Жылқы шаруашылығы - мал шаруашылығының негізгі бір саласы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
1 Мал шаруашылығы саласының теориялық негіздері
1.1 Қазақстанда мал шаруашылығы саласының даму бағыттары
1.2 Мал шаруашылығы саласы дамыту мәселелері және әсер ететін факторлар
1.3 Қазақстанда мал өнімдерінің нарығы
1.4 Мал шаруашылығы саласын дамытудың әлемдік тәжірибесі
1.5 Экономикалық тиімділіктің мәні және көрсеткіштер жүйесі

Кіріспе

Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясына дейін және одан кейін қабылданған бәсекелестікке қабілетті тауар шығарып, қызмет көрсетуге бағытталған теориялық алғышарттарды экономикалық нақты көрсеткіштерге ұластыру қажет және ол бүгінгі күннің көкейтесті талаптарының бірі. Ол үшін, экономистердің пайымдауынша, әр ел әлемдік шаруашылықта өз тауарымен және қызметімен өз орнын табуы тиіс. Десе де, белгілі бір ел ішкі азық-түлік және киім-кешек сұранысын мейлінше өзі қамтамасыз еткен жағдайда ғана ұлттық экономика бәсекелестікке қабілетті болмақ және ол тұрақты экономикалық даму кепілі.
Әр бір мемлекет халқы өз ішіенде белгелі бір жаратушы берген дарынға ие болады.Мысалы Жопон халқы ғылым білімге жаны құмар халық болса Қытай қол еңбегіне епті халық.Сол секілді Қазақ халқыда ата кәсіп мал шаруашылығына биім халық болып табылды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты мемлекет ішінде қай өңірде мал шаруашлығының қандай түрімен айналысуға қолайлы,асылдандыру арқылы жоғарғы өнім алу мәліметтері,мал шаруашылығын дамыту үшін мемлкеттік қолдаулар кіреді.
1 Мал шаруашылығы саласының теориялық негіздері

1.1 Қазақстанда мал шаруашылығы саласының даму бағыттары
Ауыл шаруашылығы -- халық шаруашылының ең ежелгi және табиғат жағдайларына тiкелей тәуелдi саласы. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы -- неғұрлым кең тараған сала. Шындығында, дүние жүзiнде ауыл шаруашылығының түрлi салаларымен айналыспайтын бiрде-бiр ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан әр түрлiлiгiне байланысты. Ғалымдар, шамамен, оның 50-ге жуық түрiн көрсетедi.

Кәдімгі мал шаруашылығында (ірі қара өсіруде), мысалы, бір шаруашылықтар - сүт өндіруге, басқалары -- төлдеп көбейетін мал басын өсіруге, үшіншілері -- мал бордақылауға, төртіншілері азық өндіруге және тағы басқаша мамандандырылады. Болашақтағы ең бір маңызды мәселелердің бірі құрылымдық өзгерістер жасау болып табылады, яғни мал шаруашылығын қалпына келтіріп және оны одан әрі дамыту, ол азық-түлікпен қамтамасыздық талаптарымен анықталады және ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесіндегі мал шаруашылығының өз рөлін қамтамасыз ету, сонымен қатар етті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы жылқы шаруашылығын дамытуды қарастырады.
Мал шаруашылығы - ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру үшін мал өсірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылығы халықты азық - түлікпен (сүт, май, ет, т.б.), жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен( жүн, тері, ет өнімдері қалдықтары т.б.), ауыл шаруашылығы өндірісін көлік ( ат, өгіз, түйе, т.б.) және тыңайтқышпен қамтамасыз етеді. Мал шаруашылығы өнімдері мен оның қалдықтарынан мал азықтары ( майы алынған сүт, ет - сүйек, және сүйек ұндары, т. б. ), дәрі - дәрмектер мен биологиялық белсенді заттар ( емдік сарысулар, гормонды қоспалар, т.б.) алынды. Мал шаруашылығы салаларына негізінен сиыр, қой, ешкі, жылқы және түйе шаруашылықтары жатады.
Мал шаруашылығының тарихы осыдан 10 мың жылдай бұрын жабайы жануарларды қолға үйрету кезеңінен бастау алады. Алғашқыда мал шаруа-шылығы табиғи сипатта дамығандықтан малдардың өнімділік бағыттары мен тұқымдары санын ұлғайтуға жеткілікті жағдайлар болмады. Мал тұқымдарын шығарудың қарқын алуы мал шаруашылығы өнімдерін өндіру тауарлары сипат алған капиталистік қатынастардың өркендеуімен тығыз байланысты жүрді. Мыңдаған жылдық тарихы бар мал шаруашылығының Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуындағы орны ерекше болды. 20-ғасырдың басына дейін адамдардың әл - ауқаты мен тұрмыс тіршілік деңгейі түгелге жуық мал шаруашылығының өркендеу деңгейімен анықталды. Қазақстан жерінде мал шаруашылығы ежелден жайылым ауыстырып отыруды талап ететін көшпелі жүйе бойынша дамығандықтан негізінен қой, ешкі, жылқы және түйе өсірілді. Салыстырмалы түрде күтімді және құнарлы азықтарды көп қажет ететін сиырдың кең таралуы, сондай - ақ, қазақ төрт түлік мал санатына қоспайтын шошқа өсірудің қолға алынуы 19 - 20 ғасырларда Ресейден орыс шаруаларының қоныс аударып келе бастауымен тығыз байланысты.
Сол кездерде Орталық Қазақстан аймағындағы мал шаруашылығы ерекшеліктерін анықтау мақсатында жүргізілген зерттеулер нәтижесі мал түрлері үлес салмағының төмендегідей болғандығын көрсетті. Қазақстанда 19 - ғасырдың соңына дейін негізінен қой, ешкі, түйе және жылқы түліктері өсірілуінің бірнеше басты себептері бар. Жер аумағының 70 % - ға жуығын (182 млн га) осы малдарды өсіру арқылы тиімді пайдалануға болатын жайылым алқаптары алып жатты, айтылған малдар жергілікті табиғат жағдайларына барынша бейімделді, жыл бойына дерлік жайылым азығын пайдаланып өсіп - өнді , сонымен бірге, жергілікті халық олардың өзіндік құны төмен және зор сұранысқа ие өнім түрлерін өндіру мен оларды өңдеудің тиімді технологияларын (ет, май, сүттен, тағам, жүн теріден киім - кешек, көшпелі баспана - киіз үй жасау) жақсы меңгерді. Әр түрлі аймақтардағы мал шаруашылығының дамуы мен тұқым түрлерінің үлес салмағына қатысты аудандардың жер, су, ауа райы ерекшеліктері үлкен әсерін тигізеді. Сиыр өсіру ежелден - ақ топырағы құнарлы, шалғынды аймақтарда нәтижелі жүргізілсе, шөл және шөлейт жерлерде малдың негізгі бөлігін (80 % -дан аса) уақ малдар ( қой, ешкі) құрады.
Қазақстанда 1916 ж. 18,4 млн бас қой мен ешкі, 4,3 млн жылқы, 733 мың түйе, 5,0 млн бас сиыр өсірілді. 1918 - 1921 ж. Азамат соғысы мен бірнеше рет қайталанған жұт нәтижесінде мал саны 1916 жылмен салыстырғанда 3 еседен аса төмендеді. 1923 - 1929 ж. аралығында ауыл шаруашылығын игеруге қолданылған жан - жақты шаралар барысында мал саны қайтадан 1916 жылғы деңгейіне жеткізілді. Алайда, 1930 - 1933 ж. ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру науқанында жіберілген қателіктер салдарынан мал басы 10 еседен аса қысқарды. Республика мал шаруашылығын қалпына келтіруде 1932 ж. Орталық комитет қабылдаған Қазақстан мал шаруашылығы туралы шешімінің маңызы зор болды. Әрбір отбасына 100 - ге қой - ешкі, 8 - 10 сиыр, 3 - 5 түйе мен 8 - 10 жылқы ұстауға рұқсат берді. 1934 - 1990 ж. аралығында ұжымдық және кеңестік шаруашылықтар жұмысының жүйелі ұйымдастырылуы мал шаруашылығының барлық салаларын айтарлықтай жоғары қарқында дамытуға мүмкіндік бері. 1990 - 1992 ж. Қазақстанда малдың 51, оның ішінде 18 қой, 11 мүйізді ірі қара, 13 жылқы, 3 түйе тұқымары мен тұқымдық топтары өсірілді. Олардың жартысына жуығы 12 қой, 4 сиыр және 3 жылқы тұқымы Қазақстан ғалымдары мен мал шаруашылығы саласы мамандарының бірлескен жемісті еңбегі нәтижесінде шығарылды.
Осы мал тұқымдарының теңдік қорын тиімді пайдалану, зоотехникалық талаптарға сай азықтандыру мен бағуға негізделген технологиялардың кеңінен қолданылуы жыл сайын 1,5 млн т. ет ( сойыс салмағымен ), 5,5 млн. т. сүт, 100 мың т. (табиғи) жүн және 1700 мың данаға жуық қаракөл елітірісін өндіруді қамтамасыз етіп келді. 1990 - 2000 ж. ауыл шаруашылығын реформалауда жіберілген кемшіліктер салдарынан мал саны күрт кеміді, оның ішінде сиыр 2,4, қой мен ешкі 3,7, жылқы 1,7 түйе 1,5 есе азайды. Нәтижесінде негізгі мал шаруашылық өнімдерін өндіру көлемі 2,5 - 3,0 есеге дейін қысқарды. Бұл ауыл халқының әлеуметтік жағдайының күрт нашарлауына алып келді, республика бойынша жан басына шаққанда ет және ет өнімдерін тұыну мөлшерінің 73 кг - нан 40 кг - ға , сүт және сүт өнімдерінің 311 кг - нан 208 - ға дейін төмендеуіне әкеліп соқты (ғылыми негізделген мөлшерден 2 еседей аз). Ел экономикасының тұрақталуына байланысты, 2000 жылдан бастап мал шаруашылығында оңды өзгерістер орын ала бастады. 1999 - 2000ж жылдармен салыстырғанда, 2004 ж. сиыр - 22,7-24,0 % -ға , оның ішінде аналық сиырлар 15,4-16 %-ға, жылқы 5,4-7,2% -ға, түйе 17,6-18,0 % -ға көбейді.Бұл көрсеткіш 2003-2018 жылғы аналық сиырлардың өсім көрсеткішімен салыстырғанда 63,3%-ға өсіп отыр. Бұл ретте ірі қарамен (сиыр, жылқы, түйе) салыстырғанда, уақ малдар саны (қой, ешкі) 20 ғасырдың 90 - жылдарының басында тез кеміген болса, ал қазір қарқындырақ артып отырғандығы байқалады. Бірінші жағдай реформаның алғашқы жылдарында уақ малдың баспа - бас есеп айыру құралы ретінде қолдануға тиімді болғандығымен, ал екінші жағдай олардың өсімталдық қасиеттерінің жоғарылығымен түсіндіріледі. Қазіргі уақытта барлық сиырдың 87,3 % - ы жеке меншікте, 6,2 % - ы шаруа қожалықтарында 6,5 % - ы мемлекеттік ауыл шаруашылық мекемелерінде жиналталған.Ауыл шаруашылығы мекемелерінің шаруа қожалықтарына бөлінуінің артықшылығы ретінде 2000 жылдан бастап жеке және шаруа қожалықтарында орынсыз мал шығынына жол бермеу нәтижесінде соңғы 3 - 4 жылда түлік түлектері бойынша мал санының орташа өсімі 3 - 10 % - ға, ет, сүт өнімдерін өндіру 3 - 6,5 % -ға тұрақты артып келеді.[1]

Ірі қара саны,мың
Өңірлер
2016
2017
2018
Ауытқу 2016-2018,%
Қазақстан Республикасы
6413,2
6764,2
7151
11,50
Ақмола
393,6
404,2
422,6
7,37
Алматы
928,4
963,9
1005
8,21
Шығыс Қазақстан
868,2
895,4
952,7
9,73
Батыс Қазақстан
499,8
542,5
571,5
14,35

Елімізде ірі қара мал саны 2016 жылы 6413,2 болса, оның ең көп бөлігін Алматы облысы 928,4 мың көрсеткішті көрсетіп ие болды. Ақмола облысында 2016 жылы 393,6 мың болса, 2018 жылы бұл көрсеткіш 422,6 мыңға өсті. Себебі, Ақмола облысында ірі қара өсіруге табиғат жағдай өте қолайлы. Бұрын жергілікті шаруалар асыл тұқымды сиырларды сырттан сатып алатын болса, қазір өзіміздің елімізде де сатып алуға жеткілікті жағдай жасалынған. Қазіргі кезде Ақмола облысында асылтұқымды ірі қара өсіретін 30 шақты серіктестік бар. Шығыс Қазақстанда 2016 жылы 868,2 мың болса, 2018 жылы 952,7 мың басты құрады. 2016 жылға қарағанда 84,5 мыңға өсті. Батыс Қазақстан облысында ірі қара мал саны 2018 жылы 571,5 мыңға жетті. Ал 2018 жылдың көрсеткіші бойынша 7150,9 мың басты құрады, бұл көрсеткішті 2016 мен салыстырғанда 737,7 мыңға артып отыр, Яғни пайыздық көрсеткішпен алғанда 11,5%-ға өскен. [10]

Қой шаруашылығы - қой өсіру мал шаруашылығының негізгі салаларының бірі. Жеңіл өнеркәсіптер үшін (жүн, тері, елтірі) , бағалы азық - түлік (ет, май, сүт) өнімдерін береді. Қой өсіру адамзат тарихында неолит дәуірінен басталады.Қола дәуірінде Орталық Азия тайпалары қылшық жүнді қой өсірген. Биязы және биязылау жүнді қой тұқымдары осы кезеңде Кіші Азияда шығып, дүние жүзіне тараған. Қой өсіру қазақ халқының ата кәсібінің бірі болып табылады. Төрт түлік малдың ішінде жылқы мен қойға ерекше мән берген қазақ халқы қой жаюдың, оны көбейту мен тұқымын асылдандырудың өзіндік әдіс - тәсілдерін қалыптастырған. Мал шаруашылығына қолайлы табиғи ортаның мол болуы, соған орай қыстау, көктеу, жайлау, күзеумен байланысты көшпелі өмір салтының орнығуы қазақ халқының дәстүрі Қой шаруашылығын берік қалыптастырғандығының айғағы. Қазақстанда негізінен қылшық жүнді қазақы қой өсірілді. 19 ғасырдың соңына қарай Ақмола, Семей, кейінірек торғай және Жетісу өңіріне орыс шаруалары меринос тұқымдарын ала келді. 1913 ж. қазіргі Қазақстан жерінде 19,6 млн. уақ мал болды, бұл көрсеткіш 21-ші ғасырдың бастапқы кезеңінде 9,9млн болса 2018 жылы 18,7млн-ды көрсетіп отыр яғни соңғы 18 жылда 53%-ға артып отыр. Азамат соғысы жылдары өзге түліктермен бірге қой саны да азайып, елдегі мал шарушылығына үлкен нұсқан келтірді. Кеңес өкіметінің жаңа экономикалық саясатына байланысты 1928 жылға дейін дәстүрлі мал шаруашылығының ерекшеліктері ішінара сақталып қалды. Сол жылғы үкімет қаулысынан кейін елдегі ірі байларды жаппай кәмпескелеудің соңы мал шаруашылығын, оның ішінде Қой шаруашылығын да қатты күйзеліске ұшыратып, 1930 - 1932 жылдардағы ашаршылыққа алып келді.1936 ж. республикада небәрі 4,3 млн. қой қалды. Сондай-ақ, 1966 - 1970 ж.уақ малдан алынатын ет өнімдері орта есеппен - 471,3 мың т, 1981 - 1983 ж. - 493.3 мың тоннаға жетті. Қойдың мол өнімді жаңа тұқымдары - қазақтың биязы жүнді қойы, қазақтың арқар - мериносы, солтүстік қазақ мериносы, қазақтың оңтүстік мериносы, дегерес қойы, т. б. шығарылды. 1984 жылдың басында Қазақстанда 36567,8- мың (барлық шаруашылық түрлерінде) қой болды. Қой саны жағынан Қазақстан КСРО бойынша 2-орын (Ресейден кейін), қаракөл елтірісін дайындау жағынан 1-орын алды. Қазақстан шаруашылығы , әсіресе, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан (Семей), Жамбыл, Алматы облыстарында қарқынды дамыды. Алайда, экономиканың өзге салалары секілді Қой шаруашылығы да кеңестік науқаншылдыққа ұрынып, қой санын 50 млн - ға жеткізу туралы елдің нақтылы мүмкіндіктеріне сай келмейтін қисынсыз жоспарлар жасалынды. Жоспарды орындау мақсатында қойды қолдан жасанды ұрықтандыру тәсілі кең етек жайып, асыл тұқымды қойлардың азып - тозуы мен миллиондаған елтірінің шын мәнінде жарамсыз қалуына, кеңестік жалған ақпардың белең алуына алып келді. Мал өнімдерін өңдеу, жаңа технологияларды игеру, т.б. мәселелер кенже қалды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдардағы экономикалық дағдарыстар мен формалар нәтижесінде қой шаруашылығы елеулі түрде құлдырады. Қазіргі уақытта Қазақстанда 18,7 млн. уақ мал бар (2018). Мұның негізгі бөлігі жеке меншік иелікте өсіріледі. Қой шаруашылығы бірнеше бағытта дамыған. Қазақстанда биязы және жартылай биязы жүнді, жүнінің технологиялық сапасы жоғары арқар - меринос, ет - май бағытындағы еділбай тұқымды, елтірі беретін қаракөл тұқымды қойлар өсіріледі. Биязы және жартылай биязы жүнді қой шаруашылығы еліміздің оңтүстігіндегі астықты аймақтары мен биік тау шалғындарында өркендеген Арқар - меринос тұқымды қой шаруашылығы биік таулы альпілік және субальпілік шалғындарда өсіріледі. Ет - май бағытындағы еділбай тұқымды қой шаруашылығы шөлейт және шөл зоналарындағы аудандарда кеңінен таралған. Елтірі беретін қаракөл тұқымды қой шаруашылығы шөл арқылы өтетін өзен бойларында, Маңғыстау түбегінде және Оңтүстік Қазақстан облысында мамандандырылған.[2]
Қой мен ешкі саны, мың

Облыстар

2016

2017

2018
Ауытқу
2016-2018,%
Қазақстан Республикасы
18 184,2
18 329,0
18 699,1
2,75
Ақмола
519,7
511,2
533,7
2,69
Алматы
3 332,7
3 411,1
3 419,4
2,60
Жамбыл
2 471,7
2 610,5
2 788,4
12,81
Маңғыстау
361,8
373,2
403,5
11,52

Қазақстан Республикамызда қой мен ешкі саны 2016 жылғы көрсеткіштер бойынша 18184,2 мыңға жетсе, 2018жылғы көрсеткіштер 18699,1 мыңды көрсетіп отыр. Оның ең көп бөлігі Алматы облысында 2018 жылы 3419,4 мың жылқы саны тіркелді. Ақмола облысында 2016 жылы 519,7 мың қой мен ешкі болса, 2018 жылы 533,7 мыңды құрады. Жамбыл облысы еліміздегі қой мен ешкі шаруашылығы дамыған облыстардың қатарына кіреді. 2016 жылғы көрсеткіш 2471,7 мыңды құраса, 2018жылы қой мен ешкі саны 2788,4 мыңға жетті. Маңғыстау облысында 2016 жылы 361,8 мың көрсеткішті көрсетсе, 2018 жылы 403,5 мыңға артты. Сонымен қорытындылай келсек, 2018 жылғы қой мен ешкі санын 2016 жылғы көрсеткішпен салыстырсақ 2,75%-ға жоғарылаған.[10]

Жылқы шаруашылығы - мал шаруашылығының негізгі бір саласы. Бұған жылқы санын көбейту, сапасы мен өнімін арттыру, әр түрлі мақсаттарда (ет және қымыз өндіруге, күш көлігі ретінде, спорттық жарыстарға қосуға, шет елдерге сатуға, т. б.) тиімді пайдалану жатады. Жылқы өнеркәсібі және бие сауу қазақ халқының ата кәсібі болып табылады. Қазақ халқы жылқыны үйірге (25 - 30 бие) бөліп, жақсы тұқымынан айғыр салатын болған. Мұндай айғырлар үйірін шашау шығармай, ит - құсқа жегізбей, қысы - жазы қорғайды. Бірнеше үйір қосылып қос құраған. Бір қоста 500 - ден 1000 - ға дейін жылқы болады. Айғырдан шыққан биелер 10 айдан кейін (сәуір-мамыр айларында) құлындайды. Республикамыздың барлық аудандары мал шаруашылығымен айналысады. Соның ішінде, көне заманнан бергі ең көп өсірген малы және төрт түліктің ішіндегі қастерлеп пір тұтатыны - жылқы. Тарихи деректер бойынша жылқының ең алғашқы қолға үйретілген негізгі отаны Шығыс Еуропаның далалық аймағы, Орталық Азия және Қазақстан деп саналады, Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстанда 1,3 млн жылқы болса, қазір оның саны 2,5млн.Қазіргі таңда жылқы саны бойынша Шығыс Қазақстан өңірі алғашқы орынды алып отыр. Бұл өңірде 2017 жылғы есеп бойынша 600мыңдай жылқы саны есепке тіркелсе 2018 жылы бұл көрсеткіш шамамен 2 есеге төмендеген,344527 бас ғана жылқы қалған.Алматы обылысы жылқы санынан 2-ші орынды алып отыр, 2017 жылы 500мыңға жуық жылқы болса 2018 жылы 313 387 басқа яғни 59,5%-ға төмендеп отыр. Қазіргі кезде Қазақстанның арнайы жылқы өсіретін заводтары мен шаруашылықтарында жылқының 17 қолтұқымы өсіріледі. Қазақстанда ерте кезден бастап өсіріліп келе жатқан қолтұқымның бірі - қазақы жылқы. Ол жергілікті халық көлік ретінде әрі еті мен сүтін пайдалану үшін өсіріледі. Қазақы жылқының өзін жабы жылқысы, адай жылқысы, көшім жылқысы, қостанай жылқысы деп бөледі. Көшім жылқысы қара жұмысқа әрі ұзақ жүріске шыдамды. Бұл жылқының негізгі топтары Батыс Қазақстан облысындағы Красногор, Пятимар, Ақтөбе облысындағы Мұғалжар, Алматы облысындағы Дегерес, Алғабас, Қызылағаш және Жамбыл облысындағы Құлан жылқы заводтарында өсіріледі. Қостанай жылқысы салт мінуге, көлік ретінде жегуге қолайлы әрі жүрдек келеді. Олар қыста қорада ұсталып, жазда жайылымға шығарылады. Қостанай облысының жылқы шаруашылығы жақсы дамыған.
Қазір Қазақстанда 2 млн - нан астам жылқы өсіріледі. Жылына олардан 80 мың тоннадан астам ет, 65 мың тоннаға жуық қымыз өндіріледі. Жылқы өндірудің жалпы мамандандырылу бағыты республикамыздың табиғи - шаруашылық аймақтарына байланысты айқындалған. Жылқының асыл тұқымдарын көбейту мақсатында Қазақстанда 13 асыл тұқымды жылқы заводттары (Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, т.б. облыстарда), жылқы тұқымын асылдандыратын 39 мемлекеттік шаруашылықтар (Ақтөбе облысы, Атырау облысы, т.б.) ат жарыстыратын алаңдар және асыл тұқымды жылқы фермалары ұйымдастырылған. Қазақстанда асыл тұқымды жылқы саны 9 мыңнан асты. Республикада жылқының міністік, сыдыра желісті тұқымдары және қазақ жылқысы өсіріледі. Дала және құрғақ дала аймақтарында жылқы негізінен жұмыс көлігі ретінде пайдаланылады. Қуаң, қуаңшылық және тау бөктеріндегі аймақтарда ауа райы жылы, жылқыны жыл бойы жайылымда бағудың мүмкіншілігі бар. Бұл жерлерде жылқы шаруашылығы ет алу мақсатында ұйымдастырылған. Қазақстанның кең байтақ жайылымы бар орталық, оңтүстік, шығыс және батыс аймақтарының көптеген аудандарында жылқы үйірлеп бағылады. Жықыны үйірлеп бағудың бірнеше әдісі бар. Бос бағуда жылқы жыл бойы жайылымда болады, қатты боран не көк тайғақ болғанда ғана пішен, жем беріледі. Табындап баққанда жылқы жынысына және жасына қарай табынға бөлінеді. Шаруашылықтағы жылқының санына байланысты табынды 150 - 180 бие, 180 - 200 бойдақ жылқы, ал жазық далада 350 жылқыға дейін болады. Боран және аяздан қорғау үшін жайылымда жеңіл - желпі жылқы қора, қалқа, ықтасын лапас салынады, құдық қазылады, суаттар жасалады. Жайылым орталығына әр жылқыға 3 - 5 центнер пішен, 0.5 - 1 ц. жем қорын дайындайды. Құлынды 10 - 12 айлығында енесінен айырады. Қорада не қоршалған шарбақта 1 айғырға 20 - 25 биеден үйірлеп шағылыстырады. Қолда ұстап баққан жылқыны қыста ашық, жылы күндері шығарады, қатты боран, аязды күндері қорада ұстап, пішен және жем береді.
Орта есеппен әр жылқыға 30 ц пішен, 6 - 8 ц жем дайындайды. Қолда ұстап баққанда бие мен айғырды сұрыптап таңдап алып шағылыстырады және қолдан ұрықтандырады. Жылқыларды 1,5 жасында мінуге, жегуге үйретеді, үйірдегі жылқыны таңбалайды. Биелерді қорада құлындатады. Құлындаған биелерді күн жылынғанша құлынымен бірге қорада ұстап, құнарлы пішен мен жем береді. Құлынды 6 - 8 айлығында енесінен айырып бөлек күтеді. Қазақстанның оңтүстік, орталық және батыс аймақтарында бие сәуір - мамырда құлындайды. Ерте туған құлын күзге дейін өсіп жетіледі де қыста бағуға көнбісті келеді. Ет өндіру бағытында жылқы өсіру кезінде жыл басында табын құрамында 35 % бие, 6 % байтал, 14 % ұрғашы тай, 14 % ұрғашы жабағы, 2 % айғыр, 5 % құнан, 10 % еркек тай, 14 % еркек жабағы, ет - сүт бағытында өсіргенде 45 % бие, 5 % байтал, 5 % ұрғашы тай, 18 % ұрғашы жабағы, 2 % айғыр, 4 % еркек тай, 18 % еркек жабағы болуы қажет. Қазақстанның әрбір аймақтарының табиғи экономикалық жағдайларына байланысты асыл тұқымды фермада ат қора - жайылым (көбінесе, қолда ұсталады) әдісін қолданғанда ат қорада әр жылқыға 10 - 14 м2 орын болады; ат қораның ауласын екіге бөледі: ат биенің күйтін байқайтын және шағылыстыратын алаң; ә) Тай мен құлындарды үйрету және баптау алаңы.Ат қораларда тайлар мен құнандарды жаттықтыратын және айғырларды серуендететін тапталған жол жасайды. Асыл тұқымды жылқы өсіретін фермасы жанынан мал емханасы салынады. Асыл тұқымды фермада жайылым - ат қора (көбінесе жайылымда бағылады) әдісін қолданғанда бие, айғыр және жас жылқылар тұратын жылқы қораларын салады, бас үйрететін және жаттықтыратын алаң жасайды. Жаттықтыруға және сатуға бөлінген жылқыны жеке қорада ұстайды. Ат қора жанына мал емханасын салады. Мал шаруашылығы өнімін өндірудің қазіргі көлемі ішкі рыноктың төлем қабілетті сұранысының деңгейімен сәйкес келеді. Ішкі рыноктың сыйымдылығы шектеулі және өзінің табиғи өсу қарқыны болғанымен халықтың төлем қабілетіне тәуелді. Сондықтан мал шаруашылығы өнімдерінің жекелеген түрі ішкі рынокқа - сүт өндірісіне, сондай-ақ құс, жылқы шаруашылықтары өнімдерін өндіруге бағдарланған.

Жылқы саны, мың

Өңірлер
2016
2017
2018
Ауытқу 2016-2018,%
Қазақстан Республикасы
2259,2
2415,7
2647
17,14
Ақмола
164,7
172,1
189,5
15,06
Алматы
285,9
296,4
311,9
9,09
Шығыс Қазақстан
309,9
322,7
362,4
16,94
Шымкент қаласы
-
-
14,1
100

Республикамызда 2016 жылғы және 2018 жылғы көрсеткіштер нәтижесінде жылқы санының 17,14- ке өскенін аңғаруға болады. Мәселен, 2016 жылғы көрсеткіштер бойынша жылқы саны 2259,2 мыңға жетсе, 2018 жылы 2646,5 мың басқа өскенін байқаймыз. Ал еліміздің өзге облыстарында, Шығыс Қазақстанды жеке алып қарайтын болсақ жылқы саны 2016 жылы 309,9 мыңды көрсетіп, еліміздің көшбасшы облыстар қатарына кіріп отыр. Сонымен қатар Шығыс Қазақстан 2018 жылы 362,4 мыңға жетіп салыстырмалы түрде 16,94%-ға өскенін байқаймыз. Ақмола облысында жылқы саны 2016 жылғы мәліметтерге сүйенсек 164,7 мыңды құрап отыр. Ал 2018 жылы ол көрсеткіш 189,5 мыңға жеткен. Демек, салыстырмалы түрде жылқы саны 15,6%-ға өскен. Алматы облысында 2016 жылы жылқы саны 285,9 мың болса, 2018 жылғы көрсеткіш 311,9 мыңды құрайды. Ал Шымкент қаласында 2016 жылғы көрсеткіштерде мүлдем жылқы саны тіркелмеген. 2018 жылы 14,1 мың басты құрайды.[10]

Түйе шаруашылығы -еліміздің неғұрлым шөлді аудандарында Атырау, Маңғыстау, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсіріледі. Шөл, шөлейт және дала зоналарындағы аудандарда түйе өсірумен айналысады. Өйткені олар жыл бойы жайылымда болады. Түйе шөлге төзімді, тікенекті, сораңды шөптермен коректенеді. Бірнеше күн су ішпей, ауыр жүк тарта алады. Қазақстанда 207,6 мыңнан астам түйе бар. Халқымыз түйенің етін, сүтін және жүнін күнделікті тұрмыс қажеттіктеріне пайдаланады. Түйе сүтінен шұбат дайындалады, оның емдік қасиеті жоғары.Түйелердің салмағы жыл маусымына байланысты өзгеріп отыратындықтан, көктемде жайып семіртілген сақа буралар мен інгендерді маусым - шілде, ал жас буыршындарды қараша - желтоқсан айларында етке өткізген орынды. Асылдандыру жұмыстарында тұқым жақсартушы ретінде пайдалану мақсатында ірілігі мен ет өнімділігі бойынша қос өркешті түйелер арасында, ТМД елдерінде ғана емес әлемде ерекше орын алатын қалмақ бактрианы қолданылуда. Жалпы Қазақстан бойынша түйе саны 2016 жылы 180,1мың есепке тіркелген болатын,оның ең көп бөлігі Маңғыстау өңірінде 53,0 мың түйе саны тіркелген,бұл пайыздық есеппен жалпы Қазақстан бойынша түйе санының 29,4% құрап отыр. Ал ең аз немесе мүлдем түйе жоқ өңір ол Солтүстік Қазақстан, 2016 жылғы мал санағы жүргізілгенде бұл өңірде мүлдем түйе саны тіркелмеген. Ал 2018 жылы түйе саны 207,6 мың бас болды, бұл көрсеткішті 2016 мен салыстырғанда 27,5 мыңға артып отыр яғни пайыздық көрсеткішпен 13,2%-ға жоғарылаған. Тұқым мен типаралық жұптастырудан алынған 1 жасар тайлақтар, таза тұқымды тұстастарымен салыстырғанда, тірідей салмағы бойынша 15 - 20%-ға басым болады. Қазір елімізде қос өркешті қазақ түйелері 20 асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылықта, оның ішінде Атырау облысының "Бірінші май" және "Жаңа таң" ААҚ-лары мен "Жарсуат" ӨК-нде, Батыс Қазақстан облысының "Хан ордасы" ЖШС-да, Қызылорда облысының "Құланды" ААҚ-да, Маңғыстау облысының "Таушық" ЖАҚ-да және Оңтүстік Қазақстан облысының "Қара құр" ӨК-нде, т.б. өсіріледі. Түйеден алынатын бағалы өнімнің бірі - жүн. Ол тоқыма өнеркәсібі үшін құнды шикізат болып табылады. Түйе сүтінен дайындалатын шұбаттың дәмдік, сусындық, шипалық қасиеттері ертеден-ақ белгілі болған. Оның адам ағзасына сіңімділігі 98%-ды құрайды. Құрамындағы құрғақ заттың үлесі 14,5 - 15,5%-ға, май - 5,5 - 6,5%-ға, белок - 4,0 - 4,5%-ға, сүт қанты - 5,0 - 5,5%-ға, минералды заттар 0,6 - 0,8%-ға сәйкес келеді. Қос өркешті және дара өркешті түйелердің будандарынан бір маусымда майлылығы 4,0 - 4,5% болатын 3000 л сүт өндіріледі. Түйе сүті сиыр сүтіне қарағанда бактерицидтік қасиеті жоғары болғандықтан ұзақ мерзімге сақталады . Дәрігерлердің бақылауы шұбатты тұрақты пайдаланатын адамдардың туберкулезбен мүлдем ауырмайтындығын көрсетті. Сонымен бірге асқазан ауруларын да шұбатпен емдеудің жақсы нәтиже беретіндігі белгілі.

Түйе саны, мың

Өңірлер
2016
2017
2018
Ауытқу 2016-2018,%
Қазақстан Республикасы
180,1
193,1
207,6
15,27
Ақмола
0,1
0,1
0,1
0,00
Алматы
7,2
7,1
7,1
-1,39
Солтүстік Қазақстан
0
0
0
-
Маңғыстау
53
58,8
65,9
24,34

Жалпы Қазақстан бойынша түйе саны 2016 жылы 180,1мың есепке тіркелген болатын,оның ең көп бөлігі Маңғыстау өңірінде 53,0 мың түйе саны тіркелген,бұл пайыздық есеппен жалпы Қазақстан бойынша түйе санының 29,34% құрап отыр.[10]

Ал Ақмола облысында 2016-2018 жылдардағы көрсеткіш 0,1 мыңды көрсетіп отыр. Пайыздық көрсеткішпен алатын болсақ 0%. Себебі, Ақмола облысының табиғат жағдайына байланысты және түйелер шөл, шөлейт жерлерге бейімделгендіктен еліміздің бұл өңірінде түйе шаруашылығы дамымаған. Түйе шаруашылығы еліміздің Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында жақсы дамыған. Алматы облысында түйе саны 7,1 мың болды. Ал ең аз немесе мүлдем түйе жоқ өңір ол Солтүстік Қазақстан, 2016 жылғы мал санағы жүргізілгенде бұл өңірде мүлдем түйе саны тіркелмеген. Ал 2018 жылы түйе саны 207,6 мың бас болды, бұл көрсеткішті 2016 мен салыстырғанда 27,5 мыңға артып отыр яғни пайыздық көрсеткішпен 15,27%-ға жоғарылаған
Марал шаруашылығы - мал шаруашылығының ерекше және шағын саласы. Марал шаруашылығымен Шығыс Қазақстан облысының Қатонқарағай ауданы айналысады. Маралдың еті мен терісін азық және киім ретінде пайдаланады. Мүйізінен құнды дәрі - дәрмек жасалады.
Қазақстан жер көлемі бойынша ауқымы үлкен әрі субтропиктік аймақта орналасқандақтан мал шаруашылығының біршама түрімен айналысуға қолайлы өңірлерт жеткілікті.Облыстарға тоқтала кететін болсақ:
Ақмола облысы-көбіне сүтті бағаттағы мал шаруашылығымен айналысады бірақ етті бағыттағы ірі қаралар түрінде өсіретін аймақ болып саналады.Ақмола обылыснда сүтті бағыттағы "Чернопестрый" және "Голштинский" ал етті бағыттағы Қазақтың ақбас тұқымымен, герефордской, аулиекольской, ангус және обрак тұқымды ірі қара өсіріледі және қой түрлері бойынша етті бағыттағы,жылқы түрі бойынша спорттық таза жоғарғы қанды жылқы түрлеріде өсіріледі және етті орыс тұқымымен айналысады.
Ақтөбе облысында-сүтті және етті бағыттағы ірі қара түрімен айналысады.Етті бағытында көбіне қазақтың ақбас тұқымы,герефорд,аулиеколь және ангус тұқымдас ірі қара түрімен айналысады.Ал қой шаруашылығы бойынша көбіне етті бағыттағы және қазақтың мамық жүнді қойымен,цыган,еділбай,қазақы құйрықты қой шаруашылғымен айналысады.Жәнеде ақтөбе обылыс шөл және шөлейтті аймақ болғандықтан бұл аймақ түйе шаруашылығынада қолайлы болып келеды,бұл аймақта түйенің бактриан түрін өсіреді.
Алматы облысы-бұл өңір мал шаруашылығының барлық түрімен айналысуға ауа райы қолайлы аудандардың бірі болып саналады.Бұл өңірде жылқының таза қан спорттық бағыттағысы өсіріледі және етті бағытта мұғалжар және қазақы түрі өсіріледі.Алматы облысының таулы аймақтарында марал шаруашылығыменде айналысады және бал шаруашылығымен сонымен қоса балақ өсіру шаруашылығымен айналысады.Өңірде етті бағыттағы шошқа шаруашылығыменде айналысады.Алматы облысының солтүстік батыс өңірлері шөлитті аудандарға жатқандақтан бұл өңірде түйе шаруашылылығы жақсы дамыған,түйенің Арвана тұқымы өсіріледі.
Атырау обылысы-қазақстанның батыс өңірі болағандақтан бұл өңір шөлитті өңір қатарына кіреді.Шөлитті болғандықтан бұл өңірде қой шаруашылығ жақсы дамыған етті және қазақы құйрықты түрі жақсы дамыған.Түйе шаруашылығында дамыту қолайлы болып келеді бұл аймақта,себебі түйе өсіруге ауа райы қолайлы аймақ.Жылқы шаруашылығымен етті бағыттағы түрі көптеп өсіреді.
Шығыс Қазақстан-бұл өңір таулы аймақ болғандықтан қазақстандағы ең көп марал мен елік және бұғы шаруашылқтары осы аймақта орналасқан.Ірі қара өсіру бойынша сүтті және етті бағыттағы ангус,қазақтың ақбас ірі қара шаруашылығы жақсы дамыған.Жәнеде бұл аймақта шаруашылқтың тағыда түрлері бал арасы карпатты және орыс арасының түрімен айналысады мен және шошқа шаруашылғымен айналысатын шаруашылықтар дамыған.
Қостанай облысы-бұл өңірде ірі қара және қой шаруашылығы бойынша үлкен кәсіпорындар орналасқан.Ірі қараны етті бағытта бордақылау шаруашылықтары орналасқан.Шошқа шаруашылығы бойыша ірі етті шошқа шаруашылқтары дамыған.Қой шаруашылығынан каракөл,тығыз жүнді етті бағыттағы жылқы шаруашылығынан мұғалжар,қазақы бағыттағы өсіріледі.
Оңтүстік Қазақстан-өңірі бұл аймақта ірі қара малын өсіру қарқынды дамыған,сүтті және етті бағыттағы ангус және герефордты ірі қара өсіріледі.Қой шаруашылығы етті және меренос жүнді,қылшықты жүнді бағыттағылар өсіріледі.Жәнеде бұл аймақта түйе шаруашылығынан арвана және бактриан түйе түрі өсіріледі.[2]

1.2 Мал шаруашылығы саласы дамыту мәселелері және әсер ететін факторлар
Қазақстан - мал шаруашылығын дамытуға қолайлы ел. Мұнда көптеген табиғи жайылымдық жерлерді орынды пайдалану арқылы көп шығын жұмсамай-ақ, бәсекеге қабілетті әрі экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерін өндіруге болады. Ауылшаруашылық саласындағы жалпы өнімдердің 45%-ы мал шаруашылығы саласына тиесілі. Мал басының жыл сайынғы өсу қарқыны шамамен соңғы уақытта 5%-ға тең. Бүкіл әлем бойынша жыл сайын экологиялық таза өнімге деген сұраныс артып келеді. Сондықтан бұл тың нарықты қолға алу арқылы қазақстандық өндірушілердің табысқа жетуге мүмкіндіктері бар. Ал бұл үшін мүмкіндіктер мен резервтер өте көп. Бүгінгі күні Қазақстанда ауданы 180 млн гектар болатын табиғи жайылымдардың тек 40%-ы ғана пайдаланылуда. Бұл мал шаруашылығы өнімдерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
Қазіргі заманың сағат сайын даму үстіндегі уақытында ауыл адамдарының әсіресе жастар қауымының урбанизациялану әрекетінде қалаға қарай бет бұрысы азаймаса көбейу үстінде емес.Әрине заман талабына қарай қаланың жастарға,білім алушыларға деген берер пайдасы ауылдан әлде қайда озық дәрежеде.Бір жағынан пайдасы болғанымен екінші жағынан ауыл шаруашылығын өркендететін еңбек күшінің саны төмендеуде.Бұл елдегі ауыл шаруашылық эконмикасының төмендеуіне алып келмесе жоғарылауына әкеп соқпайды.
Қазақстан егемендігін алған жылдардан бастап экономиканың көп бөлігін шикі зат ресурстары көтеріп келген болатын.Шикі зат ресрурстары яғни табиғи жер асты байлығы шексіз ресрурстар қатарына кірмейді,болашақта оныңда таусылар күні келеді.Сол себепту Қазақстанның болашақтағы стратегиялық жоғары қаржы әкелетын сала ол:ауыл шаруашылығы,туризм саласы және жол сласына көбірек көңіл бөлінсе 30 дамыған елдер қатарына кіру мәресіде жақындай түспек.
Ауыл шаруашылығын дамыту барысында қазақстан билігі істеймін деген адамға қазіргі таңда үлкен жеңілдіктер жасауда.Солардың бір "Сыбаға" бағдарламасы.Бағдарламының негізгі міндеті енді енді,ата кәсіпті бастаған субьектілерге төмен пайызбен 4%-тен 14%-дейін (субсидияны есепке алағанда) төмендетілген несие қарастырылаған.Ұзақтығы 15 жылға дейін,70млн.тг-ге дейн несие беріледі. "Сыбаға" бағдарламасының тағы бір ерекшелігі-кепілдікке несие қаржысына сатып алынатын ірі қара мал алынады (кепілдік соммасының 75%-на дейн)
Шет елден ірі қар етті бағыттағы мал басын сатып алған жағдайда әрбір басқа мемлекен 225мың теңгеден субсидиялауды қарастырған.Жәнеде шаруашылықтар ірі қара мал басын бордақылау базасына өткізген жағдайда әрбір кг ет салмағына 200тг ден субсидия төленеді.
2018 жылы "Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры" АҚ "Сыбаға" бағдараламасы бойынша 9,4 млрд. Теңгеге 447 шаруашылық қаржыландырылды.Несие қаражаты есебінен 55,7 мың бас сатып алынып,623 адам жұмыспен қамтылды.[17]
Қазіргі уақытта қазақстандағы ауыл шаруашылық кәсіпорындарын субсидиялауға арналған тізім:
-табынның өсімін молайту үшін пайдаланылатын асыл тұқымды тұқымдық бұқаларды күтіп-бағу үшін субсидиялар алуға;
-тауарлық отардың өсімін молайтуға пайдаланылатын асыл тұқымды тұқымдық қошқарларды күтіп-бағу үшін субсидиялар алуға;
-шаруа (фермер) қожалықтары мен ауыл шаруашылығы кооперативтерінде ірі қара малдың аналық басын, сондай-ақ шаруашылықтыр мен ауыл шаруашылығы кооперативтерінде қойлардың аналық басын қолдан ұрықтандыру жөніндегі көрсетілген қызметтер үшін субсидиялар алуға арналған;
-ірі қара малдың тауарлық аналық басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға болады;
-етті тұқымды асыл тұқымды ірі қара малдың аналық басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға болады;
-қойдың асыл тұқымды аналық басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға;
-қойлардың тауарлық аналық басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға;
-маралдардың (бұғылардың) аналық басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға;
-балара ұясымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға;
-шошқалардың аналық және шошқа басын толықтыратын басымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізуге субсидиялар алуға;
-сүтті және сүтті-етті тұқымның асыл тұқымды бұқаларының бір жынысты немесе қос жынысты ұрығын сатып алу үшін субсидиялар алуға болады;
-эмбриондарды телу бойынша көрсетілетін қызметтерді субсидиялауға;
-құс етін (бройлер тауығының етін, күркетауық, суда жүзетін құс етін), тағамдық жұмыртқа (тауық жұмыртқасы), сүт (сиыр, бие, түйе сүті), биязы және жартылай биязы жүн өндіру, сондай-ақ, ірі қара малды союмен және етін бастапқы өңдеумен айналысатын ет өңдеуші кәсіпорындардың сиыр етін дайындау құнын арзандатуға субсидиялар алуға болады;
-сыйымдылығы бір уақытта кемінде 1000 бас болатын бордақылау алаңдары үшін бұқашықтарды бордақылау шығындарын арзандатуға субсидиялар алуға болады;
-сыйымдылығы бір уақытта кемінде 1000 бас болатын бордақылау алаңдарына бордақылауға өткізілген немесе ауыстырылған бұқашықтар құнын арзандату үшін субсидиялар алуға болады;
-сыйымдылығы бір уақытта кемінде 1000 бас болатын бордақылау алаңдарына бордақылауға өткізілген бұқашықтар құнын арзандату үшін субсидиялар алуға болады;
-қозы өткізу құнын арзандатуға субсидиялар алуға болады;
-сүтті бағыттағы аналық бастың азығына жұмсалған шығындарды арзандатуға субсидиялар алуға болады.
Ал субсидиялауға жатпайтындар:
-бұрын сатып алу кезінде құнын арзандатуға субсидияланған, айырбас бойынша өзара есеп айырысу есебіне сатып алынған немесе өсімін молайту үшін пайдаланылмайтын асыл тұқымды жануарларды, асыл тұқымды өнімді (материалды) сатып алу;
- нақты құны бекітілген нормативтен ең кемі екі есе аспайтын сатып алынған отандық асыл тұқымды жануарлар;
-ағымдағы шағылыстыру маусымында селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс жүргізілгені үшін субсидиялау бағыты бойынша ағымдағы жылы субсидияланған жануарлармен және балара ұяларымен селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс;
-ағымдығы жылы асыл тұқымды тұқымдық бұқалардыасыл тұқымды тұқымдық қошқарларды күтіп-бағу бағыты бойынша субсидияланған табындардаотарларда өсімін молайту үшін пайдаланылатын етті тұқымдардың асыл тұқымды тұқымдық бұқаларыасыл тұқымды тұқымдық қошқарлар;
-тауарлық отардың өсімін молайту үшін операторлар жалға берген жағдайда, асыл тұқымды тұқымдық қошқарлардың сатып алу кезіндегі құнын арзандату;
- ірі қара малды союмен және етін бастапқы өңдеумен айналысатын ет өңдеуші кәсіпорындарды және ауыл шаруашылығы кооперативтерін қоспағанда, тауар өндірушілер басқа жеке және заңды тұлғалардан одан әрі қайта сату және (немесе) өңдеу үшін сатып алған мал шаруашылығы өнімдері;
-тауар өндірушілер айырбас бойынша өзара есеп айырысу есебіне өткізген немесе ірі қара малды союмен және етін бастапқы өңдеумен айналысатын ет өңдеуші кәсіпорындар сатып алатын бұрын субсидияланған мал шаруашылығы өнімдерін қоспағанда, бұрын субсидияланған мал шаруашылығы өнімдері;
-жеке аулада сойылған, сондай-ақ сою цехтарында (пункттерінде) және ет өңдеуші кәсiпорындарда бастапқы өңдеуден өтпеген мал шаруашылығы өнімдері;
- тауар өндірушілер жануарларды мәжбүрлi санитариялық сою нәтижесiнде алған мал шаруашылығы өнімдері, сондай-ақ белгілі бір жануар түрі бойынша аса қауіпті және инфекциялық аурулар бойынша карантинге қою кезеңіндегі ауыл шаруашылығы жануарларының өнімдері мен бастары;
-тұқымдық түрлендіру нәтижесінде алынбаған, сыйымдылығы бір уақытта кемінде 1000 бас болатын бордақылау алаңдарына өткізілген бұқашықтар (тауарлық сүт фермалары және асыл тұқымды аналық басы бар шаруашылықтар өткізген бұқашықтарды қоспағанда);
- етті құс шаруашылығының жанама өнімдері - аяқтары, бастары, ішкі органдары;
-орамасыз өткізілген өңделген сүт;
-жұмыртқа ұнтағын өндіру үшін өткізілген және (немесе) берілген тағамдық жұмыртқа.[13]

Қазіргі уақытта екі қолға бір күрек таппай қос қолын қалтасына салып үйінде жатқан жатқан азаматтар аз емес.Айналасында істаймін деген адамға жұмыс жетерлік жәнеде мелмелекеттік қолдаулар шарасы аз емес.Солардың тағыда бір түрі шағын және орта ауыл шаруашылық кәсіп орындарын дамыту үшін "Бастау бизнес","Атамекен" мемлекеттің қолдау шаралары жүргізіліп жатыр.
Өткен жылы өзін-өзі жұмыспен қамту шаралары бойынша мемлкет тарапынан 42млрд теңге бөлініп оған 7200 несие берілді.Биылғы жылы ҚР-ның Еңбек және әлеуметтк қолдау министірлігінің баспа сөз хатшысы Нұлыбек Жеңісбектің айтуынша мемлекеттік шағын және орта ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.