Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқы және оның алдын алудың проблемалары
ӘОЖ 343.851.5:343.615(574) Қолжазба құқығында
ҚАРАМЫРЗА ЖАРҚЫНБЕК ТАҒАЙБЕКҰЛЫ
Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез.құлқы
және оның алдын алудың проблемалары
12.00.08 . қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық.атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясының
Авторефераты
ҚАРАМЫРЗА ЖАРҚЫНБЕК ТАҒАЙБЕКҰЛЫ
Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез.құлқы
және оның алдын алудың проблемалары
12.00.08 . қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық.атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясының
Авторефераты
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс жастар арасындағы құқық бұзуға бейім мінез құлықтарға байланысты жасалған қылмыстардың криминологиялық сипаттамасына жан-жақты талдау жасауға арналған. Зерттеу жұмысында құқық бұзуға бейім жас адамдардың қылмысты жасау себептері мен жағдайлары, олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстардың алдын-алу мәселелерін одан ары жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында ересек адамдар арасында да, жастар арасында да қоғамға қауіпті қылмыс жасау барған сайын көбейіп келеді. Бұндай мәліметтерді біз Қазақстан Республикасының 2000-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2006 жылға дейінгі статистикалық мәліметтерінен көруімізге болады. Мысалы, жыл сайын тіркелген (2000 және 2002 жылдардан басқа) қылмыстар саны бұл қаралып отырған кезең аяғында 61,2%-ға өскен.
Осы кезеңдерде Ішкі істер органдары жыл сайын орта есеппен 15 мыңға жуық қылмыстың бетін ашып отырған. Олардың жартысынан астамын жасағандар жастар (14-29 жастағылар). Мысалы, 2000 жылы Республикамызда 150 790 қылмыс жасалса, ондағы жас адамдардың үлес салмағы 52,9% болған, 2006 жылы 57%-ға жеткен. Әсіресе, студенттер арасындағы жағдай өте нашар. Қарастырылып отырған кезеңдегі студенттер қылмысы 12,5%-ға өскен.
Кәмелетке толмаған 16-17 жасар жастардың аса ауыр қылмыстарының өсу қарқыны 14-15 жастағыларға қарағанда едәуір жоғары. Ал Қазақстанда 2000–2007 жылдары аралығында қылмыс жасағандар ішінде 16-17 жастағылар саны 35,5%-ға кеміген, ал 14-15 жастағылар керісінше 34%-ға көбейген.
Бұл жас санаттары арасындағы қылмыстылық деңгейі де едәуір өзгеше. Мысалы, 14-15 жастағы 10 000 адамға шаққанда 2000 жылы 778, ал 2006 жылы 507 қылмыс жасалса, мұндай көрсеткіш 16-17 жастағылар арасында 2000 жылы 2318, 2006 жылы – 3103, ал студенттер арасында 2000 жылы 257, 2006 жылы – 392,5 болған.
Сондықтан да қылмыспен күресу үшін және оның алдын алу үшін, бүгінгі таңда жас адамдардың қылмысқа барудағы негізгі себептерін анықтай отырып, оған қатысты ұсыныстар жасалынуы аса қажет. Өйткені қазіргі таңда Қазақстан Республикасы аумағында осы бағытта жұмыстардың жеткіліксіз тұстары кездесуде. Мысал ретінде тоқталатын болсақ, соңғы жылдары криминологиялық зерттеулерде жастардың қарама-қарсы екі санатын – студенттер мен ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері бойынша бөлімшелерінде есепте тұрған жастарды біріктіріп, зерделеу мақсаты алға қойылған жоқ. Жасөспірімдердің құқық бұзуға бейім мінез-құлқын оларға нашар әлеуметтік орта әсер еткендіктен, сол ықпалдан барып қалыптасқан бейморальдық, бірақ қылмыстық емес мінез-құлық (девианттық) деп қарастырады. Сонымен қатар, құқық бұзуға бейім мінез-құлық криминогендік деп те қарастырылады. Әрине, ондай мінез-құлықтан (делинквенттік) қылмыстың жасалу мүмкіндігі зор. Бірақ бұл жерде құқық бұзуға бейім мінез-
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында ересек адамдар арасында да, жастар арасында да қоғамға қауіпті қылмыс жасау барған сайын көбейіп келеді. Бұндай мәліметтерді біз Қазақстан Республикасының 2000-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2006 жылға дейінгі статистикалық мәліметтерінен көруімізге болады. Мысалы, жыл сайын тіркелген (2000 және 2002 жылдардан басқа) қылмыстар саны бұл қаралып отырған кезең аяғында 61,2%-ға өскен.
Осы кезеңдерде Ішкі істер органдары жыл сайын орта есеппен 15 мыңға жуық қылмыстың бетін ашып отырған. Олардың жартысынан астамын жасағандар жастар (14-29 жастағылар). Мысалы, 2000 жылы Республикамызда 150 790 қылмыс жасалса, ондағы жас адамдардың үлес салмағы 52,9% болған, 2006 жылы 57%-ға жеткен. Әсіресе, студенттер арасындағы жағдай өте нашар. Қарастырылып отырған кезеңдегі студенттер қылмысы 12,5%-ға өскен.
Кәмелетке толмаған 16-17 жасар жастардың аса ауыр қылмыстарының өсу қарқыны 14-15 жастағыларға қарағанда едәуір жоғары. Ал Қазақстанда 2000–2007 жылдары аралығында қылмыс жасағандар ішінде 16-17 жастағылар саны 35,5%-ға кеміген, ал 14-15 жастағылар керісінше 34%-ға көбейген.
Бұл жас санаттары арасындағы қылмыстылық деңгейі де едәуір өзгеше. Мысалы, 14-15 жастағы 10 000 адамға шаққанда 2000 жылы 778, ал 2006 жылы 507 қылмыс жасалса, мұндай көрсеткіш 16-17 жастағылар арасында 2000 жылы 2318, 2006 жылы – 3103, ал студенттер арасында 2000 жылы 257, 2006 жылы – 392,5 болған.
Сондықтан да қылмыспен күресу үшін және оның алдын алу үшін, бүгінгі таңда жас адамдардың қылмысқа барудағы негізгі себептерін анықтай отырып, оған қатысты ұсыныстар жасалынуы аса қажет. Өйткені қазіргі таңда Қазақстан Республикасы аумағында осы бағытта жұмыстардың жеткіліксіз тұстары кездесуде. Мысал ретінде тоқталатын болсақ, соңғы жылдары криминологиялық зерттеулерде жастардың қарама-қарсы екі санатын – студенттер мен ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері бойынша бөлімшелерінде есепте тұрған жастарды біріктіріп, зерделеу мақсаты алға қойылған жоқ. Жасөспірімдердің құқық бұзуға бейім мінез-құлқын оларға нашар әлеуметтік орта әсер еткендіктен, сол ықпалдан барып қалыптасқан бейморальдық, бірақ қылмыстық емес мінез-құлық (девианттық) деп қарастырады. Сонымен қатар, құқық бұзуға бейім мінез-құлық криминогендік деп те қарастырылады. Әрине, ондай мінез-құлықтан (делинквенттік) қылмыстың жасалу мүмкіндігі зор. Бірақ бұл жерде құқық бұзуға бейім мінез-
1 Ной И.С. Методологические проблемы криминологии. – М., 1999. – 106 с.
2 Советский энциклопедический словарь. – М.: Сов. энц., 1981. – 1029 с.
3 Психология. Педагогика. Этика: учебник для вузов. – М., 1999. – 257 с.
2 Советский энциклопедический словарь. – М.: Сов. энц., 1981. – 1029 с.
3 Психология. Педагогика. Этика: учебник для вузов. – М., 1999. – 257 с.
ӘОЖ 343.851.5:343.615(574) Қолжазба құқығында
Қарамырза Жарқынбек Тағайбекұлы
Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқы
және оның алдын алудың проблемалары
12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясының
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Д.А. Қонаев атындағы университетінің қылмыстық құқық, криминалистика
және құқық қорғау қызметі кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекшісі заң ғылымдарының докторы, профессор
Алауханов Есберген Оразұлы
Ресми оппоненттері заң ғылымдарының докторы, профессор
Дулатбеков Нұрлан Орынбасарұлы
заң ғылымдарының кандидаты, доцент
Ынтықбаев Манас Қапасұлы
Жетекші ұйым Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2008 жылдың 14 қараша айында сағат 10.00-де Қазақстан
Республикасының Ішкі Істер Министрлігі Академиясы жанындағы докторлық
диссертацияларды қорғау жөніндегі ОД 14.20.10 біріккен диссертациялық
кеңесте қорғалады. Мекен-жайы: 050060, Алматы қаласы, Өтепов көшесі, 29.
Диссертациямен Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі
Академиясы мен Қазақстан Республикасының Сыбайластық және экономикалық
қылмыстарға қарсы күрес агенттігі (Қаржы полициясы) Академиясының
кітапханаларында танысуға болады.
Автореферат 2008 жылдың ___ қазан айында таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысының міндетін атқарушы,
заң ғылымдарының докторы, профессор Рүстемова Г.Р.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс жастар арасындағы
құқық бұзуға бейім мінез құлықтарға байланысты жасалған қылмыстардың
криминологиялық сипаттамасына жан-жақты талдау жасауға арналған. Зерттеу
жұмысында құқық бұзуға бейім жас адамдардың қылмысты жасау себептері мен
жағдайлары, олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстардың алдын-алу
мәселелерін одан ары жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында ересек
адамдар арасында да, жастар арасында да қоғамға қауіпті қылмыс жасау барған
сайын көбейіп келеді. Бұндай мәліметтерді біз Қазақстан Республикасының
2000-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2006 жылға
дейінгі статистикалық мәліметтерінен көруімізге болады. Мысалы, жыл сайын
тіркелген (2000 және 2002 жылдардан басқа) қылмыстар саны бұл қаралып
отырған кезең аяғында 61,2%-ға өскен.
Осы кезеңдерде Ішкі істер органдары жыл сайын орта есеппен 15 мыңға
жуық қылмыстың бетін ашып отырған. Олардың жартысынан астамын жасағандар
жастар (14-29 жастағылар). Мысалы, 2000 жылы Республикамызда 150 790 қылмыс
жасалса, ондағы жас адамдардың үлес салмағы 52,9% болған, 2006 жылы 57%-ға
жеткен. Әсіресе, студенттер арасындағы жағдай өте нашар. Қарастырылып
отырған кезеңдегі студенттер қылмысы 12,5%-ға өскен.
Кәмелетке толмаған 16-17 жасар жастардың аса ауыр қылмыстарының өсу
қарқыны 14-15 жастағыларға қарағанда едәуір жоғары. Ал Қазақстанда
2000–2007 жылдары аралығында қылмыс жасағандар ішінде 16-17 жастағылар саны
35,5%-ға кеміген, ал 14-15 жастағылар керісінше 34%-ға көбейген.
Бұл жас санаттары арасындағы қылмыстылық деңгейі де едәуір өзгеше.
Мысалы, 14-15 жастағы 10 000 адамға шаққанда 2000 жылы 778, ал 2006 жылы
507 қылмыс жасалса, мұндай көрсеткіш 16-17 жастағылар арасында 2000 жылы
2318, 2006 жылы – 3103, ал студенттер арасында 2000 жылы 257, 2006 жылы –
392,5 болған.
Сондықтан да қылмыспен күресу үшін және оның алдын алу үшін, бүгінгі
таңда жас адамдардың қылмысқа барудағы негізгі себептерін анықтай отырып,
оған қатысты ұсыныстар жасалынуы аса қажет. Өйткені қазіргі таңда Қазақстан
Республикасы аумағында осы бағытта жұмыстардың жеткіліксіз тұстары
кездесуде. Мысал ретінде тоқталатын болсақ, соңғы жылдары криминологиялық
зерттеулерде жастардың қарама-қарсы екі санатын – студенттер мен ішкі істер
органдарының кәмелетке толмағандардың істері бойынша бөлімшелерінде есепте
тұрған жастарды біріктіріп, зерделеу мақсаты алға қойылған жоқ.
Жасөспірімдердің құқық бұзуға бейім мінез-құлқын оларға нашар әлеуметтік
орта әсер еткендіктен, сол ықпалдан барып қалыптасқан бейморальдық, бірақ
қылмыстық емес мінез-құлық (девианттық) деп қарастырады. Сонымен қатар,
құқық бұзуға бейім мінез-құлық криминогендік деп те қарастырылады. Әрине,
ондай мінез-құлықтан (делинквенттік) қылмыстың жасалу мүмкіндігі зор. Бірақ
бұл жерде құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін ортақ
әлеуметтік жағдайлар ғана емес, жастарға тікелей әсер ететін кейбір
келеңсіз жағдайларды, олардың жеке басының психикалық ауытқуларын қамтып
зерделеуді қажет еді. Себебі соңғы жылдары Қазақстан Республикасында да
күрделі криминогендік жағдай қалыптасты, онда қылмыстық көріністердің
ауқымы жағынан да, азаматтың, қоғамның және мемлекеттің тірлік-тіршілігіне
тигізетін келеңсіз ықпалы жағынан да едәуір ерекшеліктер бар. Сонымен қатар
жастардың құқық бұзуға бейім мінез-құлық мәселесі сан қилы әрі күрделі
сипат алған жағдай ұдайы өзгеріп отырады, мұның бәрі ғылыми зерттеулерді
керек етеді. Жұмыста, 14-29 жастар аралығындағы адамдардың мінез құлқына
қатысты бөлек қарастырады. Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің жастар
саясаты туралы тұжырымдамасына сәйкес келеді. Сонымен қатар, адам
физиологиясының даму процессі осы аралықты қамтиды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертацияның теориялық негізіне
әлеуметтік-құқықтық ой классиктерінің: Аристотельдің, Гегельдің, Гоббстың,
Канттың, Макиавеллидiң, Фейербахтың және басқалардың еңбектері алынған.
Жұмыс барысында диссертант, сонымен қатар, мына ғалым-криминалистердің
еңбектеріне сүйенді. Олар: А.И. Алексеев, Ю.М. Антонян, Г.А. Аванесов,
А.Э. Жалинский, Л.Д. Гаухман, А.И. Долгова, К.Е. Игошев, В.Н. Кудрявцев,
Н.Ф. Кузнецова, С.Я. Лебедев, В.В. Лунеев, Г.М. Миньковский, А.Б. Сахаров,
Д.А. Шестаков және басқалар.
Сонымен қатар, отандық ғалымдар: Н.М. Әбдіров, А.Н. Ағыбаев,
Е.О. Алауханов, Т.К. Акимжанов, С.Б. Бимурзин, Ү.С. Жекебаев,
Е.І. Қайыржанов, Н. Дулатбеков, М.С. Нәрікбаев, А.Х. Миңдағұлов,
Ғ.С. Мауленов, С.С. Молдабаев, А.А. Смағұлов, Е.А. Онгарбаев, С.Е. Еркінов,
А.Ш. Ещанов, Г.Р. Рустемова, Қ.Ш. Уканов, Л.Қ. Ерінбетова,
Д. Бұғыбайқызының және Қазақстанның философ-педагогтары: Ғ. Есім,
Ш.Е. Жаманбалаева, Б.А. Тойлыбаев, Қ.Г. Габдулина, Б. Әбдікерімұлы,
Ә. Әбуов, А.Т. Құлсариева, Н.Ж. Байтенова, А. Масалимовалардың,
Қазақстанның белгілі ақындары Н. Оразалин, Ғ. Жайлыбай, А. Әлімнің,
заманымыздың белгілі педагог-ғалымдары: Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев,
Ш. Уәлиханов және шетел ғалымдарының социология, психология, этика,
педагогика, заңтану проблемалары және зерттеу тақырыбына қатысы бар өзге
ғылыми пәндер бойынша еңбектері пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеудің негізгі
мақсаты – жастар ортасындағы рухани және өнегелік қасиеттің деңгейін
зерделеу. Жастардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқының алдын алудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерін қарастыру.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешілуі тиіс:
– құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың биологиялық негіздерін зерделеу;
– құқық бұзуға бейім мінез-құлыққа әсер ететін әлеуметтік жағдайларды
талдау;
– құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың түрлері бойынша талдау және олардың
ары қарай даму үрдістерін анықтау;
– құқық бұзушының бастапқы кезде қалыптаса бастаған мінез-құлқының
алдын алудағы гуманитарлық және дұрыс бағыттарының ерекшеліктерін зерттеу
және оларды негіздеу;
– құқық бұзушылық рецидивінің алдын алудың негізгі тәсілдерін анықтау;
– құқық бұзушылыққа тікелей және сақтандырып ықпал етуді жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар мен әдістемелік нұсқауларды даярлау және оларға
дәлелдеме келтіру;
– педагогикалық үрдістің оларды қайта тәрбиелеудегі әдістері мен
амалдарын ұтымды пайдалану.
Зерттеу объектісі. Жастар ортасындағы қылмыстылықтың жағдайын,
құрылымын және динамикасын сипаттайтын мәліметтер қылмыстық
жауапкершілігінің әртүрлі аспектілерін реттейтін бұрынғы және қазіргі
отандық заңнамалардың нормалары мен институттары; жастар арасындағы
қылмыстардың сот практикасының материалдары. Адам (оның ішінде құқық бұзушы
адам) тіршілік ететін әлеуметтік тәжірибе саласы, оның әлеуметтік және
биологиялық мінез-құлықтарының арақатынасының ғылыми тұжырымдары мен
Қазақстан Республикасының заңдары болып табылады.
Зерттеудің пәні. Жастар арасындағы қылмыстардың салыстырғандағы үрдісі
оның ерекшеліктері мен детерминанттары, қылмыстың өсуіне ықпал тудыратын
процесстер, қылмыскердің жеке басы, қылмыстардың алдын алатын құқық-қорғау
органдары мен басқа субъектілердің қызметі.
Қорғауға ұсынылған диссертацияның негізгі тұжырымдары:
1. Криминологиядағы биоәлеуметтік тұжырымдама – адамның құқық
бұзуға бейім мінез-құлқының тетігі мен психикалық өзгерістердің
(ынта мен құмарлықтың) сыртқы жағдайлармен өзара әрекеттестігі
бар бағыт.
2. Қоғамдағы агрессивтік деңгейдің төмендеуі, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатына ғана емес, адамның рухани
және өнегелік жағын арттыруға бағытталған оқу-тәрбие
жұмыстарына байланысты.
3. Материалдық (физикалық) дүниенің құбылысын түсіндіретін
себептілік – жеке және жалпы қылмыстық мінез-құлықта
анықталынбайды, себебі ол жоқ.
4. Адамның мінез-құлқын психикалық талпыныс (себептер) анықтайды,
бірақ шешім қабылдау барысында адамның ырқы (ерік бостандығы)
негізгі рөл атқарады. Ал, ерік болмаған жағдайда, есі дұрыс
еместік және қылмысқа себеп болған нақты жағдай адамды
жауапкершіліктен босатуға негіз болып табылады.
5. Қоғам өміріндегі келеңсіз әлеуметтік мән-жайлар мен адамның
жеке басының әлеуметтік жағдайы (жұмыссыздық, кедейшілік және
т.б.) психикаға тікелей әсер етеді (ашу, ыза, кек пайда
болады). Бұл нақты мән-жайлар адамға теріс ықпал еткенмен,
қылмысқа себеп болмайды. Сондықтан, кез-келген іс-әрекет
адамның жеке басымен тығыз байланысты.
6. Қылмыскердің жеке басы деп аталатын криминологиялық санат
қоғамдық қатынастар жиынтығын береді. Ол тәрбиелеу, оқыту
және егу (бұл – құқық бұзушыққа жеке қолданылатын сақтандыру
шарасы) арқылы жүзеге асырылады.
7. Ұлттың рухы, имандылығы – діни әдептер негізінде қайта
жандануға тиіс, оның нормалары қазіргі тәжірибе
тұжырымдамасында көрініс табуы қажет. Онда отбасын нығайтуға,
мектептегі оқуды және тәрбиені жақсартуға, идеологияны
оңтайландыруға, жастар тәрбиесінің деңгейін көтеруге және
олардың құқыққа қарсы мінез-құлқының алдын алуға бағытталған
ұсыныстар Жарлы отбасындағы балалардың денсаулығын қорғау
туралы, Жас отбасына медициналық-санитарлық көмек туралы,
Азаматтардың қалпына келген денсаулығын қорғау туралы
заңдардың қажет екендігі жайында ұсыныстар; кәмелетке толмаған
құқық бұзушыларды, мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиелеу
жөніндегі, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
бөлімшелердің қызметкерлеріне олардың диагностикалық әңгіме
жүргізуі үшін даярланған әдістемелік ұсыныстар жасалынған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Біріншіден, адамның дамуын және оның тұлға
ретіндегі, биологиялық және әлеуметтік нысан ретіндегі өзара
әрекеттестігіне түсініктеме беретін биоәлеуметтік тұжырымдама жасау болып
табылады. Себебі, материалдық дүниедегі қылмыстарды түсіндіретін себептілік
деген ұғым құқық бұзуға бейім (басқа да) мінез-құлықта мүлде жоқ
(әйтпегенде, барлығы алдын ала анықталған болар еді). Құқық бұзуға бейім
мінез-құлықтың түп-тамырында ырық еркіндігі жатыр, ол еркіндігін адам кейде
(көбіне) ойланбай (пайымдамай) көрсетеді. Оның ішінде бейәлеуметтік
тұжырымдама жасаудың келешегі зор, криминологтар оны ары қарай дамытуға
тиіс. Адамның жеке басын, оның мінез-құлқының нысандарын, өмір тіршілігі
мен тәрбиесінің әлеуметтік жағдайын, адамның психикалық және өнегелік
қасиетін және де оның іс-әрекеті көрініс табатын нақты жағдайды бөлек-бөлек
қарастыру мүмкін емес. Ал бұлардың барлығы өзара тығыз байланыста.
Екіншіден, криминологиялық ғылым қылмыс жасаған адамды өз ақыл-ойын,
ойластырылған іс-әрекетін басшылыққа алатын саналы адам деп ғана
қарастырады, ал іс жүзінде олай емес. Себебі саналы деген ақылға қонымды,
ал санасыз дегенді қисынсыз, интуиция бойынша істелген әрекет деп санау
керек. Осыдан барып, адам қылмысты кейде нақты ұғынып, еркімен жасаса да,
ол әрекеті қисынсыз, ақылға қонбайтындай болып шығады.
Үшіншіден, криминологиядағы қарама-қайшы тұжырымдаманың үзілді-
кесілділігі мен біржақтылығын жоюға талпыныс жасалды. Оның себебі,
биологиялық және әлеуметтік (социологиялық) тұжырымдамалар адамның
қалыптасып, дамуын әрқайсы өз тұрғысынан бөлекше қарауға тырысады. Әрине
әртүрлі тұжырымдамалардың өзара қиылысатын, жанасатын тұстары да болады.
Сонымен қатар, экономикалық, саяси, әлеуметтік, идеологиялық, мәдени-
тәрбие және ұйымдық-басқару саласындағы, құқық бұзуға жағдай тудыратын
жалпыәлеуметтік келеңсіз құбылыстар монографиялық деңгейде талданған,
бөлініп алынған және топтастырылған. Ал жастардың тобын құрайтын өзінше
бөлек әлеуметтік-демографиялық топқа қатысты жағдайлар ерекше деңгейде
бөлініп алынған. Жастар ортасында жиі кездесетін бірқатар әлеуметтік-
психикалық ауытқулар дараланып көрсетілген. Соңғы он жылдықтар ішінде
алғашқы рет студенттер ортасына назар аударылған, себебі ол ортада рухани
және өнегелік құндылықтың бағасыздануы нәтижесінде келеңсіз үрдіс бой
көтере бастады. Соған байланысты криминогендік деңгейде тәрбиенің негізгі
шетелдік және отандық тұжырымдамалары қарастырылды, нақты ұсыныстар
даярланды. Ол жеткіншек ұрпақты тәрбиелеудің қазіргі тұжырымдамасын
жетілдіруде өз көмегін тигізуі тиіс. Сонымен қатар алғашқы да, қайталанған
да қылмыстардың алдын алудың негізгі бағыттарын қарастыра отырып
(криминологиялық бағыттар), ішкі істер органдарының КТІБ қызметкерлерінің
сақтандыру жұмыстарын жетілдіру жөнінде тиісті ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Бұл диссертациялық
зерттеудің теориялық маңыздылығы, оның жалпы тұжырымдамасы алынған жаңа
ғылыми нәтижелер криминологиялық ғылымның дамуына елеулі үлес қосады,
себебі олар құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың себептілігі және оның алдын
алуға қатысты қазіргі білім жүйесін толықтырады.
Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы, бұл жұмыста
келтірілген ережелер, қорытындылар, тұжырымдар және ұсыныстар заң шығару
қызметтерінде, адамды рухани және өнегелік тәрбиелеу, қылмыстың алдын алу
жұмыстарының тиімділігін арттыру мақсатында, сондай-ақ Криминология оқу
курсын және кәмелетке толмағандардың істер жөніндегі бөлім қызметкерлерінің
біліктілігін көтеруге арналған курстарды оқыту үрдісінде пайдаланылуы
мүмкін.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық
зерттеудің негізі ғылыми теориялар мен тәжірибенің өзара байланысын
анықтайтын әдіске негізделген. Құрылымына және оларды қолдану өрістеріне
деген талаптарды анықтайтын философиялық ілімдер жүйесі болып табылады.
Салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-құқықтық талдау әдістері. Социологиялық
әдістер пайдаланылып, болжамдар жасау әдістері. Криминологиялық және
этникалық-педагогикалық идеялар интерпретациясы қолданылған.
– формальды-логикалық, оның мәнісі – қылмыстың алдын алудың
жас адамдарға қатысты қолданылатын құқықтық-қылмыстық
тәсілдерінің белгілерін жан-жақты талдауда;
– статистикалық, ол жас адамдарға жасаған қылмыстар туралы
статистикалық мәліметтерді жинақтауды және талдауды
қамтиды;
– сауалнама тарату – Оңтүстік Қазақстан облысындағы жас
адамдарға жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер
сауалнамалары және арнайы бағдарламалар негізінде ішінара
зерделеу;
– сұхбаттасу – зорлықшыл қылмыс жасаудың сылтаулары мен
себептерін айқындау мақсатында жас адамдар құқық
бұзушылармен әңгімелесу;
– аталған аймақтардағы ішкі істер органдары
қызметкерлерінен жауап алу арқылы сараптық баға беру.
Жоғарыда көрсетілген әдістердің жиынтығы ретінде бұл зерттеу
әдістемесі, сонымен қатар, қарастырылған проблеманы қозғайтын нормативтік
көздерді де қамтиды.
Диссертациялық зерттеудің эмпирикалық базасын 2000-2008 жылдары Алматы
қаласындағы қылмыстылықтың, әкімшілік құқық бұзушылықтың жайын, динамикасын
және құрылымын, ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істер
жөніндегі бөлім қызметін сипаттайтын қылмыстық және әкімшілік
статистикасының мәліметтері құрады. 17-23 жастағы 175 студенттен және
кәмелетке толмай қылмыс жасаған 16-17 жасар кәмелетке толмағандардың істер
жөніндегі бөлім есебінде тұрған 96 жастан арнайы сауалнама жасалынды.
Сонымен қатар зерттеудің эмпирикалық базасы білімнің басқа салаларындағы
мамандардың да, оның ішінде криминологтардың да соңғы жылдарда жүргізген,
криминологиялық басылымдарда жарияланған әлеуметтік зерттеулерінің
нәтижелерін де қамтиды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелері, теоретикалық ережелері, оларға сәйкестендіріліп жасалынған
негізгі қорытындылар мен ұсыныстар, Д.А. Қонаев атындағы Универитетінің
қылмыстық құқық, криминалистика және құқық қорғау қызметі кафедрасындағы
талқылау барысында апробациядан өтті.
Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі теориялық қағидалары мен
тұжырымдары келесі ғылыми конференцияларда ұсынылып, көпшіліктен тиісті оң
бағасын алды: Теоретические и практические вопросы предупреждения
преступности: в деятельности правоохранительных органов и институтов
гражданского общества: международный опыт и национальная практика
Казахстана атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы қ.:
Қазақстан криминологиялық ассоциация, 2007 ж.); Уголовно-исполнительная
система: перспективы реформирования и проблемы подготовки кадров: атты
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Костанай қ.: Қазақстан
Республикасы ӘМ ҚАЖК Қостанай заң институты, 2006 ж.); Повышение
правосознания правовой грамотности граждан в условиях развития правового
государства и демократизации общества: атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияда (Алматы қ.: Д.А. Қонаев атындағы университет, 2007 ж.);
Актуальные проблемы борьбы с преступностью на современном этапе атты
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы қ.: Қазақстан
Республикасы ІІМ Академиясы, 2008 ж.).
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері, қорытындылары және ұсыныстары
Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының оқу үрдісіне ендірілді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация мазмұны таңдап алынған
зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне және оның көлеміне сәйкес келеді.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, алты бөлімшеден және қорытындыдан, сондай-
ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімдері мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Кіріспеде диссертацияның өзектілігі, зерттелу деңгейі, мақсаты мен
міндеттері, зерттеудің нысаны, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар,
зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы, оның теориялық және тәжірибелік
құндылығы, зерттеу жұмысының сыннан өтуі, диссертациялық жұмыстың көлемі
мен құрылымы туралы деректер көрсетілген.
Бірінші бөлім Құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың қалыптасуының себептік
тетіктері деп аталады. Ол екі бөлімшеден тұрады.
Құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың қалыптасуының биологиялық негіздері
деп аталатын бірінші бөлімшеде адамның биологиялық тұрғыдан қалыптасу және
оның тарихы мен пайда болуына әсер ететін негізгі себептер мен тетіктері,
сонымен қатар адам дамуындағы қоршаған ортаның әсері және ортамен өзара
байланысы қарастырылған.
Адамның тәні туғаннан бастап қартайғанға дейін ұдайы өзгереді, сол
сияқты мінез-құлық та ешуақытта қандай да бір тиянақты деңгейге жетіп
тоқтамайды. Мінез-құлық пен тән дамуы өзара тығыз байланысты және олардың
кейбір кезеңдері біріне-бірі едәуір сәйкес келеді. Сондықтан, адамның мінез-
құлқына табиғат пен орта бірлесіп ықпал етеді – адамның қандай да бір
әрекетке бейімділігі қанында бар болса, ол ортаның әсерінен не артады, не
кемиді деген ұғым орынды, – деп есептейміз. Яғни, адам дамуының күрделі де
сан қилы процесінде биологиялық және әлеуметтік факторлар араласады, ой мен
сезім айқасады, ішкі сенім мен сыртқы ықпал бірігеді. Бұл процестің ағымына
қоршаған ортаның әсері зор, сонымен қатар оның әр адам үшін өзіндік сипаты
бар. Осы арқылы даму процесі жүзеге асырылады. Ал, адамның дамуы
(биологиялық және әлеуметтік) – әлеуметтік ортада да, адамның өз басында да
бар көптеген факторлар әсер ететін күрделі, ұзақ және қайшылықты процесс.
Адам дамуының көрсеткіші ретінде санадағы, мінез-құлықтағы, қызметтегі,
оның қоршаған әлемге көзқарасындағы сапалық өзгерістерді – даму, ал өнеге,
рух өзгерісін – адамның қалыптасуы деп атауға болатындығын көрсетті.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысында адам дамуындағы және оның дұрыс
тәрбиеленуіндегі криминологиялық ғылымның ролі мен орны және онымен
байланысы, адамды қылмыс жасауға итермелейтін негізгі факторлар
көрсетіледі.
Криминологиялық ғылым да адамның өмiр бойы басынан кешiретiн
өзгерістерін, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи және
эволюциялық факторлардың жиынтықтарынан туындаған ықпалының нәтижесі және
сол ықпалдар нығайған кезде ғана байланыс арта түседі – деп санайды.
Мысалы, криминологиядағы биологиялық тұжырымдама бойынша адамның қылмыстық
мінез-құлқының тетігінде биологиялық қасиеттер мынадай түрде көрініс тапты:
а) қылмыскердің шыққан тегіне, содан барып өзіне, оның табиғи қасиетіне
әсер етеді; ә) қылмыскердің жан-тәнінің, яғни бойға біткен қасиетінің
дамуын анықтайды; б) қылмыс жасап жатқан кезде тұлғаға әсер етеді;
в) тәрбие табиғи даму процесін тек ғана тездетеді, не баяулатады. Оған
әлеуметтік факторлар әсер етеді. Мысалы, 1) адам өмірге биологиялық тұлға
болып келеді, содан кейін өз ортасының, төңірегіндегі өзі қатысатын
топтардың әсерінен біртіндеп әлеуметтенеді; 2) орта – адамның қалыптасуының
басты факторы; 3) тәрбие орта ықпалының сипатына түзету енгізуге тиіс; 4)
даму деңгейі неғұрлым төмен болса, адамның биологиялық кейпі соғұрлым айқын
көрінеді. Бірақ, шыққан тектің жамандығы, физиологиялық немесе психикалық
ауытқулар, қылмыстылықтың дамуында шешуші рөл атқармайды, себебі қоғамда
адамды әлеуметтік құбылыстар өзгертеді, ал көрсетілген факторлар адам
өмірінің әлеуметтік негіздерінің туындысы ғана болады [1, б. 106].
Сонымен қатар, адамның дұрыс өсіп, дұрыс қалыптасуына азаматтық
тәрбиенің орны өте үлкендігі жұмыста нақты аталып көрсетілген. Азаматтық
тәрбиенің, әр адамның қоғамдағы адамгершілігін, Отанға деген
сүйіспеншілігін қалыптастырудағы ролі сөз болады.
Азаматтық тәрбие тиімділігін көтерудің арқасында төмендегідей
жетістіктерге қол жеткізуге болады: азаматшылық идеяларын қабылдаудың
психологиялық кейіп жағдайлары жасалады; азаматтар өз араларындағы
міндеттерді мойындайтын болады; тату өмір сүруге дағдыланады; өз
талаптарында, әрекет-қылықтарында, әдеттері мен әрекеттерінде, ниеттері мен
қалауларында да астамшылыққа бармауға үйренеді; басқалар мүддесін де
ескерудің қажеттігін сезінетін болады; қоғамдағы бейбітшілік, өзара
түсіністік, ымырашылдық пен тәртіптілік сақтау үшін қажет азаматтық
ортақтасудың басты шарты өзіндік бақылау мен қадағалау жүргізуге
бейімделеді.
Жұмыста агрессияның пайда болуы, оның әсерінен пайда болған қылмысқа
итермелейтін себеп-салдардың пайда болуы туралы, адам дамуындағы
биологиялық факторлардың әсері нақты жіктеледі. Криминологиядағы
биоәлеуметтік тұжырымдаманың, адамның құқық бұзуға бейім мінез-құлқының
тетігі мен психикалық өзгерістердің (ынта мен құмарлықтың) сыртқы
жағдайлармен өзара әрекеттестігі бар бағыт екендігі дәлелденеді: 1) адамның
құқық бұзуға бейім мінез-құлқын психологтармен, педагогтармен бірлесіп
зерттеумен қатар, болашағы зор әлеуметтік биология ғылымының жетістіктерін
де пайдаланған жөн; 2) адамның құқық бұзуға бейім мінез-құлық көрсетуіне,
негізінен, биологиялық факторлар (әлеуметтік биология ғылымдарының, сондай-
ақ кейбір криминологтардың пікірінше) себеп болады, олардың ең негізгісі –
агрессия, ал ол қалыпты шамада ешқандай теріс салдарға алып келмейді. Бірақ
адамның бұл психикалық қасиеті қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға
қарай ушығуы мүмкін. Мысалы, жұмыссыздық, мұқтаждық, ешқайда қажет болмай
қалу, әлеуметтік дәрменсіздік, тіршілік деңгейінің төмендеуі, қауіпсіздікке
кепілдіктің болмауы адамдардың психикасына теріс әсер етеді, агрессивтігін
көтереді, қылмысқа итермелейді; 3) жастар бойындағы агрессивтік мінез-
құлықтың асқындауына оларға ата-ана тарапынан көрсетілген қатыгездік, ата-
ананың арасындағы өзара түсініспеушілік, төңірегіндегілердің басқа
адамдарға агрессивтік мінез көрсетуі, өмір құндылықтарының бұрмалануы және
т.б. қатты әсер етеді; 4) агрессивтік (биологиялық) деңгейінің төмендеуі
әлеуметтік факторлармен тікелей байланысты. Сондықтан да мемлекет
әлеуметтік-экономикалық саясатқа көбірек назар аударып, халықтың тұрмыстық
деңгейін ұдайы көтеріп отыруы керек. Жас ұрпақты сөзбен, уәдемен алдамай,
нақты істерді жүзеге асыру қажет, тәрбиелеу, оқыту, моральдық-өнегелік
құндылықтарды санасына құю, тамаша эстетикалық және этикалық сезімдерге
баулу – агрессияны азайтудың бірден бір жолы; 5) этология ғылымының
тұжырымына сүйенсек, жануарлар өздерінің агрессивтік әрекетін туыстарына
қарсы мақсатсыз жасамайды екен. Өзіне қажеттіден артық ешнәрсе өлтірмейді.
Ал, адам қылығы мүлде басқа, бәлкім ол оның ақылдылығымен байланысты болар.
Сол ақыл оған өз қажеттілігін қандай жағдайда толығырақ қанағаттандыруға
болатындығын көрсететін болу керек. 6) жабайы аңдарда табиғи жағдайларда
өмір сүрудің ішкі талаптары мен сыртқы жағдайлары арасында қақтығыс
болмайды, яғни оның ішкі талабы қоршаған табиғи ортамен қандай да бір
үйлесімде болады. Ал адамның жоғарғы интеллекті, оның мәдени дамуын және
онымен байланысты барлық атрибуттарды қамтамасыз етіп, туыстарынан бөлек,
жеке өз тірлігін жасауға, бөлініп шығуға мүмкіндік береді. Бұл мән-жай
адамның генетикалық деңгейде ерекшеленуін күшейтті. Автор, осы және басқа
да мән-жайлардың жиынтығы арқылы адамның құқыққа қарсы мінез-құлқына
түсініктеме беруге болатындығын көрсетті.
Құқық бұзуға бейім мінез-құлыққа ықпал ететін әлеуметтік жағдайлардың
сипаттамасы тақырыбы зерттеу жұмысының бірінші бөлімінің екінші
бөлімшесінде қаралады. Бұл бөлімшеде, әр адам үшін, әлеуметтік ұстанымның
маңыздылығы аса қажет екендігі, әлеуметтік ұстаным арқылы, адамда қандай да
бір із қалдыруға, бір қасиетті дамытып, ал екінші бір қасиетін жойып
жіберуге болатындығы дәлелденген.
Мысалы, егер кәмелетке толмағанның қалыптасуы, негізінен, бейресми
демалу топтарының арасында жүзеге асырылса, онда оның бойында биресми
арақатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды. Ол адамдармен тез сөз
табысады, олардың көңіл-күйін қабағынан біліп тұрады және т.б. Сонымен
қатар, олардаға еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер: тәртіп, кәсіби
шеберлік және басқалар да әсер етеді. 1) жеке бастың айналасындағылардың
құқыққа қарсы және бейморальдық іс-қимылдары жағдайында қалыптасуы (отбасы,
жолдастары); 2) бұрындары биморальдық іс-әрекеттер мен әртүрлі құқық
бұзушылық жүйесі ықпал етудің заңда белгіленген шараларын қабылдағаннан
кейін де қайталануын қоймаған; 3) адамның қоғамдағы орнын; 4) өз іс-қимылын
теріс бағалағанға көну, өзін-өзі қорғаудың әлеуметтік-психологиялық
тетіктерін пайдалану; қылмыс жасау жағдайындағы белсенділік және
себептерсіз қылмыс жасау және т.б.
Сонымен қатар, бұл жерде автор әлеуметтік ұстанымның маңыздылығын аша
келе, криминология ғылымында бөлінген дәйекті-криминогендік, ситуациялық-
криминогендік, ситуациялық типтермен байланыстыра отырып, әлеуметтік жағдай
мен адамның жеке басының өзара әрекеттестігінің сипаты осы көрсетілген тип
тармақтарын бөліп алудағы негізгі критерийлер болып табылатындығын ашық
айтады. Мысалы, дәйекті-криминогендік тип тармағының, мораль және құқық
нормалары ұдайы бұзылатын микроортада қалыптасатындығын, қылмыс іс-қимылдың
дағдылы мәнерінен туындайды және оған субъектінің тұрақты қоғамға қарсы
көзқарасы, әлеуметтік мақсаты, бағдары себепші болатындығын; мұндай адамдар
қылмыс жасау жағдайында белсенділік танытатындығын; бұл типтің өкілдері
нақты ортаны өз мүдделеріне қарай өзгерте алатындығын.
Ситуациялық-криминогендік тип тармағының, мораль нормаларын бұзумен
және қылмыстық сипатта емес құқық бұзушылық жасаумен, қоғамға жарамды
әлеуметтік рөлдерді дұрыс орындамаумен сипатталатындығын; қарама-қайшы
микроортада қалыптасады және әрекет ететіндігін; қылмыс едәуір шамада оны
жасаудың қолайсыз әлеуметтік-экономикалық, өнегелік және құқықтық
ситуациясына байланысты (қылмыстық құрамда болу, басқа адамдармен қақтығыс,
т.б.) екендігін; бұл жерде адамның жеке басының сипаттамасы мен әлеуметтік
орта сипаттамасы арасындағы өзара әрекеттестік шешуші болып табылатындығын;
Мұндай адамды қылмыстылыққа оның микроортасы, соған дейінгі өмір салты алып
келеді, ал қылмыстық жағдай оның заңды жалғасы болып саналатындығын.
Ситуациялық тип тармағының, адамның санасы мен іс-қимылындағы, оның
микроортасындағы өнегесіздік элементтері, егер бола қалған күннің өзінде,
шамалы ғана болатындығын; әлеуметтік орта мен адамның жеке басының күрделі
ситуацияда, оның ішінде адамның оған даярлықсыздығы жағдайында өзара дұрыс
әрекеттеспеуі де едәуір маңызды рөл атқаратындығын; бұл тип тармағының
өкілдері қылмысты сол адамның кінәсінен туындамаған, ол қылмысты кездейсоқ
жағдайда жасайтындығын; аталған адамның (кездейсоқ қылмыскерге қарағанда)
бұл ситуацияларда өзінің және басқа адамның құқыққа қарсы, тіптен қылмыстық
іс-қимылын ақтай алатындығын жұмыста тағы да нақтылап атап өтті.
Жұмыста, сонымен қатар бұрынғы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге 10-20
жылдан кейін жүргізілген криминологиялық зерттеулер көрсетіп отырғандай,
дәйекті-криминогендік тип тармағы өкілдерінің 72% рецидивистер санатына,
қалғандары – азғындаған адамдар (маскүнемдер, жезөкшелер) қатарына
қосылғандығы, жұбайы, ата-анасы, әкесі немесе шешесі тарапынан жасалған
қатаң бақылау нәтижесінде қылмысқа бармағандар енжар түзелгендігі, ал өз
ықтиярымен құқық бұзуға бармағандар – тез түзелген адамдар қатарына
жататындығы, соңғылар, әдетте, кездейсоқ қылмыскер болғандығы көрсетіледі.
Сонымен қатар, құқық бұзуға бейім мінез-құлыққа әсер ететін келеңсіз
әлеуметтік жағдайларды экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени-тәрбие
салаларында, сондай-ақ әлеуметтік қатынастар саласында көруге болады.
Мысалы, экономика саласында ол: жұмыссыздық, дағдарыс, өндіру мен тұтыну
арасындағы қайшылық, еңбек түрлері, нысандары және жағдайлары арасындағы
айырмашылықтар, материалдық қамтамасыз ету деңгейінің әртүрлілігі және т.б.
Саяси салада: сыбайлас жемқорлық; билік пен басқару жүйесіндегі
қайшылықтар; демократияның деңгейі мен оны жүзеге асырудағы қайшылықтар;
заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудегі қайшылықтар және т.б.
Әлеуметтік қатынастар саласында: отбасы табыстарының әртүрлілігі; ең
төменгі күнкөріс мөлшерінің аздығы; жастардың қоғамдық еңбекке толық
қамтылмауы; әртүрлі елді мекендердегі (қала-ауыл, орталық-шалғай) тұрмыс
жағдайының бірдей еместігі және т.б.
Идеологиялық салада: білім беру және тәрбиені ұйымдастыру
жұмыстарындағы қайшылықтар; қоғамдық сана мен жеке адам санасы арасындағы
қайшылықтар; қоғам мүшелерінде өнеге деңгейінің төмендігі; әртүрлі діндер
арасындағы алшақтық және т.б.
Мәдени-тәрбие саласында: білімділіктің, ғылымның, кәсіби іскерліктің
беделінің түсуі; құндылық бағдарының өзгеруі; мемлекеттен қолдау таппаған
мәдениеттің, ғылымның, өнердің коммерциялануы; қылмыстық әрекетке,
маскүнемдікке, нашақорлыққа, жезөкшелікке тарту, кейде оларға жағдай
тудыру; қасақана қылмыс үшін жауапқа тартылуды, соттылықты ұятқа санамау
және т.б.
Осы аталғандарға орай бүгінгі жағдайға автор бүгінгі жағдайға тоқтала
келе, елдің экономикалық жағдайының жалпы нашарлауы, нәтижесінде соңғы
кездері әлеуметтік және экономикалық сипаттағы келеңсіз процестер орын
алды, әлеуметтік институт болып табылатын отбасының керегесі босады,
балалардың өмірі мен денсаулығына дұрыс қамқорлық болмағандығы, реформа
кезінде Қазақстан халқының өмір деңгейі 30%-қа төмендеді (бұрын да онша
жоғары емес еді), табысы ең төменгі күнкөріс мөлшерінен аз отбасылар саны
көбейді. Қазіргі кезде балалардың 10%-на жуығы кедей отбасыларында
тұратындығы айтылады. Бұл мән-жайлар жасөспірімдердің мінез-құлқының дұрыс
қалыптаспауына, ақыл-естерінің ауытқуларының пайда болуына әсер етіп отыр.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің
мәліметтеріне қарасақ, 2006 жылдың өзінде жүйке-психикалық ауру балалардың
саны артып, 45% құрап отыр. Ал, экономикалық жағдайдың нашарлауынан
отбасыларына әлеуметтік қызмет көрсетудің көлемі ұдайы азаюда. Төлемақының
көтерілуінен ондай қызмет көрсетуді пайдалану қиынға түсті. Жұпыны
отбасыларының балалары (олар көпшілік) өздері қызығатын клубтарға, спорт
секцияларына бару, сауықтыру лагерьлерінде демалу, сауықтыру орындарында
емделу мүмкіндігінен айырылды. Нәтижесінде олардың қолы бос уақыты
қылмыстық сипат ала бастады, тіптен, криминологиялық әдебиетте бос
уақыттағы қылмыстылық термині пайда болды. Криминологиялық зерттеулерге
сүйенсек, барлық бос уақыттағы құқық бұзушылықтың 80%-нан астамы 16 сағат
пен 24 сағат аралығында жасалады екен. Ата-ананың әлеуметтік қауқарсыздығы,
әдепсіз өмір салты, маскүнемдік, әсіресе әйелдердің ішімдікке салынуы
балалардың қауіпті ортаға түсу мүмкіндігін арттырды. Соттар жылына ата-ана
құқығынан айыру туралы 23 мыңдай іс қарайды екен. Қамқоршы органдарға да
соншалық іс түседі. Қазақстан Республикасы ІІМ есебіне жүгінсек, соңғы 6
жыл көлемінде Республика аумағында қылмыстың 42%-ын жасөспірімдер жасап
отыр. Отбасыларында, сондай-ақ мектепке дейінгі мекемелерде, оқу
орындарында, балалар үйлері мен интернаттарда, жабық арнайы оқу-тәрбиелеу
мекемелерінде балаларға қатыгездік көрсету, ар-намысын таптау, психикалық
және тәндік зорлық-зомбылық жасау жиі кездеседі (барлық балалар жарақатының
70%-ы отбасында, тұрмыста болған). Қатыгездікке шыдай алмай жылына 2 мыңдай
бала өзіне өзі қол жұмсаған, 30 мыңға жуығы өз үйінен, 6 мыңдайы балалар
үйінен және мектеп-интернаттардан кетіп қалады. Шамамен 5-7 мың жасөспірім
қылмыстық озбырлықтың құрбанына айналады. Ішкі істер органдары жыл сайын 5
мыңнан аса балаға іздеу жариялайды. Балалардың жүріс-тұрысын ата-аналардың
бақыламауы, оларды өз бетімен жіберуі, нені қызықтайтынын, қалай
оқитындығын білмеу және т.б. немқұрайдылық педагогика тұрғысынан алғанда
қиын баланың қалыптасуына жағдай тудырады, ол алғашында ұсақтан бастап
(карта ойнау, ішімдіктің, есірткінің дәмін тату, ұрлық және т.б.), кейін
елеулі құқық бұзушылыққа барады. Ішкі істер органдарының әсіресе, бұрын
жастар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу міндеті жүктелген бөлімшелердің
жұмысындағы кемшіліктер мен қателіктер. Бұл, ең алдымен, ішкі істер
органдарының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі бөлімшелердің құқық
бұзушы жасөспірімдерді, қолайсыз отбасыларын дер кезінде анықтау жұмыстарын
ұйымдастырудағы кемшіліктер; криминалдық полицияның жедел тобының кәмелетке
толмағандардың қылмыстарын тез ашып, жастардың қылмыстық тобын ыдырату
жөніндегі жұмысында орын алып отырған кемшіліктер; кәмелетке толмағандардың
құқық бұзушылығын ерте бастан болдырмауға бағытталған іс-шараларды
жоспарлаудағы кемшіліктер; ішкі істер органдарының мемлекеттік органдармен
және қоғамдық ұйымдармен өзара байланысының нашарлығы. Беделі бар
қылмыскерлерге еліктеу, солардай болуға ұмтылу, олардың өмір салтына қызығу
кәмелетке толмағандардың мінез-құлқына қалайда теріс ықпалын
тигізетіндіндігі жұмыста ашық айтылады.
Сонымен қатар, статистика бойынша кәмелетке толмағандар арасында қылмыс
ауылды жерге қарағанда қалалық жерлерде 2 есе көп жасалынады екендігі, оған
мынадай жағдайлар әсер ететіндігі көрсетілген: 1) отбасындағы байланыстың
нашарлауы, күнұзақ жұмыста болғандықтан ата-аналардың баланың жүріс-тұрысын
бақылай алмауы; 2) қылмыстық элементтердің қалаларда шоғырлануы, ал олардың
бір мақсаты – жастарды қылмыстық әрекетке тарту; 3) қалаларда мінез-құлқы
қоғамға жат адамдардың өзара байланысу, топқа бірігу мүмкіндіктері зор; 4)
кәмелетке толмағандардың ересектердің көзінен таса жерде уақыт өткізуге
мүмкіндік табуы; 5) тұрған жерді тез ауыстырып, сол қала аумағында басқа
жерге оңай жинала салу мүмкіндігі; 6) тұрған жері мен бос уақытын өткізетін
жер аралығының алшақтығы, мұндай жағдай әсіресе отбасылар бір жерден екінші
орынға жаппай көшкенде болады, балалар бос уақытын бұрынғы тұрған жерде
өткізуге ұмтылады; 7) қалада материалдық қаражатты қылмыстық жолмен табу
оңай; 8) қалада жастарды өзіне тартатын бұзылған жерлер жеткілікті;
9) ауыл жастары сияқты табиғатқа жақын емес, оларда мейірімділік,
басқаларды аяушылық сезімі жақсы қалыптаспайды; 10) ауылдағы сияқты емес,
төңірегіндегілердің пікірімен онша санаспайды; 11) ауылға қарағанда қалада
кәмелетке толмағандардың бос уақытты өткізуі көп шығынды керек етеді және
жастарға арналған демалу орындарының болмауы құқыққа қарсы мінез-құлықтың
асқындауына алып келеді.
Осыған байланысты, бүгінгі таңда елімізде әлеуметтік жағдайды арттыру
басты мақсат екендігі, қоғам өміріндегі келеңсіз әлеуметтік мән-жайлар мен
адамның жеке басының әлеуметтік жағдайы (жұмыссыздық, кедейшілік және т.б.)
психикаға тікелей әсер етеді (ашу, ыза, кек пайда болады). Бұл нақты мән-
жайлар адамға теріс ықпал еткенмен, қылмысқа себеп болмайтындығы,
сондықтан, кез-келген іс-әрекет адамның жеке басымен тығыз байланыстылығы
дәлелденген.
Диссертацияның Жастардың құқық бұзуға бейім мінез-құлықтарын түрлері
бойынша талдау бірінші бөлімнің үшінші бөлімшесінде қаралады. Бұл
бөлімшеде, жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлықтары түрлері
бойынша талданған.
Қылмыстылықтың жекелеген түрлерін өзінше бөлек-бөлек қарағанда
қылмыстылықтың күрделі, жүйелік-құрылымдық әлеуметтік құбылыс ретінде
бүтіндігін, оның әрбір түрлерінің диалектикалық өзара байланыстары мен
өзара әрекеттестігін әрқашанда есте сақтау керек. Дәл осы жүйелік-
құрылымдық тәсіл қылмыстылық көрініс сипаттамасын реттеуге және оның
өзіндік детерминологиясының нақты тетіктерін ашуға мүмкіндік береді.
Криминологиялық оқулықтарда және монографияларда қылмыстылықтың түрлерінің
криминологиялық сипаттамасы қаралады. Олардың кейбіреулері жиі кездеседі
және олар жалпы қылмыстылыққа елеулі ықпал етеді. Ал кейбіреулері аса көп
таралмаса да, не қоғамға аса қауіпті, не едәуір ерекшеліктерге ие.
Қылмыстылықтың жекелеген түрлерінің детерминациясы мен себептілігі, айта
келгенде, мемлекет, қоғам деңгейінде олар үшін ортақ құбылыстармен және
процестермен анықталатынын ескеру керек. Бұл процестер мен құбылыстар
өздерінің әртүрлі әрекеттестігінде қылмыстылықтың сан қилы түрлерін тудыруы
мүмкін. Мысалы, адам өлтіру, әйел зорлау, ұрлық көптеген криминологиялық
параметрлер бойынша парақорлықтан, алаяқтықтан, абайсызда жасалған
қылмыстардан және басқалардан өзгеше. Қылмыстылықтың жекелеген түрлерінің
криминологиялық маңыздылыққа ие ерекшеліктерін ескермеу – онымен күресте
мақсатты және нақты тәсілдерді қамтамасыз етпеу деген сөз. Сонымен қатар,
қылмысты жасаудағы қылмыскердің мінез құлқын да жетік талдап өту аса қажет.
Қылмыскердің жас ерекшелігіне, оның өскен ортасына, әлеуметтік жағдайына
қарай. Мысалы, кіші және ересек жастағы жасөспірім арасында ортақ
ұқсастықтар көп және ол аралықты бозбалалық шаққа өту кезеңі дейді.
Кәмелетке толмаған 11 мен 15 жас аралығындағы жасөспірімдерге әлеуметтік
тәжірибенің жетімсіздігі, жоғары сезімдік, қозғыштық, еліктеуге бейімділік,
көзқарасы мен мінез-құлқындағы қарама-қайшылық пен тұрақсыздық, сырт
адамның ықпалына икемделгіштік, сырт көзге ересек көріну ниеті тән. Олар
тіпті өзін ересек етіп көрсету үшін жұрт көзінше темекі шегіп, ішімдік
ішуге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарамырза Жарқынбек Тағайбекұлы
Жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқы
және оның алдын алудың проблемалары
12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертациясының
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2008
Жұмыс Д.А. Қонаев атындағы университетінің қылмыстық құқық, криминалистика
және құқық қорғау қызметі кафедрасында орындалды
Ғылыми жетекшісі заң ғылымдарының докторы, профессор
Алауханов Есберген Оразұлы
Ресми оппоненттері заң ғылымдарының докторы, профессор
Дулатбеков Нұрлан Орынбасарұлы
заң ғылымдарының кандидаты, доцент
Ынтықбаев Манас Қапасұлы
Жетекші ұйым Абай атындағы Қазақ ұлттық
педагогикалық университеті
Диссертация 2008 жылдың 14 қараша айында сағат 10.00-де Қазақстан
Республикасының Ішкі Істер Министрлігі Академиясы жанындағы докторлық
диссертацияларды қорғау жөніндегі ОД 14.20.10 біріккен диссертациялық
кеңесте қорғалады. Мекен-жайы: 050060, Алматы қаласы, Өтепов көшесі, 29.
Диссертациямен Қазақстан Республикасының Ішкі Істер Министрлігі
Академиясы мен Қазақстан Республикасының Сыбайластық және экономикалық
қылмыстарға қарсы күрес агенттігі (Қаржы полициясы) Академиясының
кітапханаларында танысуға болады.
Автореферат 2008 жылдың ___ қазан айында таратылды
Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысының міндетін атқарушы,
заң ғылымдарының докторы, профессор Рүстемова Г.Р.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс жастар арасындағы
құқық бұзуға бейім мінез құлықтарға байланысты жасалған қылмыстардың
криминологиялық сипаттамасына жан-жақты талдау жасауға арналған. Зерттеу
жұмысында құқық бұзуға бейім жас адамдардың қылмысты жасау себептері мен
жағдайлары, олардың жеке бас ерекшеліктері және қылмыстардың алдын-алу
мәселелерін одан ары жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында ересек
адамдар арасында да, жастар арасында да қоғамға қауіпті қылмыс жасау барған
сайын көбейіп келеді. Бұндай мәліметтерді біз Қазақстан Республикасының
2000-2007 жылдардағы Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының 2006 жылға
дейінгі статистикалық мәліметтерінен көруімізге болады. Мысалы, жыл сайын
тіркелген (2000 және 2002 жылдардан басқа) қылмыстар саны бұл қаралып
отырған кезең аяғында 61,2%-ға өскен.
Осы кезеңдерде Ішкі істер органдары жыл сайын орта есеппен 15 мыңға
жуық қылмыстың бетін ашып отырған. Олардың жартысынан астамын жасағандар
жастар (14-29 жастағылар). Мысалы, 2000 жылы Республикамызда 150 790 қылмыс
жасалса, ондағы жас адамдардың үлес салмағы 52,9% болған, 2006 жылы 57%-ға
жеткен. Әсіресе, студенттер арасындағы жағдай өте нашар. Қарастырылып
отырған кезеңдегі студенттер қылмысы 12,5%-ға өскен.
Кәмелетке толмаған 16-17 жасар жастардың аса ауыр қылмыстарының өсу
қарқыны 14-15 жастағыларға қарағанда едәуір жоғары. Ал Қазақстанда
2000–2007 жылдары аралығында қылмыс жасағандар ішінде 16-17 жастағылар саны
35,5%-ға кеміген, ал 14-15 жастағылар керісінше 34%-ға көбейген.
Бұл жас санаттары арасындағы қылмыстылық деңгейі де едәуір өзгеше.
Мысалы, 14-15 жастағы 10 000 адамға шаққанда 2000 жылы 778, ал 2006 жылы
507 қылмыс жасалса, мұндай көрсеткіш 16-17 жастағылар арасында 2000 жылы
2318, 2006 жылы – 3103, ал студенттер арасында 2000 жылы 257, 2006 жылы –
392,5 болған.
Сондықтан да қылмыспен күресу үшін және оның алдын алу үшін, бүгінгі
таңда жас адамдардың қылмысқа барудағы негізгі себептерін анықтай отырып,
оған қатысты ұсыныстар жасалынуы аса қажет. Өйткені қазіргі таңда Қазақстан
Республикасы аумағында осы бағытта жұмыстардың жеткіліксіз тұстары
кездесуде. Мысал ретінде тоқталатын болсақ, соңғы жылдары криминологиялық
зерттеулерде жастардың қарама-қарсы екі санатын – студенттер мен ішкі істер
органдарының кәмелетке толмағандардың істері бойынша бөлімшелерінде есепте
тұрған жастарды біріктіріп, зерделеу мақсаты алға қойылған жоқ.
Жасөспірімдердің құқық бұзуға бейім мінез-құлқын оларға нашар әлеуметтік
орта әсер еткендіктен, сол ықпалдан барып қалыптасқан бейморальдық, бірақ
қылмыстық емес мінез-құлық (девианттық) деп қарастырады. Сонымен қатар,
құқық бұзуға бейім мінез-құлық криминогендік деп те қарастырылады. Әрине,
ондай мінез-құлықтан (делинквенттік) қылмыстың жасалу мүмкіндігі зор. Бірақ
бұл жерде құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың пайда болуына әсер ететін ортақ
әлеуметтік жағдайлар ғана емес, жастарға тікелей әсер ететін кейбір
келеңсіз жағдайларды, олардың жеке басының психикалық ауытқуларын қамтып
зерделеуді қажет еді. Себебі соңғы жылдары Қазақстан Республикасында да
күрделі криминогендік жағдай қалыптасты, онда қылмыстық көріністердің
ауқымы жағынан да, азаматтың, қоғамның және мемлекеттің тірлік-тіршілігіне
тигізетін келеңсіз ықпалы жағынан да едәуір ерекшеліктер бар. Сонымен қатар
жастардың құқық бұзуға бейім мінез-құлық мәселесі сан қилы әрі күрделі
сипат алған жағдай ұдайы өзгеріп отырады, мұның бәрі ғылыми зерттеулерді
керек етеді. Жұмыста, 14-29 жастар аралығындағы адамдардың мінез құлқына
қатысты бөлек қарастырады. Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің жастар
саясаты туралы тұжырымдамасына сәйкес келеді. Сонымен қатар, адам
физиологиясының даму процессі осы аралықты қамтиды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертацияның теориялық негізіне
әлеуметтік-құқықтық ой классиктерінің: Аристотельдің, Гегельдің, Гоббстың,
Канттың, Макиавеллидiң, Фейербахтың және басқалардың еңбектері алынған.
Жұмыс барысында диссертант, сонымен қатар, мына ғалым-криминалистердің
еңбектеріне сүйенді. Олар: А.И. Алексеев, Ю.М. Антонян, Г.А. Аванесов,
А.Э. Жалинский, Л.Д. Гаухман, А.И. Долгова, К.Е. Игошев, В.Н. Кудрявцев,
Н.Ф. Кузнецова, С.Я. Лебедев, В.В. Лунеев, Г.М. Миньковский, А.Б. Сахаров,
Д.А. Шестаков және басқалар.
Сонымен қатар, отандық ғалымдар: Н.М. Әбдіров, А.Н. Ағыбаев,
Е.О. Алауханов, Т.К. Акимжанов, С.Б. Бимурзин, Ү.С. Жекебаев,
Е.І. Қайыржанов, Н. Дулатбеков, М.С. Нәрікбаев, А.Х. Миңдағұлов,
Ғ.С. Мауленов, С.С. Молдабаев, А.А. Смағұлов, Е.А. Онгарбаев, С.Е. Еркінов,
А.Ш. Ещанов, Г.Р. Рустемова, Қ.Ш. Уканов, Л.Қ. Ерінбетова,
Д. Бұғыбайқызының және Қазақстанның философ-педагогтары: Ғ. Есім,
Ш.Е. Жаманбалаева, Б.А. Тойлыбаев, Қ.Г. Габдулина, Б. Әбдікерімұлы,
Ә. Әбуов, А.Т. Құлсариева, Н.Ж. Байтенова, А. Масалимовалардың,
Қазақстанның белгілі ақындары Н. Оразалин, Ғ. Жайлыбай, А. Әлімнің,
заманымыздың белгілі педагог-ғалымдары: Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев,
Ш. Уәлиханов және шетел ғалымдарының социология, психология, этика,
педагогика, заңтану проблемалары және зерттеу тақырыбына қатысы бар өзге
ғылыми пәндер бойынша еңбектері пайдаланылды.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты мен міндеті. Бұл зерттеудің негізгі
мақсаты – жастар ортасындағы рухани және өнегелік қасиеттің деңгейін
зерделеу. Жастардың құқық бұзуға бейім мінез-құлқының алдын алудың
теориялық және тәжірибелік мәселелерін қарастыру.
Осы қойылған мақсатқа сәйкес зерттеу барысында мынадай міндеттерді
шешілуі тиіс:
– құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың биологиялық негіздерін зерделеу;
– құқық бұзуға бейім мінез-құлыққа әсер ететін әлеуметтік жағдайларды
талдау;
– құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың түрлері бойынша талдау және олардың
ары қарай даму үрдістерін анықтау;
– құқық бұзушының бастапқы кезде қалыптаса бастаған мінез-құлқының
алдын алудағы гуманитарлық және дұрыс бағыттарының ерекшеліктерін зерттеу
және оларды негіздеу;
– құқық бұзушылық рецидивінің алдын алудың негізгі тәсілдерін анықтау;
– құқық бұзушылыққа тікелей және сақтандырып ықпал етуді жетілдіруге
бағытталған ұсыныстар мен әдістемелік нұсқауларды даярлау және оларға
дәлелдеме келтіру;
– педагогикалық үрдістің оларды қайта тәрбиелеудегі әдістері мен
амалдарын ұтымды пайдалану.
Зерттеу объектісі. Жастар ортасындағы қылмыстылықтың жағдайын,
құрылымын және динамикасын сипаттайтын мәліметтер қылмыстық
жауапкершілігінің әртүрлі аспектілерін реттейтін бұрынғы және қазіргі
отандық заңнамалардың нормалары мен институттары; жастар арасындағы
қылмыстардың сот практикасының материалдары. Адам (оның ішінде құқық бұзушы
адам) тіршілік ететін әлеуметтік тәжірибе саласы, оның әлеуметтік және
биологиялық мінез-құлықтарының арақатынасының ғылыми тұжырымдары мен
Қазақстан Республикасының заңдары болып табылады.
Зерттеудің пәні. Жастар арасындағы қылмыстардың салыстырғандағы үрдісі
оның ерекшеліктері мен детерминанттары, қылмыстың өсуіне ықпал тудыратын
процесстер, қылмыскердің жеке басы, қылмыстардың алдын алатын құқық-қорғау
органдары мен басқа субъектілердің қызметі.
Қорғауға ұсынылған диссертацияның негізгі тұжырымдары:
1. Криминологиядағы биоәлеуметтік тұжырымдама – адамның құқық
бұзуға бейім мінез-құлқының тетігі мен психикалық өзгерістердің
(ынта мен құмарлықтың) сыртқы жағдайлармен өзара әрекеттестігі
бар бағыт.
2. Қоғамдағы агрессивтік деңгейдің төмендеуі, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық саясатына ғана емес, адамның рухани
және өнегелік жағын арттыруға бағытталған оқу-тәрбие
жұмыстарына байланысты.
3. Материалдық (физикалық) дүниенің құбылысын түсіндіретін
себептілік – жеке және жалпы қылмыстық мінез-құлықта
анықталынбайды, себебі ол жоқ.
4. Адамның мінез-құлқын психикалық талпыныс (себептер) анықтайды,
бірақ шешім қабылдау барысында адамның ырқы (ерік бостандығы)
негізгі рөл атқарады. Ал, ерік болмаған жағдайда, есі дұрыс
еместік және қылмысқа себеп болған нақты жағдай адамды
жауапкершіліктен босатуға негіз болып табылады.
5. Қоғам өміріндегі келеңсіз әлеуметтік мән-жайлар мен адамның
жеке басының әлеуметтік жағдайы (жұмыссыздық, кедейшілік және
т.б.) психикаға тікелей әсер етеді (ашу, ыза, кек пайда
болады). Бұл нақты мән-жайлар адамға теріс ықпал еткенмен,
қылмысқа себеп болмайды. Сондықтан, кез-келген іс-әрекет
адамның жеке басымен тығыз байланысты.
6. Қылмыскердің жеке басы деп аталатын криминологиялық санат
қоғамдық қатынастар жиынтығын береді. Ол тәрбиелеу, оқыту
және егу (бұл – құқық бұзушыққа жеке қолданылатын сақтандыру
шарасы) арқылы жүзеге асырылады.
7. Ұлттың рухы, имандылығы – діни әдептер негізінде қайта
жандануға тиіс, оның нормалары қазіргі тәжірибе
тұжырымдамасында көрініс табуы қажет. Онда отбасын нығайтуға,
мектептегі оқуды және тәрбиені жақсартуға, идеологияны
оңтайландыруға, жастар тәрбиесінің деңгейін көтеруге және
олардың құқыққа қарсы мінез-құлқының алдын алуға бағытталған
ұсыныстар Жарлы отбасындағы балалардың денсаулығын қорғау
туралы, Жас отбасына медициналық-санитарлық көмек туралы,
Азаматтардың қалпына келген денсаулығын қорғау туралы
заңдардың қажет екендігі жайында ұсыныстар; кәмелетке толмаған
құқық бұзушыларды, мектеп оқушыларын құқықтық тәрбиелеу
жөніндегі, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
бөлімшелердің қызметкерлеріне олардың диагностикалық әңгіме
жүргізуі үшін даярланған әдістемелік ұсыныстар жасалынған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Біріншіден, адамның дамуын және оның тұлға
ретіндегі, биологиялық және әлеуметтік нысан ретіндегі өзара
әрекеттестігіне түсініктеме беретін биоәлеуметтік тұжырымдама жасау болып
табылады. Себебі, материалдық дүниедегі қылмыстарды түсіндіретін себептілік
деген ұғым құқық бұзуға бейім (басқа да) мінез-құлықта мүлде жоқ
(әйтпегенде, барлығы алдын ала анықталған болар еді). Құқық бұзуға бейім
мінез-құлықтың түп-тамырында ырық еркіндігі жатыр, ол еркіндігін адам кейде
(көбіне) ойланбай (пайымдамай) көрсетеді. Оның ішінде бейәлеуметтік
тұжырымдама жасаудың келешегі зор, криминологтар оны ары қарай дамытуға
тиіс. Адамның жеке басын, оның мінез-құлқының нысандарын, өмір тіршілігі
мен тәрбиесінің әлеуметтік жағдайын, адамның психикалық және өнегелік
қасиетін және де оның іс-әрекеті көрініс табатын нақты жағдайды бөлек-бөлек
қарастыру мүмкін емес. Ал бұлардың барлығы өзара тығыз байланыста.
Екіншіден, криминологиялық ғылым қылмыс жасаған адамды өз ақыл-ойын,
ойластырылған іс-әрекетін басшылыққа алатын саналы адам деп ғана
қарастырады, ал іс жүзінде олай емес. Себебі саналы деген ақылға қонымды,
ал санасыз дегенді қисынсыз, интуиция бойынша істелген әрекет деп санау
керек. Осыдан барып, адам қылмысты кейде нақты ұғынып, еркімен жасаса да,
ол әрекеті қисынсыз, ақылға қонбайтындай болып шығады.
Үшіншіден, криминологиядағы қарама-қайшы тұжырымдаманың үзілді-
кесілділігі мен біржақтылығын жоюға талпыныс жасалды. Оның себебі,
биологиялық және әлеуметтік (социологиялық) тұжырымдамалар адамның
қалыптасып, дамуын әрқайсы өз тұрғысынан бөлекше қарауға тырысады. Әрине
әртүрлі тұжырымдамалардың өзара қиылысатын, жанасатын тұстары да болады.
Сонымен қатар, экономикалық, саяси, әлеуметтік, идеологиялық, мәдени-
тәрбие және ұйымдық-басқару саласындағы, құқық бұзуға жағдай тудыратын
жалпыәлеуметтік келеңсіз құбылыстар монографиялық деңгейде талданған,
бөлініп алынған және топтастырылған. Ал жастардың тобын құрайтын өзінше
бөлек әлеуметтік-демографиялық топқа қатысты жағдайлар ерекше деңгейде
бөлініп алынған. Жастар ортасында жиі кездесетін бірқатар әлеуметтік-
психикалық ауытқулар дараланып көрсетілген. Соңғы он жылдықтар ішінде
алғашқы рет студенттер ортасына назар аударылған, себебі ол ортада рухани
және өнегелік құндылықтың бағасыздануы нәтижесінде келеңсіз үрдіс бой
көтере бастады. Соған байланысты криминогендік деңгейде тәрбиенің негізгі
шетелдік және отандық тұжырымдамалары қарастырылды, нақты ұсыныстар
даярланды. Ол жеткіншек ұрпақты тәрбиелеудің қазіргі тұжырымдамасын
жетілдіруде өз көмегін тигізуі тиіс. Сонымен қатар алғашқы да, қайталанған
да қылмыстардың алдын алудың негізгі бағыттарын қарастыра отырып
(криминологиялық бағыттар), ішкі істер органдарының КТІБ қызметкерлерінің
сақтандыру жұмыстарын жетілдіру жөнінде тиісті ұсыныстар жасалды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Бұл диссертациялық
зерттеудің теориялық маңыздылығы, оның жалпы тұжырымдамасы алынған жаңа
ғылыми нәтижелер криминологиялық ғылымның дамуына елеулі үлес қосады,
себебі олар құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың себептілігі және оның алдын
алуға қатысты қазіргі білім жүйесін толықтырады.
Диссертациялық зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы, бұл жұмыста
келтірілген ережелер, қорытындылар, тұжырымдар және ұсыныстар заң шығару
қызметтерінде, адамды рухани және өнегелік тәрбиелеу, қылмыстың алдын алу
жұмыстарының тиімділігін арттыру мақсатында, сондай-ақ Криминология оқу
курсын және кәмелетке толмағандардың істер жөніндегі бөлім қызметкерлерінің
біліктілігін көтеруге арналған курстарды оқыту үрдісінде пайдаланылуы
мүмкін.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық
зерттеудің негізі ғылыми теориялар мен тәжірибенің өзара байланысын
анықтайтын әдіске негізделген. Құрылымына және оларды қолдану өрістеріне
деген талаптарды анықтайтын философиялық ілімдер жүйесі болып табылады.
Салыстырмалы-тарихи, салыстырмалы-құқықтық талдау әдістері. Социологиялық
әдістер пайдаланылып, болжамдар жасау әдістері. Криминологиялық және
этникалық-педагогикалық идеялар интерпретациясы қолданылған.
– формальды-логикалық, оның мәнісі – қылмыстың алдын алудың
жас адамдарға қатысты қолданылатын құқықтық-қылмыстық
тәсілдерінің белгілерін жан-жақты талдауда;
– статистикалық, ол жас адамдарға жасаған қылмыстар туралы
статистикалық мәліметтерді жинақтауды және талдауды
қамтиды;
– сауалнама тарату – Оңтүстік Қазақстан облысындағы жас
адамдарға жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер
сауалнамалары және арнайы бағдарламалар негізінде ішінара
зерделеу;
– сұхбаттасу – зорлықшыл қылмыс жасаудың сылтаулары мен
себептерін айқындау мақсатында жас адамдар құқық
бұзушылармен әңгімелесу;
– аталған аймақтардағы ішкі істер органдары
қызметкерлерінен жауап алу арқылы сараптық баға беру.
Жоғарыда көрсетілген әдістердің жиынтығы ретінде бұл зерттеу
әдістемесі, сонымен қатар, қарастырылған проблеманы қозғайтын нормативтік
көздерді де қамтиды.
Диссертациялық зерттеудің эмпирикалық базасын 2000-2008 жылдары Алматы
қаласындағы қылмыстылықтың, әкімшілік құқық бұзушылықтың жайын, динамикасын
және құрылымын, ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істер
жөніндегі бөлім қызметін сипаттайтын қылмыстық және әкімшілік
статистикасының мәліметтері құрады. 17-23 жастағы 175 студенттен және
кәмелетке толмай қылмыс жасаған 16-17 жасар кәмелетке толмағандардың істер
жөніндегі бөлім есебінде тұрған 96 жастан арнайы сауалнама жасалынды.
Сонымен қатар зерттеудің эмпирикалық базасы білімнің басқа салаларындағы
мамандардың да, оның ішінде криминологтардың да соңғы жылдарда жүргізген,
криминологиялық басылымдарда жарияланған әлеуметтік зерттеулерінің
нәтижелерін де қамтиды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеудің негізгі
нәтижелері, теоретикалық ережелері, оларға сәйкестендіріліп жасалынған
негізгі қорытындылар мен ұсыныстар, Д.А. Қонаев атындағы Универитетінің
қылмыстық құқық, криминалистика және құқық қорғау қызметі кафедрасындағы
талқылау барысында апробациядан өтті.
Диссертациялық зерттеу жұмысының негізгі теориялық қағидалары мен
тұжырымдары келесі ғылыми конференцияларда ұсынылып, көпшіліктен тиісті оң
бағасын алды: Теоретические и практические вопросы предупреждения
преступности: в деятельности правоохранительных органов и институтов
гражданского общества: международный опыт и национальная практика
Казахстана атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы қ.:
Қазақстан криминологиялық ассоциация, 2007 ж.); Уголовно-исполнительная
система: перспективы реформирования и проблемы подготовки кадров: атты
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Костанай қ.: Қазақстан
Республикасы ӘМ ҚАЖК Қостанай заң институты, 2006 ж.); Повышение
правосознания правовой грамотности граждан в условиях развития правового
государства и демократизации общества: атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференцияда (Алматы қ.: Д.А. Қонаев атындағы университет, 2007 ж.);
Актуальные проблемы борьбы с преступностью на современном этапе атты
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Алматы қ.: Қазақстан
Республикасы ІІМ Академиясы, 2008 ж.).
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері, қорытындылары және ұсыныстары
Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының оқу үрдісіне ендірілді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертация мазмұны таңдап алынған
зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне және оның көлеміне сәйкес келеді.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, алты бөлімшеден және қорытындыдан, сондай-
ақ пайдаланылған әдебиеттер тізімдері мен қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны
Кіріспеде диссертацияның өзектілігі, зерттелу деңгейі, мақсаты мен
міндеттері, зерттеудің нысаны, қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар,
зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы, оның теориялық және тәжірибелік
құндылығы, зерттеу жұмысының сыннан өтуі, диссертациялық жұмыстың көлемі
мен құрылымы туралы деректер көрсетілген.
Бірінші бөлім Құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың қалыптасуының себептік
тетіктері деп аталады. Ол екі бөлімшеден тұрады.
Құқық бұзуға бейім мінез-құлықтың қалыптасуының биологиялық негіздері
деп аталатын бірінші бөлімшеде адамның биологиялық тұрғыдан қалыптасу және
оның тарихы мен пайда болуына әсер ететін негізгі себептер мен тетіктері,
сонымен қатар адам дамуындағы қоршаған ортаның әсері және ортамен өзара
байланысы қарастырылған.
Адамның тәні туғаннан бастап қартайғанға дейін ұдайы өзгереді, сол
сияқты мінез-құлық та ешуақытта қандай да бір тиянақты деңгейге жетіп
тоқтамайды. Мінез-құлық пен тән дамуы өзара тығыз байланысты және олардың
кейбір кезеңдері біріне-бірі едәуір сәйкес келеді. Сондықтан, адамның мінез-
құлқына табиғат пен орта бірлесіп ықпал етеді – адамның қандай да бір
әрекетке бейімділігі қанында бар болса, ол ортаның әсерінен не артады, не
кемиді деген ұғым орынды, – деп есептейміз. Яғни, адам дамуының күрделі де
сан қилы процесінде биологиялық және әлеуметтік факторлар араласады, ой мен
сезім айқасады, ішкі сенім мен сыртқы ықпал бірігеді. Бұл процестің ағымына
қоршаған ортаның әсері зор, сонымен қатар оның әр адам үшін өзіндік сипаты
бар. Осы арқылы даму процесі жүзеге асырылады. Ал, адамның дамуы
(биологиялық және әлеуметтік) – әлеуметтік ортада да, адамның өз басында да
бар көптеген факторлар әсер ететін күрделі, ұзақ және қайшылықты процесс.
Адам дамуының көрсеткіші ретінде санадағы, мінез-құлықтағы, қызметтегі,
оның қоршаған әлемге көзқарасындағы сапалық өзгерістерді – даму, ал өнеге,
рух өзгерісін – адамның қалыптасуы деп атауға болатындығын көрсетті.
Сонымен қатар, зерттеу жұмысында адам дамуындағы және оның дұрыс
тәрбиеленуіндегі криминологиялық ғылымның ролі мен орны және онымен
байланысы, адамды қылмыс жасауға итермелейтін негізгі факторлар
көрсетіледі.
Криминологиялық ғылым да адамның өмiр бойы басынан кешiретiн
өзгерістерін, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи және
эволюциялық факторлардың жиынтықтарынан туындаған ықпалының нәтижесі және
сол ықпалдар нығайған кезде ғана байланыс арта түседі – деп санайды.
Мысалы, криминологиядағы биологиялық тұжырымдама бойынша адамның қылмыстық
мінез-құлқының тетігінде биологиялық қасиеттер мынадай түрде көрініс тапты:
а) қылмыскердің шыққан тегіне, содан барып өзіне, оның табиғи қасиетіне
әсер етеді; ә) қылмыскердің жан-тәнінің, яғни бойға біткен қасиетінің
дамуын анықтайды; б) қылмыс жасап жатқан кезде тұлғаға әсер етеді;
в) тәрбие табиғи даму процесін тек ғана тездетеді, не баяулатады. Оған
әлеуметтік факторлар әсер етеді. Мысалы, 1) адам өмірге биологиялық тұлға
болып келеді, содан кейін өз ортасының, төңірегіндегі өзі қатысатын
топтардың әсерінен біртіндеп әлеуметтенеді; 2) орта – адамның қалыптасуының
басты факторы; 3) тәрбие орта ықпалының сипатына түзету енгізуге тиіс; 4)
даму деңгейі неғұрлым төмен болса, адамның биологиялық кейпі соғұрлым айқын
көрінеді. Бірақ, шыққан тектің жамандығы, физиологиялық немесе психикалық
ауытқулар, қылмыстылықтың дамуында шешуші рөл атқармайды, себебі қоғамда
адамды әлеуметтік құбылыстар өзгертеді, ал көрсетілген факторлар адам
өмірінің әлеуметтік негіздерінің туындысы ғана болады [1, б. 106].
Сонымен қатар, адамның дұрыс өсіп, дұрыс қалыптасуына азаматтық
тәрбиенің орны өте үлкендігі жұмыста нақты аталып көрсетілген. Азаматтық
тәрбиенің, әр адамның қоғамдағы адамгершілігін, Отанға деген
сүйіспеншілігін қалыптастырудағы ролі сөз болады.
Азаматтық тәрбие тиімділігін көтерудің арқасында төмендегідей
жетістіктерге қол жеткізуге болады: азаматшылық идеяларын қабылдаудың
психологиялық кейіп жағдайлары жасалады; азаматтар өз араларындағы
міндеттерді мойындайтын болады; тату өмір сүруге дағдыланады; өз
талаптарында, әрекет-қылықтарында, әдеттері мен әрекеттерінде, ниеттері мен
қалауларында да астамшылыққа бармауға үйренеді; басқалар мүддесін де
ескерудің қажеттігін сезінетін болады; қоғамдағы бейбітшілік, өзара
түсіністік, ымырашылдық пен тәртіптілік сақтау үшін қажет азаматтық
ортақтасудың басты шарты өзіндік бақылау мен қадағалау жүргізуге
бейімделеді.
Жұмыста агрессияның пайда болуы, оның әсерінен пайда болған қылмысқа
итермелейтін себеп-салдардың пайда болуы туралы, адам дамуындағы
биологиялық факторлардың әсері нақты жіктеледі. Криминологиядағы
биоәлеуметтік тұжырымдаманың, адамның құқық бұзуға бейім мінез-құлқының
тетігі мен психикалық өзгерістердің (ынта мен құмарлықтың) сыртқы
жағдайлармен өзара әрекеттестігі бар бағыт екендігі дәлелденеді: 1) адамның
құқық бұзуға бейім мінез-құлқын психологтармен, педагогтармен бірлесіп
зерттеумен қатар, болашағы зор әлеуметтік биология ғылымының жетістіктерін
де пайдаланған жөн; 2) адамның құқық бұзуға бейім мінез-құлық көрсетуіне,
негізінен, биологиялық факторлар (әлеуметтік биология ғылымдарының, сондай-
ақ кейбір криминологтардың пікірінше) себеп болады, олардың ең негізгісі –
агрессия, ал ол қалыпты шамада ешқандай теріс салдарға алып келмейді. Бірақ
адамның бұл психикалық қасиеті қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға
қарай ушығуы мүмкін. Мысалы, жұмыссыздық, мұқтаждық, ешқайда қажет болмай
қалу, әлеуметтік дәрменсіздік, тіршілік деңгейінің төмендеуі, қауіпсіздікке
кепілдіктің болмауы адамдардың психикасына теріс әсер етеді, агрессивтігін
көтереді, қылмысқа итермелейді; 3) жастар бойындағы агрессивтік мінез-
құлықтың асқындауына оларға ата-ана тарапынан көрсетілген қатыгездік, ата-
ананың арасындағы өзара түсініспеушілік, төңірегіндегілердің басқа
адамдарға агрессивтік мінез көрсетуі, өмір құндылықтарының бұрмалануы және
т.б. қатты әсер етеді; 4) агрессивтік (биологиялық) деңгейінің төмендеуі
әлеуметтік факторлармен тікелей байланысты. Сондықтан да мемлекет
әлеуметтік-экономикалық саясатқа көбірек назар аударып, халықтың тұрмыстық
деңгейін ұдайы көтеріп отыруы керек. Жас ұрпақты сөзбен, уәдемен алдамай,
нақты істерді жүзеге асыру қажет, тәрбиелеу, оқыту, моральдық-өнегелік
құндылықтарды санасына құю, тамаша эстетикалық және этикалық сезімдерге
баулу – агрессияны азайтудың бірден бір жолы; 5) этология ғылымының
тұжырымына сүйенсек, жануарлар өздерінің агрессивтік әрекетін туыстарына
қарсы мақсатсыз жасамайды екен. Өзіне қажеттіден артық ешнәрсе өлтірмейді.
Ал, адам қылығы мүлде басқа, бәлкім ол оның ақылдылығымен байланысты болар.
Сол ақыл оған өз қажеттілігін қандай жағдайда толығырақ қанағаттандыруға
болатындығын көрсететін болу керек. 6) жабайы аңдарда табиғи жағдайларда
өмір сүрудің ішкі талаптары мен сыртқы жағдайлары арасында қақтығыс
болмайды, яғни оның ішкі талабы қоршаған табиғи ортамен қандай да бір
үйлесімде болады. Ал адамның жоғарғы интеллекті, оның мәдени дамуын және
онымен байланысты барлық атрибуттарды қамтамасыз етіп, туыстарынан бөлек,
жеке өз тірлігін жасауға, бөлініп шығуға мүмкіндік береді. Бұл мән-жай
адамның генетикалық деңгейде ерекшеленуін күшейтті. Автор, осы және басқа
да мән-жайлардың жиынтығы арқылы адамның құқыққа қарсы мінез-құлқына
түсініктеме беруге болатындығын көрсетті.
Құқық бұзуға бейім мінез-құлыққа ықпал ететін әлеуметтік жағдайлардың
сипаттамасы тақырыбы зерттеу жұмысының бірінші бөлімінің екінші
бөлімшесінде қаралады. Бұл бөлімшеде, әр адам үшін, әлеуметтік ұстанымның
маңыздылығы аса қажет екендігі, әлеуметтік ұстаным арқылы, адамда қандай да
бір із қалдыруға, бір қасиетті дамытып, ал екінші бір қасиетін жойып
жіберуге болатындығы дәлелденген.
Мысалы, егер кәмелетке толмағанның қалыптасуы, негізінен, бейресми
демалу топтарының арасында жүзеге асырылса, онда оның бойында биресми
арақатынастар үшін маңызды қасиеттер дамиды. Ол адамдармен тез сөз
табысады, олардың көңіл-күйін қабағынан біліп тұрады және т.б. Сонымен
қатар, олардаға еңбек ұжымында бағаланатын қасиеттер: тәртіп, кәсіби
шеберлік және басқалар да әсер етеді. 1) жеке бастың айналасындағылардың
құқыққа қарсы және бейморальдық іс-қимылдары жағдайында қалыптасуы (отбасы,
жолдастары); 2) бұрындары биморальдық іс-әрекеттер мен әртүрлі құқық
бұзушылық жүйесі ықпал етудің заңда белгіленген шараларын қабылдағаннан
кейін де қайталануын қоймаған; 3) адамның қоғамдағы орнын; 4) өз іс-қимылын
теріс бағалағанға көну, өзін-өзі қорғаудың әлеуметтік-психологиялық
тетіктерін пайдалану; қылмыс жасау жағдайындағы белсенділік және
себептерсіз қылмыс жасау және т.б.
Сонымен қатар, бұл жерде автор әлеуметтік ұстанымның маңыздылығын аша
келе, криминология ғылымында бөлінген дәйекті-криминогендік, ситуациялық-
криминогендік, ситуациялық типтермен байланыстыра отырып, әлеуметтік жағдай
мен адамның жеке басының өзара әрекеттестігінің сипаты осы көрсетілген тип
тармақтарын бөліп алудағы негізгі критерийлер болып табылатындығын ашық
айтады. Мысалы, дәйекті-криминогендік тип тармағының, мораль және құқық
нормалары ұдайы бұзылатын микроортада қалыптасатындығын, қылмыс іс-қимылдың
дағдылы мәнерінен туындайды және оған субъектінің тұрақты қоғамға қарсы
көзқарасы, әлеуметтік мақсаты, бағдары себепші болатындығын; мұндай адамдар
қылмыс жасау жағдайында белсенділік танытатындығын; бұл типтің өкілдері
нақты ортаны өз мүдделеріне қарай өзгерте алатындығын.
Ситуациялық-криминогендік тип тармағының, мораль нормаларын бұзумен
және қылмыстық сипатта емес құқық бұзушылық жасаумен, қоғамға жарамды
әлеуметтік рөлдерді дұрыс орындамаумен сипатталатындығын; қарама-қайшы
микроортада қалыптасады және әрекет ететіндігін; қылмыс едәуір шамада оны
жасаудың қолайсыз әлеуметтік-экономикалық, өнегелік және құқықтық
ситуациясына байланысты (қылмыстық құрамда болу, басқа адамдармен қақтығыс,
т.б.) екендігін; бұл жерде адамның жеке басының сипаттамасы мен әлеуметтік
орта сипаттамасы арасындағы өзара әрекеттестік шешуші болып табылатындығын;
Мұндай адамды қылмыстылыққа оның микроортасы, соған дейінгі өмір салты алып
келеді, ал қылмыстық жағдай оның заңды жалғасы болып саналатындығын.
Ситуациялық тип тармағының, адамның санасы мен іс-қимылындағы, оның
микроортасындағы өнегесіздік элементтері, егер бола қалған күннің өзінде,
шамалы ғана болатындығын; әлеуметтік орта мен адамның жеке басының күрделі
ситуацияда, оның ішінде адамның оған даярлықсыздығы жағдайында өзара дұрыс
әрекеттеспеуі де едәуір маңызды рөл атқаратындығын; бұл тип тармағының
өкілдері қылмысты сол адамның кінәсінен туындамаған, ол қылмысты кездейсоқ
жағдайда жасайтындығын; аталған адамның (кездейсоқ қылмыскерге қарағанда)
бұл ситуацияларда өзінің және басқа адамның құқыққа қарсы, тіптен қылмыстық
іс-қимылын ақтай алатындығын жұмыста тағы да нақтылап атап өтті.
Жұмыста, сонымен қатар бұрынғы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге 10-20
жылдан кейін жүргізілген криминологиялық зерттеулер көрсетіп отырғандай,
дәйекті-криминогендік тип тармағы өкілдерінің 72% рецидивистер санатына,
қалғандары – азғындаған адамдар (маскүнемдер, жезөкшелер) қатарына
қосылғандығы, жұбайы, ата-анасы, әкесі немесе шешесі тарапынан жасалған
қатаң бақылау нәтижесінде қылмысқа бармағандар енжар түзелгендігі, ал өз
ықтиярымен құқық бұзуға бармағандар – тез түзелген адамдар қатарына
жататындығы, соңғылар, әдетте, кездейсоқ қылмыскер болғандығы көрсетіледі.
Сонымен қатар, құқық бұзуға бейім мінез-құлыққа әсер ететін келеңсіз
әлеуметтік жағдайларды экономикалық, саяси, идеологиялық, мәдени-тәрбие
салаларында, сондай-ақ әлеуметтік қатынастар саласында көруге болады.
Мысалы, экономика саласында ол: жұмыссыздық, дағдарыс, өндіру мен тұтыну
арасындағы қайшылық, еңбек түрлері, нысандары және жағдайлары арасындағы
айырмашылықтар, материалдық қамтамасыз ету деңгейінің әртүрлілігі және т.б.
Саяси салада: сыбайлас жемқорлық; билік пен басқару жүйесіндегі
қайшылықтар; демократияның деңгейі мен оны жүзеге асырудағы қайшылықтар;
заңдылық пен құқық тәртібін қамтамасыз етудегі қайшылықтар және т.б.
Әлеуметтік қатынастар саласында: отбасы табыстарының әртүрлілігі; ең
төменгі күнкөріс мөлшерінің аздығы; жастардың қоғамдық еңбекке толық
қамтылмауы; әртүрлі елді мекендердегі (қала-ауыл, орталық-шалғай) тұрмыс
жағдайының бірдей еместігі және т.б.
Идеологиялық салада: білім беру және тәрбиені ұйымдастыру
жұмыстарындағы қайшылықтар; қоғамдық сана мен жеке адам санасы арасындағы
қайшылықтар; қоғам мүшелерінде өнеге деңгейінің төмендігі; әртүрлі діндер
арасындағы алшақтық және т.б.
Мәдени-тәрбие саласында: білімділіктің, ғылымның, кәсіби іскерліктің
беделінің түсуі; құндылық бағдарының өзгеруі; мемлекеттен қолдау таппаған
мәдениеттің, ғылымның, өнердің коммерциялануы; қылмыстық әрекетке,
маскүнемдікке, нашақорлыққа, жезөкшелікке тарту, кейде оларға жағдай
тудыру; қасақана қылмыс үшін жауапқа тартылуды, соттылықты ұятқа санамау
және т.б.
Осы аталғандарға орай бүгінгі жағдайға автор бүгінгі жағдайға тоқтала
келе, елдің экономикалық жағдайының жалпы нашарлауы, нәтижесінде соңғы
кездері әлеуметтік және экономикалық сипаттағы келеңсіз процестер орын
алды, әлеуметтік институт болып табылатын отбасының керегесі босады,
балалардың өмірі мен денсаулығына дұрыс қамқорлық болмағандығы, реформа
кезінде Қазақстан халқының өмір деңгейі 30%-қа төмендеді (бұрын да онша
жоғары емес еді), табысы ең төменгі күнкөріс мөлшерінен аз отбасылар саны
көбейді. Қазіргі кезде балалардың 10%-на жуығы кедей отбасыларында
тұратындығы айтылады. Бұл мән-жайлар жасөспірімдердің мінез-құлқының дұрыс
қалыптаспауына, ақыл-естерінің ауытқуларының пайда болуына әсер етіп отыр.
Мысалы, Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің
мәліметтеріне қарасақ, 2006 жылдың өзінде жүйке-психикалық ауру балалардың
саны артып, 45% құрап отыр. Ал, экономикалық жағдайдың нашарлауынан
отбасыларына әлеуметтік қызмет көрсетудің көлемі ұдайы азаюда. Төлемақының
көтерілуінен ондай қызмет көрсетуді пайдалану қиынға түсті. Жұпыны
отбасыларының балалары (олар көпшілік) өздері қызығатын клубтарға, спорт
секцияларына бару, сауықтыру лагерьлерінде демалу, сауықтыру орындарында
емделу мүмкіндігінен айырылды. Нәтижесінде олардың қолы бос уақыты
қылмыстық сипат ала бастады, тіптен, криминологиялық әдебиетте бос
уақыттағы қылмыстылық термині пайда болды. Криминологиялық зерттеулерге
сүйенсек, барлық бос уақыттағы құқық бұзушылықтың 80%-нан астамы 16 сағат
пен 24 сағат аралығында жасалады екен. Ата-ананың әлеуметтік қауқарсыздығы,
әдепсіз өмір салты, маскүнемдік, әсіресе әйелдердің ішімдікке салынуы
балалардың қауіпті ортаға түсу мүмкіндігін арттырды. Соттар жылына ата-ана
құқығынан айыру туралы 23 мыңдай іс қарайды екен. Қамқоршы органдарға да
соншалық іс түседі. Қазақстан Республикасы ІІМ есебіне жүгінсек, соңғы 6
жыл көлемінде Республика аумағында қылмыстың 42%-ын жасөспірімдер жасап
отыр. Отбасыларында, сондай-ақ мектепке дейінгі мекемелерде, оқу
орындарында, балалар үйлері мен интернаттарда, жабық арнайы оқу-тәрбиелеу
мекемелерінде балаларға қатыгездік көрсету, ар-намысын таптау, психикалық
және тәндік зорлық-зомбылық жасау жиі кездеседі (барлық балалар жарақатының
70%-ы отбасында, тұрмыста болған). Қатыгездікке шыдай алмай жылына 2 мыңдай
бала өзіне өзі қол жұмсаған, 30 мыңға жуығы өз үйінен, 6 мыңдайы балалар
үйінен және мектеп-интернаттардан кетіп қалады. Шамамен 5-7 мың жасөспірім
қылмыстық озбырлықтың құрбанына айналады. Ішкі істер органдары жыл сайын 5
мыңнан аса балаға іздеу жариялайды. Балалардың жүріс-тұрысын ата-аналардың
бақыламауы, оларды өз бетімен жіберуі, нені қызықтайтынын, қалай
оқитындығын білмеу және т.б. немқұрайдылық педагогика тұрғысынан алғанда
қиын баланың қалыптасуына жағдай тудырады, ол алғашында ұсақтан бастап
(карта ойнау, ішімдіктің, есірткінің дәмін тату, ұрлық және т.б.), кейін
елеулі құқық бұзушылыққа барады. Ішкі істер органдарының әсіресе, бұрын
жастар арасындағы қылмыстылықтың алдын алу міндеті жүктелген бөлімшелердің
жұмысындағы кемшіліктер мен қателіктер. Бұл, ең алдымен, ішкі істер
органдарының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі бөлімшелердің құқық
бұзушы жасөспірімдерді, қолайсыз отбасыларын дер кезінде анықтау жұмыстарын
ұйымдастырудағы кемшіліктер; криминалдық полицияның жедел тобының кәмелетке
толмағандардың қылмыстарын тез ашып, жастардың қылмыстық тобын ыдырату
жөніндегі жұмысында орын алып отырған кемшіліктер; кәмелетке толмағандардың
құқық бұзушылығын ерте бастан болдырмауға бағытталған іс-шараларды
жоспарлаудағы кемшіліктер; ішкі істер органдарының мемлекеттік органдармен
және қоғамдық ұйымдармен өзара байланысының нашарлығы. Беделі бар
қылмыскерлерге еліктеу, солардай болуға ұмтылу, олардың өмір салтына қызығу
кәмелетке толмағандардың мінез-құлқына қалайда теріс ықпалын
тигізетіндіндігі жұмыста ашық айтылады.
Сонымен қатар, статистика бойынша кәмелетке толмағандар арасында қылмыс
ауылды жерге қарағанда қалалық жерлерде 2 есе көп жасалынады екендігі, оған
мынадай жағдайлар әсер ететіндігі көрсетілген: 1) отбасындағы байланыстың
нашарлауы, күнұзақ жұмыста болғандықтан ата-аналардың баланың жүріс-тұрысын
бақылай алмауы; 2) қылмыстық элементтердің қалаларда шоғырлануы, ал олардың
бір мақсаты – жастарды қылмыстық әрекетке тарту; 3) қалаларда мінез-құлқы
қоғамға жат адамдардың өзара байланысу, топқа бірігу мүмкіндіктері зор; 4)
кәмелетке толмағандардың ересектердің көзінен таса жерде уақыт өткізуге
мүмкіндік табуы; 5) тұрған жерді тез ауыстырып, сол қала аумағында басқа
жерге оңай жинала салу мүмкіндігі; 6) тұрған жері мен бос уақытын өткізетін
жер аралығының алшақтығы, мұндай жағдай әсіресе отбасылар бір жерден екінші
орынға жаппай көшкенде болады, балалар бос уақытын бұрынғы тұрған жерде
өткізуге ұмтылады; 7) қалада материалдық қаражатты қылмыстық жолмен табу
оңай; 8) қалада жастарды өзіне тартатын бұзылған жерлер жеткілікті;
9) ауыл жастары сияқты табиғатқа жақын емес, оларда мейірімділік,
басқаларды аяушылық сезімі жақсы қалыптаспайды; 10) ауылдағы сияқты емес,
төңірегіндегілердің пікірімен онша санаспайды; 11) ауылға қарағанда қалада
кәмелетке толмағандардың бос уақытты өткізуі көп шығынды керек етеді және
жастарға арналған демалу орындарының болмауы құқыққа қарсы мінез-құлықтың
асқындауына алып келеді.
Осыған байланысты, бүгінгі таңда елімізде әлеуметтік жағдайды арттыру
басты мақсат екендігі, қоғам өміріндегі келеңсіз әлеуметтік мән-жайлар мен
адамның жеке басының әлеуметтік жағдайы (жұмыссыздық, кедейшілік және т.б.)
психикаға тікелей әсер етеді (ашу, ыза, кек пайда болады). Бұл нақты мән-
жайлар адамға теріс ықпал еткенмен, қылмысқа себеп болмайтындығы,
сондықтан, кез-келген іс-әрекет адамның жеке басымен тығыз байланыстылығы
дәлелденген.
Диссертацияның Жастардың құқық бұзуға бейім мінез-құлықтарын түрлері
бойынша талдау бірінші бөлімнің үшінші бөлімшесінде қаралады. Бұл
бөлімшеде, жас адамдардың құқық бұзуға бейім мінез-құлықтары түрлері
бойынша талданған.
Қылмыстылықтың жекелеген түрлерін өзінше бөлек-бөлек қарағанда
қылмыстылықтың күрделі, жүйелік-құрылымдық әлеуметтік құбылыс ретінде
бүтіндігін, оның әрбір түрлерінің диалектикалық өзара байланыстары мен
өзара әрекеттестігін әрқашанда есте сақтау керек. Дәл осы жүйелік-
құрылымдық тәсіл қылмыстылық көрініс сипаттамасын реттеуге және оның
өзіндік детерминологиясының нақты тетіктерін ашуға мүмкіндік береді.
Криминологиялық оқулықтарда және монографияларда қылмыстылықтың түрлерінің
криминологиялық сипаттамасы қаралады. Олардың кейбіреулері жиі кездеседі
және олар жалпы қылмыстылыққа елеулі ықпал етеді. Ал кейбіреулері аса көп
таралмаса да, не қоғамға аса қауіпті, не едәуір ерекшеліктерге ие.
Қылмыстылықтың жекелеген түрлерінің детерминациясы мен себептілігі, айта
келгенде, мемлекет, қоғам деңгейінде олар үшін ортақ құбылыстармен және
процестермен анықталатынын ескеру керек. Бұл процестер мен құбылыстар
өздерінің әртүрлі әрекеттестігінде қылмыстылықтың сан қилы түрлерін тудыруы
мүмкін. Мысалы, адам өлтіру, әйел зорлау, ұрлық көптеген криминологиялық
параметрлер бойынша парақорлықтан, алаяқтықтан, абайсызда жасалған
қылмыстардан және басқалардан өзгеше. Қылмыстылықтың жекелеген түрлерінің
криминологиялық маңыздылыққа ие ерекшеліктерін ескермеу – онымен күресте
мақсатты және нақты тәсілдерді қамтамасыз етпеу деген сөз. Сонымен қатар,
қылмысты жасаудағы қылмыскердің мінез құлқын да жетік талдап өту аса қажет.
Қылмыскердің жас ерекшелігіне, оның өскен ортасына, әлеуметтік жағдайына
қарай. Мысалы, кіші және ересек жастағы жасөспірім арасында ортақ
ұқсастықтар көп және ол аралықты бозбалалық шаққа өту кезеңі дейді.
Кәмелетке толмаған 11 мен 15 жас аралығындағы жасөспірімдерге әлеуметтік
тәжірибенің жетімсіздігі, жоғары сезімдік, қозғыштық, еліктеуге бейімділік,
көзқарасы мен мінез-құлқындағы қарама-қайшылық пен тұрақсыздық, сырт
адамның ықпалына икемделгіштік, сырт көзге ересек көріну ниеті тән. Олар
тіпті өзін ересек етіп көрсету үшін жұрт көзінше темекі шегіп, ішімдік
ішуге, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz