техникизацияларды және қоғамды ақпараттандыру үдерісін оңтайлы еңсеруде, бірақ олардың қабылдаған діндері заманмен үйлесімде өмір сүріп жатыр.
1. 2 Жапон мәдениетіндегі синто қайнарлары
Синтоизм - тарихи өзгермелі құбылыс, көпқырлы және өте күрделі зерттеу мәселесі. Барлығына белгілі болғандай, синтоизм ешқашан және қазірдің өзінде де жүйелі, біржақты емес. Ал ХХ ғасырда синтоизм термині түсінік ретінде өзгермелі және тұрақсыз болды, сондықтанда ол жайлы қазіргі таңда талас тудыртатын мәселелер өте көп, түрліше оқу мен талдаулар арасында түсініспеушіліктер баршылық. Шын мәнінде қазіргі таңдағы жас және орта жастағы жапон азаматтары синтоизмді халық сенімі ретінде қабылдамайды, тіпті көне Ямота сарайындағы соғысқа дейінгі Жапонияның 30-40 жылдарындағы ұлтшылдық нақыштағы идеология деп те қабылдамайды және бұл сөзді көпшілік көбіне негативті деп түсінеді. Дегенмен көптеген жапондықтар жас ерекелітеріне қарамай шіркеулерге жыл сайынғы жаңа жылда, басқа уақыттарда ғибадат етуге, неке қию салтанаты барысында, нәрестенің дүниеге келуі сәтінде барады, бірақ олардың көпшілігі өздерін синтоистпіз дегенге келіспейді [9, 96 б.].
Яғни бұл дегеніміз діни жүріс-тұрыс және оған сенім жалғасқан (санамен толықтай қабылданбаған), оны алып жүру түсінігі өзгеше. Тіпті жалпылай алғанда заманауи Жапонияда кез келген діни жүйені алып жүру, өзге мемлекеттердің діни сенімдеріне қарағанда өзгеше. Жапондық діни санада жат саналатын аралға христиандардың ықпалымен келген және Мэйдзи кезеңінде белсенділікке ие болған Сенушілер қандай?, деген сұрақ туындайды. Көбінесе орташа нұсқа келесі түрлерге жиі ие болып тұрады: адам өзін-өзі тану деңгейінде өзін ешнәрсеге сенбеймін деп санайды, жүріс-тұрыс деңгейінде және сыртынан бақылаушы үшін ол, сөзсіз, синто-буддистік салт-дәстүрдің рәсімдері мен жарғыларын ұстанушы болып табылады.
Күнделікті құдайға жету жолы ретінде аударылатын синто сөзінің өзі, ерте жапон ортағасыры уақытында Қытайдан алынған болатын. Жапонияда синто сөзі, жапонша ками-но мити деп оқылады, ең алдымен, ежелгі мемлекеттің қалыптасу кезеңінде тәртіп объектісі мен институттық қырынан бейнеленген. Мұндай культтар анимистикалық сенімдермен, ата-баба рухтарымен байланысты болған, олардың ұйымдарының этаптары кей жағдайларда Ямато қоластындағы тайпалар мен әртүрлі жерлерді жаулап алу түрінде көрініс тапқан.
Қытайда синто ұғымы ерте кезден бастап ата-бабалар рухына жеткізер жол дегенді білдірген, яғни шынайы түрде ата-баба мәйітінің алдында орындалатын рәсімдер. Алайда Жапонияда ками (құдайылық) сөзі мүлде ата-бабалар ұғымын білдірмейді. Кейбір жапон зерттеушілері (мысалы, тарихшы және синтоистік шіркеу қызметкері Уэда Масааки) синто сөзін бірнеше мағына беретін қытай иероглифтерімен жазғаннан гөрі латын немесе катакананың буындық әліпбиімен жазған дұрыс деп санайды.
Сондықтанда, синтоизснің дамуы мен өрісін Мэйдзи реформаларынан кейін, яғни жапон мәдениетінің вестернизациясына бет бұруымен, христиан дініне тосқауыл ретінде идеологиялық күш мақсатында қалыптастырылған болатын. ХХ ғасырдың 30-40 жылдарында толықтай иедеологиялық сипат алғаннан кейін, синто екінші дүние жүзілік соғыстан кейін біртін-біртін өз мәнін жоғалта бастайды да бағыт-бағдары көптүрлілікке ауысады. Күнделікті өмірде синтоизм сөзін пайдалануда оның орнына келесі сөздерді де қолдана береді: ками-сама (синтоистік құдайлар), дзиндзя, о-мия (синтоистік іркеулер) т.б. Заманауи рәсімді сақтаушылар ХХ ғасырда қалыптастырылған идеологиялық сарындардан аулақ болу мақсатында көне мәтіндерден алынған және мазмұндық аударылуы қиын камунагара түсінігін алға тартып жүр, ол - императордың титулын және ками құдіретінің мәніне ие болуды айқындайды. Қазіргі таңда синтоизм терминін көп жағдайда аға буын өкілдері тарапынан қасиетті мағынада және діни сенім ретінде, сондай-ақ, академиялық ғылым ретінде және Аспан құдайлары мен Жер құдайлары түсінігінде (дзинги) қолданылса, көптеген тарихшылар оның мәнін сол ескі нұсқасынан бастауды ұстанады. Синтоизмнді эволюциялық тұрғыдан талдау барысында атйта кететін жайт, оның тек идеологиялық бағалаушылық қасиеттерін ғана айту емес, ол жайлы жапон халқының романтикалық түсініктерін де айту маңызды [10, 76 б.].
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін жапонтануда көптеген батыс ғалымдары, жапон ғалымдары синтоизмді зерттеу барысында дәстүршілдікке деген пәндік мақсат қалыптасады. Оның негізгі мәнін айқындау барысында синтоизм жапон халқының ең көне наным-сенімдерін білдіретін діни сана ретінде көне қытай философиясын, соның ішінде діни сенімдерін бағдарлаған инь мен ян, күңфудзышылдық, даосизм және буддизм сабақтастығынан шыққан деп пайымдау басым бағыт алды. Бұл синтоизмді қалыптастыру барысындағы аталған барлық архаикалық субстраттардың барлығы жайлы біз көп мәліметтерді біле бермейміз, сондықтан сол кезең синтоизмін зерделеу барысында протосинто деген түсінік те келіп шығады. Бұл пайымдауды бөлетін ғалымдардың пікірінше синтоның діни сенім ретінде қалыптасуы барысын айқындауда оның көне жазба ескерткіштерде кезігетінін пайымдайды. Мұндай ыңғай жапон көне әлемінің құрылымдық жүейелілігіне мүмкіндік беріп, синтоның тілдік ерекшелігі мен оның іргесін қалыптастырудағы буддизм, күңфудзышылдық, даосизм сабақтастықтарынан жапондық сипат келіп шықты деген пайымдауды дәлелдейді. Мұндай теориялық ыңғайдың нәтижесінде Жңа дәуірде екі түрлі пікірлер қалыптасты.
Олардың біріншісі - заманауи ғалымдардың кейбір пікірлері қабылданған синтоның бастауын Мэйдзи реформасынан шыққан идеологиялық синтоны көне тамырынан мәндік жағынан алшақ болмағанын және оған тең дәрежеде екенін пайымдайды. Бұл көқарас ХІХ ғасырдағы Жапонияның жаңғыру кезеңіндегі батыс мәдениетінің ықпалына қарсы қалыптастырған дүние деген көзқарастан келіп шығады. Көзқарастың теориялық іргетасына Мотоори Норинага (1730-1801) мен өзге Ұлттық мектеп ғылымының ғалымдарының еңбектері жатады [11, 63 б.].
Норинага және тағы басқа көптеген ойшылдар үшін синтоизм жапон халқының көне мемлекеттігін айқындаған Кодзики, Манъесу т.б. ескерткіштері болып табылады, осы еңбектердің нәтижесінде келесілер қалыптасты: жапон этнографиясының негізін салушы Янагита Кунио (1875 - 1962), Оригути Синобудың (1887 - 1953) романтикалық этнологиялық еңбектері т.б. ерте мэйдзилік діннің сарынындағы синтоны халықтың қалыптасуындағы дәстүрлері мен рәсімдерін, көне түрлі діни-философиялық ілімдермен сабақтастығын танымдық тұрғыдан кеңейтті. Дегенмен кейбір ғалымдардың тараптарынан синтоның өзіндік табиғаты мен мәні қандай деген сауалдарға күмәнмен қарай бастады.
Екінішісі - аталған интерпретациядан жеңілірек, яғни олар ғылымда орын тапты. Ол жапон халқының дін санасының қалыптасуы мен оның көптеген түсініктерін, ерекшеліктерін, рәсімдері мен жоралғыларын зерделеу болды. Бұл көзқарастың шеңберінде жапондықтардың діни сенімдеріндегі жүріс-тұрыстарының айқын еместігі, жапон халқының діни сенімдерінің ерекше қасиеттерінің бірі ретінде айшықталды. Осы тұрғыдан көптеген батыстың шығыстанушы зерттеушілері мен жазушылары өз шығармаларында мұны жапон халқының мәдени ерекшеліктері деп пайымдады (мәселен, жапондықтардың діни төзімділігі).
Дегенмен, бұл көзқарас та тану мен еңсеруі аясында кейбір ғалымдар тарапынан ынға ұшырай бастады, соның ішінде батыс ғылындағы теориялық ғылымда Э. Саидтың Ориентализм (1978) еңбегі серпін берді, ол өз кезегінде өзге тілдерге, соның ішінде жапон тіліне аударылмаған. Э. Саид кітабының мазмұндық сипаты біржақты емес: тек қана оның идеясын шығыстану саласындағы қолдаушылар ғана емес, методологиялық сыншылар да табылды.Бұл талас-тартысты тудыртқан кітап идеясы жайлы айту өте орынды деп есептеймін және оның біреріне ғана тоқталғым келеді [12, 132 б.].
Кітапта жазылғандай Шығыс еуропалық ғалымдардың пайымдауынша көне антика дүниесінен бастап экзотикалық пейзаж, романтикалық таңданыс ретінде саяхатшылардың қызықты ескертпелерінде көрініс тапқан. Э. Саидтың пікірінше Шығыс Шатобриан және Жерар де Нирвал үшін еуропалық дискурстың көптүрлілігін қалыптастырып, Еуропаның өз-өзін тануға, идеологиялық жалғандықты қалыптастыруға, өз бойларында расизмнің қалыптасуына септік болды, ал ориентализм (мәдениеттегі бір ағым ретінде, Шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
3
I ЕРТЕ ЖАПОНИЯДАҒЫ АЛҒАШҚЫ СЕНІМ БАСТАУЛАРЫ ... ..
6
1.1 Синтоизмнің қалыптасуы, термині жане түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Жапон мәдениетіндегі синто қайнарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
13
1.3 Синтоизмдегі басты жазба ескерткіштер мен деректер ... ... ... ... ... ... .
21
II ДІНДЕР ҮНДЕСТІГІ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ СИНТО ... ... ..
30
2.1 Жапон мәдениетіндегі Синто және Будда ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
30
2.2 Қазіргі кезеңдегі синтоизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
37
2.3 Заманауи жапон мәдениетіндегі синтоизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста синтоизм дінінің жапон мәдениетінің қалыптасуындағы орны мен мәні, ерекшеліктері мен бағыт-бағдарлары мәдени-философиялық және дінтанулық тұрғыдан қарастырылған. Оның жапон мәдениетінің жаңаруы мен өркендеуіндегі мемлекеттік және ұлттық дінге айналуы, заманауи трансформациясы мен трансляциясы зерделенген.
Тақырыптың өзектілігі: Жапонияның дәстүрлі мәдениеті - ғасырлар шеңберінде континенталды мәдениеттер мен өркениеттердің синтезінен құралған күрделі діни-философиялық, этикалық және эстетикалық, саяси құндылықтардың жиынтығы мен құрылымын құрайды. Бірақ жапон мәдениетінің өзіндік болмысы мен ерекшеліктерінің, оның дәстүрі мен рухани әлемінің қалыптасуына синтоизм дінінің ықпалы ерекше болды. Көне рухани қайнарлардың буддизм, конфудзышылдық, даошылдық, ал кейін христиандықтың келуімен синтоизм діні сұрыпталып, жапон мәдениетінің өзіндік бірегейлігін қалыптастыруға негіз болды және дүниетаным мен рәсімнің көзіне айналды. Синтоизм дінінің жапон мәдениетіндегі ерекшеліктерін ғылыми тұрғыдан саралауды ғалымдар мен зерттеушілер кейінгі жылдар еншісінде ғана көтере бастады, ал классикалыққа айналған зерттеулер ХІХ ғасырдың 40 жылдарындағы мемлекеттік синто немесе саяси синто негізінде қарастырылып келді. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап синтоизм дінінің дүние жүзіне таралуына байланысты оны еңсеру мен мәнін ғылыми және танымдық тұрғыдан түсінуде келеңсіздіктер қалыптасты және мәселеге байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстары да басталып кеткен болатын.
Әйтсекте, қазіргі Жапон мемлекетінің мәдени, экаономикалық, саяси және әлеуметтік жаңғыруы барысында да синтоизм дінінің ондағы орны мен мәніне деген ғылыми-танымдық қызығушылық пен талпыныс артып отыр. Көптеген жылдар торабында өзге мәдени ықпалдастықтан ерекшелітері мен өзіндік болмысын сақтай отырып, сұрыпталып және ықпалдасып шыққан синто діні - жапон діни мәдениетінің діни жүйесі мен ойлау мәдениеті ретінде қалыптасты. Заманауи әлемнің жаһандануы мен интернетизациялануынан әлемдік қауымдыстық алдында халықаралық стандарттар мен қағидаларды, ережелер мен экономикалық, саяси және қауіпсіздік мәселелерін жекелей мемлекеттер бірігу арқылы шешіп, жүзеге асырса және ол ұстындарды қабылдаса, екінші кезекте өзіндік бірегейлік пен ұлттық құндылықтарды, рухани дүниені сақтау мәселесі тағы бар. Көптеген зерттеушілердің пайымдауынша жапон мәдениетінің саяси, әлеуметтік, экономикалық өрлеуі мен тұрақтылығын дәл осы ұлттық руханилықтың сақталуынан және синтоизм дінінің ықпалынан деп зерделеуде. Жапондықтардың ұлттық мәдениеті мен дәстүрлерін сақтай отырып әлемдік стандарттарды меңгеруі, әлемдік жаңашылдықтағы алдыңғы қатарлы ғылым мен білімді еңсеруі, тұрақты дамудағы негізгі қондырғыларын айқындауда ғалымдардың қызығушылықтары ауқымды. Жапон мәдениетінің тәжірибелерін, соның ішінде синто дінінің оның мәдени дәстүрінің түп-тамырына нәр беруін түрлі аспектілермен зерттеуге және айқындауға болады: саяси, мәдени, экономикалық т.б. Мұндай тәжірибенің еліміз Қазақстан Республикасының жаңғыруындағы орны мен бағыт-бағдарларын айқындауда ерекше маңызы болары анық.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Синто дінінің тарихи қалыптасуында оның мазмұны мен рухани пішіні біржақты болмады және негізгі мәселенің қалыптасуы да діннің әртүрлі әдебиеттерде әртүрлі насихатталуы зерттеудің деңгейін біршама күрделендіре түсті. Синто дінінің мәні күрделі екені айқындалып, келесі ғалымдар мен зерттеушілердің еңбектері сараланды: Г. Като, К. Янагита, Ц. Мураока, С. Орикути, Ц. Маюми, Т. Фуками, М. Кунихиро, М. Сонода, К. Сакураи, Ё. Умэда, Я. Ридэр, Б. Эрхарт, Дж. Нельсон т.б.
Аталмыш авторлар синто дінін ғасырлардан қазіргі күнге дейін созылған жапон мәдениеті мен өркениеті, діни жүйесі ретінде оның барлық құндылықтар жүйесі мен ойлау мәдениетімен, интеллектуалды деңгейімен, теологиялық және этикалық аспектілерімен байланыстырады. Сондай-ақ, синтоистік мәдени дәстүр мен рәсімдерін, ұстындары мен тарихи қалыптасуы, ерекшеліктерін зерделеуде келесі ресейлік ғалымдардың еңбектері сараланды: Г.Е. Комаровский (Светлов), А.Н. Мещеряков, Л.М. Ермакова, А.А. Накорчевский, К.А. Попов, Е.М. Дьяконова, Е.К. Симонова-Гудзенко, С.А. Арутюнов, Э.В. Молодякова, В.Н. Еремин, Маркарьян, В.Э. Молодяков, А.М. Горбылев т.б.
Жоғарыдағы авторлардың еңбектерін саралау барысында синто дінінің ерекшеліктері мен мәнінің біржақты емес екендігі анықталды және оның жапон мәдениеті мен өркениетінің қалыптасуындағы негізгі ықпалы болмағандығы жайлы да көзқарастар баршылық. Себебі, синтоның тарихи қалыптасуы мен оның заманауи әлемдегі трансформацияланған түрі мазмұндық және мәндік ерекшеліктері тұрғысынан алуан түрлі және жаһандық мәдени ықпалдастық пен әрекеттестікті ескерер болсақ, зерттеу объектімізден өзге ғылыми білімге ие боламыз.
Тарихи қалыптасуындағы жапон мәдени мұрасының мәтіндері мен ескерткіштері сараланды: аңыздық-жылнама жиынтығы Кодзики (Көнедегілердің ерлігі жайлы ескерткіш, 712 ж.), Нихон сёки (Жапония әпсаналары, 720 ж.), Сёку нихонги (Жапония әпсаналарының жалғасы, 797 ж.), заңдар жинағы Тайхо: рицурё: (701-702 жж.), Энгисики (Энги жылдарын бағдарлау, 901-923 жж.), Фудоки (Жерлер мен дәстүрлер түсініктемесі, 713-733 жж.), поэтикалық жинақтар Манъё:сю: (Он мыңдаған ұрпақтар жинағы, VIII ғ.), Кокинвакасю: (Х ғ.) т.б.
Зерттеу объектісіне жапон дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуында синто дінінің көпқырлы ықпалын айқындау.
Зерттеу пәніне синтоизм дінін жапон дәстүрлі мәдениетінің негізгі іргетасы ретінде айшықтау.
Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері: жапон мәдениетінің қалыптасуындағы синтаизм дінінің орны мен ерекшеліктерін зерделеу барысында келесі мақсаттар мен міндеттер алға қойылды:
Жапон мәдениетіндегі синтоизм дінінің қалыптасуы мен дамуын танымдық-философиялық тұрғыдан саралау;
Синтоизм дінінің көне қайнар көзі мен рәсімдік дәстүрлеріне: тотемизм, анимизм, магия, фетишизм т.б. дінтанулық және мәдени талдау;
Синтоизм дінінің дамуы мен трансформациясындағышіркеулер мен руханишылдықтың ерекшеліктерін және адам болмысындағы орнын зерделеу;
Синтоизм және оның өзге діндермен сабақтастығындағы синтезі мен үндестігін мәдени-философиялық, дінтанулық тұрғыдан айшықтау;
Синтоизмнің Жапонияның ұлттық діні мен дәстүріне айналуындағы негізгі тетіктері мен ерекшеліктерін, орнын анықтау.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының нәтижелері дінтану ғылымының дамуына өз үлесін қос алады деген сенімдемін. диплом тақырыбы тарих, философия ғылымдарға ортақ жалпы танымдық және арнайы әдістер пайдалану негізінде жазылды.зерттеу тақырыбының алға қойған мақсатына жету жолында объективті әлем дамуының жалпы заңдылықтарына негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу нысанына Жапон мәдениетінің қалыптасуындағы синтоизм дінінің негізгі тетіктері мен ерекшеліктерін, орнын анықтау жатады. Зерттеу барысының объектісі мен пәнін бағдарлауда осы тарихи ұстындардың және дінтанулық және философиялық типтердің заңдылықтары мен ерекшеліктерін айқындау, оларға салыстырмалы талдау берумен анықталады. Синто діні мәнінің философиялық негіздері мен ерекшеліктерін айқындауға мүмкіндік беретін дінтанулық, философиялық, этикалық, құндылықтық ілімдер мен қағидалар, ұстындар мен көзқарастар ескерілді. Зерттеу барысында әлемдік зерттеушілер мен жапон мәдениетінің көне жазба мирастарына, түпнұсқа әдебиеттерге салыстырмалы, герменевтикалық, дедукциялық талдаулар жүргізу арқылы жүзеге асырылды.
Зерттеудің әдістемелік негізіне түпнұсқа мәтіндерді саралау, компаративистикалық, тарихи, логикалық, діни жолдаулар мен мәдени жазба ескерткіштерге герменевтикалық, типологиялық, дедукциялық талдау мен жіктеулер сынды әдістер, ұстанымдар мен тұғырнамалар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 64 бет, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ЕРТЕ ЖАПОНИЯДАҒЫ АЛҒАШҚЫ СЕНІМ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Синтоизмнің қалыптасуы, термині жане түсінігі
Жапонияның ұлттық діні синтоизм болып табылаады. Синто термині - құдайлар жолы деген мағынаны білдіреді. Сыннемесе ками - құдайлар, рухтар секілді адамның тұтастай қоршаған әлемі. Кез келген зат камидің бейнесі болуы мүмкін.Синтоның қайнар бастауы көнеден өрлеу алған және алғашқы қауым адамдарының наным сенімдерінің барлық формаларын құрайды: тотемизм, анимизм, магия, фетишизм т.б. [1, 56 б.].
Ең алғашқы Жапонияның мифологиялық ескерткіштері VII-VIII ғасырларға жататын - Кодзики, Фудоки, Нихонги синтоистік рәсімнің қалыптасуындағы қиын жолды аңғартты. Бұл жүйедегі ең маңызды орынды өткен ата-бабалар рухы алды және ондағы ең бастысы ру бабасы удзигами,ол рудың тұтастығы мен бірегейлігінің нышанын танытты. Рәсімдер объектісіне жер мен қырман, жаңбыр мен жел, орман мен таулар т.б. қасиеттенуі болды.Синто ең алғашқы даму сатысында сенімнің реттелген формасы болмады. Синтоның дамуы көптеген әртүрлі тайпалардың діни, мифологиялық бірлігінен ең қиын жолдар арқылы қалыптаса бастады, сондай-ақ, жергілікті және материктік синтездің әсерлесуі айтарлықтай болды. Сәйкесінше нақты ұйыған діни жүйе болмады. Дегенмен, мемлекеттің қалыптасуы мен императордың таққа отыруы арқасында Жапонияда әлемнің болмысын тануда жапондық нұсқа да қалыптасып үлгереді. Жапондық мифологияның пайымдауынша ең алғашында Аспан мен Жер тіршілік еткен, одан кейін алғашқы құдайлар қалыптасқан, олардың ішінде екі қосақ Идзанаги мен Идзанами әлемнің қалыптасуына өз ықпалдарын тигізеді. Олар мұхитқа ұшы асыл тастан жасалған найзамен қарсы тұрады және найзаның мұхитқа тиген жерлерінің барлығында жапон аралдары қалыптасады. Одан кейін олар аспан бағандарын шыр айнала жүгіреді де өзге жапон аралдарын қалыптастырады. Идзанами өлгеннен кейін оның күйеуі Идзанаги өлілер патшалығына әйелін құтқарып аламын деген үмітпен барады, бірақ құтқара алмайды. Қайта оралысымен ол тазару рәсімін жасайды, рәсім барысында сол жақ көзімен Күн құдайы Аматерасты, оң жақ көзімен Ай құдайын, мұрнынан жаңбыр құдайын жасайды да мемлекетті су тасқыны қаупінен құтқарады. Су тасқыны барысында Аматерас үңгірге кетіп қалды және жерді жарықсыз қалдырды. Барлық құдайлар жиналып, оның қайта шығуын және күнді қайта әкелуін өтінеді, бірақ ол ауыр еңбекпен жүзеге асырылады. Синтоизмде бұл оқиғалар көктемнің келуімен байланысты мейрамдар мен рәсімдерде көрініс тапқан. Аматерас мифологиясына сәйкес ол жерге өзінің немересі Нинигиді басқару мақсатында жібереді. Одан жапон императорлары арғытегінің бастауларын алады және оларды тэнно (аспан басшысы) немесе микадо деп атайды. Аматэрасқа оның құдіретті пішінін береді - әділдік нышаны, яшмолық тұмарлар - қасірет нышаны, қылыш - даналық нышанын аңғартты. Бұл сапалар ең жоғарғы дәрежеде императорлар тұлғаларына ғана тән деп танылды. Синтоизмдегі ең басты шіркеу кешені Исэ - Исэ дзингу болып табылды. Жапониядағы мифке сәйкес Исэ дзингуда өмір сүріп жатырған Аматерас рухы жапондарды монғол шапқыншылығынан 1261 және 1281 жылдары құтқарып қалған және құдіретті жел камикадзе Жапон жағалауларына келген моңғол флоттарын екі ретінде де жойып жіберген.Синтоистік шіркеулер жиырма жылда қайта жаңғыртылып отырады. Себебі, құдайлар дәл осындай уақыт аралығында бір жерде болғанды ұнатады деп қабылданған.
Синто бірнеше деңгейлерге бөлінеді және рәсімдерінің объектісі мен субъектісіне қарай айырады: Династиялық синто император отбасының мұрасы болып табылады. Тек отбасы мүшелері ғана табынатын және тек отбасы мүшелері ғана рәсім жасайтын құдайлар тіршілік етеді. Император ғибадаты (тэнноизм) - барлық жапондықтарға міндетті. Шіркеулік синто - әрбір жерлерде адамдарды қорғайтын және адамдар оның құдіреті негізінде өмір сүретін жалпы және локальды құдайларға табыну. Үй синтосы - рулық құдайларға табыну. Синтоизм түрлеріне келесілер жатады: 1) Халықтық синтоизм - камиге деген сенім жапон халқының сана жадындағы негізгі діни бағыт пен күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі оның орнын айтамыз және ол ең қолжетімді синтоның түрі. Ондағы көптеген салт-жоралғылар мен рәсімдер дәстүрлі түрде сақталған, ғасырлар бойы халық тарапынан атқарылып, ұрпақтан-ұрпаққа тарап отырған, сөйтіп, халықтық сипат алған. Бұл дәстүр жалғастығын шет елдік әдебиеттерде көбіне халықтық синтоизм немесе халықтық дін деп атайды. 2) Үй синтоизмі - діни жоралғыларды үйдегі синтоистік дүниелерге негізделе отырып жүзеге асырылады. 3) Сектанттық синтоизм - бірнеше діни наным-сенімдердің негіздерінен синтезделіп шыққан және мемлекеттік Мэйдзи билігінен қолдау тауып, шіркеулері ұлтшылдандырылған және синтоны мемлекеттік дінге айналдырған бағыттарды айтамыз. Дәстүрден ауытқыған негізгі топтар діни ұйымдарға айналып, арнайы сектанттық синтоизм деген атауға ие болды. Бірінші дүние жүзілік соғысқа дейін олардың он үші белгілі болған. 4) Император сарайындағы синтоизм - атау император сарайында үш шіркеуде өтетін діни рәсіммен тығыз байланысты. Оған тек император отбасы мен оған қызмет етуші адамдар ғана қатыса алады. Ортаңғы шіркеу Касико-докоро - император отбасының арғытектік мифологиясына арналған және Ниниги-но-ми-кото есімді Ята-но-кагами атты қасиетті айна сыйланған Күн құдайының немересінің мұрасы негізінде салынған. Бірнеше ғасырлар бойы айна сарайда сақталған, кейін оның көшірмесі жасалынып, Касико-докоро шіркеуіне орнатқан, ал қасиетті рәміздің түпнұсқасы Исэ атты ішкі шіркеуге орнатылған. Күн құдайының рухын аңғартатын бұл айна императордың ұрпақтан-ұрпаққа берілетін үш құнды дүниелерінің бірі. Кешеннің батыс бөлігінде Ата-бабалар Рухының Шырағы - Корэи-дэн орнатылған, яғни императорлардың қасиетті рухтары жай тапқан. Кешеннің шығыс бөлігінде Ками шырағы - Син-дэн орнатылған, яғни барлық камидің әулиелері орналасқан [2, 35 б.].
Ерте кезеңдерде синтоистік рәсімдерді сарайда атқару Накатоми және Имбэ отбасылары жауапты болған және бұл дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған. Қазіргі таңда бұл дәстүр өмір сүрмейді, дегенмен, сарай шіркеулерінде өткізілетін рәсімдерде 1908 жылы қабылданған рәсімдер жайлы император заңына сәкес дәстүр сақталған. Кейде рәсімдерді оын жақсы білетін және император сарайында қызмет еткен адамдар атқарады, ал көне дәстүрге сәйкес рәсімді императордың өзі атқаруы тиіс. 1959 жылдың сәуір айында ханзаданың неке тойында қасиетті орынға жалпы адамдардың назары аударылды. Синтоизм дәстүрінде император сарайында оған қатысы бар отбасыларға елшілер жіберу дәстүрі сақталған.
Шіркеулік синтоизмге тоқталатын болсақ, ол камиге деген сенімнің ең көне де көп таралған түрі. Жапонияда шіркеулер ең көне дәуірлерде, яғни ең алғашқы жапон мемлекеттігі қалыптасқан дәуірлерді меңзейді. Жүздеген жылдар аралығында және рулардың ықпалдары артқан сайын ХХ ғасырдың басында шіркеулер саны екі жүз мыңға дейін жеткен. Мэйдзи қайта құруынан кейін шіркеулер мемлекетке өтіп, Шіркеулер жүйесіне өтті, кейін олардың саны жүз он мыңға дейін қысқартылды. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін шіркеулер мемлекеттік мәртебесінен айырылып, жеке ұйымдарға құрылады. Қазіргі таңда олардың саны шамамен жетпіс мыңды құрайды. Олардың ішіндегі ең танымалы Исэ шіркеуі болып табылады. Исэ шіркеуі керемет және жеке әңгімелеуді қалайды. Оның негізгі құдайы - Күн Құдайы, ал алғашқы жебеушісі Ямато руының, яғни Жапон мемлекетін басқарушы император отбасының шыққан тегі ками болған. Ямато руының қол астына бүкіл м емлекет енгеннен кейін, шіркеу белгілі деңгейде ең басты ұлттық шіркеуге айналыд. Ұлы Шіркеу Исэ жалпылай мойындалғаннан кейін барлық қасиетті шіркеулерден асып түсті. Оған қызмет ету тек камиге ғана қызмет ету емес, ол ең бастысы императорға, мемлекетке, мәдениетке құрметпен қарау деген сөз [3, 14 б.].
VI ғасырдың басында Жапонияда буддизм және күңфудзышылдық бағыттарының өрісі аңғарыла бастайды. Біртіндеп буддизм діні Жапония өмірінде маңызды орындарға иеленіп, синтоизм мен буддизм әрекеттестігі мен ықпалдастығы, кірігуі үдерісі жүреді. Буддизм тәңірісі синтоизмде және керісінше қабылданады. Синтоизм ұжымдық сипатымен қоғам қажеттіліктерін қанағаттандырса, буддизм жеке сипатымен индивидуалдылыққа бағытталды. Сәйкесінше жағдай қалыптасып, ол ребусинто (құдайлардың қос жолы) деген атауға ие болады. Дәл осылай Синтоизм мен буддизм бірнеше ғасырларға созылған өзара әрекеттестіктерін жалғастырып, дамып отырды. Бірақ XVIII ғасырдың соңында император рәсімі өз күшін ала бастайды да синтоизм бірінші орынға шығып, арнайы мемлекеттің идеологиясының тірегі болады. Дәл осы негізде жапондық ұлтшылдық қалыптасып, ол шовинизмге ұласады. Оның тарихи негіздемелері мен сипаттамаларын орыс-жапон соғысын және Жапонияның екінші дүние жүзілік соғысқа қатысуын атап өтуімізге болады. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін Жапонияда мемлекеттен дінді бөлу туралы заң қабылданады.
Сонымен, синтоизм жапон халқының жергілікті тұрғындарының ғасырларға созылған мәдени үдерісінің нәтижесінде қалыптасқан діни-рәсімдік ілімі мен діні болып табылады. Қазіргі таңда VII-VIII ғасырларда қалыптасқан буддизмге дейінгі Кодзики, Фудоки, Нихонги сынды синтоизмнің қайнар бастауларын зерделеу маңызды болып отыр. Себебі, онда алғашқы синтоның рәсім салты мен жоралғылары жайлы тың әрі маңызды мәліметтерді береді. Қайнарларда ата-баба рухы мен ру-тайпаларды ұйытқан тайпа көсемдері жайлы деректер береді. Рәсімнің қасиетті негіздемелерін жоғарыда атап өткеніміздей қоршаған ортадағы табиғи дүниелер болып табылады. Рәсім өзге көптеген діндердегідей жылына екі рет атқарылады: біріншісі, көктемнің келуі мен жылдың жақсылықпен, зұлымдықтың жойылуымен басталса, екіншісі, күзгі жиын-теріммен тығыз байланысты. Екі кезеңде де құрбандық шалу рәсімдері кезігеді. Дүниеден өткен руластарын тірілер өзге әлемге шығарып салу жоралғыларын жасайды және оның дүниелері мен жақындары қоса еріп бара жатырғандай аура қалыптастырады. Ал қыш ыдыстардан жасалған материалды дүниелер мәйітпен қоса жер қойнауына кетті (ол керамикалық бұйымдар ханива деп аталды).
Синто пантеоны мен оның өрісі өзге индуизм және даосизм діндері секілді бақылауға және бір жүйеге бағынбады, келмеді. Уақыт өте келе алғашқы бақсылар мен ру көсемдерінің орнына біртіндеп арнайы шырақшылар каннуси (рухтар аңғарған, ками қожайындары) келе бастайды және ол мансап ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Рәсімдер мен дұға салу, құрбандық шалу орындары мақсатында кішігірім шіркеулер жасақталды және уақыт өткен сайын олардың орындары ауыстырылып отырды. Синтоистік шіркеулер екі бөлікке бөлінеді: ішкі және ками (синтай) рәмізі сақталатын жабық (хондэн), сыйыну рәсімі өтетін сыртқы (хайдэн) залы. Шіркеуге келіп ғибадат етушілер хайдэнге кіреді, алтарь алдына тоқталып, оның алдында тұрған жәшікке тиын тастайды, иіледі және алақандарын соқыстырады, кейде осы сәтте дұғасын оқып (өзі жайлы болсын), шығып кетеді.
Жылына бір немесе екі рет шіркеуде бай құрбандық пен сыйыну мақсатында салтанатты мейрамдар өтеді және мейрам сәтінде рухтар орын ауыстырады деп түсіну синтода қабылданған. Осы күндері шіркеудің шырақшылары өздерінің рәсімдерімен арнайы киімдерін киіп жүреді. Қалған күндері олар шіркеу мен рухтарға аз ғана уақыттарын бөледі де өзге адамдармен бірге күнделікті тұрмыс-тіріліктерін жасап жүре береді. Интеллектуалды қатынасты алып қарасақ, әлемді философиялық тұрғыдан тану мен түсіну барысында Қытайдағы даосизм секілді синто діні жапон қоғамын қарқынды түрде дамыта алмады. Сондықтан да болар, материктен келген өзге буддизм, күңфудзышылдық сынды ілімдер мен діндер Жапонияда тез әрі қарқынды түрде тарап кетті [4, 27 б.].
Император культы және жапон ұлтшылдығының өрлеуі. Қазіргінің жаңа дәуірінде Жапонияның өрлеуі барысында құдіретті тэнно, микадо сынды олардың жоғарғы бірлігі мен ұлтшылдықтарының қайнарымен тікелей байланысты. ХІХ ғасырдың ортасында Мэйдзи (1868) реставрациясы болғаны тарихтан белгілі. Толықтай билік басына келген ол император Жапонияның қарқынды өркендеуіне серпін берді. Себептердің алғышарттары мен себептерін бағамдайтын болсақ, зерттеу жұмысымыздың аясынан шығып кетеміз және бірден-бір себеп, жапондықтардың капитализмнің алдыңғы қатарлы жетістіктерін меңгергенін терістей де алмаймыз. Дегенмен дәстүрлі түрде жапондықтар жаңашылдықты меңгеру барысында ешқандай намыс деген нәрсені білмегенін аңғарамыз. Көнеден дәстүрді сақтап келген көне Үнді мен Қытай секілді Жапония консервативті ұстындарды қолдамағанын аңғаруға болады және ол олардың пайдасына жығылды. 1868 жылы билік басына келген Муцухито кесімді түрде ескі сёгуната жүйесіне қарсы шешімдерін қабылдап, жас император жаңашылдыққа бет бұрады және оның үлгілерінің бірі батыс жетістіктері еді. 30-40 жыл ішінде жапон жаңашылдығы өз жемістерін көрсете бастады және 1904-1905 жылдары орыс-жапон соғыстарында жапондықтар жеңіп шығып, әлемде салмақты күштері мен орындары бар екенін дәлелдеп көрсетеді. Бұл соғыстағы жеңіс жапондықтардың ұлтшылдығын күшейтіп, синтоға негізделген пішін мен сипат алды [5, 41 б.].
Синтоизм мемлекеттің арнайы идеологиясына, мораль нормалары мен ар кодексіне айналды. Синтоистік дәстүрлерге император әулеті де бет бұрып, Аматэрас құдайының культын күшейтіп, құдіреттендіре түседі және әрбір жапондықтардың үйіндегі алтарында құдай ананың бейнесі тұруы міндетті саналды, ол жапон ұлтшылдығының нышаны ретінде қабылданды. Синтоистік шіркеулердің негізінде (отанға емес) императорға деген патриотизм мен қызмет ету жатты, олар самурайлардың болмысы мен өмірінде өз көріністерін берді. Мәселен, екінші дүние жүзілік соғыста арнайы кадрлар өзін-өзі өлтіруші камикадзелерді айтуымызға болады. Сондай-ақ, көне синтоистік мифтер мен әлемді жаратушы түсініктері Аматэрас құдайы жайлы, Дзйм-му императоры кезінде жапондықтардың ұлтшылдығын арттыратын насихат жүргізіледі: ұлы Ямато (Жапон мемлекетінің көне аты) Ұлы Азияны құру мақсатында және хаккоитиу ұстындарын жүзеге асыруға (бір шатырдың астындағы сегіз бұрыш, яғни бүкіл әлемді Жапонияның және Аматэрас құдайының ұрпағы жапон императорының қол астына біріктіру үшін) жаралған. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы мемлекетте синтоизм дәстүрінің қарқынды түрде өсуі таң қаларлық жағдай емес. Мемлкетте көптеген танымал шіркеулер салына бастады және олардың көпшілігі соғыс ардагерлері мен батырларына (әсіресе танымал генерал Ноги) арналды, синтоистік дәстүр бойынша олар батыр, жоғарғы құдірет ретінде, император алдында өз адалдығын өлімімен дәлелдегендер деп қабылданды және сол үшін олар барлық күнәларынан арылғандар деп есептелді. Алғаында Мэйдзи реставрациясы кезінде синтоизмнің қайта өрлекі анти буддистік сарын алған еді, себебі сёгуната кезеңінде адамдар санасындағы ескерткіштерде буддизм нышандары көп болатын. Дегенмен, буддизм барынша тұрақты және екемді екенін танытты, ал 1889 жылы еркін сенімділік жайлы бұйрық шыққаннан кейін Жапонияда буддизм өмір сүруге деген құқық алады [6, 83 б.].
Жапониядағы жаңа діни жағдай. Екінші дүние жүзілік соғытағы Жапонияның жеңілісінен синтоизмнің мемлекеттік идеология ретіндегі ұлтшылдығы, император культы мен ұлы Жапонияны құру идеясы құлдырауы да басталды. Бірақ синтоизм жоғалып кетпеді, тек оның сипаты ғана өзгерді. Аматэрас құдайының культы әрбір жапондықтың жеке ісіне айналды және оның қоршаған ортасы ретінде танылды, ал мемлекеттік мағынасы жоғалып кетті. Сондай-ақ, аристократиялық бабалар культы, генеалогиялық сызық, самурайлардың патриоттық дәстүрлері сындылардың қасиетті мағыналары да күрт төмендеді. Соғыстан кейінгі жылдары жаңа жағдайлардың қалыптасуымен самурайлардың сословиесінің мәні де жоғалып тынды. Жекелеген патриоттық ұлтшылдықтан туындаған харакири Жапонияда өз мағынасынан арыла бастайды және соған ұқсас өзге де дәстүрлі батырлықтар мен ерліктер мысалдар артта қалды. Заманауи Жапония өзінің жоғарғы мәдениеті мен ғылымы, потенциалдарының арқасында өткен мәртебелерінің қайта оралғанын қажетсінбейді және қаламайды. Әйтсекте, өткен адамдардың санасында оңайлықпен жоғалып та, өшіріліп те кетпейді. Индустриалды, жаңашыл және батыстанған, экономикалық қарқыны жоғары мемлекет дәстүрді де терістегісі келмейді. Оған синто дініндегі қоршаған ортаны құрметтеу, өзіңнің арғы тегің ретінде қарау сынды мәселелер қазіргі таңда да көтеріліп жүр. Оның негізінде капитализмнің зардапты өндіріс орындарын барынша минималды етіп, қоршаған ортаға ең кем зардабын тигізетін нәтижелерге қол жеткізу болып табылады. Ең алдымен өркендеуді жүзеге асыратын адам болғандықтан, адамның рухани әлемін дамыту және өгерту заманауи синтоның маңызды тұстарының бірі. Яғни өткеннің діни-мәдени дәстүрлерінен жаңа капиталистік қоғамның дамуындағы белсенді қызметі мен Жапонияның әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-психологиялық құрылымы келіп шығады. Мәселен, заманауи жапон азаматтарының бір фирмаға жұмысқа орналасуы оның сол фирмаға адалдығы мен берілгендігін аңғартады және азамат онда өмірінің соңына дейін қызмет етеді, яғни көне самурайлардың кодексінің трансформацияланған түрі. Бұл самурайлар кодексінен шыққан дәстүрлі ұстынға күмәндануға болады ма? Бұл ұстын белгілі бір мәнге ие ма? Әрине иә! Фирма да қызмет етуші жұмысшыларының оған әділ де адал қызмет ететініне дәстүрлі түрде ірі жапон феодалдары самурайларға сенгендей сенеді, керісінше, қызметкер де (портфель ұстаған самурай) өз фирмасының оған жағдай мен көптеген жылдар қызметі үшін мәртебе, мансап беретініне сенеді. Бұл ұстындар саяси ұйымдар мен партияларға, қызмет жүйелеріне де тән нәрсе. Жапонияның либерально-демократиялық партиясында көптеген тұлғаларға негізделген фракциялардың көптігі кездейсоқтық іс емес [7, 38 б.].
Корпорация басшысына ұйымшылдық пен адал қызмет ету көнеден келе жатырған жапон мәдениетінің өзгешеліктерінің жалғыз ғана түрі емес, сондай-ақ, өзгелердің тәжірибесін меңгеру, идеясын еңсеру, синтезделу мен қабылдау үдерісі де айтарлықтай маңызға ие. Өткен дәстүрді сақтап, оларды күнделікті тұрмыста жаңғырту кез келген қоғамга тән реакция. Мұндай үдеріс Жапония тарихында айтарлықтай мәнге ие болды. Сыпайылық, рәсімдер (шай дайындау), ғасырларға созылған өзін-өзі ұстамдылыққа, өз-өзін құрметтеуге тәрбиелеу т.б. барлығы қатаң капиталистік қоғамда өміршеңдігі мен маңызын сақтап келеді. Бұл жапондықтардың заманауи наным-сенімдерінде де өз орнын тауып отыр. Жаңадан қалыптасқан көптеген секталар көбіне-көп синтоның және буддизмнің қайнарларынан бастау алады және олардың мән-мағыналық сиапттары мен мазмұндары, салт-жоралғылары мен рәсімдері әрқилы. Бірақ олардың барлығын біріктіретін түсініктер практикалық, мақсаты мен қондырғылары. Мәселен, біржақты мистицизм бағыты жапондықтардың тұрмыс-тіршілігінде түбегейлі жойылған деуге болады, ал оның орнына басына қиындық түскендерге, жағдайы төмендерге қол ұшын беру, сенімге ену, қоршаған ортаңа бейімделу сынды мәселелерге ауысқан. Мұндай қондырғылар тәжірибелік жағынан өзін-өзі ақтады. Әсіресе қатаң индустриалды капиталистік қоғамға аяқ басқан кешегі шаруаның алдында (тіпті бейімделген қала адамыны алдында да) не күтіп тұрғанын және қала өмірі қандай екнін ешкім білмеді. Мұндай жағдайларда жалған, ақиқат емес болса да иллюзиялық үміт пен идеяның болғаны барынша пайдалы. Яғни заманауи синто секталарының бағыттарының өзі де дәл осындай иллюзиялық үміт пен болашаққа деген сенімді (арғы дүниеде емес, дәл осы, нақты өмірде) қалыптастыру үстінде. Заманауи Жапонияда секталардың көбейюі және өрісі адам мен қоғам өміріне ықпалы ауқымды және күшті саяси-әлеуметтік топқа айналуда.
Сока-гаккай сектасы. Формалды түрде бұл секта 1930 жылдан бастап Нитирэн мектебі ілімінің аясында қалыптасқан және буддистік сипаты басым. Дегенмен, әрекетте көптеген Жапониядағы діни секталар мен ілімдер секілді бойына синтоизм моральдары мен жапон өмір сүру салтын, догматтары мен насихаттарын, тіпті күңфудзышылдық синтездерінен шыққан секта. Сока-гаккай - заманауи Жапониядағы діни нормалар мен діни-мәдени дәстүрлер белгісі болып табылады. Яғни осы сектаның ғана соңғы жылдар ішінде мемлекеттегі ықпалы мен өрісі басым екені айқындалған және көне шығыс діндерінің біршамасы заманауи капиталистік ұстындарға, әлеуметтік құрылымдарға төтеп беру мүмкіндігін іздеген сәтте осы сектаның тәжірибелеріне назарларын аударып отыр. Сектаны діни-культтік мәні (әсіресе оның рәсімдік орталығына Нитирэн ортодоксалды мектебінің шіркеуі - Тайсэ-кидэи жатты) шіркеудің мандаласына (ортаңғы негізіне) жүгінеді. Нитирэнге арналған ортаңғы негіз, графикалық сызықтар және рәміздер құдіретті күші бар деп есептеледі. Егер онда мандаланың көшірмесін қолыңа ұстап тұрып шын жүректен тілейтін болсаң, жер бетінде өрлеу мен өрге басу болады деп сенеді жапондықтар. Тайсэкидзи шіркеуіндегі жаппай ғибадат етушілердің бірдей оқыған дұғаларын көріп, секта мүшелерінің және сенушілердің рәсімдік-культтық тұтастықтарын аңғаруға болады. Ортаңғы мандалаға қарап тілеу және ғибадат етуге мүмкіндік болмаған кезде, шіркеуде көптеп сатылып жатырған мандала көшірмесіне қарап дұғаны жасай беруге болады және көшірмені алған әрбір отбасы сектаның мүшесі болып табылады. Осымен сектаның рәсімдік шығармашылығы осымен аяқталады және өзге жапон секталарындағыдай қуаныш, жұбаныш дұғалары, құдіретке өзін беру немесе онымен бірге кірігу сынды нәрселер жоқ. Өзінің өзге шығармашылықтары тұрғысынан бұл зайырлы, нақты, жан-жақты ұйым және алға қойған мақсаттары бірнеше утопиялы идеяларды құрайды: үшінші өркениетті құру болып табылады [8, 51 б.].
Сектаны белсенділері мен өкілдері көптеген адамдарды өз сенімдеріне ұйытуға және сендіруге өте ынтық келеді. Олар көбіне өмірлік қайшылықтарға ұшыраған, өзіне сенбейтін, мақсаты жете алмаған, қиын жағдайларға түскен т.б. адамдарды іздейді. Осы тұрғыдан секта өкілдерінің әрекеттері шынайы емес: кез келген діни топ жәбірленген, қиналған адамға бірінші кезекте жұбаныш сыйлайды. Сектаның насихаты белсенділердің қоғамға көмектесуі, секта мүшелерін жаңа белсенділермен көбейту. Белсенділердің әрекеттері олардың көптеп сектаға жаңа өкілдер тартумен айқындалады. Сектаның таралуы мен күшеюінен оған көптеген адамдар, соның ішіндер жастар да көптеп тартылып кеткен және қазіргі таңда Сока-гаккай өте ықпалдыұйымға айналып отыр. Дегенмен ол генетикалық және сыртқы пішінімен діни секта болып табылады, бірақ әрекетте қоғамның өзгерген тұстары мен қайшылықтарына бірден реакция беруге дайын күрделі саяси және әлеуметтік-мәдени күшке айналып отыр. Бір бағдарламаны олар іздеуші жастарға, екіншісін - спорттық жетістіктерге жетушілерге, үшіншісін - өнер адамдарына, шығармашыл интеллигенцияға, төртіншісін - саясаткерлерге, әлеуметтік реформаторларға беруде.
Секта ортаңғы иерархияны құрайтын нақты мансаптар бойынша орнатылған ережелермен ұйымдастырылған. Кез келген сектаға кіруші емтихан тапсырып, ассистент бола алады. Келесі кезең - оқытушының көмекшісі; келесі - оқытушы, доцент көмекшісі, доцент, профессор көмекшісі, профессор. Академиялық терминология көрсетіп отырғандай иерархия жолы өте күрделі және ауыр. Барлық билік шағын билеуші (профессорлар) топтардың қолында. Сока-гаккайдың Комэйто деп аталатын өзінің саяси партиясы және парламентте бірнеше депутаттары бар. Қазіргі таңда сектаның саяси және әлеуметтік белсенділігі қала бұқарасының өтініштерін қанағаттандыруға, демократиялық құндылықтарды қолдауға және жоғарғы идеалдар мен гуманизм, рухтың қайта жаңғыру сынды мәселелерге бағытталған. Жапонияда Сока-гаккайдан бөлек көптеген ірілі-ұсақты секталар бар және олардың өкілдерін миллиондаған адамдар құрайды. Өкіл болу жапонның жеке әрекетін емес, сектаның көрсеткен бағыт-бағдарымен жүру және соның идеалдарын орындау болып отыр, яғни бұл дегеніміз сектаның ауқымды күшке айналуын көрсетеді.
Заманауи жапонияда синтоизм мемлекеттің діни өмірінде ең маңызды орынға ие болып отыр, бірақ оның таралуы тек отбасының деңгейінде ғана қалуда, оның діни рәсімдері мейрам үлгісі ретінде қабылданған. Синтоизмнің тұтас бір дін ретінде болмауына қарамастан оның тармақтарының арасында ешқандай қақтығыстар жоқ, сондықтан да әрбір отбасы өзінің тегі синтоның қай тармағын қабылдады тек сол бағытты, қажет болса өзгесіне ауысуға да құқығы бар және еріктері өздерінде. Заманауи жапон мәдениеті жаңа компьютерлік технологиялар мен техникизацияларды және қоғамды ақпараттандыру үдерісін оңтайлы еңсеруде, бірақ олардың қабылдаған діндері заманмен үйлесімде өмір сүріп жатыр.
1. 2 Жапон мәдениетіндегі синто қайнарлары
Синтоизм - тарихи өзгермелі құбылыс, көпқырлы және өте күрделі зерттеу мәселесі. Барлығына белгілі болғандай, синтоизм ешқашан және қазірдің өзінде де жүйелі, біржақты емес. Ал ХХ ғасырда синтоизм термині түсінік ретінде өзгермелі және тұрақсыз болды, сондықтанда ол жайлы қазіргі таңда талас тудыртатын мәселелер өте көп, түрліше оқу мен талдаулар арасында түсініспеушіліктер баршылық. Шын мәнінде қазіргі таңдағы жас және орта жастағы жапон азаматтары синтоизмді халық сенімі ретінде қабылдамайды, тіпті көне Ямота сарайындағы соғысқа дейінгі Жапонияның 30-40 жылдарындағы ұлтшылдық нақыштағы идеология деп те қабылдамайды және бұл сөзді көпшілік көбіне негативті деп түсінеді. Дегенмен көптеген жапондықтар жас ерекелітеріне қарамай шіркеулерге жыл сайынғы жаңа жылда, басқа уақыттарда ғибадат етуге, неке қию салтанаты барысында, нәрестенің дүниеге келуі сәтінде барады, бірақ олардың көпшілігі өздерін синтоистпіз дегенге келіспейді [9, 96 б.].
Яғни бұл дегеніміз діни жүріс-тұрыс және оған сенім жалғасқан (санамен толықтай қабылданбаған), оны алып жүру түсінігі өзгеше. Тіпті жалпылай алғанда заманауи Жапонияда кез келген діни жүйені алып жүру, өзге мемлекеттердің діни сенімдеріне қарағанда өзгеше. Жапондық діни санада жат саналатын аралға христиандардың ықпалымен келген және Мэйдзи кезеңінде белсенділікке ие болған Сенушілер қандай?, деген сұрақ туындайды. Көбінесе орташа нұсқа келесі түрлерге жиі ие болып тұрады: адам өзін-өзі тану деңгейінде өзін ешнәрсеге сенбеймін деп санайды, жүріс-тұрыс деңгейінде және сыртынан бақылаушы үшін ол, сөзсіз, синто-буддистік салт-дәстүрдің рәсімдері мен жарғыларын ұстанушы болып табылады.
Күнделікті құдайға жету жолы ретінде аударылатын синто сөзінің өзі, ерте жапон ортағасыры уақытында Қытайдан алынған болатын. Жапонияда синто сөзі, жапонша ками-но мити деп оқылады, ең алдымен, ежелгі мемлекеттің қалыптасу кезеңінде тәртіп объектісі мен институттық қырынан бейнеленген. Мұндай культтар анимистикалық сенімдермен, ата-баба рухтарымен байланысты болған, олардың ұйымдарының этаптары кей жағдайларда Ямато қоластындағы тайпалар мен әртүрлі жерлерді жаулап алу түрінде көрініс тапқан.
Қытайда синто ұғымы ерте кезден бастап ата-бабалар рухына жеткізер жол дегенді білдірген, яғни шынайы түрде ата-баба мәйітінің алдында орындалатын рәсімдер. Алайда Жапонияда ками (құдайылық) сөзі мүлде ата-бабалар ұғымын білдірмейді. Кейбір жапон зерттеушілері (мысалы, тарихшы және синтоистік шіркеу қызметкері Уэда Масааки) синто сөзін бірнеше мағына беретін қытай иероглифтерімен жазғаннан гөрі латын немесе катакананың буындық әліпбиімен жазған дұрыс деп санайды.
Сондықтанда, синтоизснің дамуы мен өрісін Мэйдзи реформаларынан кейін, яғни жапон мәдениетінің вестернизациясына бет бұруымен, христиан дініне тосқауыл ретінде идеологиялық күш мақсатында қалыптастырылған болатын. ХХ ғасырдың 30-40 жылдарында толықтай иедеологиялық сипат алғаннан кейін, синто екінші дүние жүзілік соғыстан кейін біртін-біртін өз мәнін жоғалта бастайды да бағыт-бағдары көптүрлілікке ауысады. Күнделікті өмірде синтоизм сөзін пайдалануда оның орнына келесі сөздерді де қолдана береді: ками-сама (синтоистік құдайлар), дзиндзя, о-мия (синтоистік іркеулер) т.б. Заманауи рәсімді сақтаушылар ХХ ғасырда қалыптастырылған идеологиялық сарындардан аулақ болу мақсатында көне мәтіндерден алынған және мазмұндық аударылуы қиын камунагара түсінігін алға тартып жүр, ол - императордың титулын және ками құдіретінің мәніне ие болуды айқындайды. Қазіргі таңда синтоизм терминін көп жағдайда аға буын өкілдері тарапынан қасиетті мағынада және діни сенім ретінде, сондай-ақ, академиялық ғылым ретінде және Аспан құдайлары мен Жер құдайлары түсінігінде (дзинги) қолданылса, көптеген тарихшылар оның мәнін сол ескі нұсқасынан бастауды ұстанады. Синтоизмнді эволюциялық тұрғыдан талдау барысында атйта кететін жайт, оның тек идеологиялық бағалаушылық қасиеттерін ғана айту емес, ол жайлы жапон халқының романтикалық түсініктерін де айту маңызды [10, 76 б.].
Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін жапонтануда көптеген батыс ғалымдары, жапон ғалымдары синтоизмді зерттеу барысында дәстүршілдікке деген пәндік мақсат қалыптасады. Оның негізгі мәнін айқындау барысында синтоизм жапон халқының ең көне наным-сенімдерін білдіретін діни сана ретінде көне қытай философиясын, соның ішінде діни сенімдерін бағдарлаған инь мен ян, күңфудзышылдық, даосизм және буддизм сабақтастығынан шыққан деп пайымдау басым бағыт алды. Бұл синтоизмді қалыптастыру барысындағы аталған барлық архаикалық субстраттардың барлығы жайлы біз көп мәліметтерді біле бермейміз, сондықтан сол кезең синтоизмін зерделеу барысында протосинто деген түсінік те келіп шығады. Бұл пайымдауды бөлетін ғалымдардың пікірінше синтоның діни сенім ретінде қалыптасуы барысын айқындауда оның көне жазба ескерткіштерде кезігетінін пайымдайды. Мұндай ыңғай жапон көне әлемінің құрылымдық жүейелілігіне мүмкіндік беріп, синтоның тілдік ерекшелігі мен оның іргесін қалыптастырудағы буддизм, күңфудзышылдық, даосизм сабақтастықтарынан жапондық сипат келіп шықты деген пайымдауды дәлелдейді. Мұндай теориялық ыңғайдың нәтижесінде Жңа дәуірде екі түрлі пікірлер қалыптасты.
Олардың біріншісі - заманауи ғалымдардың кейбір пікірлері қабылданған синтоның бастауын Мэйдзи реформасынан шыққан идеологиялық синтоны көне тамырынан мәндік жағынан алшақ болмағанын және оған тең дәрежеде екенін пайымдайды. Бұл көқарас ХІХ ғасырдағы Жапонияның жаңғыру кезеңіндегі батыс мәдениетінің ықпалына қарсы қалыптастырған дүние деген көзқарастан келіп шығады. Көзқарастың теориялық іргетасына Мотоори Норинага (1730-1801) мен өзге Ұлттық мектеп ғылымының ғалымдарының еңбектері жатады [11, 63 б.].
Норинага және тағы басқа көптеген ойшылдар үшін синтоизм жапон халқының көне мемлекеттігін айқындаған Кодзики, Манъесу т.б. ескерткіштері болып табылады, осы еңбектердің нәтижесінде келесілер қалыптасты: жапон этнографиясының негізін салушы Янагита Кунио (1875 - 1962), Оригути Синобудың (1887 - 1953) романтикалық этнологиялық еңбектері т.б. ерте мэйдзилік діннің сарынындағы синтоны халықтың қалыптасуындағы дәстүрлері мен рәсімдерін, көне түрлі діни-философиялық ілімдермен сабақтастығын танымдық тұрғыдан кеңейтті. Дегенмен кейбір ғалымдардың тараптарынан синтоның өзіндік табиғаты мен мәні қандай деген сауалдарға күмәнмен қарай бастады.
Екінішісі - аталған интерпретациядан жеңілірек, яғни олар ғылымда орын тапты. Ол жапон халқының дін санасының қалыптасуы мен оның көптеген түсініктерін, ерекшеліктерін, рәсімдері мен жоралғыларын зерделеу болды. Бұл көзқарастың шеңберінде жапондықтардың діни сенімдеріндегі жүріс-тұрыстарының айқын еместігі, жапон халқының діни сенімдерінің ерекше қасиеттерінің бірі ретінде айшықталды. Осы тұрғыдан көптеген батыстың шығыстанушы зерттеушілері мен жазушылары өз шығармаларында мұны жапон халқының мәдени ерекшеліктері деп пайымдады (мәселен, жапондықтардың діни төзімділігі).
Дегенмен, бұл көзқарас та тану мен еңсеруі аясында кейбір ғалымдар тарапынан ынға ұшырай бастады, соның ішінде батыс ғылындағы теориялық ғылымда Э. Саидтың Ориентализм (1978) еңбегі серпін берді, ол өз кезегінде өзге тілдерге, соның ішінде жапон тіліне аударылмаған. Э. Саид кітабының мазмұндық сипаты біржақты емес: тек қана оның идеясын шығыстану саласындағы қолдаушылар ғана емес, методологиялық сыншылар да табылды.Бұл талас-тартысты тудыртқан кітап идеясы жайлы айту өте орынды деп есептеймін және оның біреріне ғана тоқталғым келеді [12, 132 б.].
Кітапта жазылғандай Шығыс еуропалық ғалымдардың пайымдауынша көне антика дүниесінен бастап экзотикалық пейзаж, романтикалық таңданыс ретінде саяхатшылардың қызықты ескертпелерінде көрініс тапқан. Э. Саидтың пікірінше Шығыс Шатобриан және Жерар де Нирвал үшін еуропалық дискурстың көптүрлілігін қалыптастырып, Еуропаның өз-өзін тануға, идеологиялық жалғандықты қалыптастыруға, өз бойларында расизмнің қалыптасуына септік болды, ал ориентализм (мәдениеттегі бір ағым ретінде, Шығыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz