ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЕЛ ЭКОНОМИКСЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.3. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУДЫҢ ШЕТ ЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ.
2. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
2.2. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ
3. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДАҒЫ МЕМЛЕКТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.2. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі екені сөзсіз. Соңғы жылдары елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар бойы тереңінен алып жатыр. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуындағы ерекшеліктері мен проблемаларын зерттеп жазуға тырыстым. Кәсіпкерлік, яғни шағын бизнес өз бастауын ғасырлар, жылдар бойы тереңінен алып жатыр. Алайда рынок атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеңінде айқын көріне бастады. Адам Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипатталатындығын айтып кетты. Жалпы айтқанда бұл тақырыпты алып жазған кездегі алдыма қойған мақсатым ол Қазақстан Респуликасындағы шағыні кәсіпкерлікті зерделеу, сондай-ақ шағын бизнестің мүліктік жауапкершілік негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі жайлы жазу. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуындағы ерекшеліктері мен проблемаларын зерттеп жазуға тырыстым. Сол сияқты Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шағын кәсіпкерліктің ролін анықтау болды. Кәсіпкерлік әзірде экономиканың белсенді қоректендірушісі болмағандықтан, нарықтық экономикасы дамыған елдерде өріс алғандай, жаңа жұмыс орындарын аша алмауда.
Қазіргі батыс елдердің экономикасында шағын бизнес шаруашылықтың ірі секторын құрайды. Мұнда жұмыспен қамтамасыз етілгендірдің жартысынан көбі жұмыс табады. Шағын бизнестің экономикада алатын орны өте зор, өйткені шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен салыстырғанда экономикалық тиімділік жергілікті нарыққа байланыстылығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіріп, шығарылуы. Сонымен қатар шағын бизнес елдегі экономиканы жетілдіруде септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну секторы ұлғаяды, тауар сапасы артады. Шағын кәсіпорын жалғыз белгілі бір мемлекет ішінде ғана емес, бүкіл дүние жүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында ғана емес, сол сияқты кейбір бөлек узелдер мен механизімдерді шығару жағдайында немесе полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Шағын бизнестің негізгі мақсаты - халықты жұмыспен қамту, оның әлеуметтік мәселелерін шешу, еңбекке деген белсенділігін дамыту, тұтыну нарығын көп ассортиментті товарлармен, қызметтермен толықтыру. Шағын кәсіпкерліктің дамуын ынталандыру мақсатымен Қазақстан азаматтарына жайлы құқықтық және экономикалық жағдай туғызу үшін бірнеше заңдылық және ұйымдастыру - экономикалық шаралар жасалды.
Елімізде шағын бизнесті қалыптастырып, дамыту жүйесі әлі де жүріп жатыр. Бүгінгі танда республикамызда шағын кәспкерлікті дамыту жолындағы кедергілер жойылып келетіндігі туралы жазылды. Өнеркәсібі, экономикасы дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен қамтамасыз етілгендердің 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80 % болып келеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазақстандық ғалымдардың еңбектерінен: Алшанов Р.А., Ашимбаев Т.А., Алиев У.Ж., Арупов А.А., Елемесов Р.Е., Есентугелов А.Е., Жоламан Р.К., Казбеков Б. .К., Комлев Ю.В., Кошанов А.К., Сабденов О. және басқалар, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесі зерттелді және жалпыланды, осы саланың даму ерекшеліктерін зерттеу үшін теориялық және әдістемелік база жасалды. Сондай-ақ шағын бизнес субъектілерін басқарудың ғылыми негізіне тереңінен қалам тартқан, батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан аймағындағы шағын және орта бизнестің сипаттамаларын ашу.Мақсатқа сәйкес келесі міндеттер сараптап, айқындау.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
- шағын кәсіпкерліктің мәнін ашу;
- нарықтық экономика жағдайында шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың маңыздылығын ашып көрсету;
- шағын бизнесті қолдау мен дамытудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттарын бөліп көрсету;
- шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау саясатын одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері - сыртқы және ішкі экономикалық ой өкілдерінің ғылыми зерттеулері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік актілері. Сонымен қатар, монографиялық зерттеулер, мерзімді баспасөзде жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері, ТМД елдерінің статистикалық материалдары, шетелдік дереккөздер және жеке Қазақстандық шағын және орта кәсіпорындардың материалдары пайдаланылды.
1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЕЛ ЭКОНОМИКСЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
шағын бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш жаюымен байланыстырылуы тиіс. Әрине, айта кететін жайт мемлекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын бизнесті жүргізуді мiндет едi. Бастапқы кезең ретiнде көрiнген мұндай бизнес 1995 - 1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5 - 6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кiлтi - өндiрiс екендiгiн түсiндi.
Шағын бизнес - бұл экономиканың қазіргі нарықтық жүйесінің ажырамас элементінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан онсыз экономика және қоғам қалыпты өмір сүре алмайды. Әлемде шағын бизнес бүгінде экономикалық, ғылыми-техникалық прогрестің қозғаушы күштерінің бірі және экономиканың барлық салаларында негізі елдегі жұмыссыздықты жоюшы болып табылады. Шағын бизнестің даму деңгейі және кәсіпкерлердің белсенділігі және көбінесе мемлекетті демократияландыру деңгейін, оның экономикасының ашықтығын, жариялылығын анықтайды. Шағын бизнесті қолдау арқылы мемлекет халықтың әл-ауқатын жақсартудың және мемлекеттегі орташа табысты азамат үлесін арттырудың жалпы проблемасын шешеді.
Шағын бизнестен түсетін салық түсімдері едәуір деңгейде мемлекеттік бюджетті дамыған экономикамен толықтыруға ықпал етіледі. Сонымен қатар, шағын бизнес бәсекелестікті арттырады, бәселестік дамыған елдегы тауарлардың сапасын жоғарлайды, экономикалық бастаманы және белгілі бір мемлекет азаматтарының белсенділігін арттыра алады. Шағын кәсіпорындардың нарықтық экономика жүйесіндегі жұмысының негізгі шарты болып табылатын бәсекелестік тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуін ұстап тұруға мүмкіндік беруі болып саналады, сонымен қатар кәсіпкерлерді үнемі өнім сапасын жақсартуға байланысты жаңа технологияларды енгізуге шақырады. Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992 - 1993 жылдары басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам уақыт өтті. Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық, әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек. Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк қызметтi төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңа-лықтарға сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары және т.б.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары және т.б.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық, кадрлар дайындау және т.б.
Шағын бизнестің мәнін зерттей отырып, оның шығу тегі мен даму процесін білу керек. Жалпы кәсіпкерліктің тарихы талай ғасырларды қамтиды, дегенмен қазіргі түсінік бойынша орын алуы капитализмнің қалыптасып, дамуына байланысты кезеңіне сай келеді. Буржуазиялық саяси экономикада "кәсіпкерлік" түсінігі ХҮІІІ ғасырда пайда болып, "меншік иесі" деген түсінікпен қалыптасты. Мысалы, А.Смит кәсіпкерді өзінің коммерциялық идеясын ғылыми түрде, пайда болу мақсатымен экономикалық тәуекелге бел буған меншік иесі деп сипаттады, яғни өндірісті өзі ұйымдастырады, оның нәтижесіне иелік етеді. Алайда, меншік иесі мен кәсіпкердің бірігуі несиенің пайда болуымен байланысты өзгерістер болады. Несиенің дамуына байланысты капитал иесінің қызмет етуші капиталдан ажыралуы орын алады, ол өз кезегінде кәсіпкерлікке ірі қозғалыс береді. Сондықтан ХҮІІІ ғасырдың аяғы ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген атақты француз экономисті Ж.Б.Сэй кәсіпкерлікті А.Смитпен салыстырғанда кеңінен сипаттады.
Шағын бизнес - азаматтардың өз күш-қабілетін танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушы тиімді тәсіл. Ол сондай-ақ, адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой-пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой-пiкiрлер қалыптасқан. Экономикалық мағынада кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк-экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық-құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс-әрекетi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.Шағын және орта бизнестің объектiсi - адамның белгiлi қызметi. кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ ең бастысы - әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.
Шағын бизнес субъектілері санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешуші фактор. Жалпы , шағын кәсіпкерліктің дамуынын арқасында келесі мәселелер шешімін табады:
- қоғамдық қажеттілікті толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық экономика дамуы;
- тауар ассортиментінің, түрлерінің кеңеюі, қызмет көрсету түрін жетілдірілуі, оның сапасының жоғарылауы;
- экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпал етуі;
- өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- жеке капитал, қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің азаюы;
- жеке адамның шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануы;
- еңбекке қоғамның жекешелеген кейбір топтарының тартылуы;
- жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалануы;
- мемлекетке тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе қолға алуы. Отандық шағын бизнестің дамуындағы 18 жылға жуық уақытта Казақстанда кәсіпкерлік жеткілікті түрде дами коймады, оның алдында 5 жыл бойы коопаративтік қозғалысты дамыту жылдары өтті. Кәсіпкерліктің көпшілік бөлігі өз жоспар стратегиясын нақты өндіріске көшуге мүлдем бағыттамастан бұрын, өз бизнесін сауда-делдалдық сферада құруды жалғастыру. Шағын бизнес кәсіпорындарының үлес салмағы еліміздің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің басым бөлігін алып отыр. Шағын бизнесті дамытуда мәселелерді шешу үшін бірнеше жағдайды ескеру керек. Олар:
1) кәсіпкерлердің құқығын қорғайтын жүйені жасау;
2) тексеруші органдардың санын азайту;
3) рұқсат беруші құжаттардың санын төмендету.
Көптеген кәсіпкерлер, бір жағынан, өндірісті жүргізудегі қиындықтарға, шенеуніктік прессинкке, өте жоғары салық түрлері басты мәселе. Ал екінші жағынан, өндірісті жаңғыртумен, маркетингтік зерттеулермен, жаңа өнім түрлерін әзірлеумен, оның маркетингтік жарнамасымен мүлдем айналысып жатқан жоқ, кәсіпорынның стратегиялық міндеттерін қалыптастыра білмейді, өндірістің тиімділігін арттыру жөнінде сындарлы шаралар ұсына алмайды. Он сегіз жыл бойғы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, бірақ кәсіпкерліктің толыққанды сапалы дамуына ықпал ете алған жоқ, кәсіпкерліктің прогрессивті рухын қалыптастыруға ынталандыра алмады. Кәсіпкерлік дегеніміз - сатып алу-сату емес, өндірісті дамытудың жаңа жолдарын ұдайы іздеу, ықтимал тұтынушылар үшін күресте қызметтер көрсету сапасын ұдайы жоғарлатып, қалыпты бағаны ұстану. Қазақстанда еркін өзгермелі айырбас бағамы режимін енгізу және импорт алмастыруды дамыту жөніндегі шаралар отандық импортты сатып алу-сату саласындағы көрсеткіштерін азайтудың және кәсіпкерліктің өндірістік емес секторының танымалдық саяси қызметін арттыру басты алғышарттары болып табылады. Өркениеттің таралуында шағын бизнес үлкен рөл атқарды, бірақ оның тарихы ешқашан қоғамдық сананы қызықтырған емес. Бірақ қазіргі заманда шағын бизнес экономиканың жасампаз күші ретінде танылуда.
80-ші жылдары әлемдегі шағын бизнестің беделі оның жаңа өнім ойлап тауып, жаңа жұмыс орындарын құра алу қабілетінің арқасында экономика дами бастады. Нәтижесінде, соңғы жылдары олар оның жетістіктері мен мүмкіндіктеріне, перспективалары мен мәселелеріне көбірек назар аудара бастады.
Қайта құру, жекешелендіру кезеңінен бастап шағын кәсіпорындар экономикалық реформаларда жаңа экономикалық жүйенің негізін құруды қолға ала бастады. Ресми мәліметтерге сәйкес, қазіргі уақытта жеке, мемлекеттік және муниципалды, жеке тұлғалардың жалпы санының 64%-ы шағын кәсіпкерліктің үлесінде екені қисынды. Бұл шағын бизнесті дамытудың кең, бірақ толық ашылған ішкі мүмкіндіктері жетілдірілгені білінеді.
Шағын кәсіпкерліктің масштабының кеңеюі және құрылымының өзгеруі оның заңнамалық базасында микро-фирма, шағын бизнес және орта кәсіпкерлік сияқты халықаралық практикада қабылданған тұжырымдамалардың мәртебесін көтеруді талап етті.
Бірінші кезең: ғылыми-техникалық шығармашылық орталықтарының, қоғамдық ұйымдардағы уақытша шығармашылық ұжымдардың пайда болуы мен қызметі, бригадалық келісімшарттардың таралуы, кәсіпкерлердің аз саны және олардың тәжірибелік сипаты, жеке меншік негізінде кәсіпкерлік қызметтің эмоционалды-психологиялық негіздерінің қалыптасуы тән. Бұл кезеңді тәжірибелік деп атауға болады.
Екінші кезең: шағын кәсіпкерліктің аясы кеңейіп, оған қатысатын адамдар саны артып келеді; кәсіпкерлік белсенді қозғалыс сипатына ие болады. Шағын кәсіпкерлікті дамыту мақсаты - ішкі нарықты тұтыну тауарларымен қанықтыру. Бұл кезең кооперативті қозғалыс фазасы деп аталды. Ол капиталды жинақтау және қайта бөлу процесінде үдеткіш қызметін атқарды және оған шағын кәсіпорында бастапқы білім мен жұмыс дағдыларын алуға мүмкіндік берді. Елімізде шағын кәсіпкерлікті қалыптастырып, дамыту жүйесі әлі де жүріп жатыр. Бүгінгі танда еліміздегі шағын бизнесті дамыту жолындағы кедергілер жойылып келетіндігі туралы жаздым. Шағын кәсіпкерлік әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы - ... жалғасы
1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЕЛ ЭКОНОМИКСЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
1.2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДЫҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.3. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУДЫҢ ШЕТ ЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІ.
2. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ
2.1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ КӨРСЕТКІШТЕРІ
2.2. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ
3. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕТІ РЕТТЕУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1. ШАҒЫН БИЗНЕСТІ ҚОЛДАУДАҒЫ МЕМЛЕКТТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.2. МЕМЛЕКЕТТІК ЖӘНЕ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ШАҒЫН БИЗНЕСТІ РЕТТЕУ МЕН ҚОЛДАУ БОЙЫНША ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын кәсіпкерлік немесе бизнес - бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі екені сөзсіз. Соңғы жылдары елімізде шағын кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын кәсіпкерлік өз бастауын ғасырлар бойы тереңінен алып жатыр. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуындағы ерекшеліктері мен проблемаларын зерттеп жазуға тырыстым. Кәсіпкерлік, яғни шағын бизнес өз бастауын ғасырлар, жылдар бойы тереңінен алып жатыр. Алайда рынок атрибуты ретінде ол капитализм дамуы кезеңінде айқын көріне бастады. Адам Смит кәсіпкерді коммерциялық идеяны жүзеге асыру және пайда алу үшін экономикалық тәуекелге баратын меншік иесі ретінде сипатталатындығын айтып кетты. Жалпы айтқанда бұл тақырыпты алып жазған кездегі алдыма қойған мақсатым ол Қазақстан Респуликасындағы шағыні кәсіпкерлікті зерделеу, сондай-ақ шағын бизнестің мүліктік жауапкершілік негізінде жүзеге асырылатын ынталы қызметі жайлы жазу. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуындағы ерекшеліктері мен проблемаларын зерттеп жазуға тырыстым. Сол сияқты Қазақстан экономикасын қалыптастырудағы шағын кәсіпкерліктің ролін анықтау болды. Кәсіпкерлік әзірде экономиканың белсенді қоректендірушісі болмағандықтан, нарықтық экономикасы дамыған елдерде өріс алғандай, жаңа жұмыс орындарын аша алмауда.
Қазіргі батыс елдердің экономикасында шағын бизнес шаруашылықтың ірі секторын құрайды. Мұнда жұмыспен қамтамасыз етілгендірдің жартысынан көбі жұмыс табады. Шағын бизнестің экономикада алатын орны өте зор, өйткені шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындармен салыстырғанда экономикалық тиімділік жергілікті нарыққа байланыстылығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіріп, шығарылуы. Сонымен қатар шағын бизнес елдегі экономиканы жетілдіруде септігін тигізеді: бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну секторы ұлғаяды, тауар сапасы артады. Шағын кәсіпорын жалғыз белгілі бір мемлекет ішінде ғана емес, бүкіл дүние жүзінде маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында ғана емес, сол сияқты кейбір бөлек узелдер мен механизімдерді шығару жағдайында немесе полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Шағын бизнестің негізгі мақсаты - халықты жұмыспен қамту, оның әлеуметтік мәселелерін шешу, еңбекке деген белсенділігін дамыту, тұтыну нарығын көп ассортиментті товарлармен, қызметтермен толықтыру. Шағын кәсіпкерліктің дамуын ынталандыру мақсатымен Қазақстан азаматтарына жайлы құқықтық және экономикалық жағдай туғызу үшін бірнеше заңдылық және ұйымдастыру - экономикалық шаралар жасалды.
Елімізде шағын бизнесті қалыптастырып, дамыту жүйесі әлі де жүріп жатыр. Бүгінгі танда республикамызда шағын кәспкерлікті дамыту жолындағы кедергілер жойылып келетіндігі туралы жазылды. Өнеркәсібі, экономикасы дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен қамтамасыз етілгендердің 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80 % болып келеді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазақстандық ғалымдардың еңбектерінен: Алшанов Р.А., Ашимбаев Т.А., Алиев У.Ж., Арупов А.А., Елемесов Р.Е., Есентугелов А.Е., Жоламан Р.К., Казбеков Б. .К., Комлев Ю.В., Кошанов А.К., Сабденов О. және басқалар, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың тиімді жүйесін құрудың әлемдік тәжірибесі зерттелді және жалпыланды, осы саланың даму ерекшеліктерін зерттеу үшін теориялық және әдістемелік база жасалды. Сондай-ақ шағын бизнес субъектілерін басқарудың ғылыми негізіне тереңінен қалам тартқан, батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері қолданылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақстан аймағындағы шағын және орта бизнестің сипаттамаларын ашу.Мақсатқа сәйкес келесі міндеттер сараптап, айқындау.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
- шағын кәсіпкерліктің мәнін ашу;
- нарықтық экономика жағдайында шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың маңыздылығын ашып көрсету;
- шағын бизнесті қолдау мен дамытудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттарын бөліп көрсету;
- шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау саясатын одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері - сыртқы және ішкі экономикалық ой өкілдерінің ғылыми зерттеулері, Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік актілері. Сонымен қатар, монографиялық зерттеулер, мерзімді баспасөзде жарияланған мақалалар, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері, ТМД елдерінің статистикалық материалдары, шетелдік дереккөздер және жеке Қазақстандық шағын және орта кәсіпорындардың материалдары пайдаланылды.
1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ЕЛ ЭКОНОМИКСЫНДАҒЫ АЛАТЫН ОРНЫ
1.1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТУРАЛЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ
шағын бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең ауқымға құлаш жаюымен байланыстырылуы тиіс. Әрине, айта кететін жайт мемлекетiмiздiң тәуелсiздiкке қол жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде кәсiпкерлiк пен шағын бизнесті жүргізуді мiндет едi. Бастапқы кезең ретiнде көрiнген мұндай бизнес 1995 - 1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретiнде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5 - 6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн азаматтар, заңды тұлғалар әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кiлтi - өндiрiс екендiгiн түсiндi.
Шағын бизнес - бұл экономиканың қазіргі нарықтық жүйесінің ажырамас элементінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан онсыз экономика және қоғам қалыпты өмір сүре алмайды. Әлемде шағын бизнес бүгінде экономикалық, ғылыми-техникалық прогрестің қозғаушы күштерінің бірі және экономиканың барлық салаларында негізі елдегі жұмыссыздықты жоюшы болып табылады. Шағын бизнестің даму деңгейі және кәсіпкерлердің белсенділігі және көбінесе мемлекетті демократияландыру деңгейін, оның экономикасының ашықтығын, жариялылығын анықтайды. Шағын бизнесті қолдау арқылы мемлекет халықтың әл-ауқатын жақсартудың және мемлекеттегі орташа табысты азамат үлесін арттырудың жалпы проблемасын шешеді.
Шағын бизнестен түсетін салық түсімдері едәуір деңгейде мемлекеттік бюджетті дамыған экономикамен толықтыруға ықпал етіледі. Сонымен қатар, шағын бизнес бәсекелестікті арттырады, бәселестік дамыған елдегы тауарлардың сапасын жоғарлайды, экономикалық бастаманы және белгілі бір мемлекет азаматтарының белсенділігін арттыра алады. Шағын кәсіпорындардың нарықтық экономика жүйесіндегі жұмысының негізгі шарты болып табылатын бәсекелестік тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуін ұстап тұруға мүмкіндік беруі болып саналады, сонымен қатар кәсіпкерлерді үнемі өнім сапасын жақсартуға байланысты жаңа технологияларды енгізуге шақырады. Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992 - 1993 жылдары басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам уақыт өтті. Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық, әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек. Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк қызметтi төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк - оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңа-лықтарға сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары және т.б.
Қаржылық - банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары және т.б.
Кеңес берушiлiк - басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық, кадрлар дайындау және т.б.
Шағын бизнестің мәнін зерттей отырып, оның шығу тегі мен даму процесін білу керек. Жалпы кәсіпкерліктің тарихы талай ғасырларды қамтиды, дегенмен қазіргі түсінік бойынша орын алуы капитализмнің қалыптасып, дамуына байланысты кезеңіне сай келеді. Буржуазиялық саяси экономикада "кәсіпкерлік" түсінігі ХҮІІІ ғасырда пайда болып, "меншік иесі" деген түсінікпен қалыптасты. Мысалы, А.Смит кәсіпкерді өзінің коммерциялық идеясын ғылыми түрде, пайда болу мақсатымен экономикалық тәуекелге бел буған меншік иесі деп сипаттады, яғни өндірісті өзі ұйымдастырады, оның нәтижесіне иелік етеді. Алайда, меншік иесі мен кәсіпкердің бірігуі несиенің пайда болуымен байланысты өзгерістер болады. Несиенің дамуына байланысты капитал иесінің қызмет етуші капиталдан ажыралуы орын алады, ол өз кезегінде кәсіпкерлікке ірі қозғалыс береді. Сондықтан ХҮІІІ ғасырдың аяғы ХІХ ғасырдың басында өмір сүрген атақты француз экономисті Ж.Б.Сэй кәсіпкерлікті А.Смитпен салыстырғанда кеңінен сипаттады.
Шағын бизнес - азаматтардың өз күш-қабілетін танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушы тиімді тәсіл. Ол сондай-ақ, адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой-пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой-пiкiрлер қалыптасқан. Экономикалық мағынада кәсіпкер iрi өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк-экономикалық құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнiнде экономикалық-құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi адам қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс-әрекетi өзiнiң еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрi - ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi - бұған деген алғы шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.Шағын және орта бизнестің объектiсi - адамның белгiлi қызметi. кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет. Бiрақ ең бастысы - әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты - өз кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi.
Шағын бизнес субъектілері санын арттырып, оларға көмек көрсете отырып, мемлекет экономикалық, әлеуметтік, әсіресе жұмыспен қамту мәселесін шешуші фактор. Жалпы , шағын кәсіпкерліктің дамуынын арқасында келесі мәселелер шешімін табады:
- қоғамдық қажеттілікті толық қанағаттандыратын бәсекелестік және нарықтық экономика дамуы;
- тауар ассортиментінің, түрлерінің кеңеюі, қызмет көрсету түрін жетілдірілуі, оның сапасының жоғарылауы;
- экономиканы құрылымдық қайта құруға ықпал етуі;
- өндіріс пен қызмет көрсетудің нақты тұтынушыларға бейімделуі;
- жеке капитал, қаражаттың өндірісті дамытуға жұмсалуы;
- қосымша жұмыс орындарының пайда болуы, жұмыссыздық деңгейінің азаюы;
- жеке адамның шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануы;
- еңбекке қоғамның жекешелеген кейбір топтарының тартылуы;
- жерді, шикізат қорын және ірі өндіріс қалдықтарын пайдалануы;
- мемлекетке тиімділігі және табысы аз кәсіпорындарды сатып алуы немесе қолға алуы. Отандық шағын бизнестің дамуындағы 18 жылға жуық уақытта Казақстанда кәсіпкерлік жеткілікті түрде дами коймады, оның алдында 5 жыл бойы коопаративтік қозғалысты дамыту жылдары өтті. Кәсіпкерліктің көпшілік бөлігі өз жоспар стратегиясын нақты өндіріске көшуге мүлдем бағыттамастан бұрын, өз бизнесін сауда-делдалдық сферада құруды жалғастыру. Шағын бизнес кәсіпорындарының үлес салмағы еліміздің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің басым бөлігін алып отыр. Шағын бизнесті дамытуда мәселелерді шешу үшін бірнеше жағдайды ескеру керек. Олар:
1) кәсіпкерлердің құқығын қорғайтын жүйені жасау;
2) тексеруші органдардың санын азайту;
3) рұқсат беруші құжаттардың санын төмендету.
Көптеген кәсіпкерлер, бір жағынан, өндірісті жүргізудегі қиындықтарға, шенеуніктік прессинкке, өте жоғары салық түрлері басты мәселе. Ал екінші жағынан, өндірісті жаңғыртумен, маркетингтік зерттеулермен, жаңа өнім түрлерін әзірлеумен, оның маркетингтік жарнамасымен мүлдем айналысып жатқан жоқ, кәсіпорынның стратегиялық міндеттерін қалыптастыра білмейді, өндірістің тиімділігін арттыру жөнінде сындарлы шаралар ұсына алмайды. Он сегіз жыл бойғы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, бірақ кәсіпкерліктің толыққанды сапалы дамуына ықпал ете алған жоқ, кәсіпкерліктің прогрессивті рухын қалыптастыруға ынталандыра алмады. Кәсіпкерлік дегеніміз - сатып алу-сату емес, өндірісті дамытудың жаңа жолдарын ұдайы іздеу, ықтимал тұтынушылар үшін күресте қызметтер көрсету сапасын ұдайы жоғарлатып, қалыпты бағаны ұстану. Қазақстанда еркін өзгермелі айырбас бағамы режимін енгізу және импорт алмастыруды дамыту жөніндегі шаралар отандық импортты сатып алу-сату саласындағы көрсеткіштерін азайтудың және кәсіпкерліктің өндірістік емес секторының танымалдық саяси қызметін арттыру басты алғышарттары болып табылады. Өркениеттің таралуында шағын бизнес үлкен рөл атқарды, бірақ оның тарихы ешқашан қоғамдық сананы қызықтырған емес. Бірақ қазіргі заманда шағын бизнес экономиканың жасампаз күші ретінде танылуда.
80-ші жылдары әлемдегі шағын бизнестің беделі оның жаңа өнім ойлап тауып, жаңа жұмыс орындарын құра алу қабілетінің арқасында экономика дами бастады. Нәтижесінде, соңғы жылдары олар оның жетістіктері мен мүмкіндіктеріне, перспективалары мен мәселелеріне көбірек назар аудара бастады.
Қайта құру, жекешелендіру кезеңінен бастап шағын кәсіпорындар экономикалық реформаларда жаңа экономикалық жүйенің негізін құруды қолға ала бастады. Ресми мәліметтерге сәйкес, қазіргі уақытта жеке, мемлекеттік және муниципалды, жеке тұлғалардың жалпы санының 64%-ы шағын кәсіпкерліктің үлесінде екені қисынды. Бұл шағын бизнесті дамытудың кең, бірақ толық ашылған ішкі мүмкіндіктері жетілдірілгені білінеді.
Шағын кәсіпкерліктің масштабының кеңеюі және құрылымының өзгеруі оның заңнамалық базасында микро-фирма, шағын бизнес және орта кәсіпкерлік сияқты халықаралық практикада қабылданған тұжырымдамалардың мәртебесін көтеруді талап етті.
Бірінші кезең: ғылыми-техникалық шығармашылық орталықтарының, қоғамдық ұйымдардағы уақытша шығармашылық ұжымдардың пайда болуы мен қызметі, бригадалық келісімшарттардың таралуы, кәсіпкерлердің аз саны және олардың тәжірибелік сипаты, жеке меншік негізінде кәсіпкерлік қызметтің эмоционалды-психологиялық негіздерінің қалыптасуы тән. Бұл кезеңді тәжірибелік деп атауға болады.
Екінші кезең: шағын кәсіпкерліктің аясы кеңейіп, оған қатысатын адамдар саны артып келеді; кәсіпкерлік белсенді қозғалыс сипатына ие болады. Шағын кәсіпкерлікті дамыту мақсаты - ішкі нарықты тұтыну тауарларымен қанықтыру. Бұл кезең кооперативті қозғалыс фазасы деп аталды. Ол капиталды жинақтау және қайта бөлу процесінде үдеткіш қызметін атқарды және оған шағын кәсіпорында бастапқы білім мен жұмыс дағдыларын алуға мүмкіндік берді. Елімізде шағын кәсіпкерлікті қалыптастырып, дамыту жүйесі әлі де жүріп жатыр. Бүгінгі танда еліміздегі шағын бизнесті дамыту жолындағы кедергілер жойылып келетіндігі туралы жаздым. Шағын кәсіпкерлік әлі іске жаратылмаған әжептәуір қаржы - ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz